(МАҢҒЫСТАУ – ҚАЗАҚ ЭПОСЫН ЖАСАУШЫ БАСТАПҚЫ ОРТА)

 

 

Кіріспе орнына

 

 

Аулақпын дерегi жоқ болжамдардан,

Әр жұртта ұмытылып олжаң қалған.

Жамағат, бiздің тарих – алтын шынжыр,

Әр жерден жиi үзiлiп – көп жалғанған.

(Е. Раушанов).

 

Всякий древний эпос представляет своего рода шифр, ключ к которому давно утерян и должен быть найден заново.

(В.И.Абаев)

 

Қазақ даласының өткенiне қатысты жазылған тарихи еңбектер бүгiнгi рухани еркiндiкке қол жетуiнің арқасында жүздеп, мыңдап дүниеге келiп жатқан  тұстың өзiнде өткен мен бүгiннің арасын жалғастырып жатқан уақыт жiбi ши байланып, шатысып қалғандай күйде екендiгiн аңғаруға болады. Әйтеуiр, iстің күрмеуi келер емес. Керiсiнше, қазақ тарихы туралы еңбектер неғұрлым көп жазылған сайын шатасу да соғұрлым көбейе  түскен тәрiздi.

Қазақ жерiнің өткенiн танып бiлу өз алдына, сол өткен шақты бүгiнгi қазаққа дейiн жiпке тiзгендей етiп жалғастыру – аса керектi шаруа болып тұр. Бүгiнгi ұлт басына дерт болып  түскен жаппай селқостыққа бола осының бәрiн жылы жауып қоя салуға болар едi. Бiрақ осылар күндердің күнi бiреудің қажетiне жарап қалар деген үмiттi ой осындай iзденiстердi жалғастыра беруге итермелейдi.

Маңғыстау – қазақ даласының қиыр шетi ретiнде осындай қияндағы өлкелерге тән ерекшелiктердi, рухани белгiлердi барынша молынан сақтаған кеңістiк. Сирек қоныстанған және ғасырлар бойына жазба тарихтың назарына iлiкпей, үлкен тарихтың “ауылынан” тым алыста қалып қойған бұл өлке қай жағынан қарастырғанда да ертегiлi, басқа, арғы дүние сияқты.

Үлкен Қазақияның қиыр шетi болған 360 әулиелi Маңғыстауды европалық дүние үшін де дәл осындай сипатқа ие болған Ирландия, Шотландия сияқты, немесе Азияның ортасында жатса да қиыр шет саналған Тибет сияқты кеңістiктермен салыстыруға болады. Әулиелi Маңғыстау ежелгi дәстүрлердi бойына сақтап келе жатқан экзотикалық деуге боларлық реңкi бар аймақ. Ендi осы өлкенің жұртшылыққа танымал болуы тиiс тағы бiр қырын таныстыруымыз керек. Ол – бүкiл қазақтың фольклорлық-эпикалық дәстүрiнің қазiргi кейпiне бастау болған жердің де осы Маңғыстау болуы.

Яғни:

а) Маңғыстау – қазақтың “Ноғайлы” деп аталған эпикалық дәстүрiнің басында тұрған өлке;

б) Маңғыстау – 14 ғасырдағы Кiшi Қазақия, яғни алғашқы қазақ мемлекеттiгiне бастау болған жер.

Бұл жалаң сөздiң дәлелi мен қисыны жеткiлiктi дүниеге айналуы үшін көптеген тақырыптарды, оның iшiнде эпостану саласынан алысырақ жатқан сияқты болып көрiнетiн тақырыптарды қамтуға тура келдi.

Зерттеу мүмкiндiгi мен зерттеушiнің сапалық деңгейi жөнiнде. Зерттеу мүмкiндiгi деп бiз осы аталған уақыт кеспегiне қатысты, аталған жырлар циклiне қатысты және аталған тарихи-географиялық кеңістiкке қатысты материалдармен автордың қамтамасыз етiлу жақын айтамыз.

Шындығын айтсақ, осы мәселелерге қатысты материалдарды толықтау қолға  түсірудің сәтi  түспей-ақ қойды.

Ауылдық жерде тұратын және денсаулық сапасына қарай еркiн қозғалу қабiлетi шектеулi автор орталықтағы ғылыми кiтапханалардағы дүниелердi шолып шығуға, бiлетiн мамандармен сұхбаттасуға және кеңес сұрауға мүмкiндiгi жоқ. Сондықтан зерттеу материалдарымен қамтамасыз етiлуi жартылай деуге болады.

Зерттеушiнің сапалық деңгейi жөнiнде әңгiме қозғар болсақ – осы кiтаптың авторы кәсiпқой тарихшы да, әдебиетшi де, этнограф та емес, ол – географ, яғни, пендесiнің астамшылығын Алла тағаланың өзi кешсiн, реал кеңістiктi географ ретiнде толықтай көз алдына елестете алатындай, оны бiртұтас та күрделi дүние ретiнде қарастыра аларлықтай қабiлетi бар. Бұл әдетте эпостанушы мен тарихшы байқамай кететiн тарихи - географиялық мәселелерге, басқа да ұсақ-түйектерге мән берiп, оны  түсіндiруге мүмкiндiк бередi. Автор тiл маманы мен тарихшыға қажеттi таным-бiлiмнің кейбiр  тұстарымен таныс емес те шығар, бiрақ жалпы тарихшы мен әдебиетшiлердің бас сұға бермейтiн мифология, мифтiк лингвистика сияқты салаларды едәуiр жақсы меңгерген. Сондай-ақ зерттеу нысаны болып отырған Маңғыстау мен Үстiрттің жалпы географиялық мәселелерiмен, жер-су атаулары және оларға қатысты аңыздар комплексiмен жақсы таныс болу жырдың географиясын реалды Маңғыстау-Үстiрт географиясымен шендестiруге мүмкiндiгi бар. Яғни автор қолында бар аз материалдағы география мен тарихты, тіл тану мен мифологияны, фольклор мен шежірені барынша жақсы ұштастыра біледі және біршама жақсы талдаушы (аналитикалық) қасиетіне ие. Осылардың барлығы аз, шектеулі материалдың потенциалын барынша сарқа, толық пайдалануға мүмкіндік береді. Кәсіби филология мен тарих зерттеушілер ортасынан алшақ жатуы оған ешкімнің қас-қабағына қарамай еркін пікір айтуға, еркін пайым жасау мүмкіндігін береді. “Адаспайтын аяқ жоқ” не болмаса “Адасқанның алды жөн, арты соқпақ”, “қателесуге хағым бар” - мiне, автордың негiзгi iздену кредосы осындай.

Кітаптың тақырыбы - майда-шүйде жершілдік пиғылдан туған шалажансар дүние емес, ойда жоқты тауып алған “киіз кітап” та емес, тек қана қолда бар барлық материалды ғылыми тұрғыда саралағаннан кейін жазылып отырған еңбек. Сондықтан бүгінгі қарапайым тарихшы түгілі академик тарихшы үшін де “14 ғасырдағы Маңғыстау-Үстірт” деген сөз бен “Қазақ эпосының шыққан жері” деген тіркестің қатар қойылуы, яғни бiр сөйлемге айналуын дүмшелік пен есерліктің мысалы болып көрінуі мүмкіндігін алдын ала шамаласақ та нақ осылай деп атауды ұйғардық. Ал осы ұйғарым рас ғылыми топшы ма, әлде ерiккен пенденің қиялы ма? - оны кітапты оқып шыққандар айтар.

1 БӨЛІМ

МАҢҒЫСТАУ-ҮСТІРТ - ЖЫР МЕН ТАРИХ АЯСЫНДА

 

Маңғыстау (және Үстірт) - жыр тудырушы орта ма?

Осы тұжырымды дәлелдеу үшін тарих пен әдебиеттану ғылымында сiрескен тоңға, қатқан жартасқа айналған стереотиптерге қарсы шығуға тура келедi. Мұндай құлаққа сіңiстi, үйреншiктi, дау айтылмас аксиомаға айналып кеткен стереотиптер жетерлiк, олардың бәрiн тiзiп шығудың өзi көп әңгiменi керек етер едi. Сондықтан бәрiн  түстеп шығуды мiндет қылмай-ақ, екi ғылыми салаға байланысты екi үлкен стереотиптi бұзу – бiздің шаруамыз болмақ.

Бiрiншi стереотип - тарих ғылымындағы Маңғыстау мен Үстiрттің 18 ғасырға дейiнгi тарихын тек ғана түрікпен этникалық-мәдени қабатымен байланыстыру үрдiсi. Осыған орай аймақтың 18 ғасырға, яғни ресми қазақтар келгенге дейiнгi уақытын қазақ тарихы шеңберiнен шығарып тастау дағдыға айналып кеткен. Ал шындығында 1220-30 жылдардағы түрк-моңғол жаулап алуынан басталған келесi 200 жыл iшiнде (13-16 ғасырлар) Маңғыстау аймағы қазақ тарихи кеңістiгiнің белсендi  тұстарының бiрi болған.  Мiне, осы ақиқатты мойындау тек өлке тарихы мен этникалық сипатына ғана емес, бүкiл қазақ, түрікпен, ноғай халықтарының қалыптасу тарихына жаңаша үңiлу қажеттiгiн туқызады.

Екiншi стереотип – филология ғылымындағы ноғайлы дәуiрi жырларына және ноғайлы заманына деген шежiрелiк дәстүрден берi жалғасып келе жатқан тарихи көзқарас стереотипi. Жалпылама атағанда осы атаулар дұрыс сияқты көрiнедi, бiрақ нақты, жекелеген мәселелердi қарастырғанда қателiгi басым шығып жатады. Және бұл қателiк 19 ғасырдың соңынан бергi қазақтың тарихтану, әдебиеттану ғылымдарында үздiксiз, еш өзгертуге ұшырамай, “дiн аман” жалғасып келедi. Осы мәселелерге жаңаша қарау кейбiр үйреншiктi аксиомаларды жоқ етуге мүмкiндiк бередi.

Осы кiтаптағы мағлұматтарды алатын негiзгi дереккөз – “Қырымның қырық батыры” деп аталатын, 27-30 жырдан тұратын эпикалық шоғыр. Оның жырлары, адамдары мен жер-су аттары, этнонимдерi, мифтiк фрагменттерi т.б. Бұл дерек-қайнарға қатысты басты мәселе - сондағы тарихи ақиқаттарды дұрыс тану әрекетi, өйткенi жырдың аты жыр, ол – нақты тарихи жазылған уақыты көрсетiлiп, хатталған, яғни фиксацияланған жазба құжат емес, бiрнеше ғасыр бойына ауызша күйiнде ғана сақталып жеткен ауыз әдебиетiнің туындысы ғана. Оның iшкi дүниесi осыншама уақыт iшiнде едәуiр өзгерулердi басынан кешiрген, бiр бөлiгi ұмытылып, кейбiр  тұстары кейiнгi ғасырлардың қыстырынды-үстемектерiмен толыққан, жырлау тiлi мен үрдiсiнде, ырғағында да өзгерiстер болған. Мiне, осындай жағдайда жырды тарихи құжат деп, “жырдағы жағдаяттарды тарихи, ғылыми факт деп қарастыруға бола ма?” деген актуал сауал туындайды. Шынында да, жырды дереккөз ретiнде пайдалануға бола ма?

Жеке сөз, ұғым арқылы тарихи уақытты анықтау әдiсi тiлтаным (лингвистика) ғылымында бар, жинақталған бiр бағыттағы материал негiзiнде екiншi, үшіншi бiр бағыттағы ой қорытындысын шығаруды география сияқты ғылым да бiледi, ал жазба жырдың тарихи айғақ боларлық материалдарды бере алатындығын Олжас Сүлейменовтың “Аз және Я”-сындағы орыс жырын талдау жұмыстарынан көрдiк. “Авеста”, “Одиссея”, “Илиада” сияқты туындыларды да белгiлi бiр деңгейге тарихи-географиялық тұрғыдан интерпретациялауға болатындығына басқа зерттеушiлердің еңбектерiнен қанық болдық. Осы мәселе жөнiнде Гумилев та оң пiкiр айтады: Оның “Қиял патшалығын iздеу” сияқты еңбегi бiзге көне заманда жазылған әдеби-көркем дүниелерден тарихи ақиқатты iздестiру принциптерiн, ең бастысы – iздестiрудің жаңа жолдарын табу қолдағы нәрсе екендiгiн көрсеттi.

Яғни, Л.Гумилевтің сөзiмен айтқанда: “Бастаудың (бұл жерде бастау дегенiмiз – көне жазба не фольклорлық құжат, дереккөз) сынмен сыдырылып алынған фактiлер, оқиғалар барысын оқта-текте болмаса, онша анықтай бермейдi, өйткенi әрдайым көптеген маңызды оқиғалар бастауда айтылмай қалады да, елеусiз бiр оқиғалар бадырайып шыға келедi (факты, отслоенные от источника критикой, редко позволяют уяснить ход событий, потому что всегда многие важные события в источниках бывают опущены, а незначительные выпячены). Бұған Iнжiлдің “Көне өсиетi” мысал бола алады. Егер соның өзiн ғана оқысақ, онда Таяу Шығыстың б.з.д алғашқы  мыңжылдықтың бүкiл тарихы Израйл мен Иудеяның төңiрегiнен айналып шықпай қойғанына ешбiр күмән келтiрмейсiз. Ал, iс жүзiнде, қазiр өзiмiз анық бiлiп отырғандай-ақ, Израйл мен Иудея Таяу Шығыс әлемiнің шет аймағы болған, олардың тарихи тағдырларын сол дәуiрде мүлде басқа халықтар мен мемлекеттер белгiлеп берiп отырған”.[1] Осы тұжырымды басқаша  түсіндiрер болсақ, жырда айтылатын оқиғаларды тарихи оқиғалардың аңызданған түрi деп есептейтiн болсақ, онда осы оқиғалардың негiзiнен бiр шағын аймақта болып өткен, жергiлiктi ауыл-аймақ, ел-жұрт үшін ғана маңызы бар, үлкен тарих үшін маңызы жоқ оқиғалар екендiгiн анықтауға болады.

Мәселен, бiр шалғайдағы түпкiрде, екi ауылдың, екi рулық-этникалық қауымның арасында жер-су, жесiр, қыз дауына байланысты қақтығыстар болып тұрсын делiк. Осындай қақтығысқа әрқайсысында жүз үйi бар екi ауылдан екi-үш жергiлiктi ауыл тентегi, яғни сол ауыл үшін батыр деп саналатын жiгiттер бастаған елу-жүз адамнан жiгiт қатысады. Бiреу өлiп, бiреу жазым болады, ендi бiреудің ерлiгiмен аты шығып, ауыл-аймаққа атағы шығады, “батыр” атанады. Мұндай батырдың есiмi, болған қанды шайқас озал[2]-аңызға айналады, сол рудың ортасында екi-үш ұрпақ өткенге шейiн сақталып қалады.

_______________________________

 

Сондай батырлардың қадiр-қасиетiне нұқсан келтiрмей-ақ, өзiмiзге жақсырақ таныс қазақ пен түрікпен, немесе адай мен жәумiт арасындағы 18-19 ғасырлар бойына өткен қақтығыстардың тарихына үңiлiп көрелiкшi. Бүгiнгi, 200 жыл өткен соңғы бiлетiнiмiз сонау Есек, Атақозы, Бердiбектен бастап, бергiсi Балуанияз, Балтекеге дейiнгi жалпы саны 30-40 батырдың есiмi мен Жалбарт, Ұланақ, Қандыбас, Айрақты, Қараған-Босаға сияқты қақтығыс болған санаулы жер аты. Ал шындығында екi ғасыр бойында бүкiл адайда болған батыр болмаса да әйтеуiр бiр шайқасқа, барымтаға қатысқан жiгiт саны тек сол 30-40 адаммен шектелмейтiндiгi, қақтығыс болған жерлердің саны әлгi 5-6 жерден көп болғандығы анық қой. Бiрақ халық жады тек соларды ғана есiнде сақтап қалды, ол – Маңғыстау ақын-жырауларының арқасында ғана солай болды, өйтпеген күнде бұлардың да ұмытылып кетуi ғажап емес едi. Мәселен, Балуанияз бен Балтеке қаза табатындай, Тоғыз ауыл шабылатындай қайғылы оқиға Маңғыстауда, Қазақ даласында аз болып па едi? Әрине, мұндай оқиғалар жиi болып тұрған, тек олардың бәрiн бiрдей жырлай алатын ақын-жырау табыла бермеген ғой.

Мiне, осындай жергiлiктi маңызы бар, ел тарихи оқулығының бетiнде өрнектелiп, ұрпақтар жадында жаттала алмайтын шағын қақтығыстардың бәрi бiрдей, сондай шайқастарда ерлiк көрсеткен батырлардың бәрi бiрдей тарихи құжаттарға  түсе бермейдi, аттары мен аңыздары келер ұрпақтың есiнде сақтала бермейдi. Олардың бүгiнгi тарихшының пайым-бағамдауындағы тарихи маңыздылары емес, тек ақын-жыраудың аузына әлдебiр субъективтi себептермен iлiнгендерi ғана келесi ұрпақтарға жете алады.

Кейде осындай жергiлiктi аңыздар әлдебiр себептермен жалпы халықтық фольклорлық материалға айналып кететiн сәттерi де болады. Жырау саналы түрде болған оқиғаға ауыл-аймақтық емес, жалпы халықтық сипат бередi, сол кезде бұрынғы жергiлiктi деңгейдегi батырлардың есiмдерi мен жергiлiктi деңгейдегi шайқастар бүкiл қоғам мен өркениеттi, дiндi қорғаушылар мен осындай ғалами маңызы бар шайқастар сипатына ие болады. Яғни жырда болған оқиғалар мен өмiр сүрген тұлғалардың бейнелерi өзгерiп кетедi, жаңа, шындығында болмаған, сипаттамалар мен детальдермен толығады. Тарихтың тарихтығы азайып, ойдан шығарылған  тұстары көбейiп кетедi.

Ендi мына бiр жәйттi қарастырып көрелiк: Арада бiр-екi ұрпақ өмiрi емес, бiрнеше ұрпақ уақыты өтсiн делiк. Бұрынғы орнықты этникалық құрылым ыдырап, олардың қалдықтары жаңа этникалық бiрлестiктерге негiз болады немесе жаңа этникалық бiрлестiктердің құрамына компонент, этникалық субстрат ретiнде кiрдi делiк. Сонда бiз айтып отырған тарихи аңыздар мүлдем дерлiк естен шығады, тек азын-аулақ фрагменттерi, оның iшiнде де тек эпикалық жырға, хикаяға, прозаға айналған нұсқалары ғана жаңа этникалық ортаның фольклорында сақталып қалады. Күндердің күнiнде бiр жырау әлдебiр себептермен, әлдебiр саяси-идеологиялық, әлеуметтiк-қоғамдық сұранысты қанағаттандыру мақсатында, сол өз ортасына танымал, атақты тарихи тұлғаға арнап жыр шығарғысы келсiн делiк. Бiрақ, сол тұлға туралы оның бiлетiнi – екi-үш абзацтық көлемдегi аңыз ғана, бұл жыр жасауға жетпейдi. Мiне, жырау осы кезде жаңа жырға материал ретiнде ел арасында сақталған, этникалық-рулық тегi көмескiленiп кеткен баяғы бiз әңгiмелеген батырлар мен шайқастар туралы аңыздарды пайдаланады. Жыраудың шығармашылық дарындылығына байланысты көне аңызды жаңа жырға бейiмдеу де әртүрлі болады. Көбiне-көп жаңа батыр туралы жаңа жырға көне батыр туралы көне аңыз тұтастай, өзгерiссiз пайдаланылады, тек ескi аңыздағы батырдың есiмi жаңа есiммен ауыстырылады да, эпикалық прозаның орнына жаңа классикалық эпикалық поэма пайда болады. Осындай жырдың тарихилығын қарастырып отырғанда осындай жергiлiктi факторды ескермейiнше тарих мәселесiн шешу мүмкiн емес. Бiздің эпостанушыларымыздың да ескермегенi осындай жағдайлар.

Мiне, кез келген ноғайлы, оғыз жырын оқығанда, зерттеп талдағанда ең алдымен осындай қағиданы, яғни кез келген эпостың астарында әлдебiр жергiлiктi оқиға жататынын мойындау керек. Тек сол жергiлiктi оқиғаның үстiне қабатталған оған дейiнгi және одан кейiнгi көп ғасырлық мифтiк, дiни, әлеуметтiк-идеологиялық, басқа да оқиғалық ситуациялармен толыққан жырдың iшiнен тауып алу – қиынның қиыны. Егер жырдағы Едiге, Нұрадын, Орақ сияқты үлкен тарихи тұлғалардың есiмдерiн алып тастап, олардың орнына қарапайым адам есiмдерiн қойып, жырдағы “қалмақ”, “қызылбас”, “ноғайлы” сияқты этностық атауларды алып тастасaқ, жырда қандай өзгерiстер болар едi? Iс жүзiнде ешқандай да. Тек үлкен қоғамдар мен өркениеттер арасындағы батырлар соғысы жай ғана жергiлiктi, қарапайым аңызға айналар едi. Ол расында да солай едi. Тек жыр ғаламының бүкiл қыпшақ тiлдi ақпараттық-мәдени кеңістiктегi қуатына орай жергiлiктi оқиғалар құдды ғаламат деңгейде талапқа сай “бадырайып шыға келген”.

