Жиен неге ел болмайды?

Қазақтың мақал-мәтелі болсын, нақыл сөзі болсын, тыйым сөзі болсын, тәмсілі болсын бекерден-бекер айтыла салмаған. Олардың қай-қайсысында да ойлы мазмұн, терең мағына жатыр. Оның әрбірі туралы толғамды ойлар айтуға әбден болады.

Өкініштісі, біз көбіміз сол айтылған мағыналы сөздің түбіне үңілмей, бетін ғана қалқып, шала түсініп және шала түсіндіріп жүрген жайымыз бар. Әзербайжан елінің «Мақалға дау жүрмейді» ­деген асыл сөзі бар. Өйткені мақал-мәтелдер өмір сынынан өтіп, әбден пісірілген, қайта өңдеуге жатпайтын дүниелер. Бұған дәлел ретінде «Жиен ел болмас, желке ас болмас» деген мақалды алайық. Бұл сөзді нағашы мен жиен арасындағы қылжақ есебінде қабылдағандар «жиен неге ел болмасын, малы болса, желке неге ас болмасын майы болса» деп жақауратып жүр. Жасырары жоқ, мұны шығарғандар «жиен ел болмас…» сөзінің түпкі мағынасын түсінбегендіктен «малы бар жиенді» есеппен ел қылмақшы. Желкеге май жаққанменен оның тағамдық құрамы өзгермейтіні дәлелдеуді қажет етпейтін қағида. «Жиенді ел қылудың» болашақтағы салдары қаншалықты оғаш болатынына көз жіберіп көрейікші.
Қазақ атамыз «жиен ел болмас» дегенді әзіл немесе қылжақ есебінде емес, нақты өмірлік шындық тұрғысында айтқан. Бұл сөзді кейбіреулерге ұқсатып «адам болмайды, көмегі тимейді, жақындығы жоқ» деген мағынада ұқсақ тағы да қателесеміз. Жиен – қыздың баласы. Алысың емес, ал неге ел болмайды?
Ел болмайды деген сөздің ­тасасында ол сенің еліңнен, сенің руыңнан емес, турасын айтқанда қаны бөлек деген мағына береді. Басқа жер, басқа елден (рудан), бәлкім басқа ұлттан. Бұл орайда «Қыз – қонақ», «Қыз жат-жұрттық», «Қызды жау да алады» деген мәтелдерді де ескерген жөн. «Атасы басқа аттан түс» деп өз баласын жауда қалдырып, інісін мінгестіріп кететін қазақ емеспіз бе?! Патриархаттық үлгімен өмір кешкен қазақ халқы жеті атаны әке жағынан ғана таратқан. Әйелдерді шежіреге қоспаған. Қыздан туған баланың «ел болмауы» осы тұрғыда қарастырылған. Жиен сенің шежіреңе қосылмайды.
Жасыратыны жоқ, өмірлік жағдайларға немесе әртүрлі ­себептерге байланысты жиендер көбінесе нағашылардың қолында тәрбиеленеді. Жиендерін сағалаған нағашылар көп кездесе бермейді. Мұның өзі де қазақ халқына тән өмірлік заңдылық. Қазіргі таңда кейбір ата-аналар арасында қыздың баласын да «немерем» деп таныстыратынды, қыздың баласы не, ұлдың баласы не, екеуі де немерем деп өзеуреп, жалған намысқойлықты ту етіп жүргендер көбейіп барады. Осы шағын мақаланы жазуымның себебі де осындай өзеуреп, сөзге түсінбегендердің жағдайынан туындады. Жиенді өз атымен атамай «немере» деп тану, оған өз руыңды таңу, жеме-жемге келгенде ата-бабаңнан жойылмай жалғасып келе жатқан жеті атаның желісін бұзу болып табылатынын көбі ескергісі де келмейді. Өзінің нақты шыққан руын білмеген бала дүбәра болып, ержете келе өзінің рулас қызына үйленіп ұрпақсыз қалса, кім кінәлі болмақ. Обалы кімге?! Міне, жиенді «ел қылам» деп өзеуреп жүргендердің жетер жері осы болмақ.
Әлдебір себептермен жиен сіздің отбасылық тәрбиеңізде болатын болса, оны өзінің жеті атасын білуге баулу керек. Біздің қазақтығымыз, мәрттігіміз осыдан танылса керек. «Мен асырағам, менің балам, ешкімнің ортағы жоқ» деп өзгені де алдап, өзіңді де алдап, баланы да алдап өсірудің қажеті қанша. «Өтірік өрге баспайды».

Қонысбай Шалғынбайұлы
"Ана тілі" газеті