Мәселен, «Едіге» жырындағы батырдың Қанқожа, Абықай мен Тоқалай, Иманқара, Қойқара деген “қалмақтармен” соғысуы жөнiндегi эпикалық оқиға – iс жүзiнде бөгде аңыздың, бөгде кейiпкерлiк жырдың көшiрiндiсi болып табылады. Едiге мен Ахмет Қанқожаны қуып кеткенде, Иманқара келіп Тоғанның елін шауып кетеді.[3]

Жыр оқиғасының жай-жапсарына үңілгенде анықтағанымыз - «Едіге» жырының нақ осы бөлігi басқа батырлар - Ахмет (Абат, Әмет) пен Тоған батырлар туралы аңыздың негізінде жасалынған компилятивтік туынды екендiгi. Былайша айтқанда Едігенің өзi бөгде аңыз-жыр сюжетіне кіргізілген қыстырынды (вставка), «жолшыбай қосылған көрдемше бейне». Тіпті, жырда оқиғаның өзiнен көне аңыздың өзгермей қалған тұсы сақталып қалған: «Едіге мен Ахмет Қанқожаны қуып кеткенде, Иманқара батыр Едігенің емес, Тоған батырдың елін шабады, сол батырдың қатынын алып кетеді. Соны естiген Едіге мен Ахмет Қанқожаны тастай берiп Тоғанның ауылына келедi.  Жырда Тоғанның қатыны Мақпалға, оның сөзiне тұтастай 70 жол жыр арналған (89-90-бб). Жұпыны оқиғалы, қалыпты сюжеттi тiзбектің логикасы бойынша әдетте «батыр жорыққа кеткенде бөгде жау тек сол батырдың елін шауып, қатын-қалашы мен бала-шағасын айдап әкетеді емес пе?». Қазақтың батырлық жырларының қай-қайсысында болмасын солай болып әңгiмеленедi. Тек осы жырда ғана өзгеше болып шыққан. Бұл – көне аңыз оқиғасының жаңа жырға кiрiктiрiлгенiмен толық жымдасып бiтпей қалғандығын көрсетедi. «Қырым» циклiнде әдетте Абат (Ахмет) пен Тоған батыр қатар, дос батырлар ретiнде де жырланады. Бұл жерде де жырға қатысушы Едіге мен Ахмет емес, Тоған мен Ахмет. Ал Едіге - кейіннен енгiзiлген үстеме образ ғана.

Осы жырдағы «қалмақ Қанқожаның балалары» болып шыққан Абықай мен Тоқалайдың өздерi де кәдiмгi - Абат (Абықай > Абақ > Абат > Ахмет) пен Тоған (Тоқалай > Тоқал > Тоған). Яғни бұл жерде де бiздің қисынымызды расқа шығаратын дәйек табылып отыр.

Қырымның қырық батырындағы 30 шақты жырдың шын оқиғалары да жергiлiктi жартылай тарихи, жартылай ойдан шығарылған (оған мифтiк сюжеттер, алдыңғы ғасырлардан жеткен басқа аңыздар да кiредi) әлдебiр жергiлiктi жердің оқиғалары болып табылады. Нақты қай жердің, қай уақыттың, қай этникалық ортаның оқиғасы? Осындай сауал қойылғанда айтарымыз – 14 ғасырдың екiншi жартысындағы, Маңғыстау мен Үстiрт, оған iргелес аймақтардағы “есен-қазақ” немесе “айрақты” ортасының тарихи-аңыздық оқиғалары дер едiк.

________________________________

Жыраулардың арқасында үлкен ноғайлы мен қалмақ, ындыс, қызылбас өркениеттерi арасындағы қарасат майданына оқиғалар, өркениет құтқарушыларына айналған және есiмдерi ұрланған ерлер – бар болғаны осы бiр аймақтың оқиғалары мен ерлерi болатын. Бұл аңыздар кейiнгi жыраулардың пайдалануына  түскен компилятивтiк материалдарға айналған едi.

Тек осы тұжырымды дәлелдi етiп тарихшы мен әдебиетшi қауымын сендiре қоярлық жазба тарихи құжат пен дереккөз жоқ, бар болғаны комплекстi талдауға  түскен жырлар мен жергiлiктi аңыздар ғана. Оны дәлелдеу үшін жер-су аттары, археология, сәулет тарихы, климатология, тарихи география, шежiре, жергiлiктi аңыздар, т.б. эмпирикалық мәлiметтердi қолда бар тарихи және әдебиеттанымдық мәлiметтермен ұштастыра бiлгенде ғана мүмкiн болмақ. Бiз осы мiндеттi орындай алдық деген ойдамыз.

Ең бастысы – көне әдеби қайнардың тарихи құжат бола алатындығын мойындау. Тек бiздің жағдайымызда ескертiлер нәрсе бар. Сүлейменовтың да, Гумилевтың да қарастырған дүниелерi ерте тарихи кезеңде хатталған жазба дүниелер болса, бiздің “қырымдық” шығармаларымыз 1942 жылы ғана қағазға  түсірiлген ауызша дүние ғой. Бұл оның тарихты беру коэффициентiн едәуiр төмендетедi, дегенмен ол бәрi бiр тарихи дереккөз болып қала бермек.

                                             ***

Жырды қандай жолмен сараладық? Бiз 27-30 жырды алдымен жеке-жеке күйiнде iшкi оқиғалық бөлiктерiне ажыратып алдық. Терминологиялық олқылықтарға маман әдебиеттанушыларымыз кешiрiммен қарар деп ойлап, “оқиғалық бөлiк” дегендi  түсіндiрер болсақ, ол – драматургиялық шығармадағы “акт” деген сияқты толық оқиға. Мысалы, батырдың бiр жорығы оның қалмаққа не ындысқа аттануынан басталып, оның жеңіспен елге оралуымен аяқталады. Бұл – бiр оқиғалық бөлiк. Яғни оқиғаның басы мен аяғы бар, ол толыққанды аяқталған дүние деп есептелiне алады. “Қырымның қырық батыры” жырлары, қазақтың “Алпамыс”, “Қобыланды” сияқты дамыған жырларына қарағанда тым жұпынылау болып келедi. Егер “Қобыланды батыр” жырында батырдың тууы, ата-анасы, балалық шағы, үйлену оқиғасы, Қобыландының үш дүркiн соғысы, тiптi кейбiр варианттарда оның мерт болуы, оның балаларының iс-әрекетi жырланар болса, қырым жырларында азын-аулақ кiрiспе бөлiгiнен кейiн болатын батырдың бiр-екi соғысы туралы ғана баяндалады. Әрине, 30 жырдың композициялық құрылымында өзгешелiктер бар, дегенмен олардың барлығы да орта есеппен алғанда екi оқиғалық бөлiктен тұрады (бiр бөлiктiлерi де, үш бөлiктiлерi де кездеседi). Қырым жырларына тән ортақ жағдай – жырдың iшкi оқиғалық бөлiктерi көп жағдайда бiр-бiрiмен қабыспай, бейне бiр механикалық түрде қосылған екi жеке, оқшау жыр бөлiктерiнен тұратын сияқты. Бұл – бiр жағынан, жырлардың толық нұсқаларының болмауымен тек бiр ғана Мұрын жыраудың аузынан жазылып алу жағдайына байланысты болған субъективтiк мәселелерге (мысалы, Мұрын жыраудың сексеннен асқан шағындағы есте сақтау қабілетi мен жырлауға деген ниетi, көңіл-күйi, т.б. байланысты болса), екiншi жағынан, жырдың бүкiл қазаққа кең таралмай, бiр ғана ареалда өзiнің бастапқы, әлi ширамаған түпнұсқалығын сақтап қалуында жатса керек. Жалпы композициялық кемдiгi оның әдеби-көркемдiк сапасын “Қобыланды” мен “Қамбардан”, “Алпамыстан” төменiрек етедi. Оның есесiне оның тарихилық коэффициентi аталған жеке жырларға қарағанда анақұрлым жоғары. Яғни, қарапайым оқырман үшін осы жырлар тым жүдеу көрiнгенiмен, жырдың тарихи  тұстарын зерттеушi үшін бұл жырлар – сарқылмас деректің көзi болып табылады.

Сонымен, қырым циклi жырларының барынша толық түрлерi 2-3 актыдан, оқиғалық бөлiктен аспайды. Әр актының артында бiр көне озал тұр. Сонда барлық 30 шақты жырдың iшiнде 60-70 шамасындай оқиғалық бөлiк бар. Мiне, бiздің зерттеу нысандарымыздың ең негiзгiсi де осы оқиғалық бөлiктер болып табылады. Әр бөлiктің өз оқиғалық өрбу жолдары, сюжеттерi, географиясы – жер-су атаулары, адам аттары, т.б. мифтiк, дiни, этнографиялық детальдерi бар. Бiр сөзбен айтқанда, осы 60-70 оқиғалық бөлiктің әрқайсысы – жеке-дара, оқшау комплекс. Мiне, бiз осы жекелеген бөлiктердi әрбiр жырдың бастапқы негiзiн қалаған “кiрпiштерi” деп есептеймiз де, олардың әрқайсысындағы кейiпкерлердің қарым-қатынасын дос, жау, баласы, әкесi т.б. адам мен жер аттарын, жертараптық ландшафтық ерекшелiктерiн, мифтiк фрагменттерi мен сипаттарын бiртұтас дүние ретiнде бiр-бiрiмен ұштастыра, байланыстыра, салыстыра қарастырамыз. Сонда әлдебiр жерде, әлдебiр уақытта, әлдебiр екi қарсыластың арасында болған немесе бiр кiсiнің өмiрiнде болған оқиға жарқырап шыға келедi. Мұндай оқиға реалды болуы да, ежелгi эпикалық-мифтiк дәстүрден жалғасып келе жатқан трафареттiк сюжет өрбiмесi болуы да мүмкiн. Бірақ олар бәрiбiр бiр жырға тұтасуы тұрғысынан да тарихи болып қала бермек.

Екiншi – әрбiр жырдағы есiмдер мен жер-су аттары мифтiк-лингвистикалық, тарихилық және этимологиялық тестiлеуден өткiзiлдi. Яғни әрбiр сөздің төркiнi этимологиясы анықталып, оның а) реалды тарихи тұлғаның кәдуiлгi есiмi болу мүмкiндiгi; б) ру аты болу мүмкiндiгi; в) көне мифтiк ұғым болу мүмкiндiгi; нақты жердің, жертараптың аты екендiгi, т.б. мүмкiндiктерi тексерiледi. Мұны бiз өтiрiк-шынды тексеретiн детектормен (детектор лжи) тексеру дер едiк. Осындай тестiлеу арқылы әрбiр есiм мен жер-су атының сипаты анықталады.

Үшiншi – сұрыпталып, мүмкiндiгi тексерiлген есiмдер мен жер-су аттарының iшiндегi жарамдыларының нақты тарихтағы және жер бетiндегi прототиптерi iздестiрiледi, мұндай прототиптер табылып жатса тiптен жақсы, табылмаса – оған да қайғыра қоймаспыз.

Төртiншi – әрбiр оқиғалық бөлiк жалпы мифологиялық тестiлеуден өткiзiлiп, жыр жолдарындағы барлық мифтiк реликт сөздер, сөз тiркестер, қатынастар мен архетиптердің ыңғайына қарап оқиғаның не тарихилығы, не мифтiгi анықталады. Бұл сипат та кейде тарихи-географиялық көрсеткiш қызметiн атқара алады. Мәселен, кейбiр кейiпкердің теңіз жылқыларына иелiк етуiн анықтау арқылы да оның қай мәдени-этникалық, тарихи-географиялық ортаға таралғандығын, сол арқылы кейбiр тарихи мәселелердi анықтауға болады.

Бесiншi – оқиғалық бөлiктің iшiнде кездесетiн есiмдер, жер-су аттарының ұқсастықтарын және әр бөлiктегi кейiпкерлердің өзара байланысы ұқсастықтарын шендестiру арқылы кейбiр тұжырымдарды жасауға мүмкiндiк бар. Бұл iздену жолдарын әрi қарай жалғастыра берер едiк, бірақ көбiне-көп ұзақ уақыт бойы тексерiп көру - қателесу - тағы да тексерiп көру әдiсi (методы проб и ошибок) мен кенеттен басқа сап ете қалатын ой-ұшқынының (интуиция, озарение) ұштасуынан шығатын тұжырым, топшыларды айтарын айтып алып, оған қандай әдiспен, жолмен жеткенiмiздi  түсіндiрiп бере алмай жатамыз, өйткенi ғылыми әдiстеме жасаудың өзi жеке еңбек, жеке ғылым саласы болып табылады, оны, бiр жағынан кiтап көлемi көтермес, екiншi жағынан кәсiби терминологияны жетiк меңгерген филолог-фольклоршы емес екендiгiмiз де кедергi келтiредi.

Жалпы 30 жырдың iшiнен белгiлi бiр тақырыптық көрсеткiштердi iрiктеп алып, сараладық, талдадық, этимологиясын  түсіндiргенiмiзше  түсіндiрдiк және олардың тарихи прототиптерiнің өмiр сүру, қалыптасу ортасын iздестiрдiк. Бұл жердегi көрсеткiштер деп отырғанымыз мыналар:

a) Жырдағы барлық жер-су атаулары; б) Жырдағы этнонимдер мен барлық адам аттары; в) Жырдағы тарихи-этнографиялық аталымдар; сондай-ақ екiншi қатардағы қосалқы көрсеткiштер; г) Жырдағы мифологиялық астары сақталған сөздер, сөз тiркестерi, жыр жолдары; д) Жырдағы атқа, яғни жылқы малына байланысты сөздер, сөз тiркестерi, жыр жолдары; ж) Жырдағы серiлiк, салттық,[4] немесе кодекс уәде, серт, мәрттiк, iс-әрекет мысалдары; з) Жырдағы жертараптар (ландшафттар) мен жер бедерi сипаты; и) Жырдағы қала мен қамал сипаты: к) Жырдағы әулие, пiр есiмдерi; ғ) Жырдағы сандар мен цифрлар. Бірақ осындай тiзiп шығудың өзi, яғни сөздiк-анықтамалық дүниенің өзi жеке бiр кітапқа жүк болғандықтан, олардың iшiнен қажеттiлерiнен басқасын осы кiтабымызға енгiзгенiмiз жоқ.

________________________________

Мiне, осы көрсеткiштердің алдымен жеке-жеке әлiпбилiк тiзiмi жасалынып, сипаты талданды, сұрыпталды және мүмкiндiгiнше тарихи прототиптерi анықталып, не болмаса олардың қалыптасқан ортасы немесе қолданылған, яғни өмiр сүрген ортасы анықталды. Одан кейiн оларды белгiлi бiр уақыттық бiр мезгiлде, бiр  тұста болып өтуi және бiр кеңістiк бiр жерде, бiр аймақта болуы ортақтықтарын анықтап, белгiлi бiр ретпен тiзiп шығуға болады. Осындай зерттеу әдiстемесiн Гумилев былай  түсіндiредi: “Жыр iшiнен кез келген көрсеткiштердi тауып, осы көрсеткiштің барлық жырларда кездесуiне, қайталануына қарай жеке сапа бойынша топтастыруға болады, мысалы, әлiпби бойынша, ғасырлары бойынша, аймақтары, яғни орны бойынша тiзiп шығуға болады. Бірақ мұндай әдiс тым қарапайым, ол сандарды қарапайым арифметикалық жолмен тiзiп шыққан секiлдi, сондықтан олардың интегралдың орнына жүрмейтiнi сияқты материалды  түсіну жөнiнен еш нәтиже бермеуi мүмкiн.

Бірақ iздестiрсең, тұйықтан шығудың жолы бар, ол – мәлiметтердің жарыса бағынушылығы және хабарлардың иерархиялығы төменнен жоғары қарай бағыну тәртiбi. Осындай жұмыстың нәтижесiнде эмпиризмдiк жалпы қорытынды шығады. Мiне, мұндай қорытындыны В.И.Вернадский анықтығы жөнiнен нақты байқалған фактiге теңестiрген. Екi-үш сүйегi арқылы динозаврдың бейнесiн көз алдына келтiретiн палеонтолог, екi-үш метеостанцияның мәлiметтерiмен қателiк ауқымын жылдан-жылға кемiте отырып, ауа райын болжайтын климатолог, бiрнеше жердi аршу немесе ойып қазу арқылы шөгiндi жыныстар қабатының сұламасын айқындай алатын геолог сияқты тарихшы да этнологиялық әдiстеменi[5] қолдана отырып, ұлы немесе кiшi империялардың, кнәздiктер немесе еркiн қалалардың құрылуы мен талқандалуы процесiн суреттей алады. Ендi оның қолында мәлiметтердің әдеттегi жүйелi жинағымен бiрге, эмпиризмдiк талдап қорыту тәсiлi бар, ол оны В.Вернадскийдің анықтық дәрежесi жөнiнен нақ зерттелген фактiге теңестiргенiн атап өттiк”.[6]

_______________________________

 

Жырдың да пайда болу, толығу, ықшамдалу, даму, жойылу, реликтiге айналу жолдары бар, яғни осыны  түсіну арқылы кез келген жырдың қай даму сатысында тұрғанын, оның iшкi бөлiктерiнде қай бөлiгiнің жыр жасаушы база, қай бөлiгiнің кейiнгi заман үстемесi, қай  тұсының ежелгi мифоэпикадан қалған реликт екендiгiн, кейiпкерлер мен жер-су аттарының iшiнен қайсыларының шындығында негiзгi, қайсыларының қосалқы, қайсыларының үстеме екендiгiн де анықтауға болады. Бұл да эмпирикалық әдiске негiзделген.

Мiне, негiзгi әдiстеменi қысқаша түрде “эмпиризмдiк талдап қорыту тәсiлi” деп атайды. Сонымен осындай жолмен алынған эмпирикалық қорытындының зерттелген ғылыми айғаққа тең екендiгiн тағы да ескерте отырып, осы әдiстеменi бүкiл жұмысымызға бағдар етiп алғанымызды айта аламыз.

                                       ***

Археология не дейдi... немесе Маңғыстау мен Үстiрттің орта ғасырлардағы қалалары

 

Кез келген тарихи, сәулет не археологиялық ескерткiштің, нысанның белгiлi бiр жерден табылуы ең алдымен сол жерде, сол нысандардың салыну, пайда болу заманындағы тiршiлiк қуаты мен қауқарының қандай сапада, деңгейде болғандығын көрсетедi. Нысанның салыну әлдебiр мөлшердегi еңбек ресурстарын, қаржы, материалдық байлық ресурстарын қажет етедi. Осындай ресурстармен қамтамасыз етiлуi үшін сол территорияда адам күшi жеткiлiктi болуымен қатар экономикалық жағдай да қолайлы болуы керек. Бұл екi шарт орындалуы үшін үшіншi шарт – климаттық жағдайлардың қолайлылығы да орындалуы тиiс. Климат ыңғайлы болса, малға қажеттi жайылымның өнiмдiлiгi мен тұщы су жеткiлiктi болады, мал көп болса – адам саны да көп, адам көп болса – олардан қалар басты далалық нысан – молалар да көп болуы тиiс. Қайнаған тiрлiктегi мәдени-рухани ықпал ету нысандары – әулиелiк орындардың да пайда болуы негiзiнен осы уақытқа  тұспа-тұс келедi. Көрiп отырғанымыздай бiр тарихи мәселенi шешу үшін қосалқы материалдарды, мәлiметтердi де пайдалануға болады. Сондықтан бiз бiр уақыт кеспегi – 14 ғасыр, және де бiр реалды территория – Маңғыстау мен Үстiрт, яғни 14 ғасырдағы Маңғыстау мен Үстiрттің тарихын барынша жақсы  түсінгiмiз келiп, оған қажеттi жазба тарихи құжаттарды таба алмасақ, қосалқы эмпирикалық деректер – жер-су атаулары мен оларға байланысты аңыздар, әулиелер, археологиялық және архитектуралық ескерткiштер, климат т.б. қосымша материалдарды кеңiнен пайдаланамыз. Нәтижесiнде бiз өлкенің бiр ғасырлық тарихының нақты детальдерiн бiле алмағанның өзiнде жалпы даму сұлбасын көре алатын боламыз. Сондықтан кейбiр жеке мәселелердi де қарастыра кеткендi жөн санаймыз.

Үлкен Маңғыстауды археолог ағайындарымыздың арлы-берлi шолып өте шығатыны белгiлi, әйтеуiр тұрақты жұмыстанып жатыр деген археологиялық экспедициялар туралы естiп көргенiмiз жоқ, тек сармат-массагет мұрасын iздеген ресейлiк археологтардың өлкеге ат iзiн анда-санда салып тұрғаны болмаса, екi астанадан да, облыстан да бұл мәселеге арнайы көңіл бөлiп жатқан ешкiм жоқ. Сонау 60-шы, 70-шi, 80-шi жылдардың өзiнде-ақ белгiлi болған ақиқаттарды қайталаумен келемiз. Ал осы Үлкен Маңғыстау археологиялық тұрғыдан маңызды өлке бола ала ма? Азын-аулақ естiп-бiлгенiмiзге сүйенер болсақ солай сияқты, сондықтан да археолог ағайындардың “бау-бақшасына тас лақтырғанды” қоя тұрып, қолда бар деректерге жүгiнiп көрсек...

Сонымен, Маңғыстау мен Үстiртте 14 ғасырда қала, жалпылап айтсақ, тұрақты елдi мекендердің болуы мүмкiн бе? Археологиялық нысандардың табылу географиясы мен олардың пайда болу уақыты жөнiндегi топшылар не дейдi?

14 ғасырдың бiрiншi жартысында Алтын Орда территориясында тұрақты халықаралық сауда-тасымал коммуникациялары пайда болып, зор қарқынмен дамыды. Сондай коммуникациялардың бiрi – Харазымнан[7] Едiл бойына бағытталған керуен жолы едi. Оның Үргенiштен Сарайшыққа дейiнгi кеспегiнің бiраз бөлiгi Үстiрт арқылы өтетiн. Сәулетшi М.Меңдіқұлов Сарайшық пен Үргеніш арасындағы керуен жолының Сарайшық – Тасқұдық – Таскешу көпiрi – Қайнар бұлағы – Бағашы әулие - Ұшқан-ата – Маңсуалмас Қосқұдық – Көптам – Сам – Чурук – Белеулi – Қосбұлақ – Бұлақ - Үшқұдық – Дәукескен[8] - Пулжай - Үргенiш маршруты арқылы өткендiгiн көрсетедi. Мұндағы  Маңсуалмас-Қосқұдық пен Көптам ғана бүгiнгi Маңғыстау облысының аумағына кiредi.

Бұл керуен жол маршрутының барынша гүлденген уақыты ретiнде Алтын Орданы Өзбек хан билеген  тұс алынады, бұл – 1312-1342 жылдар. Ал осы жолдың маңызының жойылуы 1390 жылдардағы Ақсақ Темiрдің Алтын Ордаға жорықтарына  тұспа- тұс келедi, яғни керуен жолдың дамыған уақыты ретiнде 1300-1390 жылдар аралығын алуға болады, бұл уақыт – бiздің зерттеу тақырыбымыз үшін маңызды кезең болып табылады.[9] Бұл уақыт тек Өзбек ханның ғана заманы емес, оның ұрпақтары – Жәнiбек пен Бердiбектің де Алтын Орданы билеген заманы 1342-1370 жылдар, яғни аңыздық Әмет (Абат) пен Алау батырлардың “қырға шығып кететiн” заманы.

______________________________

 

Маңғыстау облыстық өлкетану мұражайының қызметкерi В.Cумская Үстiрттегi Қосқұдық Маңсуалмас, Көптам, Сам керуен сарайларын 1950 жылдардағы С.П.Толстов бастаған, 1991 жылы Л.Л.Галкин бастаған археологтар экспедициясының зерттегенiн көрсете келе, Харазымнан Хасарлы[10] теңіз жағалауына дейiн басқа тағы бiр керуен жол тармағының болғандығын жазады. Бейнеу ауданындағы қамалдар мен керуен сарайларының қирандылары Өлiқолтық шығанағына таяу жердегi Борқұдық алқабында, Қаракөл темiржол айырымы қасында, Қызылқұз шымыраулары төңiрегiнде табылғандығын көрсетедi.[11] Осы автор аталған керуен сарайлардың өмiр сүру заманын 9-12 ғасырлармен, яғни оғыздар мен хорезмшахтар уақытымен көрсеткенiмен, осы керуен сарайлардың 14 ғасырда, Алтын Орда заманында өмiр сүргендiгiнің қисындырақ екендiгiн айтқымыз келедi.

Бейнеу ауданы аумағындағы аттары аталған керуен сарайлары мен жол тармақтары бiздің есен-қазақтық тақырыпқа қатысты ареалға кiредi.

Керуен жолдары мен сарайлары – белгiлi бiр кезеңдегi экономикалық дамудың көрсеткiшi болып табылады. Транзиттiк сауда жолының бойында жату керуен сарайларды салуға, оған қызмет етуге, оларды қорғауға белгiлi бiр мөлшерде адами ресурстардың осы жолдар бойына шоғырлануын қажет етедi, нарық заңы қай уақытта да осыны талап етедi. Сарайды күзету, саудагерлерге қызмет көрсетуден басқа сауда жолдары сол жолдың есебiнен күн көретiн, не оны қорғайтын, не тонайтын рулық, қарақшылық топтарды да өзiне тартып тұратын магнитке айналады. Осының бәрi жолға жақын кеңістiкте адамдардың шоғырлануына әкеп соғады, осындай саны аз болса да, шоғырланудан Үстiрт пен Маңғыстау аймағы да шет қала алмаған деп жорамалдауға болады.

________________________________

Маңғыстау-Үстiрт аймағындағы керуен мен көш жолдарының маршруттары жөнiнде Әбiш Кекiлбаевтың “Үйқыдағы арудың оянуы” (Алматы. “Қазақстан”. 1979) және Ә.Спанов пен Ж.Нұрмаханованың “Қарашаңырақ” (Алматы. “Жалын”. 1996) кiтаптарында көресетiлген. Мұндағы маршруттар негiзiнен 19 ғасырдағы жолдар болғанымен, осы керуен жолдарының 1200 жыл бойына көп өзгере қоймағанын, яғни хорезмшахтар заманындағы саудагердің жүрiп өткен жолын, түнеген құдықтарын 14 ғасырдың саудагерi де, 19 ғасырдың қалашысы да басып өткенiн шамалауға болады. Осы жолдың бойына бүгiнде әлi де белгiсiз болып қалып отырған керуен сарайлар мен сауда факторияларының болғандығы анық.

Бүгінгі күнде Маңғыстаудың, әсiресе Үстірттің тайпақ жазық бетiнде бiр кездерi қайнаған тiршiлiк ортасы болғандығына, бүгiнде адам тұрмастай сусыз, жасылсыз сұрқай жерлерде қала типтес мекендер болғанына көпшiлiк сене де қоймас. Дегенмен Маңғыстау мен Үстіртте мұндай мекендердің көп болғандығы соңғы уақыттары жиi айтылып жүр.

Сол қалалар қандай болған? Ең болмаса сол уақыт тiршiлiгiн, адамдарын көз алдымызға елестете аламыз ба? Қалай болғанда да ортағасырлық Маңғыстау-Үстірт қалаларының сол заманда болып өткен көп оқиғалардың куәгерi мен қатысушылары болғандығы, тарихты бойына сіңiрушiлер болғаны анық қой.

Үстірттің солтүстік-батыс өңiрiнде, ескi көш жолының бойында, 6-шы темiр жол айырымынан (разъезiнен) 7 км жерде “Уәлi” деп аталатын алқап бар.. “Уәлi - қыпшақ ханы екен, жалпы Уәлi-Шаңқалада бiр кезде қала болған көрiнедi” дегендi жергiлiктi баспасөзден кездестiрдiк те. Артынан “Маңғыстау энциклопедиясында” да  берiлген қысқа мәлiметте осы Уәлiнің қыпшақтың Уәлi деген ханының есiмiмен байланыстырылғанын оқыдық, “ол бүгiнде көп жері үйiкке айналған қамал болған көрiнедi, оның қабырғалары күйдiрiлген қызыл кiрпiштен, ақ тастан қаланыпты. 1980 жылдардың аяқ кезiнде жүргiзiлген қазба жұмыстары Уәлiнің ежелгi мәдениетi жоғары дәрежеде дамыған елдi мекен болғанын көрсетедi. Қамал орны бұрын бiр төбешiк делiнiп келсе, ендi үш жердегi төбе болып шықты” деген дерекпен таныстық. Бары осы. Қандай үш қамал, долбарлап болса да сол қамалдардың орналасу карта-схемасы мен жеке пландары берiлмеген. Ең болмаса да сол қамалдардың жұрнағын соңғы отыз жылда фотосуретке де түсірген бiрде-бiр адам табылмапты-ау.

Осы Уәлi қамалы туралы сол жерлермен жақсы таныс болған, өзiмiз бiлетiн кiсiлерден осы жер туралы сұрастыра бастағанымызда белгiлi болғаны (айтушы - маңғыстаулық Мұстахи Бабышев деген кiсi, 1930 ж. туған) Уәлi - Тоқтамыс ханның баласы, осы маңда оның қаласы болған деген мәлiмет болды. Белгiсiз Уәлiге әке ретiнде Темiр де, Едіге де, түрікпен де емес, нақ осы Тоқтамыстың таңдалуы кездейсоқ емес. Өйткенi ол - Маңғыстаудың 1360-70 жылдар шамасындағы аймақ басшысы Түйеқожа-оғланның баласы. Тарихи деректер Түйеқожа-оғланның 1370 жылдар шамасында Орыс ханның қолынан өлгендiгiн жазады, әкесi өлтiрiлгеннен кейiн Ақсақ Темiрге қашып барып, пана тапқан Тоқтамысты 1350-55 жылдарда нақ осы Маңғыстау мен Үстiрттің бiр жерiнде дүниеге келген болар деп жорамалдау бар. Сондықтан Үстiрттегi Уәлiнi Тоқтамыстың баласы деудің анық-қанығы белгiсiз болғанымен, тарихи тұрғыдан қарағанда негiзсiз емес екендiгi көрiнiп тұр. Үстiрттің “ит байласа тұрмас” деуге тұрарлық жапан түзiнде “Шаңқала” (Шағылғала), Маңғыстаудың ойында “Аланқала” деген топонимдердегi “қала” сөзiнің болуы кездейсоқтық емес, тек осы  түсіндiруге мүмкiндiк беретiндей әлi күнге нақты iзденiстер жүргiзiлiп көрген жоқ.

Жалпы Маңғыстау мен Үстiрттегi ортағасырлық мекендер туралы толыққанды iзденiстер жүргiзiлмегенiмен әр  тұстан табылған қамал орындары туралы әртүрлі деректерде айтылып жүр. Мәселен, ақтаулық мұражайдың қызметкерi А.Астафьев түбектің теңіздiк жағалауының өзiнен ғана 15 бекiнiс орнының табылып отырғандығын жазады. Солардың бiрi – Түлкілi құдығының маңында 5 км жердегi Қарлыбас қамалы Ақтау – Форт-Шевченко жолының 64-шi км-лiк  тұсы. Форт-Шевченкодан Сағындық мүйiсi аралығындағы Саура көлiнің оңт-шығысында 8 км жердегi бiрнеше қамал бар, олар – Түлкілi қамалы және Сағындық мүйiсiндегi 2 қамал, Өрдек мүйiсi мен Қызылөзен ауылы аралығындағы қамалдар қанша... Қараған түбекте Шұқырауыл ауылының маңынан да қамал орны табылып отыр.[12]

______________________________

 

Есбол Өмiрбаев Шорым тауында орналасқан бiр қамал орнын тапса,[13] басқа өлке тарихын зерттеушiлер Ракушечный мүйiсi маңынан, Кендiрлi шығанағы жағалауынан керуен сарай iздерiнің табылғандығын хабарлайды.

Ал Л.Л.Галкин болса, Маңыстау-Үстiрт және оған жапсарлас Жайық пен Жылой аумағынан ортағасырлық 19 қамал орнының табылғандығын атап көрсеткен, олар:

Кетiк	Форт-Шевченко қаласының аумағында. Л.Галкин итальян картасындағы Месмеселак  атауын осы қаланiкi деп жорамалдайды.
Қарағанқала	Қараған түбегiнің солтүстік жақ бетiндегi теңіз жағалауында
Сарытас	Сарытас шығанағы жағалауында, Таушық ауылынан солтүстікте 25 км жерде.
Қаңғабаба	Қараған түбектің орта  тұсында
Емiр	Ақтау-Шетпе темiр жол кесiндiсiнің 30-км-iнде. Емiр разъезiнің маңы.
5 қамал орны	Шетпеден 50 км жерде. 15-шi разъезд маңында.
Шерқала	Шетпеден солт-батыста 17 км жерде.
Қызылқала	Шетпеден солт-батыста 18 км жерде. Шерқала тауынан 1 км жерде.
Кендiрлi-1 және Кендiрлi-2	Сiрә, Маңғыстаудан Харазымға апарар керуен жолдың Үстіртке шығар алдындағы территорияда, шамамен бүгінгі Кендiрлi құмы мен Кендiрлi сорының оңтүстік жағындағы Қарамая-Қарашек, Қараған-Босаға өңiрлерiнде болған қамалдар
Ескi Бейнеу	Бейнеу ауданы орталығынан 15 км жерде.
Жездi	Бейнеудің солт-шығыс жағында
Мыңсуалмас	Бейнеуден солт. бағытта карта бойынша 65-80 км жер шамасында.
Ұшқан	Жылойда, Атырау облысындағы Мұнайлы кенiшiнің оңтүстік   жағында, шамамен 20 км жерде.[14]
Ақтөбе	Жайықтың сағасында. Л.Галкин оны орта ғасырлық итальяндық саудагер картадағы “Лаэти” қаласымен шендестiрiптi.
Дәукескен	Бүгiнгi Харазым-Үргенiш аймағында

_________________________________________

 

Л.Галкин Хасарлы теңізiнің маңғыстаулық жағасынан бастап Харазымға дейiнгi керуен жол бойында онға жуық бекiнiс-қамалдың болғандығын жазады.

Жалпы алғанда 15, 19, 10 деп сандары көрсетiлген қамалдардың ұзын саны 30-40 болып шығады. Бұл көрсеткiш бүгiнгi таңда да сирек қоныстанған Үстiрт пен Маңғыстау үшін аз емес, яғни осы қамалдар өмiр сүрген замандарда бұл аймақ қайнаған тiршiлiк ортасы болған.

Көбiнесе төрт бұрышты жобамен салынатын, қабырғаларының ұзындығы 150 м-ден 400 м-ге дейiн созылатын, биiк қабырғалы қамалдардың функциясын тарихшылар мынадай деп көрсетедi: а) керуен-сарайлар мен бекiнiс-факториялар (сартақ-қамалдар); б) тұрақ-бекiнiстер. Бірақ iс жүзiнде сартақ-қамалдың да қорқалған керуен-сарайдың да айырмашылығы шамалы; екеуi де негізінен саудагерлердің, керуеннің жол бойындағы қажеттілiктерiн қамтамасыз ету үшін өмiр сүрген, оның iшiнде саудагер-керуеншiлер демалатын орындар және тауарларын сақтайтын қоймалар, сондай-ақ шағын мешiттер болған.

Үстiрттің солтүстік-батыс ернегiн қамтитын Маңсуалмас (Мыңсуалмас) өңiрiндегi ортағасырлық қамалдардың әрқайсысында, Л.Мейердің пайымдауына қарағанда 300 адамға дейiнгi жасақ орналаса алатын болған көрiнедi.[15] Егер осы 300, немесе 200 адамдық көрсеткiштердi сол дәуiрдегi Маңғыстау, Үстiрт, Жылой кеңістiгiндегi осы типтес қамалдарға тән ортақ көрсеткiш деп есептер болсақ, онда 30-40 қамалдың жалпы саны 6 мың адамнан 12 мың адамға дейiнгi жасақты сыйғыза алатындығын есептеп шығаруға болар едi. Бұл сандар, бүгiндегi сирек халықты аймақ үшін аз көрсеткiш емес.

“Көшпелi деген осы екен” деп бүкіл көшпелi жұртты тек киіз үйге тығып қоюға болмайды ғой, өйткенi соңғы 1000 жылдың iшiнде көшпелiлердің басым көпшiлiгiнің абстрактылы таза көшпелi тұрмыста ғана емес, негізінен жартылай отырықшы тұрмыс кешкенi белгiлi, яғни олардың қыстаулары iс жүзiнде уақытша қамал-төрткүлге айналатын. Тек тарихшылар қазақылық етушi есен-қазақтардың да төрткүл пiшiндегi қамалдарды база ретiнде пайдалану мүмкіндігін ескермеген, әлгi Есен-қазақ, Сүмбетемiр сияқты аттары аталған жерлерде осындай қалашықтардың болғандығы анық.

______________________________

 

Қалалардың, жалпы адами мекендердің пайда болуы ең алдымен экономикалық ахуалға байланысты. Қажеттiлiк туған жағдайда адам тұрмас дейтiн, климаттық жағдайлары қолайсыз аймақтарда алып қалалар пайда болып жатады. Мәселен, Аляскада, 19 ғасырда алтын табылуына байланысты өршiген алтын безгегi кезiнде Клондайк деген үлкен қала пайда болды, мұнда сол заманғы европалық қалаға тән барлық жағдай болды. Алтын қоры сарқылған  тұста осы қала да жоқ болды. Бразилияның амазониялық джунглиiндегi Манаус қаласын алайық. Табиғи каучукке деген сұраныс өскенде осы адам тұрмас тропикалық орман арасында пайда болған қаланың халқы 1 миллионға дейiн жеткен делiнедi. Ағылшындар Малайзияда жаңа каучук плантацияларын ұйымдастырып, нәтижесiнде каучуктың бағасы бiрнеше есе төмен  түскенде, Манаус қаласы да ғайып болды. Алып қаладан қалған шағын қалашық бүгiн де бар. Мiне, Маңғыстау мен Үстiртте де сауда жолдарының қарқынына байланысты, климат жағдайларына байланысты және саяси-этникалық жағдайларға байланысты шағын қамал-қалашықтардың пайда болуына жағдай туды. Ал Ақсақ Темiрдің халықаралық керуен жолдарын жойып жiберуi, Маңғыстау мен Үстiртте де қала тiршiлiгiнің жойылуына алып келдi, аттай 600 жыл бойына Маңғыстау мен Үстiрт аздаған түрікпен, ноғай, қалмақ, адайдың көп тұрақтай алмайтын, “жетi жұрт келiп кеткен”, қаласы жоқ кеңістiк деп есептелуi себептерiнің бiрi осындай едi.

Қорыта айтсақ, 14 ғасыр Үстірт пен Маңғыстау үшін тарихи тұрғыдан белсендi ғасыр болған, сондықтан бiздің тақырыпқа сай тұжырымдарымыз осы тарихи-археологиялық тұрғыдан да негiздi деп айтуға болады.

                                                   ***

Сәулет тарихы не дейдi?

 

Батыс Қазақстанның, оның iшiнде Маңғыстау-Үстірт аймағының кесенелерiнің салыну уақыты жөнiндегi тұспалдар жасаушы сәулетшi М.Меңдіқұловтың пікірлерi назар аударарлық. Мәселен, төменде келтiрiлген бiрнеше ортағасырлық сәулет нысанының салыну уақытының қалай шамаланғанын тiзiп көрсетер болсақ, Меңдіқұлов оны былайша көрсетедi:

Сейсен-атадағы мавзолей (Үстіртте)	қыпшақ-ноғай немесе алтынордалық дәуiр, яғни 14-16 ғасырлар
Қосмола (Үстірттің батыс ернегi)	14 ғасырдың бiрiншi жартысы. Алтын Орда билiгi астындағы қыпшақ-алшын тайпалары осы аймақта көшiп жүрген.
Үштам, (Маңғыстауда)	14 ғасыр бiрiншi жартысы
Белтұран (Қараған түбекте)	14 ғасыр бiрiншi жартысы
Шақпақ-ата (Маңғыстауда)	14 ғасыр бiрiншi жартысы
Долы-апа (Маңғыстауда)	Кейбiр архитектуралық – декоративтiк заттар, XIY ғасырдағы Хорезм архитектурасына тән. Оны өлкедегi өзге кесенелерлен ерекшелеп, XIY ғасырдың II жартысы мен XYI Ғасырдың I жартысындағы түрікмен ескерткiштерiне жатқызуға мүмкiндiк бередi. Өйткенi, осы уақытта, жоғарыда айтылғандай, бұл жерде түрікмендер болған. (илл 14 на с.114)
Шақпақ-ата (Маңғыстауда)	14 ғасыр бiрiншi жартысы А.Г.Медоев оны 9-10 ғасырларға жатқызады.
Қараман-ата (Маңғыстауда)	13 ғасыр ауқымында
Шопан-ата (Маңғыстауда)	12 ғасырдың аяғы, 13 ғасырдың басы
Кесене (Челябi обл)	14 ғасырдың бiрiншi жартысы (М.Г.Семенова) немесе 16 ғасырдың ортасы[16]

_____________________________

Мұндағы көрсетiлген уақыт көрсеткiштерi бүкiл 20 ғасыр бойына белгiлi болған Маңғыстау мен оның төңiрегi туралы азын-аулақ тарихи мағлұматты интерпретациялаудан туған жорамалдар болып табылады, сондықтан осылардың барлығын да бiр мезгiлде – 14 ғасырдың орта  тұсы мен аяғында, бүкiл далада ислам дiнi үстемдiк ете бастаған шақта, Маңғыстауда осындай ескерткiштердi орнатуға қажеттi идеологиялық, дiни негiз бен адами-материалдық ресурстар жеткiлiктi болған дәуiрде пайда болған деудің негiзi бар. Сәулетшi М.Меңдіқұлов тарихшы емес, ол тек өз зерттеулерiне қажеттi тарихи негiздеуге қажеттi тұжырымдарды 20 ғасырдың алғашқы жартысында өмiр сүрген В.Бартольд, С.П.Толстов сияқты ескi тарихшылардың зерттеулерiн пайдаланған. Оның этникалық атау ретіңде қолданылған “қыпшақ-ноғай” немесе “қыпшақ-алшын” сияқты анықтамалардың өзi шартты, жалпыламалығы болмаса, нақты дәлдiгi жоқ атаулар болып табылады. Мұндағы “қыпшақ” дегенi тек қыпшақ тiлдi суперэтностың бiр бөлiгi Маңғыстауда мекен еттi дегендi көрсете алады, бірақ бұл осы жерде “қыпшақ” атты ру мекендедi дегендi бiлдiре алмайды. Ал ноғай атауы тарихи аренада тек 15 ғасырдан бастап белгiлi болды, сондықтан бұл көрсеткiш 16 ғасырдағы Маңғыстауға қатысты әңгiмеде ақиқат болғанымен 14 ғасырдағы Маңғыстауға еш қатысы жоқ, өйткенi ол кезде “ноғай” деген этнос та қалыптаспаған болатын. Алшын этнонимiне қатысты әңгiме де сол сияқты; бұл атау тек 17 ғасырдан бастап ғана белгiлi бола бастаған. Қысқаша айтқанда – “қыпшақ-ноғай”, “қыпшақ-алшын” атаулары бiр жағынан дұрыс, өйткенi осы ортадан кейiнгi ноғайлар да, алшындар да өсiп шықты, бірақ ғылым нақтылықты қажет етедi.

Ең бастысы – бiр мезгiлдегi мола типтi ескерткiштердің көптiгi сол мезгiлдегi демографиялық ситуацияның қолайлылығымен қатар материалдық жағдайдың да оңтайлылығын көрсетедi. Олай болса 14 ғасырдағы Маңғыстау мен Үстiрт осы молалық-сәулеттiк көрсеткiш жағынан да бiздің кiтап басында берген тұжырымдарымызды сенiмдi ете  түседi.

                                                                 ***

Жер-cу атаулары мен аңыздар не дейдi?

 

Маңғыстаулық фольклор да өлкеде бiр кездерi ноғайлардың мекен еткендiгiн, ноғайлы батырларының өмiр сүргендiгiн баян етедi. Олардың есiмдерi өлкедегi жер-су атауларында сақталған, азын-аулақ аңыздық фрагменттер де бар.

Таушық пен Қараған түбек аймағында “Доланапа”,[17] “Қарагөз” микротопонимдерiне қатысты мөлтек аңыздар айтылады. Тек осы аңыздарда этникалық орта ретiнде ноғайлық емес, “түрікпен” аты аталады. Сондықтан осы аңыздар түрікпенге емес, ноғайлыға байланысты дей салуға болмайды, олай ету үшін елеулi қисын болуы керек. Мұндай қисындар бар. Бiрiншiсi – маңғыстаулық қазақтарда өздерiне дейiнгi, яғни 18 ғасырға дейiнгi күңгiрт замандарға қатысты делiнетiн аңыздар туралы жарытымды ештеңе бiлмейтiн болса, оларды “түрікпендiкi” дей салу үрдісi бар. Өйткенi адайлардың түбекке келгендегi кездескен жұрты осы түрікпен жұрты болатын. Сондықтан қарапайым “өзiмiз бен бөгделер” дуализмдiк этнопсихологиялық қондырғыға сай өзiнiкi еместердің барлығын түрікпендiкi дей салады. Екiншiсi – нақты келтiрiлген екi аңызды қарастырар болсақ, аңызда аталатын “Доланапа”, “Қосбармақ”, “Бибi”, “Қаракөз”, “Айым” сияқты есiмдер түрікпендiк емес, ноғайлы-қазақ антропонимдiк дәстүрге тән, яғни осындай есiмдердi әдетте қазақтар пайдаланады. Сондықтан аталған топонимдiк аңыздардың астарында түрікпендiк емес, ноғайлық негiз жатыр деп топшылаудың қисыны бар.

Осындай қисын Қараған түбектегi Ақшора мен Белтұран[18] молаларына да қатысты. Аңыз оларды “түрікпен” дегенiмен, “Таласбай”, “Ақшора”, “Белтұран”, “Дурды Қылыш” есiмдерiнен алғашқы үшеуiн ноғайлық есiмi деуге болады, тек “Дурды Қылыш” қана түрікпен есiмi. Оның үстiне М.Меңдіқұлов Ақшора ескерткiшiнің сәулетiнің қыпшақ-ноғайларға тән екендiгiн атап көрсетедi.[19]

Есен-қазақтар немесе айрақтылар 14 ғасырда Үстiртте, оған iргелес Маңғыстауда тұрғандығын және олардың екi тiлдi қыпшақ және көне түрікпен этникалық конгломерат болғандығын ескерсек, Ақшора мен Белтұран аңызын осы екi тiлдi қоғамға қатысты деп жорамалдауға болады, өйткенi аңыздағы адам есiмдерiне қарағанда бiр жақ қыпшақ тiлдiлер болса, екiншi жағы – түрікпен тiлдi екендiгi байқалады.

Маңғыстауда, осылармен қатар, айқын ноғайлы заманыныкi деп аталатын топонимдiк аңыздар да бар, мысалы, Апажар, Қошақ, Құлаат, Қырықкез топонимдерiне қатысты аңыздарда ноғайлы жұрты туралы сөз болады.

_________________________________

Мәселен, М.Меңдіқұлов Шақпақ-ата кесенесiнің салыну уақытын 14-16 ғасырлар ауқымына кiргiзiп, ноғайлы дәуiрiмен байланыстырады, өйткенi жергiлiктi ақпаратшының аузынан естiген аңызда Шақпақ-ата түрікпен мен қалмаққа қарсы соғысқан ноғайлы екен. Оның лақтырған тасынан от шығатын болғасын Шақпақ атаныпты дейдi.[20]

Басқа зираттар мен топонимдер ше? Бiзге белгiлiлерi Бозашы түбегiндегi, Қызан ауылының маңайындағы “Қоғам”, “Үлек” деген әулиелердi ноғайлы заманыныкi дейдi.[21] Шайыр ауылының солтүстік бағытындағы 12 км жердегi дөң үстiндегi ескi қорымға есiмiн берген Қырықкез батыр да, оған жақын жердегi Құлаат тауына байланысты аңыздағы Қади батыр да ноғайлық делiнедi.[22] Қызан топонимi болса, оғыз-пешенек, бұлғарлық Қазан ұғымына байланысты, осы есiм ноғайлы заманының мифопоэтикасында да сақталды, сондықтан қырым циклiнде кездесетiн Қозан, Қожан, Қошақ, Қожақ есiмдерiнің осы Қызан топонимiмен байланысты болу ықтималдығын бажайлап көрудің қисыны бар. Өйткенi бiр ғана Орақ-Мамай жырында аттары аталатын Үлек пен Қызанның (Қозанның) арасы не бәрi 34 шақырым-ақ.

Маңғыстау өлкесiнің өткенiнің бiлгiрi, бiрiншi өлкетанушы Есбол Өмiрбаев та Маңғыстау мен Үстiрттегi бiраз жер-су атауларын нақты ноғайлық, оның iшiнде эпостық тұлғалармен байланыстырыпты. Ел аузынан жинаған деректерiне сай Есбол аға, мәселен, Қошақ шығанағына таяу жердегi Сарытас-Емдi айлағы арқылы жүретiн сауда жолында “Қарасай” деп аталған алқапты ноғайлық батыр Қарасаймен байланысты дейдi. Қарасай, аңыз бойынша, керуен жолдарын бақылайтын тайпаға бастық болған екен. Ал қазіргi Бейнеу кентiнен шығыста 35 км жердегi “Мамай шыңырауы”, “Мамай тауы”, “Мамай жайлауы” деген топонимдер ноғайдың “Алты ауыл ұлысын” басқарған Мамайдың есiмiне, сондай-ақ Форт-Шевченко қаласының оңтүстік жағындағы “Асан қамалы”, “Асан құдығы” Асан қайғы есiмiне байланысты дейдi Есағаң. Ел ақсақалдары Майлан Берденов, Iзбасар Қарабалаев, Алшын Меңдалиевтердің айтуына қарағанда Отпан шоқысының басындағы шағын қорған да Мамайдыкi көрiнедi. Мамайдың жасы 80-ге толып, сол қамалды өзi тұрғыздырып, күзет орны еткен екен, бiр күнi күзетте тұрған шағында қалмақтар қолға  түсірiп, ауыр жаза ойлап тапқан екен:

Арбаға жаяу салалық

Кез келгенiмiз, қалмақтар

Сақалдан алып сабалық

Жетпiс құлаш зынданға

Хан Мамайды жабалық

______________________________

Кектi сүйтiп алалық, - деп, Мамайды арбаға жегiп, мойнына қамыт кигiзiп, арба үстiне қалмақ ханының өзi отырған екен... Жас та болса, әлi атағы шыға қоймаған Қарасай мен Қази қалмақтан атасын босатып алған деседi...

“Қожықсор”, “Көшектің фонтаны”, “Қошақтың құдығы”, “Қошақ шығанағы”... Ноғайлы заманының батыры Қожақ туралы аңыз да бар. Маңғыстаудың Үштаған өңiрiндегi Алаешкi және Еламан алқаптарының ортасындағы Қарабарақты ойда аңыздық батырлар Орақ пен Мамайдың атасы Қарауылбектің моласы бар екен.[23] Таушық маңындағы Апажар алқабының аты да ноғайлы заманы есiмдерiмен байланыстырылады.

Бiрiншiден, осы келтiрiлген аңызы бар топонимдер толық емес. Бiздің бiлетiнiмiзден бiлмейтiнiмiз көп. Осы дәуiрге қатысты материалдар әлi жинақталып болған жоқ. Соған қарамастан келтiрiлген санаулы мысалдың өзi де бiраз нәрседен хабар бергендей болады. Екiншiден, келтiрiлген аңыздардағы эпостық есiмдер – Орақ, Мамай, Қарасай, Қази тұлғаларының Маңғыстауға қатысы болмауы әбден мүмкiн, бірақ ноғайлы заманына қатысты аңыздардың болу фактiсiнің өзi ғана эмпирикалық айғақ ретiнде қолданысқа енгiзiле алады. Бұны бiз кездесу айғағы деймiз.

Ал жырларда кездесетiн Айрақты, Көктөрткүл, Қарақұдық, Сүмбетемiр-Алан, Ащыбас-Шат, Қарамая, Манашысай, Күйкенұшқан атаулары ше? Олар да Үстiрт пен Маңғыстауда. Мiне, осылайша, жыр мен реалды Маңғыстаудың ономастикалық комплексiн саралап, шендестiруге болады. Бұл iсте абсолют дәлдiкке қол жете қоймас, дегенмен белгiлi бiр ғылыми тұрғыдан орынды, қисынды, мүмкiн деуге тұрарлық түйiн жасауға болады деп ойлаймыз. Топографиялық карталарды пайдалана отырып, тек бiр ауыл аумағында ғана белгiлi жер-су атауларына байланысты аңыздық детальдер мен фрагменттердi толық жинастыра келе, саралар болсақ, Маңғыстаудың осы мәселеге қатысты сауалдарын толық шешер едiк. Бұл жерде “әттең тонның келтесi-ай” дегеннен басқа амалымыз жоқ. Ең бастысы - өлкенің топонимдерi де бiз қозғаған тақырыптарды қисынды етуге көмектесер аса маңызды эмпирикалық факт бола алатындығы. Кез келген жорамалды шешу үшін арнайы сауал мен мәселенi қою керек. Мәселенi дұрыс қоюдың өзi үлкен жетiстiк. Ал оны шешу үшін барлық мүмкiн болар айқақты пайдалана бiлген жөн.[24]

______________________________________

 

                                                                                              ***

Ауа-райы тарихы не дейдi?

Бүгiнде халқы аз, көп жерлерi қоныстанылмаған Маңғыстау мен Үстiрттің “бiр кездерi қайнаған тiршiлiк ордасы болды, жыр жасаудың бастапқы базасы осы жерде қалыптасты” деген тұжырымның құр айтылған, жалаң да даңғаза әңгiме болмауы үшін осы өлкенің климаттық тарихына да үңiле бiлу керек. Көшпелiлердің тiрлiгi малға, мал басына тәуелдi. Мал басы – жайылымға, яғни жертараптың азықтық-шөптiк қорының мөлшерiне тәуелдi, соңғысы, өз кезегiнде, ғасырлар ауқымында өзгерiп отыратын ғалами климаттық жағдайларға байланысты. Сондықтан жыр жасау базасы > адамдар қоғамы > көшпелi шаруашылық > жертарап > климат деген семантикалық тiзбектi толық меңгеру үшін қолайлы климаттың болуы “ауадай қажет”.

Бiзге керектi уақыт кеспегi – 14 ғасыр. Ал осы ғасырдағы Маңғыстаудың климаты қандай болған?

Бiз осы мәселеден көңіл бөлген үш ғылыми жорамал нұсқасын ұсына аламыз.

Бiрiншiсi – бiр палеоклиматологиялық зерттеуде Маңғыстау-Үстiрт, жалпы Орта Азияның шөл аймақтарындағы “кiшi климаттық оптимумның” 7-12 ғасырларда болғандығы жазылады. “Последний плювиальный эпизод в этих районах датируется временем малого климатического оптимума (7-12 вв.н.э.). При археологических раскопках городища Кызылкала обнаружено большое количество инвентаря и керамики, что говорит о заселенности этой ныне безводной территории и развитии там зернового земледелия. В палинологических спектрах из слоев, датируемых 7-12 вв. Обнаружено до 38 процентов пыльцы злаков и наибольшое количество пыльцы древесины, что, по-видимому, связано с облесенностью северных склонов гор Мангистау».[25] Бұл тұжырым тарихи-уақыттық көрсеткiште ғана қате, ол Қызылқаланы 7-12 ғасырлардағы хорезмшахтар мемлекетi мен оғыздармен байланысты қарастыруға орай берiлген шартты дата. Ал егер Қызылғаланың хорезмшахтар заманында емес, Алтын Орда заманында өмiр сүргендiгi дәлелденсе ше? Онда әлгi ылғалды уақыт ретiнде 13-14 ғасырлар көрсетiлер едi.

_____________________________

 

Екiншi жорамалды ортағасырлық “плювиал”, яғни осы аймақтың ылғалдырақ заманы 9 ғасырдан 14 ғасырдың басына дейiнгi ғасырлар ауқымы деп көрсетiлiптi. Бұл кезеңде Маңғыстаудағы жауын-шашын мөлшерi қазіргiге қарағанда 50-100 мм-ге көбiрек болған екен.[26] Осы тұжырым алдыңғысына, яғни Қызылғаланың алтынордалық заманға қатыстылығы жөнiндегi айтқан пiкiрлерiмiзбен үндесiп жатыр.

Үшiншi – оны Гумилевтың еңбегiнен көруге болады. Ол даланың ылғалдану заманын 4-12 ғасырлар ауқымына сыйқызады. “4 ғасырда циклондар қайтадан оңтүстікке көшiп келедi де, дала қайтадан құлпырып сала бердi. 9 ғасырда бiраз уақыт кеберсiгенi болмаса, дала 12 ғасырға дейiн тап осындай болып тұрды. 12 ғасырдың ортасынан бастап циклондар орталық аймаққа ауысады. 14 ғасырдың бас кезiнде Хасарлы (Каспи) теңізi қазіргi деңгейiне қарағанда 8 метрге жоғары болған. Ұлы Дала қуаңшылыққа аяқ басады. Осыдан кейiнгi ғасырларда циклондар полярлық аймаққа қарай ауысады, сосын 18-19 ғасырларда орталық аймаққа қайтып оралды да, 20 ғасырда, тап өзiмiздің көз алдымызда қайтадан солтүстікке кетiп қалды”.[27]

Гумилевтiк қисынға жүгiнсек, циклонның:

оңтүстікке ығысуы – Даланың ылғалдануы,

солтүстікке ығысуы – Даланың барынша қуаңдануы,

орталыққа жылжуы – азын-аулақ ылғалдылықтың болғанымен жалпы қуаңшылықтың сақталуы дегендi бiлдiредi.

Олай болса, 20 ғасыр – дала үшін қуаңшылықтың өршiген  тұсы, 18-19 ғасырлар – 20 ғасырдағы климатқа қарағанда едәуiр ылғалдырақ кезең, 15-17 ғасыр - өте құрғақ дәуiр болса, бiздің әңгiмемiздің өзегi болып отырған 14 ғасыр шынында да ылғалдылықтың қуаңшылыққа ауыса бастаған өтпелi ғасыр болып шығады. Яғни осы ғасырдың бiрiншi жартысы мен ортасын ылғалдырақ деп жорамалдар болсақ, оның екiншi бөлiгiн құрғақшылық климаттың белең алған  тұсы деп шамалауға болады. Бұл бiздің 14 ғасырдың ортасындағы есен-қазақ қоғамының дәуiрлеп, 14 ғасырдың соңында ойран болуы деген пайымдауымызға сайма-сай келедi.

_____________________________

Сонымен, үш ғылыми саралаудан ұққанымыз:

1. 14 ғасырдағы Маңғыстауда оазистiк астық өсiру мәдениетiнің болғандығы.
2. 14 ғасырдағы Таулы Маңғыстауда, Қаратау жотасының терiстiк беткейлерiнде сирек те болса орманды алқаптардың болу ықтималдығы, жалпы жертараптың қазіргiдей шөлейт емес, саванна типтi болу мүмкiндiгi.
3. Хасарлы теңізiнің 1970 жылдардағы деңгейiне қарағанда 8 метрге жоғары болуы. Мұның өзi Маңғыстаудың едәуiр мөлшерде ылғалдырақ болғандығын көрсете алатын қосалқы айғақ бола алады. Сондай-ақ бұл Хасарлы теңiзiнің жағалық конфигурациясының қазіргiге қарағанда өзгешелiгi болғандығын да көрсетедi.

Осындай ылғалдылық малға қажеттi азық қорының жеткiлiктi болуына жағдай жасаса, бұл да өз кезегiнде өлкеде адамдардың шоғырлануына мүмкiндiк берген.

Климаттың орта ғасырларда басқаша болғандығын “Қырымның қырық батыры” жырларының өзi-ақ көрсете алады. Мәселен, “Қарғабойлы Қазтуған” жырында Қазтуғанның Үш қиянды тастап, Оқ-Балқанға[28] кетуiне байланысты өлең жолдары былай дейдi:

Оқ Балқанға жетем деп

Оқ Балқанға барғасын

Ағып жатқан дария су

Қазтуған малын суарды (6 том. 74-бет).

____________________________

 

Осы жолдардағы Қазтуғанның Оқ-Балқанға жеткесiн “дарияға малын суаруы” деген тiркес бiзге климаттық тарихи фактiнi бере алады. Олай дейтiнiмiз – бүгiнгi Түрікпенстанның солтүстік-батыс бөлiгiнде орналасқан Балқан тауында ешқандай дария жоқ. Бірақ осы таудың етегiн бойлай Узбой өзенiнің аққандығы жөнiнде деректер тарихи жазба құжаттарда бар. Бiр кездерi Амударияның суы арнасын бұрып, Хасарлы теңізiне осы Узбой арқылы құйып жатқан.

Әбiлғазының 17 ғасырда жазған Түрк шежiресiнде сол уақыттан бiр ғасырдай бұрынғы осы дарияға байланысты дерек келтiрiлген. 16 ғасырда, шамамен 1540-50 жылдары Амудария Хасарлыға өз суын құйып жатқан. “Ол уақытта Амудария суы Үргенiш қаласының түбiнен өтiп, Әбулхан (Балқан) тауының күн шығысына барып, таудың түбiне жетiп, құбыла тарапынан үйiрiлiп күн батысқа барып, одан өтiп, Оқыржа барып, Мазандаран теңізiне[29] құяр едi”. 1417 жылға қатысты деректе Хафизи Абру Хорезм Арал көлi құрып кеттi, Жейхунның арнасы ауып, Хозарға (Каспийге) құйды деп жазса, 1570 жылы Әбiлғазы Амударияның қайтадан Аралға құйылғанын айтады. Сонда 1417-1570 жылдары аралығында, яғни 153 жыл бойына Амудария өз суын Хасарлыға құйып жатқан болып шығады. Бiзге осындай өзгерiстердің 15 ғасырға дейiнгi сипаты туралы мәлiметтер белгiсiз, бірақ осындай арна бұрулардың басқа замандарда да болып тұрғандығын бажайлап бiлуге болады. Мiне, осы орайда Узбой арнасы 14 ғасырда да суға толы болған деп жорамалдап көруге негiз бар. Жыр жасалған кезде, немесе жырға негiз болған аңыздық комплекс қалыптасқан дәуiрде осы жерлерде шынында да дарияның ағып жатқандығына сенуге толық негiз бар.

                                                                   ***

Әулиелер не дейдi?

 

Маңғыстаудың 360 әулиесi бiздің тақырыбымыздағы “Маңғыстау – қазақ эпосына негiз болған бастапқы орта” деген формуланы баянды етер куәгер бола ала ма? Ең қарапайым қисын бойынша, мейлің 360 әулие болсын, мейлің 100 не 1000 әулие болсын, сол әулиелердің ар жағында бiзге беймәлiм реалды тұрғаны ақиқат қой. Мiне, сол әулиелер елсiз жерлерде тентiреп жүре бермеген шығар, яғни олардың дiни үгiт жүргiзуi үшін адам ортасының болуы, адамдардың әлдебiр санының болуы шарт. Сондықтан әулиелер географиясы да белгiлi бiр деңгейде адамдардың Маңғыстау мен Үстiрттi, оларға iргелес аймақтарда бiршама тығыз қоныстанғандығын көрсете алар қосалқы эмпирикалық факт болып саналады. Қалай болғанда да дiн мәселесi бiздің тақырыбымыз үшін қажет, оның үстiне жырларда кездесетiн Баба түктi, Қараман, Омар баба сияқты кiсi есiмдерi Маңғыстау топырағында топонимдер сипатында сақталып отырғаны ақиқат қой.

Қазақ дегенiмiз – исламның суфийлiк және ханифалық ағымы мен қыпшақтанып кеткен ежелгi Вара - Ұрым идеясының бiр рухани арнаға тоғысуынан шыққан пенде.

14 ғасыр – Даладағы дiни өзгерiстердің заманы болды. Өзбек хан  тұсында исламның мемлекеттiк дiн ретiнде қабылдануы 14 ғасырдан бергi Даланың рухани және дiни келбетiнің жасала бастауына негiз болды. Бұл дәуiр – бұрынғы дiни плюрализм мен бүгiнгi бiр ғана исламдық сенiмнің арасындағы өлара, ауыспалы кезең едi. Сондықтан, Маңғыстауды мекен еткен есен-қазақтар арасында исламның сунниттiк, шииттiк, суфийлiк ағымдарын таратушы уағызшы машайықтардың болуымен қатар, ежелгi далалық сенiмдi ұстанғандардың да, христиандықтың қарабайыр түрiн сақтағандардың да, бақсылар мен дуашылардың да болғандығын бажайлауға болады. Тек сан алуан дiндi ұстанғандардың өзара мөлшерiнің қандай болғанын айта салудың ретi келмес. Ең бастысы – осылардың қай-қайсысы болмасын өмiрлiк қуаты жоғары, белсендiлiгi, оның iшiнде шығармашылық белсендiлiгi де жоғары, күштi, яғни пассионарлық коэффициентi жоғары адамдардың көп болғандығында күмәнiмiз жоқ.

“Өзбек ханды 1321 жылы мұсылман дiнiне қабылдаған, оған Сұлтан Мұхаммед Өзбек деген жаңа ат берген Шаш түбiнде жерленген Зеңгi-атаның шәкiртi Сейiт-ата атанып кеткен шейх Ахмет болса керек делiнедi. Ал 1360 жылдары Алтын Орданы билеген Әзiз ханды мұсылмандыққа Ахмет Йассауидің тура тұқымы Махмуд Йассауи қабылдапты. Бұдан бiз Алтын Ордаға мұсылмандықты таратуда да Түркiстанның ықпалы мен Йассауидің жолын қуушылардың аса зор маңыз атқарғанын көремiз.  Бірақ, Алтын Орда билеушiлерi бұл мәселелердi, бiр жағынан, Дештi Қыпшақ пен Ақ Орданы қолдан шығарып алмау, екiншi жағынан, Шағатай ұлысын да өз қол астына қарату мақсатымен қатар қарастырғанға ұқсайды. Сондықтан да, жергiлiктi сепаратизмге қарсы күрес кезiнде көшпелiлердің нанымдық дәстүріне шабуыл жасау да орын алмай қалмаған. Мәселен, Өзбек хан  тұсында бақсылар, соның iшiнде Қорқыт жолын ұстанушылар да қудалануға ұшыраған”.[30] Тарихи қисын нақ осындай даму жолын көрсетедi. Осындай жағдайда ресми ислам Сарай, Сарайшық, Қазан сияқты орталықтағы қалаларда үстемдiкке шықса, бақсылық та, басқа да, исламның оппозициялық-дәруiштiк ағымдары Алтын Орда империясының шеткерi аймақтарында, ең алдымен Маңғыстау мен Үстiртте, қоғамдық шеттетiлгендер санатындағы есен-қазақтар арасында кеңiнен таралуы да қисынды болмақ.

Әулиелердің алғашқы ұрпақтары негiзiнен Қожа Ахмет Йассауи образымен байланыстырылғандығын және Арал-Хасарлы аймағындағы екiншi әулиелiк ареалдың болғандығын бiз өзiмiздің “Маңғыстау мен Үстірттің киелi орындары” деген  кiтабымызда айтып өттiк.

Аталмыш аймаққа  Батыс Қазақстанның төрт облысы, Қарақалпақстан, Түрікпеннің Оқ-Балқаны  сияқты аймақтарды қамтитын үлкен кеңістiгi кiредi. Бұлар, ең алдымен, - Маңғыстаудың 360 әулиесi, сондай-ақ Үстірттің, Жылой мен Шағырой-Борсыққұмның, Сағыздың әулиелерi. Осы жақтың руларын да, әулиелерiн де қожа Ахметпен байланыстыру тарихи-уақыттық тұрғыдан шартты түрде болып саналады, яғни осы өлкедегi Шопан-аталар мен Есен-аталар Қожа Ахметтің iлiмдiк шәкiртi, жолын қуушы болғанымен оның замандасы, тiкелей өзiнен дәрiс алған шәкiртi бола қоюы күмәндi. Тарихи қисын оларды 14-15 ғасырлардың адамдары екендiгiн көрсетедi. Олар 14 ғасырдағы Даладағы қыпшақ тілдi дүниенің жаппай ислам дiнiн қабылдай бастауымен байланысты дiн уағыздаушылар болып шығады.

____________________________

 

Осы әулиелi ареалды қалыптастырушылар туралы аңыздардың ыңғайына қарап, бiз 14 ғасырда Түркiстан аймағынан  Йассауилiк дiни уағызшылардың легi Өзбек хан билеген, исламның ресми түрде мемлекеттiк дiн деп жарияланған тұсында Арал-Хасарлы аймағына қаптап келе бастағандығын байқаймыз. Яғни, егер 14 ғасырдың басында йассауилiк-сопылық, ханифалық дiннің басты ордасы Қаратау-Нұратау аймағы ғана болса, 14 ғасырдың ортасында осы орталықтың ықпалымен тағы бiр йассауилiк ареал Батыс Қазақстанда пайда болды.

Түркістан-Қаратау аймағындағы Баба Түктi Шашты әзiз, Қошқар-ата, Шопан-ата сияқты әулиелердің екiншiлерi немесе “копияларының” Маңғыстауда, Жем-Сағызда, Борсыққұмда пайда болуы, яғни осы өңiрлерде де Баба Түктi Шашты әзiз, Шопан-ата, Қошқар-аталардың пайда болуы осындай ‘’әулиелер экспорты’’ болғандығын көрсетедi. Яғни 1300-жж Түркістан-Нұратау аймағында шоғырланған сопылық топтардың (дiни ордендердің) бiр бөлігi Өзбекханның Алтын Ордадағы жаппай исламдандыру саясатына сай еркіндiктi пайдаланып, Батыс Қазақстанға ағылған. Олар өздерiнің келген жеріндегi дiни-ұйымдық атауларын ала келген. Мәселен, Созақ ауданындағы ‘’Баба Түктi Шашты әзiз’’ әулиенің  жай ғана моласынан басқа, 14 ғасырда осында сопылық-дәруiштiк ұйым болды деп есептер болсақ, онда нақ осы ұйымның сопылары Маңғыстаудың Сазды-Ұштаған жеріне келіп, тағы бiр ‘’Баба Түктi Шашты әзiз’’ ұйымын (мазhаб, мектеп, т.б) ашуы әбден мүмкiн және iстің қисыны осыған келедi.

Түркістан аймағындағы Қошқар-ата мен маңғыстаулық Қошқар-ата, Байғанин ауданындағы Қошқар-аталар арасында, түркістандық Шопан-ата мен маңғыстаулық Шопан-ата, түркістандық Шақпақ-ата мен маңғыстаулық Шақпақ-ата, түркістандық Баба Түктi, Шашты ана, Түктi аталар мен ақтөбелiк Алып ана, Түктi аталар арасында да осындай “әулиелiк экспорт” болған сыңайлы. Маңғыстау түбегiндегi 360 әулиенің көпшiлiгi де осы түркістан-нұраталық сопылық дәруiштерге қатысты деуге негiз бар, ал осы  түбектегi көне керуен жолдың бойында жатқан Сенек ауылы мен Оңтүстік Қазақстандағы тарихи Сығанақ қаласы аттарының арасында да осындай байланыс бар деп шамалауға болады. Сенек топонимiнің бiр кездерi Сығанақ деп аталу ықтималдығы бар (Сенек > Санақ > Саанақ > Сағанақ > Сығанақ), ал түркістандық зерттеушi Әбiласан Әбiлханның сығун сөзiнің “әулие” деген мәнге ие болу мүмкіндігін жазғанына қарап, осы атауды (Сығанақты) 14 ғасырда сопы дәруiштерiнің әлдебiр тобы пайдалануы әбден мүмкiн дей аламыз. Яғни 1320-50 жж аралығында Түркістан аймағынан, Сығанақтан шыққан дiн таратушылар тобы Маңғыстаудағы бiр жерге келіп, кейін сол жер “Сығанақ” (Сенек) деп аталып кеткен де шығар, кiм болжап көрiптi оны...

Осындай әулиелiк экспорт немесе әулиелiк сабақтастық қазақ даласындағы ислам дiнiнің iс жүзiнде бiр орталықтан тарап, бiр рухани қайнардан бастау алатындығын көрсетедi. Осыны толықтыра түсуге мүмкіндік бар, тек ол үшін  бес облыс жеріндегi барлық киелi орын туралы мәлiмет жүйелi түрде жинақталынуы тиiс. Тек сонда ғана грек-рим, қытай, араб-парсы, орыс жазба құжаттарымен қатар 14-15 ғасырлардағы қазақ даласының көмескi тарихының жүрек соғысын байқатар қосымша ғылыми эмпирикалық дереккөз ашылған болар едi. Ең бастысы осындай әулиелiк сабақтастықты барынша дәлелдi көрсету арқылы нақ 14-15 ғасырларда басталған “қазақ” деген ат астында жиыла, қауымдаса бастау, яғни этногенез процесiнің басты компонентi болған сопылық, ханифалық исламның таралу маршрутын айқын көргендей боламыз.

Терiстiгiнде Қобда-Елек, күнгейiнде Үстірттің оңтүстік ернегiне дейiнгi аралықта, бүгінгі Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау облыстарының сирек қоныстанған өңiрлерiнде орта ғасырлар тұңғиығына кететiн әулиелi немесе киелi орындар назар аударуға тұрарлық тарихи жәдiгерлiктер қатарына жатады. Әдетте, олардың мәдени-тарихи құндылығы бiздің ғалымдар арасында негізінен тек сәулеттiк-бейнелеу сипатымен ғана есептелінедi. Бұл - қазақ адами ғылымына тән кәдуiлгi қырсыздық па, әлде жай ғана бiлiксiздiк пе? – әйтеуiр жағдай осындай болып отыр. Ал егер әулиелi орын бiр төмпешiктің үстiндегi жай ғана тас үйiндiсi мен оған қыстырылған қарағаш діңгегi болса ше? Бұл жағдайда археолог та, сәулетшi де оны тарихи ескерткiш қатарына қоспасы анық. Осындай қарапайым әулиелi орындар қазақ даласының түпкiр-түпкiрiнде жүздеп, мыңдап кездесетiндiгi анық, тек оларды түгендеп, насихаттап жатқанымыз шамалы.

Әулиелер мен олардың молаларының нақты жер бетiнде кездесуi, яғни бүгінгі ел аз қоныстанған аймақтардың бiр тұсында аз болып, ендi бiр тұстарында шоғырланып көрсетілуi - бiр кездерi сол жерлерде халықтың едәуiр тығыз қоныстанғандығын, осы жерде қызу өмiр қайнап жатқандығын көрсететiн айғақ болып табылады. Осындай нысандарды картаға түсірсек, осындай шоғырланудың Орталық Маңғыстаудан басқа, Жем бойында, Ақтөбе-Ырғыз аралығында, Шағырой-Борсыққұм өңiрiнде екендiгiн көрер едiк.

Осы аталған аймақтарда, әсiресе бүгiндегi адам өмiр сүруге ең қолайсыз аймақтар қатарына жататын Бейнеу, Байғанин аудандарының өзенсiз, көлсiз есiз далаларының бiр кездерi елдi (және молалы) жұрт болғандығын байқауға болады. Ал бұл қай кез деген сауалға жауап iздер болсақ, негiзi тарихи-географиялық көрсеткiштер (даладағы ислам дiнiнің ең күштi әрi тез тараған уақыты, даладағы ылғалдық жеткiлiктi болған кезеңі, аңыздар мен жырдың жанама мәлiметiндегi уақыт ауқымы, нақты тарихи деректер) бiзге 14 ғасырды, Алтын Ордада Өзбек хан мен оның ұлы Жәнiбектің (Әз Жәнiбектің) билiк құрған (1312-1357-жж) заманын көрсетiп бере алады. Аталған көрсеткiштердің бiр-бiрiне сәйкес келетiн уақыты да осы тұс.                                                                                        ***

Ноғайлы феноменi

Қазақ халқының, жалпы алғанда Орта Азия мен Солтүстік Кавказдың, Едiл мен Оралдың, Қырым мен оңтүстік-батыс Сiбiрдің түркi тiлдес, басқа да халықтарының мәдени-рухани болмысын жасауға қатысқан “ноғайлы феноменi” туралы не айта аламыз? Жалпы осы “ноғайлы” ұғымын қазақтың өзi қалай  түсінедi? Ең бастысы, осы тарихи-өркениеттiк феноменге белгiлi бiр дәрежеде сипаттама беруге бола ма?

Ноғайлы аталымы бiздің әңгiмемiзде нақты сипат берiлiп отырған ұғым (Осы атау жөнiнде деген қосымша мақаланы қара). Оған бүгiнгi этникалық ноғайлардан басқа бүкiл қыпшақ тiлдi халықтардың 14-17 ғасырларда жекеленген халықтарға айнала бастаған балауса шағының ұрпақтары да кiредi.

16 ғасырдан кейiн бүкiл Орталық Евразияға ықпал етушi басты күшке айналған Ресейдің әскери қуаты мен оған iлескен орыс мәдениетi бастапқы атауды пайдаланудан шығарып, орнына “ордынцы”, “татары” деген жалған атауды баянды еттi. Ал сол қыпшақ тiлдi ортаның өзi тарихи болмысында өздерiн ешқашан да “татар” деп атамаған. Бірақ орыстың ақпараттық кеңістiгiнде қалған қыпшақ суперэтносы өздерiн “татар” деуге әуелде қарсыласса да, кейiн көндi, артынан етi үйренiп, өздерiн “татармыз” деудi қалыпты дағдыға айналдырды. “Өзіңнің түйе емес екендiгіңдi дәлелдеп көрдің” керi осы.

Ал үштен бiрi, тiптi жартысына жуығы осы ноғайлы ортасынан шыққан қазақтар өздерiнің терiстiгi мен батысындағы орыстың татар деген жұрттарын тұтасымен “ноғайлар” деп атаған, яғни этникалық ноғайдан басқа қазандық, астрахандық, барабалық, қырымдық татарлар да қазақ үшін “ноғай” болған. Қазақтiкi орыстыкiне қарағанда жөндiрек болатын, өйткенi аталған ұлыстардың барлығы да не ноғайдан тiкелей өрбiген, не ноғайдың этникалық субстратын бойына сіңiрiп қана қоймай, ноғайлының рухани қайнарынан нәр алған жұрттар едi.

Ақиқатын айтар болсақ, қыпшақ тiлдi ортаның халықтарының бiрде-бiреуi осындай жалпылық ықпал ету мүмкiндiгi жағынан ноғайлымен, ноғаймен теңесе алмайды. Қазақ халқының жартысына жуығы алшындар, қоңыраттағы маңғытайлар, арғындағы бесмейрамдар, уақтар, үйсiндегi сiргелiлер т.б. iс жүзiнде ноғайлыдан шықса, қазақтың 17 ғасырға дейiнгi рухани мәдениетiнің басым бөлiгi осы ноғайлы мәдениетiнің жалғасы болып табылады. Асан Қайғыдан бастап Доспамбет жырауға дейiнгi сөз иелерi, яғни №1-ден №10-ға дейiнгiлерi осы ноғайлы ортасының тұлғалары болып табылады. Бүгiнгi қазақ мұны мойындауға құлықсыз да болар, бірақ ақиқаты солай.

Қарақалпақ халқы да өз бастауын ноғайлы ортасынан алады, ал оның көне мәдени-әдеби қабаты iс жүзiнде таза ноғайлылық болып табылады. Татарлардың барлығы да осы ноғайлық мәдениеттен бастау алғандар. Солтүстік Кавказдың халықтары да осы мәдениеттің ықпалын көрдi, оны, әсiресе, адыг, дағыстан халықтарының фольклорынан байқауға болады.

Көшпелi өзбектер де осы ноғайлылық мәдениеттен нәр алған, олардың iзi бүгiнгi өзбек мәдениетiнен қылаң бередi. Өзбекке сіңген қыпшақ, қытай, наймандар да, маңғыттар да, ел билеуге қатысқан аштарханидтерге де iлескен жұрт та осы iздің тереңiрек, анығырақ болуына үлестерiн қосты.

Ноғайлы ортасының рухани бұлағынан башқұрттар да, этникалық ноғайлымен байланысы жоқ деуге боларлық қиырдағы қырғыздар да, ноғайлы түгiлi, қыпшақ тiлiне қатысы жоқ түрікпендер де қалыс қала алмаған. Әсiресе, қырғыз фольклорындағы ноғайлы дәуiрi әңгiме етуге тұрарлық. Орыс пен украиндар да ноғайлы бастауының ырзығын көрген. Орыс ақсүйек қауымының iргетасын қалаудағы ноғайлылардың “татары”, “ордынцы” шешушi рөлiн айтпағанның өзiнде орыстың әскери өнерiнде де ноғайлы тәжiрибесінің рөлi қомақты. Тек аталған халықтардың бiрде-бiреуi өздерiнің фольклорлық тарихында ноғайлы кезеңінің болғанын бiр-екi ауыз сөзбен айтып өткенiмен, тiкелей дамуындағы ноғайлы феноменiнің болғандығын мойындағысы келмейдi. Осы әңгiмемiзде ноғайлы феноменiнің сөз болуы не үшін керек болды. Ең алдымен, бiз осы ұғымды абтрактылы бос ұғым ретiнде емес, нақты тарихи уақыты бар, қалыптасу және таралу себептерi мен географиясы бар, пайда болу себептерi бар құбылыс ретiнде қарастырамыз. Ол нақты прaктикалық ғылыми мәселелердi шешуiмiз үшін керек.

Ол – қазақ жырына негiз болған сюжеттiк-есiмдiк комплекстің пайда болған немесе олардың бiр жерде тоғысып, тұтастанған орны нақ Маңғыстау мен Үстiрт ареалы екендiгiн дәлелдеу. Сол арқылы бүкiл ноғайлы феноменiнің қалыптасқан нүктесiнің де осы Маңғыстау-Үстiрт және оған жапсарлас кеңістiк екендiгiн дәлелдеу. Ал осыларды дәлелдеу үшін мынадай практикалық мәнi бар мәселелердi шешiп алу керек:

1. Ноғайлы ортасынан тiкелей өрбiген қазақ, қарақалпақ, астрахан татарлары, барабалық татарлар, ноғайлар сияқты жұрттармен қатар осы ортамен тiкелей тағдыры бiрге болмаған қырғыздарға шейiн фольклорында “Баяғыда, ноғайлы жұртында” деп басталатын, сондай-ақ “Орманбет би өлген күн” де айтылумен өрнектелген тiркестерi бар мифопоэтикалық уақыт кезеңін көрсететiн мысалдың болу себебiн  түсіндiру.
2. Ноғайлы ақпаратының бүгiнгi халықтар фольклорында таралу уақыты мен жолдарын көрсету.

Қазір осындай дәурендi қысқаша түрде былай көрсетуге болады:

Бiрiншi кезең – ноғайлы феноменiнің бастапқы формасының қалыптасқан жерi мен уақыты. Бұл - Үстiрт пен Маңғыстау және оған жапсарлас аймақтар, уақыты – 1340-1390 жылдар аралығы. 14 ғасырдағы а) Алтын Орданың бүкiл қыпшақ тiлдi дүниенің мәдени-рухани орталығы болуы; б) жаңа дiн – исламның үстемдiкке жетуi, ноғайлы феноменiнің белсендi жасампаздарының бiрi – ислам дiнiнің суфийлiк бағытын дiн таратушы машайықтар едi; в) әртүрлі ру-тайпалар мен жұрттардың тоғысуымен бiрге олардың бұрынғыдан қалған мәдени-рухани дүниелерiнің де тоғысуы. Үстiрт пен Маңғыстауға шығандап шығып кеткендер пассионарлық қуатқа ие тұлғалары басым тобырлар болатын. Мiне, осы  тұста Едiл мен Жайық ортасы ресми Алтын Орданың орталығы болып, дiн мен мәдениетті ресми жақын шоғырландырған болса, Үстiрт пен Маңғыстау қазақылық етушi есiл ерлер мен машайықтардың тұрағына айналып, дiн мен мәдениеттің қара халықтық, ресми емес, андерграундық формасын шоғырландырған аймақ болды. Осы бiрiне бiрi оппозицияда болған орталық пен шалғай дуализмi негiзiнде ноғайлы феноменi қалыптасты.

Екiншi кезең – ноғайлы феноменiнің бүгiнгi формасының қалыптасу ареалы мен уақыты. Кеңiрек алғанда бұл – Уақыты жағынан бұл кезең 15-16 ғасырларды, яғни ноғай ордасының өмiр сүру, гүлдену және құлдырау дәуiрiн, территориялық жағынан Едiл мен Жайық, Ертiс аралығын қамтығанымен, тар мәнiнде айтқанда бұл 1560-1600 жылдардағы ноғай ордасының ойран болуы дәуiрi мен территориялық тұрғыда бүгiнгi Шыңғырлау – Мұғалжар – Темiр үшкiлiн қамтыған құбылыс болатын. Бастапқы Маңғыстаулық-Үстiрттiк материал негiзiнде жалпы ноғайлылық жырлар мен есiмдiк, келбеттiк комплекстің қазіргi нұсқалары қалыптасты. Бұл ойран болған заманға, яғни ноғайлының ыдырауына, iшкi қырғынға - Алшы Ысмайыл мен Жүсіп туыс өлтiрушiлiгiне, кеңістiктің тарылуы – Қазан мен Аштарханның құлауына деген қоғамның рухани жауап ретiнде жасаған шығармашылық дүмпу болатын.

Үшiншi кезең – таралу заманы. 16-17 ғасырлар. Ноғайлы ортасынан шыққан iрi рулық-тайпалық топтар мен жекелеген ру-тайпалар осы уақыт iшiнде Қазақстанның басқа аймақтарына, Орта Азия мен Солтүстік Кавказға таралып, бүгiнгi түркi тiлдес халықтардың қалыптас дәуренiне қатысты. Олар бұрынғы ноғайлы ақпаратын, ең алдымен, ноғайлы жырларының бастапқы нұсқаларын да ала кетiп, жаңадан қалыптаса бастаған қазақ, қарақалпақ, ноғай, т.б. халықтардың фольклорына бастапқы материал ретiнде сыйға тартты.

Төртiншi кезең – қайта қорыту кезеңі. Бұл – 17-19 ғасырлар. Жаңа халықтар үшін баяғыда, ноғайлы жұртында... деп басталатын уақыт пен кеңістiк ендi нақты тарихи ноғай мен ноғайлыны бiлдiретiн емес, әр халықтың өзiнің баяғы, батырлық дәуiрiн бiлдiретiн уақыттық қаһармандық уақыт немесе мифопоэтикалық бастау уақыт көрсеткiшiне айналды. Осы сөздi пайдаланған жұрт ендi ноғайлы есiм-тұлғалық комплексiн тек “өзiнiкi”, ұлттық деп  түсіндi. Ноғайлы ақпаратындағы бастапқы жер-су аттары мен оқиғаның тарихилығы жойылып, образдар сипаты жалпыланып, нақтылығы жоқ болып кеттi.

Бұл – тезистiк түрде берiлiп отырған, алдын-ала хабарлау болып табылады. Әр кезеңге қатысты нақты дәлелдемелерге тоқталу – кейiнгi әңгiмелерiмiзде орындалмақ.

Ең бастысы – ноғайлы феноменiнің қалыптасқан жерi мен уақытын Маңғыстау мен Үстiрт екендiгiн ғылыми ақиқат ретiнде көрсеткендей болдық.

                                                                 ***

Қыр немесе Үстірт

Қазақ тiлiндегi “қыр” сөзi, энциклопедиялық анықтамаға жүгiнсек, аласа таулардың, қыраттың, Үстiрттің ұзына бойы созылып жатқан кеңістiгi. Биiктiгi көбiнесе 70 м-ге, ұзындығы ондаған км-ге жетедi. Кейде мал өрiсi, жазда ел қонатын жайлау, немесе шөлдi атыраптағы қыраттардан бөлiнiп тұратын шұратты дөңес те (Орта Азиядағы Қапланқыр) “қыр” деп аталады.[31]

Қазақ тiлiнде ой мен қыр – жазықтық және адам мекендейтiн   кеңістiк деген бiрдей мағынада болғанымен, ой мен қыр биiктiк, деңгей мәселесiне келгенде бiр-бiрiне қарама-қарсы оппозиция  түсінiкке айналады: ой – төмендегi жазық, ал қыр – жоғарыдағы жазық, яғни ой-қыр оппозициясы төмен мен жоғары деген қарама-қарсы сипаттың параллелi болып табылады.

“Қыр” сөзiнің қазақтың әдеби-ғылыми тiлiндегi қолданып жүрген баламасы - Үстiрт. Мiне, “қыр” деген сөздің мағынасы да осы “Үстiрт”, “биiктiктегi жазық жертарап” дегендi бiлдiредi. Бiз бiлетiн Туарқыр, Қапыланқыр деген топонимдер Арал-Хасарлы аралығында кездеседi.

Осы аймақтағы тағы бiр топоним “Қыр” деп аталады. Маңғыстауды жергiлiктi қазақтар “Маңғыстаудың қара ойы”, “Маңғыстаудың ойы”, “Қара ой”, жай ғана “Ой” деп те атай бередi. Ал Жем өзенiнің бойындағы және оның оңтүстік жағындағы және Хасарлы теңізiнің солтүстік-шығыс бетiн алып жатқан тегiстiктi “Қара Ой” деп те, “Жылы ой” немесе “Жылой” деп де атайды. Арал теңізiнің оңтүстiгi, Амударияның атырауы орналасқан аймақты “Харазымның ойы” немесе “Бесқаланың ойы” деп аталады. Мiне, осы үш жақтағы ойлардың аралығында, бiрнеше жүз шақырымдарға созылып жатқан алып кеңістiк бар, оны жұрт “Үстiрт” деп те, жай ғана, бiр сөзбен “Қыр” деп те атайды. Бұл Қыр – қазаққа таныс қыр атаулы жертараптың iшiндегi ең үлкенi. Жергiлiктi қазақтар кiтаби “Үстiрт” деген атауды қолданбайды, оны ғасырлар бойына бiр сөзбен “Қыр” деп атап келедi.

Ал осы Қыр бiздің әңгiмемiзде қандай орын алады?

____________________________

                                                                ***

Қырға шығып кету немесе Әз Жәнiбек пен Абат серiнің уақыты

 

Қазақта тарихи орнықты фраза ретiнде бiр кездерi “қырға шығып кету” деген тiркес қолданылған. Қазақ энциклопедиясының бiрiншi томында жарияланған “Айсылдың ұлы Әмет” деген мақаласы[32] қазақ халқының тарихи бастаулары жөнiндегi құнды мәлiмет бере алады. Мұндағы мақала тақырыбы болып отырған көне жыр оқиғасымен астасып жатқан тарихи ая қазақ тарихшысының назарын аударту керек едi. Бірақ бұған көңіл бөлген ешкiм жоқ. Мақала аталмыш жырдың басты кейiпкерi – “Айсылдың ұлы Әмет – қазақ тайпаларын ең алғаш бiрiктiрушiнің бiрi, 14 ғасыр” деп, тайға таңба басқандай анық айтады. Сонда, бүкiл қазақ мемлекеттiгiнің басы осы аңыздарда қай уақытта және қай жерлерде басталғандығы айтылғаны ғой. Бірақ энциклопедия шыққан 1970 жылдардан берi осы айғаққа ешкiмнің назар аудармағаны таң қалдырады. Құдды қазақ тарихы дереккөз материалдарға бай болып, оларды қарап шығуға үлгере алмай жатқандай сияқты. Ал шындығында мұндай дүниелерге кенде болып отырған ұлттардың бiрi емес пе едiк?

Жырға қайта оралсақ, оның аңыздық оқиғасы 14 ғасырды қамтиды. Бұл 1458-1570 жылдардағы Қозыбасыдағы Қазақ хандығы құрылған уақыттан аттай 100 жыл бұрын болып өткен оқиға. Әмет батыр жас кезiнде Алтын Орданың ханы Жәнiбектің қарамағында қызмет етiп, кейiн оған бағынбай, “қырға шығып кетедi”.

“Қырға шығып кетудің” басы осы Әметтен басталады. Әмет туралы мынадай тарихи аңыз бар. “Жәнiбек хан саят құруға кеткенде Әмет оның қызын алып қашады. Хан аңнан келген соң бұл оқиғаны естiп, қыз бен жiгiттi iздетедi, бірақ таба алмайды. Екi жыл өткен соң қызы жүктi болғанын айтып, әкесiне хабар жiбередi. Жәнiбек Алшын Алау бастаған үш жүз кiсiнi қырға жiбередi. Олар қайтпай, сонда тұрып қалады. Жүнiбек өлген соң, Әмет Бердiбекке келiп қосылады. Ханның жарты жұртын билейдi”.[33]

Энциклопедиялық мақала жазушылар Әмет төңiрегiне топтасқан үш жүз кiсiнің қазақтың үш жүзi туралы тарихи аңызды қате түсіндiрген. Аңыздық нұсқасында “Алашын қауымы” деп аталатын сөздің шындығында Алшын болатындығын көрсетпеу өз алдына, Әмет батыр туралы ол – Орыс ханнан бұрын Қыпшақ мемлекетiнің бiр бөлiгi Ақ Орданы билеген кiсiнің бiрi деуi жай қателiк емес, саналы түрде бұрмалаудың айшықты үлгiсi болып табылады. Өйткенi бұл жердегi қыпшақ мемлекетi деген атаудың өзi 14 ғасыр үшін қате атау болса, қазақтың фольклорлық зейiнi Орыс хан дегендi бiлмейдi, бiлiп те көрген емес, оның үстiне бұл есiм аталмыш жырда да айтылмайды. Бұл кейiнгi тарихи мәлiметтер арқылы белгiлi болған Орыс хан – алғашқы қазақ хандары Жәнiбек пен Керейдің арғы атасы деген анықтамаға сай тарихты басқаша, бұрмалап  түсіндiру болып табылады.

______________________________

Аңыздағы жiгiттің қыз ұрлауы, әрине, тарихи айғақ емес. Сол сияқты үш жүз жiгiттің қосылуы да тарихи факт бола алмайды, өйткенi мұндай үш жүздiктер туралы аңыз нұсқалары бар және олар кейiнгi қазақ үштiгiн  түсіндiру мақсатында жасалған шежiрелiк сипаттағы дүние. Жырдағы тарихи уақыт тұрғысынан эмпирикалық факт ретiнде қарастыруға болатын бiрнеше мезеттер бар, олар:

1. Жырда аттары аталатын Жәнiбек, Әмет, Алаудың замандас,  тұстас адамдар екендiгi, яғни олар бiр мезгiлде, бiр кеңістiкте өмiр сүріп, бiрiн-бiрi бiлген адамдар болып табылады.
2. Әметтің және Алаудың Жәнiбекке бағынбай “қырға шығып кетуi” де бiр нақты күнтiзбелiк уақыты көрсетiлген тарихи факт бола алмайды дегеннің өзiнде, осындай бөлiнушiлiк пен қырға кетушiлiктi тарихта болып өткен реалды дәурен, тенденция екендiгiн мойындау қажет.

Мiне, осы екi жәйттің өзi-ақ бiзге реалды тарихи уақыт пен реалды тарихи кеңістiктi көрсетiп бере алады. Тарихи қырға шығып кету оқиғалары 1350-60 жылдары, Үстiртте, Жәнiбек ханның заманында болған.

Қырға шығып кету – жай ғана орнықты фраза ғана емес, нақты тарихи-географиялық дәурендi көрсететiн ұғым, мұндағы Қыр – жай жалпы есiм апеллятив емес, нақты, реалды географиялық нысан – Арал мен Хасарлы теңіздер арасындағы Үстiрт қыры болып табылады. Яғни Әмет қырға кеткенде абстрактылы қырға емес, нақты Қырға шығып кеткен. Сонымен қырға шығып кету – 14 ғасырдың орта  тұсында, Әз Жәнiбек заманындағы қоғамнан шеттетiлгендердің Жайық пен Жем бойынан Үстiртке, яғни Қырға қарай ығысып кетiп, орталық үкiметке бағынбайтын жаугершiл тобырға айналу, қазақылық ету фактiсi болып табылады.

Қазақ мемлекеттiгiн құрушы делiнетiн Әметтің де, Алшын Алаудың да тарихта болған адам екендiгi белгiсiз, олар реалды тұлғалар болуы да мүмкiн, және кейiнгi шежiрелiк аңыздағы бiр ұлыстың, рулық-тайпалық бiрлестiктің ұжымдық образының жеке адам бейнесiндегi тұлғалануы болуы да мүмкiн. Бұл жердегi ең басты реалдылық – 14 ғасырда, Жәнiбек ханнан бөлiнген топтардың басында Алау және Әмет атты кiсiлер, не болмаса Алау мен Әмет лақаптарын иемденген белгiсiз есiмдi кiсiлер болған.

Қазақ мифоэпикасында Әмет Айсылұлы көп есiммен белгiлi, әртүрлі аңыз-жырда ол Айсаұлы Әмет, Айсаұлы Ахмет, Асанұлы Абат, Асанұлы Абақ түрлерiнде айтылады. Қалай айтылса да оның бiр ғана бейне екендiгi көрiнiп тұр, бiз оны Абат деп атаймыз.

                                                                   ***

Қазақылық ету немесе Есен-қазақ консорциясы

 

Қазақылық ету. Ортағасырлық авторлардың еңбектерiнде қолданылатын осы бiр ұғымның “қазақламақ”, “казаковать” дәстүрлі мағынасы “қоғамнан бөлiнiп кету”, “еркiн өмiр сүру”, “қарақшылық ету” деп  түсіндiрiледi. Ал осы қазақлауды этнология ғылымының сипатында қалайша  түсіндiруге болады? Гумилевтің терминологиясымен берсек, қырға шығып кетушi қазақлаушы топтарды “консорция” деп атауға болады. Консорция – аз уақытқа да болса тарихи тағдыр бастарын бiрiктiрген адамдар тобы. Мәселен, Мұхамбет пайғамбар ғалайссаламның төңiрегiне топтасқан алғашқы сахабалар, рим тарихындағы Ромул мен Ремнің қасына жиылған 500 қаңғыбас – кәдiмгi консорция. Шыңғысхан төңiрегiне топтасқан алғашқы еркiн кеткен есiл ерлер де, франк королi Карлдың төңiрегiне топтасқан барондар да – консорция. Осылар және осы сияқты консорциялардан бiрте-бiрте субэтностар, сосын этностар, ақыр аяғы – суперэтностар пайда болады. Суперэтностар – бейне бiр этникалық галактика сияқты, олар этностарды жоғары сатыдағы тұтастыққа бiрiктiредi. Ромул бастаған квирит бандасы Рим халқының, артынан ежелгi Рим дүниесi – Pax Romana-ның негiзiн қалады, Карл франктерi әуелi француз этносының, сосын европалық Христиан дүниесiнің ұйытқысы болды, ал Шыңғысхан моңғолдары ерекше көшпелi дүниенi жасаса, Мұхамбет ғалайссаламның сахабалары араб этносы мен Ислам суперэтносына негiз болды.[34]

Абат пен Алауға ерiп Едiл мен Жайықтан, Жем бойынан Үстiртке - Қырға, одан әрi Маңғыстауға кеткен қазақлаушылар да осындай типтегi консорция едi, кейiн олар алшын субэтносының және ноғайлы суперэтносының негiзi болды, сондай-ақ қазақ этносының рухани келбетiн қалыптастырушы да болды. Яғни, тек алшындар ғана емес, бүкiл қазақ халқы да, ноғайлы ортасынан шыққан ноғайлар мен қарақалпақтар, татарлар мен башқұрттар, өзбектер мен қырғыздар, түрікпендер де осы бастапқы консорцияның қалыптастырған ырзықтарын әр-түрлі мөлшерде, деңгейде пайдаланушылар және жалғастырушылар болды.

Абат – “есен-қазақ” немесе “айрақты” деген шартты атауға ие болған Үстiрттiк-Маңғыстаулық консорцияның басында тұрған тұлға. Ол – не сол есiмдi туғаннан иеленген реалды тұлға, не басқа есiмдi, бірақ уақыт өте келе Абат деген құрметтi лақап есiмдi алған реалды тұлға. Ал шындығында Абат есiмi мифтiк сипатқа ие, бiз бұл жерде тарихи тұлғаның мифтiк есiмдi иемденуiне байланысты жаңа тарихилығы мен мифтiгi мидай араласқан образдың жасалуын ғана көрiп тұрмыз.

______________________________

Мифтiк Абаттың (Әметтің, Ахметтің, Абақтың) әкесi болып тұрған Асан (Айса, Айсыл) да осындай үлгiде жасалған комбинацияланған образ. Яғни, тарихи “Асан қайғы” деген кiсi болмаған күннің өзiнде, Жәнiбек ханмен  тұстас, айналасындағы жұрт “Асан қайғы” деген лақап берген, шын есiмi ұмытылып кеткен реалды тұлғаның болғаны анық. Мiне, мифтiк Айса немесе Айсыл – кәдiмгi күн тектi баба, жаратушы, жасаушы ие. Алтайлық түрктердің мифологиясында Йайашы (Яяче), Жайашы, Йайык делінетiн, қазақ фольклорында Жайық, шежiресiнде Жайылхан делiнетiн, көне түрк мифологиясында Йай делiнетiн, орыстың Игорь жасағы туралы жырында “қыпшақ-половецтердің атасы” делiнетiн Даждь-бог (половцы – даждь боговы внуки)[35] сияқты өте ежелгi бiр мифтiк образдың бiр замани нұсқасы болып табылады. Йайашы > Йайашы ұлы сияқты өзгерiс жалпақ қыпшақ тiлiнде Айса > Айса ұлы, Айсыл болып өзгерсе, “Йай ұлы” атауы кейiнгi қазақы “ж” диалектiсiнде Жайылға, одан Жайылханға айналды. Жайылхан – қазақ халқының түп атасы, Айсыл да Жайылхан, олай болса Айсылдың ұлы Әмет немесе Асанның ұлы Абат дегенiмiз де қазақ халқының ұжымдық бейнесiнің бiр кiсi есiмi арқылы тұлғалануы болып табылады.

Нақ осы  тұста Үстiрт пен Маңғыстауға келген қыпшақ тiлдi тобыр сол жердегi көне түрікпен тiлдi тобырлармен бiрге аралас есен-қазақ консорциясын қалыптастырды. Бүгiнгi шежiрелi дәстүрде бар қазақ-түрікпен егiздiгi немесе Жайылхан мен Сейiлхан егiздiгi туралы  түсінiк тап осы жерде, 14 ғасырдағы Маңғыстауда қалыптасқан шежiрелiк модель болатын.[36]

Сол сияқты ноғайлы рухани есiмi – Асан қайғы түрікпенде – Есен-ата, Жиренше, Алаш, Орманбет, Қырым, Ұрым образдарының бүгiнгi нұсқалары қалыптасты.

Бiз осы консорцияны қазақ эпосында сақталған “айрақты елi” атауымен және Үстiрттегi бiр топонимнің атымен шартты түрде “есен-қазақтар” деп атадық. Бұл осыған дейiнгi тарихи құжаттарда да, тарихи зерттеулерде де болмаған атау, сондықтан 14 ғасырдағы Батыс Қазақстан, оның iшiнде Маңғыстау мен Үстiрт тарихына, қазақ және түрікпен халықтарының қалыптасу мәселелерiне қатысты ескi пiкiрлердi осыған сай өзгертуге тура келедi.

Есен-қазақтар немесе айрақтылар – 14 ғасырдың ортасында пайда болып, сол ғасырдың аяғына таман ыдырап кеткен, алуан тектi, ең алдымен қыпшақ тiлдi алан, шеркеш, половецтерден және көне түрікпен[37] рулық топтарының қауымдасуы негiзiнде қалыптасқан консорция және субэтникалық конгломерат.

_______________________________

14 ғасырдағы есен-қазақтар сан-алуан этникалық, дiни, нәсiлдiк, мәдени-рухани тегiн жан-жақтан алып келгендердің құрандысы едi. Бiз осы консорцияның негiзгi этникалық компоненттерiнің кiмдер екендiгiн айттық, дегенмен олардың құранды екендiгiн баса айтқанымыз жөн. Олардың әрқайсысының өз дiни сенiмдерi мен мифтiк  түсінiктерi, тiлi мен тiлдiк диалектiлерi, әдеби-фольклорлық, музыкалық т.б. ала-құлалықтары бар едi, кейiн осылардың бәрi де бiрыңғайланып, бiр арнаға  түсірiлдi, жаңа қыпшақ ноғай тiлi ортақтық дәрежеге жетiп, аяқталмаған болса да есен-қазақ субэтникалық конгломератын қалыптастырды. Осы ала-құлалық, сiрә, ноғайлы феноменiн жасауға қажеттi басты шарттардың бiрi болған сияқты. Әр тектен, әр жақтан шыққан топтардың өз ақыны, өз жырауы, өз музыканттары болды, олар ортақ дәстүрге өздерiнің бағзы тектерiнен сақтап келген рухани элементтерiн қосты. Биология мен генетикада мұндайды “мутация” дер едi. Басқаша айтқанда – мәдени пассионарлық. Мiне, 14 ғасырда Маңғыстау-Үстiртте жиналған әртүрлі адамдардың қоғамы, негiзiнен кiлең ойдан, қырдан қашқан жырындылар – батырлар, қарақшылар, қылмыскерлер, құлдыққа төзбеушi еркiн сүйгiштер, дiн таратушы еркiн машайықтар, жай тентектер мен басбұзарлар, яғни адамзат қоғамының неғұрлым белсендi, ширақ, қызу қанды өкiлдерi едi. Олар азғана уақытқа болса да төңiрегiндегi көшпелi ру-тайпалар мен отырықшыларға қарағанда көбiрек аса қуатты өмiрлiк энергияға – пассионарлыққа ие болды. Осы ортада жүрген мәдени, тiлдiк, рухани мутация ноғайлы феноменiнің алғышарттарының жасалуына түрткi болды. Тек осындай ортада ғана зор шығармашылық дүмпу пайда бола алатын.

Олжас Сүлейменовтің соңғы еңбегiнде “малое человечество” деген атау бар, осындай атауды пайдаланар болсақ, 14 ғасырдың есен-қазақтарын “кiшi қазақ қоғамы” деп атар едiк, өйткенi 15-17 ғасырларда қалыптасқан бүгiнгi қазақ халқының бастапқы рухани-шежiрелiк ономастиканы да, жырлары да, жыраулары да, тiптi “қазақ”, “алаш” деген атаулары да осы есен-қазақ ортасынан шыққан болатын. Нақ осы аймақта, 14 ғасырда барлық көшпелiлiк өркениет бiр нүктеде қиылысып, бүгiнгi қазаққа жалғасты.

                                                                       ***

Қырымның ба?... Жоқ, Қырдың қырық батыры

Ауыз әдебиетi, аңыз-жырлардағы “Қырым” ұғымын зерттеушiлердің нақты, географиялық нысан – Қырым түбегi деп  түсіну бүгiнгi түрктану, қазақтану ғылымындағы тұйыққа тiреушi көптеген қателiктерiнің бiреуi ғана. О баста жiберiлген қателiктер, есiмдi дұрыс  түсінбеушiлiк кейiнгi ғасырлардағы зерттеулердi де тұйыққа тiредi. Мысалы, қазақ әлi күнге дейiн Алаш, Ұрым, Асан қайғы, Орманбет, Майқы би, Әз Жәнiбек сияқты көптеген есiмдердi жөндеп  түсіндiре алмай келедi. Қырым сөзi де осылардың қатарында.

Қырым - ежелгi көшпелiлердің мифологиялық түсінiгi мен ежелгi эпосындағы аспандағы күн елi немесе күнтектi батырлар елi. Мифтiк-эпостық Қырым - жер бетiндегi нақты тарихи батырлардан (мысалы, жырдағы қазақ, ноғайлы, ындыс, қалмақ батырларынан) бөлек, өз алдына жеке ғалам. Қарапайым тілмен түсіндiрсек; Қырым - аспандағы ел, ал жырлық батырлар жердегi елдiк, қырымның қырық батыры жырда көп айтылмайды, тек Орақ, Мамай сияқты жер бетiнің батырларына көмек береді. Аспандағы Қырым жердегi елдің қарсыласы емес, аға туысы ғана.

Қырым сөзiнің мағынасын бiр-бiрiмен ұштастырылған екi-үш мифтiк мәнмен түсіндiруге болады, ал әзiрге жалғыз түсіндiрмесiн беремiз. “Қырым” сөзi ежелгi сақ-массагеттер, дайлар тілiндегi “құр” – “күн” деген сөзiнен[38] шыққан, Қырым батырлары – “күн елінің күн сипатты батырлары” дегендi бiлдiредi. Сондықтан бүкіл жырдың “Қырымның қырық батыры” деп жалпылама аталғанына қарап, оқырман осы жырлардың нақты қырым татарларынiкi деп ойламауы тиiс, өйткенi бұл - қазақтың өз дүниесi.

Абылдан басталып, Мұрын жыраумен шектелетiн Қырымның қырық батыры жырларының қалыптасқан уақыты мен орнын бүгiнде сенiмдi түрде атап көрсетуге болады. Бұл – Ақтөбе жақтағы Қобда мен Айладыр еліндегi Балқан-Қазаншыққа дейiнгi Арал-Хасарлы аралық аймағы.

Бұл - эпос жасауға негiз болған шығармашылық базаның үлкен ареалы.

Ал осы кеңістiктің қақ ортасында Үстірт қыры мен оған iргелесе Маңғыстау жатыр. Мiне, нақ осы Үстірт-Маңғыстау кеңістiгi Қырымның қырық батыры жырларын кейiпкерлер есiмдерiмен, жер-су аттарымен және оқиғалар сюжеттерiмен қамтамасыз еткен. Осы атаумен топтастырылған 30 шақты жырды тарихи-лингвистикалық салыстыру әдiсi арқылы саралау бүкіл жыр шоғырының қалыптасу ретiн дәл болмаса да, нобайлап көрсетуге мүмкіндік бердi.

_____________________________

Мiне, 1340-1400 жылдар аралығында Үстіртте, Маңғыстауда, Жылой мен Ащыбас-Шатта өмiр сүрген есен-қазақ отаулары (ватага) ортасында болған оқиғалар, ең алдымен жекеленген отау-ватага атамандары арасында болған қақтығыстар туралы хикаялар келесi ғасырларда, ноғайлы заманының жаңа жырларына шикiзат ретiнде пайдаланылды.  Мәселен, жырдағы ноғайлы Орманбет пен Манашы, Тұяқбайлар мен қалмақ Мейрамхан, ноғайлы Әлi билер арасындағы әртүрлі оқиғалар - шындығында 14 ғасырдағы Үстірт пен Маңғыстау жерінде өткен жергiлiктi хикаялар ғана. Бұл - жай айтыла салған бос сөз емес, түп-тұқияннан өзiме шейiн де емес, күрделi зерттеулер нәтижесiнде сенiмдi түрде айтылып отырған түйiн. Ал ендi Қырым атына тоқталсақ...

Жырлар шоғырына берiлген “Қырым” сөзiнің нақты географиялық Қырым түбегiнің атына тiкелей қатысы жоқ екендiгiн айтуымыз керек. Оның сырын жалаң тарихшылдықпен түсіне қою мүмкiн емес, оны тек бүкіл жыр космосының мифтiк-поэтикалық табиғатын меңгергенде ғана түсінуге болады.

Кез келген мифтiк эпостың өз космосы немесе ғалам картинасы (космографиясы) болады. Яғни жыр iшiндегi ел-жұрттың сол жыр кеңістiгiне сай орны, географиясы болады. Аталмыш жырларда ғалам үш қабатты дүниеден тұрады. Үш дүние - үш қиян. Ғаламның ортаңғы қабатында кәдiмгi адамзат тұрады, ол - Ұрым елi. Ол өзiне жаугершi дүние – төменгi дүниеге қарсы тұрады, тек жырда көне сипат жоғалып, олардың орнын квазитарихи жаулар - қалмақтар, қызылбастар, ындыстар басқан. Ежелгi мифтiк эпоста осы екi дүниеден басқа, аспанда, жоғарыда тұратын тәңiрлер мен пiрлер, рух-батырлар тұратын тағы бiр - үшіншi, жоғарғы дүние болған.Ол - күн батырларының дүниесi. Көне сақ-массагет және олардан кейінгi сармат-алан дәуiрi жырларындағы “Күн елi” немесе “Хур елi” (хур - қыр, күн). Кейiнгi жырда Ұрым мағынасы да ұмытылды, жырларда ол кiрiспе бөлiгiнде көне мифоэпикадан қалған реликт сөз тiркес ретiнде “он таңбалы Ұрымда” ғана сақталған. Ал оның образы мен жоғарғы дүние образы араласып, бiрiгiп кеттi, яғни жырлардың мифтiк реңкi де, үш дүниелiгi де жойылып, оның орнына ноғайлы қырым елi және басқалар деген дуалистiк дүние бөлiсi қалыптасты. Бұған, сiрә, есен-қазақтар шоғырланған Үстiрт немесе Қыр атауының тарихилығы ықпал етсе керек.

Мiне, осы Құр (күн) сөзi Үстірттің ‘’Қыр’’ атауымен астасып, ежелгi Вара немесе Ұр-Ұрым сөзiмен ұйқасып Қырым-ұрымын туғызған. Тек 15-16 ғасырлардағы жыраулар, жалпы ноғайлы зейiнi оның бастапқы мәнiн ұмытып, атауды нақты географиялық Қырымға меншiктеп жiберген. Осы Үрдістi кейінгi қазақ зейiнi де жалғастырып кеттi. О бастағы кеткен қателiк дегенiмiз де осы. Өйткенi қазақ ғалымы Қырым сөзiне ешқашан назар аударып көрген жоқ, оның бiлетiн жалғыз украиналық-қаратеңіздiк Қырымы бар едi, ал жырдағы Қырымды географиялық Қырымға теңестiрудің ақыр аяғы бүкiл қазақ жырын қазақтiкi емес, “қырым татарларынiкi” деп айтқызуға итермелейдi деген ой оған алдын-ала сақтық жасатып, сөзге үңiлуден бас тартқызуға мәжбүр еткен.

 Ал расында “Қырымның қырық батыры” дегенi – кәдiмгi Үстірт-Қырдың қырық батыры немесе “Қырдың қырық батыры” дегендi бiлдiретiн едi. Сондықтан бүгінгі қазақ үшін жыр атына осылай ретпен өзгерiс енгiзуге болады, өйткенi тарихи шындық жырдың Қыр үстiнде қалыптаса бастағандығын көрсетiп тұр ғой.

                                                                        ***

Сонымен, Қырым атауының бүгінгі географиялық картадағы Қырымға ешқандай қатысы жоқ. Жырдағы Қырым - бүгінгі Үстірт өңiрi. “Ой” мен “Қыр” сөзiн қазақтың қай түпкiрiнде болмасын, жергiлiктi жертараптарға қатысты жергiлiктi қазақтар қолдана беретiн де шығар. Бұл жердегi бiздің айтқымыз келетiнi - тарихи аңыздардағы қырға шығып кету деген сөз тiркесiн нақты географиялық нысан - қыр жеріне (Үстіртке) қатысты қолдануға болатын-болмайтынын қарастыру, болатын болса - оның да қисынын келтiру. Әуелi жырлардағы жер сипатының суреттелу мысалдарын жалпылама қарастырып көрейiк. Қырым циклiндегi кездесетiн жертарап (ландшафт) пен жер бедерi сипаттамаларын нақты және жалпылама жертараптық (ландшафтық) көрсеткiштер деп екiге бөлуге болады.

Жалпылама жертараптық (ландшафтық) сипат дегенiмiз - жыр-өлеңнің ұйқасын келтiру үшін немесе кейiпкердің уақыт пен кеңістiктегi қозғалысын қысқаша көрсету үшін, яғни шыққан жерінен барар жеріне қалайша жеткенiн әсiрелеп көрсету үшін қолданылатын сипаттар, мәселен,

Асқар-асқар таулардан Асу-асу белдерден Батпақ, сорлы жерлерден Орғыл, шағыл құмдардан ...Белдерден өтiп барады Талай-талай төбеден Шалқыған дария көлдерден...[39] ..Көбелек ұшпас көлсiзден

Ебелек ұшпас елсiзден өттi талай белдерден Қарағайлы батпақ жерлерден Айдынды шалқар көлдерден Көлгiрсiген құба дөңдерден Биiк өттi таулардан Сар желумен келедi Жақын биiк таулардан...[40]

__________________________________

 

 

Мұндай айтыла салатын жертараптар кез келген батырлық эпосқа да, ертегiлерге де тән, сондықтан осындай көрсеткiштерден нақты тарихи-географиялық мәлiмет iздеудің ретi келмейдi. Берiлген жыр жолдарында әртүрлі жертарап аттары белгiлi бiр ұйқас және ретпен айтылады, мұнда гипотетикалық жолдың, сапардың маршруты көрсетілген, бірақ бұл маршрут пен жертараптарда ешқандай нақтылық жоқ.

Нақты жертараптық (ландшафтық) сипат - айтылып отырған жертарапты нақты болмыспен, белгiлi бiр географиялық ортамен байланыстыруға, яғни нақты жер бетiндегi кездесетiн жертараппен (ландшафтпен) ұқсастыру, сәйкестендiруге болатын сипат. Мәселен,

 

Құмнан зырылдап өтедi Құмның арғы шетi шың едi Шыңға таман жетедi Шыңның шықты басына...[41] ...Шың жағалап жүредi Бiр жерлерге келгенде Жалғыз аяқ шаппа жол Батырларға болады кез... Ерегеспен жол жолдан Батырлар ендi құлады Етегiне түскенше Күн де түске таяды...[42]

Маңғырдың қырын жайлаған...[43] Он екi күн дегенде қырдың шықты басына Жайылып жатқан мал көрдi қалың жатқан ел көрдi...[44] ...қырға тiккен қос орданы көргенде    ...қалмақтың жері құм едi     Биiк тау мен шыңдары Тоғайы қалың қамысты        Баян қылған дөңi едi Қарамая шың едi

Бұл жердегi ‘’қыр’’, ‘’шың’’ деген географиялық нысандарға нақтылық тән, олар - бүгінгі Үстірттің (қырдың) сипаттары. Бұларды кездейсоқ үстеме сөздер демейтiн себебiмiз - олар барынша дәл функциялық-сипаттық нақтылыққа ие, яғни шыңнан түсуге арналған жалғыз аяқ шаппа жолды пайдаланып төменге баяу түсу, шың жағалап жүру - кездейсоқ, кез келген жерге қатысты емес, нақты Қырдың (Үстірттің) Маната, Босаға, Сынды сияқты жалғыз аяқ құлама жолдары секiлдi нақты жертарапта кездесетiн ситуацияны көрсетiп тұр.

__________________________

Қырым циклiндегi осындай жертараптық және жер бедерлiк (геоморфологиялық) нысандарды толықтай жинақтап, саралаудан өткiзiп көрдiк. Тек әрбiр жеке мысалды келтiре беруге кiтабымыздың ауқымы көтермейдi, сондықтан  тақырыпқа қажеттілерiн ғана (оның өзiнде де тек қысқаша, жалпылама түрде ғана) атап көрсетуге мәжбүрмiз.

Мiне, осындай нысандардың iшiнен асқар-асқар тау, айдын-шалқар көл, орғыл-орғыл құм, белес, т.б анығы жоқ бос нысандардан басқа барынша, салыстырмалы түрде нақты деуге болатын дөң, тоғай, ну, түлей жертараптарының жиi қайталанатындығын және сексеуiл, томар, қамыс, жыңғыл, қоға, жекен деген су мен құмға тән өсiмдiктердің ғана аттары аталатындығын байқадық.[45]

 

Жерімiз жазық дөң дедi ...Жері жазық дөң едi ...қарсыз жатқан дөң екен... ...Арасы қалың құм едi Бер жағы биiк дөң едi Сексеуiлдi бұл томар Қалыңдығы сол болар ...Елiмiздi сұрасаң Қарақұдықтың басында Жері қалың ну едi Өзi жазық дөң едi ...Келдi бiр қалың тоғайға Аю менен арыстан Жүредi екен сол маңда Сол бiр уақыт шағында Нар қамыстың iшiнен Арыстан шығып ақырды... ...Тоғайды қалың қақ жарып Батырларың жөнедi ...Сексеуiл жыңғыл нуы бар Шеттен келіп тоғайдан Қалмақ келіп ел алды

Нәрiк Өгiзханнан жер сұрайды Бiр кеңiрек тоғай бер дедi Артымнан ноғай келедi О бiр бөлек ел дедi (кең тоғай тағы екi рет қайталанады)      Тоғай iшiндегi көлде алты жыл тұрады        қалың қамыс iшiнде Сiзден қашып жатыр ол Нұрадын сонда қамысқа От жiберiп өртедi        ...Бер жағында қалың нуы бар ұзын өзен, кең тоғай Мұсаханның елi бар Сол тоғайды кең деген Iздеген оны мен деген ..Мамыр қаз бен қуы бар Жағалай қонған нуы бар ...Бер жағында айдын шалқар көлi бар Жағалай қалың нуы бар

Айдын шалқар көлi бар Жағалай шыққан қалың нуы бар ...Шағалалы айдын көлдерiм Шалғынды құба дөңдерiм ...қара томар сексеуiл Қалың шыққан бұл едi ...Бөтентауға құлады Арасы жыңғыл ну едi ...Майдан-жазық дөңдердi Келе жатқан алдында  ..Қараойықтың көлi едi Сонда жатқан көп қалмақ ...Төңiрегi қалың құм едi Сексеуiлдi ну едi ...Сексеуiл мен томары Аспанменен таласқан ...Қалың қамыс iшiне Бәрi бытырап қашады ...Жекендi көлдің жағасында Қоғалы көлдің сағасында Екi көлдің түстi келіп арасына

__________________________

 

Көрсетiлген жыр жолдары бүкiл циклдегi осындай жертарап атауларының толық тiзiмi емес, дегенмен осылардың өзiмен-ақ қырым циклiндегi жертараптың нақтылығы мен жалпылығы жөнiнде жеке-дара зерттеу жүргiзуге мүмкiндiк бар. Ал осы келтiрiлген жыр жолдарынан ұққанымыз не?

Бiрiншiден, жыр оқиғасын, оның iшiнде ең алдымен, жау кеңістiгiнің жертарабын сипаттағанда бiздің көз алдымызға шөл мен шөлейт зонасындағы даланың табиғаты келедi. Дала болғанда да жай дала емес, жер бедерi жағынан қырлы, дөңдi, шыңды болып келетiн географиялық кеңістiктi көремiз.

Екiншiден, осы зонаның екi сипатты жертарабы жауға да, ноғайға да қоныс есебiнде көрсетiледi. Олар:

1. Сексеуiлдi, томарлы, жыңғылды түлей (тоғай)

2. Қамысты, қоғалы, жекендi, нулы көл жағасы

Мұндай тоғайлар негiзiнен құмды топыраққа, жалпы құмды алқаптарда өсетiн болғандықтан осылардың барлығын жалпылама түрде құмды жертарап деуге болады. Мұндай жертараптар Қазақстанның шөлдi, шөлейттi аймақтары мен өзендi-көлдi өңiрлерiне тән. Бірақ барлық жердің шыңды, қырлы бола алмайтындығын ескерiп, нақты циклдегi осындай жертарапты Қыр немесе Үстiртке тән және оған жапсарлас Маңғыстауға тән дей аламыз. Тек бұл жерде Үстiрт пен Маңғыстаудың бүгiнгi табиғатына кереғар болып тұрғаны – әлгi қамысты, қоғалы, нулы көл су көздерiнің жоқтығы. Бірақ тек бүгiнгi климат жағдайында осы аймақта көлдердің болмауы  түсінiктi, ал 14 ғасырдағы Маңғыстау климаты қазіргiге қарағанда едәуiр ылғалды болғандығын айтып өттiк, олай болса 14 ғасырдағы Үстiрттің дөңi мен Маңғыстаудың ойында бүгiнгi ойыстардың маусымдық көл суына толып тұрғандығын болжауға болады. Яғни, сол кезде осы аймақтарда қамысты, нулы көлдер мен сексеуiлдi түлейлер де өте көп болған. Нақ осындай жертараптың ел мекенi, оның iшiнде жау мекенi ретiнде жырда айтылуы – қазақылық етушi есен-қазақтар жағдайында қолайлы, әрi ең қисынды болған. ­Өйткенi сексеуiлдi түлей де, қамысты көл де қазақылық етушi топтарға қауiп төнген кездерде жасырынып қалуға ыңғайлы болған.

                                                                 ***

Ал осы нақты Қыр (Үстiрт) үстi туралы “қырым” жырлары нендей мағлұмат бере алады?

Жырларда кездесетiн жер-су атауларының маңыздылары осы Қыр немесе Үстірт үстiнде. Мәселен:

“Асан қайғы, Абат, Тоған” жырындағы Есен-қазақ пен Қаратүлей алқабы (шамамен 1500 кв.км) - Бейнеу кентiнен о-ош 60-90 км аралығында.

“Ер Қосай” жырындағы Сүмбетемiр-Алан Бейнеуден о-ош 130-140 км, ал Есен-қазақтан о-ош 40-50 км деп шамаланады. Яғни екеуi де iргелес жатқан, жалпы аумағы 70-100 км² болатын шағын аймақты құрайды.

“Манашыұлы Тұяқбай” жырындағы нақты топоним - Манашы-Ащағар мен Күйкенұшқан да осы екi алқапқа таяу (сб-с 25-50 км) жерде.

“Сүйiнiш” жырындағы қалмақтың елi ше? Қалмақ айтатын:

Елiмiздi сұрасаң

Қарақұдық басында

Жері қалың ну дедi

Өзi жазық дөң дедi, (5 том. 1989. 236-бет) - жазық дөң үстiндегi Қарақұдық та Бейнеу кентiнен оңт-батыста 60-70 км жерде бар, осы құдықтың Манашы сайы (Ащағар) мен Манашысордың, Қаратүлей мен Есен-қазақ түлейiнің дәл қасында (екеуiнің аралығында) орналасқанын ескерсек, жырдағы Қарақұдықтың нақ осы Қарақұдық болуы әбден қисынды. Кезiнде бұл жерде аттас совхоз да болған, iрi мұнай-газды алқап та мұнайшылар мен геологтар тілiнде “Қарақұдық” деп аталған.      

Ендi осы жырдағы Қыр географиясын жеке-жеке мысалдар бойынша әңгiмелер болсақ...

                                                                     ***

Есен-қазақ түлейi және Қаратүлей

Маңғыстау қазақтарының тілiнде ”түлей” деп аталатын географиялық аталым бар, ол “сексеуiл тоғайы” дегендi бiлдiредi. Маңғыстау мен Үстірттің жер-суын бiлетiндер осы өңiрдегi бес-алты түлейдің атын атап береді, олар – Есен-қазақ түлейi, Түріктің түлейi, Шақырай түлей, Табынның түлейi, Қаратүлей,  Елтеженің түлейi[46].

Үстірттегi Түлейге қатысты, тек алты түлейдің қайсысына қатысты екендiгi анық емес аңыз белгiлi. “Ерте замандарда осы жерде биiк қараған ағаштары бар тоғай өсiптi, ол бiр байдың меншiгiнде болған тоғай екен, бiр жылы қыстың қақаған күнi оның үйiне үш жолаушы келіптi, бай оларды кiргiзбей жiберген екен, сонда әлгi үшеуi далада үсiп өлiптi, осыдан кейін бай да құдайдың қаhарына ұшырап, орманы құм басқан алқапқа айналыпты-мыс”.[47]

Бұл жерде аңыздың маңызды тұсы - бiр кездерi Үстірттің осы тұсында қалың орман өспегенiмен, қазіргiге қарағанда ылғалдырақ климаттың болу жағдайында тоғайлардың мол болу және таралу ареалының кең болуы мүмкіндігін көрсете алуында. Яғни күнi бүгiнге дейiн бес-алты сексеуiл-түлейi сақталып отырғанда, ылғалды замандарда олардың саны да, аумағы да үлкен, көп болғандығына сенуге болады. Сонымен бiз 14 ғасырдағы Үстірт пен оған жапсарлас Маңғыстау, Жылой-Жем, Шағырой-Маныссай өңiрi үшін ылғалдырақ болып басталып, бiрте-бiрте қуаң, ел тұруға жарамсыз аймаққа айналды деген пікірге тоқтам жасадық. Ендi әлгi Үстірттiк тоғай-түлейлер iшiндегi бiздің әңгiмемiз үшін маңызды болып отырған екеуiне – Есен-қазақ түлейi мен Қаратүлейге тоқталсақ, Маңғыстау облысының Бейнеу әкiмшiлiк ауданының территориясындағы, Үстірт үстiндегi Есен-қазақ-Қаратүлей аты Қырымның 40 батыры топтамасында, Асан қайғы, Абат, Тоған жырында кездеседi.

Алыс емес арасы, Тек екi айлық жол едi. Есен қазақ түлейi Iшi қалың ну едi Түбi тайыз су едi Қалмақтың жері бұл едi Елден шыға қырық батыр Сонда кетiп барады Түлкі жүрмес түлейден Түнде жүрiп өтедi Қарсақ жүрмес қалыңнан

Қақ жүрiп өтедi ...Қара түлей қамыстың Iшiне сонда енедi Қаға жарып қамысты Ат тұяғы жанышты Қасындағы көлшiкке Суарып атын алады Жортуылмен қырық батыр Әлi кетiп барады Есен қазақ түлейге Енiп кетiп барады.[48]

___________________________________

 

Бұл жыр жолдарында Есен-қазақ пен Қаратүлейдің кейбiр географиялық сипаттары берiлген; бұл - суы жеткiлiктi, қамысы мол, нуы да бар аймақ болған. Қазір бұл жерлерде үлкен Қаратүлей сорынан басқа ештеңе жоқ, тек қазіргi 650-800 км² жердi алып жатқан сордың бiр кездерi көл табаны болғандығын болжауға болады. Бұл көлде су мол болған жылдары ол терiстiктегi 20 км жердегi Манашысормен (яғни Манашыкөлмен) жалғасып, өзiнің суын Манашы ащығары арқылы Хасарлы теңізiне құйып жатқанын да анықтауға болады. Есен-қазақ-Қаратүлей мен оған жапсарлас аймақтың суы мол, нуы қалың болуы 15-17 ғасырлар үшін мүмкiн емес, өйткенi бұл қуаңшылықтың барынша қарқын алған заманы, ал 18-19 ғасырлар үшін де күмәндi, тіпті  сол кезде осындай мүмкіндік болған болса, осы аймақта адайлар тығыз қоныстанған болар едi, бірақ 1750-1900-жж аралығын жақсы бiлетiн адай аңыздары бұл аймақ, бұл жерлер туралы ауыз ашпайды, сондықтан бұл жерлерде 18 ғасырда қалмақтар тұрды, қалың қамысты ну болды деудің жөнi жоқ. Егер жырдағы Қалмақтың елi болған Есен-қазақ түлейi шынымен де қалмақтардың қонысы болған болса, онда 18 ғасырда оларды ығыстырып шығарған қазақтар осы оқиғаларды жырға қосқанда ешқандай ноғайлы мен қырым батырларына меншiктемей-ақ, сол ғасырдағы адай, кiшi жүз, жалпы қазақ батырларына берген болар едi. Бірақ мұндай әңгiме-аңыз жоқ. 18 ғасырдың екiншi жартысында Маңғыстауды қазаққа алып берген нақты реалды батырларға қатысты әңгiмелерде Есен-қазақ жері аталмайды да. Сондықтан Есен-қазақ-Қаратүлейдің суы мол, ну қалың болу заманы 14 ғасырға жатады деуге болады.

                                                                 ***

Ащағар - Күйкенұшқан

“Манашыұлы Тұяқбай” жырының кіріспе бөлігiнде болатын оқиға желiсi нақты географиялық жер-нысанында өтедi. Ол - осы ‘’Ащағар’’ деп аталатын жер.

Ындыс қалмақ деген жау Ащағар сайының бойына келедi. Ноғайлының ақылшысы Орманбет бидi шақыртып алады да:

Қолыма менің кiр дедi

Айтқанымды қыл дедi

Айтқанымды қылмасаң

Бiздің жолмен жүрмесең

Еліңдi шауып аламын

Ұшыратып бүлiкке

Талапайды саламын,[49] - дегендi айтады, Орманбет би оған көне қоймай; “он бiр биiм бар, олар көн десе көнем, көнбе десе, айтқандары болады” дейдi. Қалмақтар “сен көнбеймiн” деп айтасың деп Орманбеттi өлтiредi. Қалған билердi шақыруға адам жiбереді. Он бiр би жолға шығып, жолшыбай Манашы батырдың ауылына түсіп, батырды өздерiмен ерте кетеді. Манашының анасы осы билер баламды бiр бәлеге ұшыратар деп баласына ере жүредi (?).  Баратын жері:

Баратынын сұрасаң,

Ащағар сайдың басы едi,

Жабағы судың қасы едi.

Баратын жерің осы едi.

___________________________

Ындыс-қалмақпен сөйлескеннен кейін он бiр би өзара ақылдасып Манашы батырды қалмаққа мiндетке (аманат, берiндi - заложник) берiп, “үш күнде қайтып ораламыз” деп алдап кетеді. ...Сол кеткеннен мол кетеді. Қалмақтар Манашыны өлтiредi. Қайғыдан жылай-жылай көрсоқыр болған оның шешесi ен далада қаңғып жүргенде, бiр шыңнан құлап өледi. Бұрын Аратөбе (Аралтөбе) деп аталатын шың ендi кемпiрдің атымен Күйкен (Күйкенұшқан) деп аталып кетеді:

Он сан байтақ болсын жер

Орманбет бидің өлген жер

Күйкен сырты Манашы

Манашы соның баласы

Баласымен екеуi

Он бiр бидей залымның

Айласымен бұлардың

Қаза тапты қарашы

Ащағар - бүкіл Қырымның қырық батыры циклiндегi 27 жырдың iшiндегi болған эпостық оқиғаның микротопоним деңгейiнде нақтыланған ең негiзгi, тіпті, жалғыз деуге боларлық мысалы болып табылады. Жыр iшiнде оқиға осы жерде болды делiнiп, тағы екi рет (166, 170 беттер) қадап-қадап көрсетілгенiне қарап, оның кездейсоқ енгiзiлген қыстырма, көрдемше топоним емес екендiгiн  аңғаруға болады.

Ащағар, дұрысы Ащы ағар - Үстірттің Хасарлы Каспи теңіздiк Қайдақ шығанағына (соры) қараған бетiндегi екi үлкен сайдың iшiндегi үлкенi. Ол - Маңғыстау облысындағы өзi аттас аудан орталығы болған Бейнеу кентiнен оңтүстік-батыс жаққа қарай 35-40 км жердегi алқап.

Кезiнде мәскеулiк “Природа” деген журналда жарияланған шағын мақалада Үстірттегi өзендер жөнiнде айтылған едi.[50] Мақаланы жазған автор Ю.М.Клейнер осы аймақ жөнiнде, “а между тем реки здесь есть, самые настоящие реки, иногда с водопадами. Текут они в типичных эрозионнных долинах с террасами. Это - Сынгырлау и Манаши, только воды соленые”. Бұл 1960-жж жазылған мақала, содан берi 40 жылдай уақыт өттi, ал осы Сыңғырлау мен Манашыда өзеннің бар-жоғын айта алмаймыз, орысша үзiндiнi бүгiндерi климаты қатаң әрi тым құрғақ деуге болатын Үстірттің бiр кездерi қандай болғандығын көз алдымызға елестету үшін келтiрiп отырмыз.

Осы жерден Үстірттің ернегiн не теңіз (сор) жағалауын жиектей батысқа (батыс-оңтүстік-батыс) қарай жүре берсек, тағы бiр 55 км-ден кейін ‘’Ақшабас-Айрақты’’ (Жаманайрақты) алқабына жетуге болады. Бұл да қырымдық жырлар мен есен-қазақтарға қатысы бар алқап.

Ащағарда болған эпикалық трагедия кейiпкерлерi - Орманбет, Манашы, Әли мен Тұяқбай - аса маңызды рухани-тектiк тұлғалар болып табылады. Бұл жердегi оқиғаның тарихилығы күмәндi, Орманбеттің өлiмi - мифтiк-эпикалық заман ақырының белгiсi. Орманбеттің өлiмi - бүкіл бiр этникалық ғаламның ойран болуының символы. Ал осындай эсхатологиялық оқиғаның нақты Ащағар-Манашы жеріне көгенделуi, бiздің ойымызша, ежелгi Ұрым мәдениетiнің рухани-ақпараттық дәстүрiн жалғастырушы печенегтер мен оғыздардың бiр кезеңдiк эпостық-мифтiк комплексiнің нақ осы жерде өткендiгiне меңзейдi.

Манашысай мен Сыңғырлау басталатын (№2-разъезд тұсындағы) Манашы сорынан оңтүстік-шығысқа қарай небәрi 20 км жүргенде, Қаратүлейге, оны айналып өткенде Есен-қазақ түлейiне  жетуге болады. Бұлар да жырдан орын алған жер-су атаулары.

_____________________________

      

                                                                  ***

Қарақұдық

Жырда кездесетiн тағы бiр жер аты туралы айтар болсақ, ол - Қарақұдық.

Сонда қалмақ сөйлейдi...

Елiмiздi сұрасаң

Қарақұдық басында

Жері қалың ну дедi

Өзi жазық дөң дедi...[51]

Мұндай құдық аты қазақ жерінің қай түпкiрiнен болмасын табылады, сондықтан жырдағы осы аттас топонимдi картадағы нақты атауға тели салудың ретi жоқ сияқты. Дегенмен, жырдың таралу және қалыптасу ареалындағы осы аттас құдықтарды атап көрсетер болсақ, бiзге белгiлiлерi: Қарақұдық атты жер аты Үстіртте, Маңғыстау облысының Бейнеу ауданы жерінде, Бейнеу кентiнен оңт-батыста 60-70 км жерде бар, осы құдықтың Манашы сайы (Ащағар) мен Манашысордың, Қаратүлей мен Есен-қазақ түлейiнің дәл қасында (екеуiнің аралығында) орналасқанын ескерсек, жырдағы Қарақұдықтың нақ осы Қарақұдық бола алатындығы әбден қисынды.

_______________________________

                                                                         ***

Сүмбетемiр Алан

Алан қамал, Бесоқты аймағына байланысты аңыздарда да осы Қожа Ахмет Иасауи қарғысына ұшыраған босқындар туралы айтылады. Оларды қуып келе жатқан иттердi жолда апасын талағаны үшін Бесоқты құдығының басындағы Алан қамалға тығылған бiр бала мерген қорамсағында қалған бес оқпен атып өлтiредi. Бесоқты - Сенек ауылының күншығыс жақ бетiнде, Аланқала орны да осы маңда болуы керек. Бесоқтыны қорамсада қалған бес оқпен түсіндiрген халықтық этимология үрдісi, расында ол оқлы (бес оқлы) деген көне этнонимнен қалған жер белгiсi ғана. Ал Алан ше? Оны түсіну үшін тағы бiр алан сөзi бар топонимдi қарастыруға тура келедi.

Бейнеу жақтағы Есен-қазақ түлейi өңiрiнің бүгінгі ит байласа тұрмас сиқына қарап, бiр кездерi осы аймақтан қазақ қауымы шықты дегенге ешкiм сене қоймас, дегенмен зерттеу қисыны осылай деп айтуға итермелейдi. Қалай болғанда да Үстірттің Бейнеу аймағының бiр кездерi дүрiлдеген қонысты өңiр болғандығы айқын, олай деуге осы жердегi жырда айтылатын тағы бiр топонимнің болуы мүмкіндік береді.

Мұрын жыраулық Ер Қосай жырының нұсқасында “Сүмбетемiр алаң” деген жер аты аталады.

Ол қалмақтың елi едi

Сүмбетемiр алаңдай

Қалмақтың жатқан жеріне

Барсаның едi жағасы

Сол жаққа да кетіпті[52]

Мұндағы Сүмбетемiр алаң немесе Сүмбетемiр (Алан)[53] жері - бүгінгі Үстірт жерінде, Маңғыстау облысының Маңғыстау ауданының аумағында, бірақ Бейнеу кентiне жақын жерде, одан о-ош бағытта 130-140 км жерде (Есен-қазақтан о-ош 50 км жерде) орналасқан алқап. Сондықтан да оны Бейнеу өңiрiнің географиялық нысаны деп қарастыра беруге болады.

__________________________

                                                                                        ***

Шам қаласы

Үстiрттің осы аймағына қатысты тағы бiр ықтимал топоним ретiнде “Сам” атауы туралы да баян еткеннің артықтығы болмас деп есептеймiз. Өйткенi “Сам” түрiнде болмаса да, “Шам” түрінде аталатын топоним Қырым циклiнде бар.

“Орақ-Мамай” жырында “Шам шаһары” туралы жолдар бар:

Шамдансам хабар салармын

Шам шаhары мен Мысырға[54]

Осы атау “Қарғабойлы Қазтуған” жырында да кездеседi:

Қарғабойлы Қазтуған

Шам шаhарiне кетем деп

Мұнда тұрып нетем деп...

Қарғабойлы Қазтуған

Шұбырып асып жөнелдi

Шам шаhарiне жетем деп

Үшқияннан кетем деп

Оқ, Балқанға жетем деп...

Бөлiнген екен ноғайдан

Кетемiн деп Шамдарға...

Шамға барған кезiмде...[55]

______________________________

 

Осындағы Шам атауларын мұсылман дәстүріндегi Сириядағы Димашық  (Дамаск) қаласының атауы болған “Шам шаһары” деп, әңгiменi келте қайыра салуға болар едi. Мұрын жырау да, оған дейiнгi есiмi белгiлi 19-20 ғасырдың жырлаушылары да осы “Шам” атын нақ солай да  түсінген, оны “Шам мен Мысыр” атауының қатар қолданылуына қарап та аңғаруға болады. Дегенмен, Левшиннің тарихи еңбегiне және оған берiлген  түсінiктелерге үңiлiп отырып, осы “Шам” атауының Таяу Шығыс – Құбыладағы Димашық (Дамаск) – Шамға емес, Солтүстік Үстiрттегi “Сам” атауына қатысты болуы мүмкiндiгiн де аңғардық. Өйткенi Сам құмының оңт-шығыс бөлiгiндегi, бүгiнде Көптам деп аталып жүрген ортағасырлық қамалдың тарихи атауы Шам (Сам) болуы туралы топшының бар екендiгi айтылыпты, үзiндiнi өзгертусiз көшiрiп берсек: “Развалины Коптам... представляют собой остатки средневекового укрепленного городища 14-17 вв., известного также в народе под названием Ногайлы. Стены четырехугольных кирпичных строений сохранялись до 1920-х гг. Археологически не исследованы. Коптам, по всей видимости, следует связывать с городом Сам (Шам), упоминаемом в восточных и русских источниках” деген жолдар бар.[56]

Яғни осындай атаудың Үстiртке қатысты болу ықтималдығы сонау 1920-40 жылдардың өзiнде-ақ айтылыпты, осындай жорамал айтушы авторлардың қандай айғақтарға сүйенгенi бiзге белгiсiз, сондықтан осы жорамалды қисынды етерлiк өз қисындарымызды ғана көрсетумен шектелемiз.

Бiрiншiден, аталмыш жырлардағы “Шам шаһары” атауы бүкiл Қырым циклi жырларының топонимикалық комплексiндегi жер-су аттары арасында жалқы түрде ерекшеленiп тұр. Яғни, егер барлық жер-су атауларының ақиқаты мен ойдан шығарылғаны болсын жалпы қазақтық тiл мен география ауқымында жатса, тек осы Шам ғана елден ерек, бүйректен шыққан сирақтай болып тұр. Бүкiл ноғайлылық эпикалық география iшiне араб дүниесiне қатысты жалғыз ғана Шам атының енiп кетуi күдiк тудырмай қоймайды.

_______________________

Екiншiден, Қарғабойлы Қазтуғанның көшу маршрутының Үшқиян мен Оқ, Балқан аралығы екендiгiн ескерiп, жырдағы Үшқиян мен Жылойдағы Ұшқан-атаны бiр атау деп жорамалдар болсақ, онда Қазтуғанның “Үш Қияннан кетемiн деуi” Ұшқан-ата мен Сам аралығындағы бірер жүз шақырымдық жол ғана болып шығар едi.

Үшiншiден, бiз Қарғабойлы Қазтуған мен Асан қайғының бiр образға бiрiктiрiлгендiгiн қисындармен дәлелдедiк, Яғни, Қарғабойлы Қазтуған дегенiмiз – бұл iс жүзiнде Асан қайғының бiр образдық қыры ғана. Сондықтан Асан қайғы мен оның ұлы Абат (Әмет) бастаған 1350 жж шамасындағы “Қырға шығып кетуi” мен Қазтуғанның Үшқияннан Шамға кетуiн бiр оқиғалық тенденция деп нақтылап, сенiмдi түрде айтуға болады.[57]

Шам қаласы немесе Көптамның Сам құмы аймағында орналасуы оны да бiз көрсеткен Есен-қазақ ареалына кiргiзуге мүмкiндiк бередi. Керуен жолдың бойында орналасқан “Үстiрттiк Шам қаласы” аталған Есен-қазақ, Сүмбетемiр-Алан сияқты жерлерден 100 шақырымдай ғана қашықтықта жатыр.

_____________________________

 

                                                                         ***

Жау географиясы

 

“Қырымның қырық батыры” жырлар циклiндегi жырлардың оқиғалық-маршруттық географиясына (әрине, нақты жер-су аттары жөнiндегi мәлiметтерi сақталғандарын қарастырсақ) үңілер болсақ, онда жырлардағы өз жұрты мен жау жұрты координаттарының бүгінгі Орал қаласы маңындағы Шыңғырлау-Торатбасыдан түрікпен жеріндегi Етiрек-Күрген мен Оқ-Балқан аймағына дейiнгi сұрша меридианды бойлап жатқанын көрер едiк. Сұрша меридиан дейтiнiмiз Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Үстірт, Түрікпен жерін қамтитын Арал мен Хасарлы арасындағы меридиандар шындығында да адам мекендемейтiн, тарихы аз, жертарабы сұр (дала мен құм, сор) реңктi кеңістiк болғандықтан.

“Ер Қосай” жырының Мұрын-жыраулық нұсқасында[58] жау елi - Сүмбетемiр алаң жері болып көрсетіледi. Ал Абат батырдың жорыққа барған жау елi - Есен-қазақ түлей деп аталады. “Cүйiнiш” жырындағы жаудың елi - Қарақұдық, “Манашыұлы Тұяқбайдағы” жау жері - Ащағар-Күйкенұшқан. Басқа жырларда жау елдерi осы Үстірттің терiстiгi мен күнгейiнде, сондай-ақ кейбiр жырдың оқиғалары сол Үстірттің өзiнде өтедi. Бiз олардың әрқайсысы туралы баяндап өттiк (немесе алдағы әңгiмелерде баян етпекпiз), ал әзiрге осы екi жау елi орналасқан аймақты ‘’нелiктен алғашқы қазақ қауымдары қалыптасқан жерлер деп қабылдауға тиiспiз?’’ деген маңызды сауалға қисынды жауап табу маңыздырақ болмақшы. Расында да, бiз нелiктен жырдағы “жау координаты” деп көрсетілген реалды географиялық нысандарды өзiмiздің рухани нүктелерiмiз деп санауға тиiстiмiз?

________________________________

“Жырдағы оқиғаның болған жері немесе маршруты ретiнде көрсетілген жер-су атаулары жыраудың не жыршының тілiне, аузына нелiктен iлiндi?” деген сауалға жауап берiп көрейiк. Жырдағы кездесетiн жер-су аттарын авторлығы жағынан екi топға бөлуге болады: Бiрiншiсi - түпнұсқа аңыз-озалды шығарған 1350-1400 жылдардағы автор-жыраудың өз таным ауқымына сай енгiзген не болмаса нақты аңызға айналған оқиғалар болған жер-су аттары. Екiншiсi - кейінгi ғасырда, 1550-1600 жылдарда, оның жырын жаттап ұрпақтан-ұрпаққа жырлап жеткiзушiлер - жыршылардың таным ауқымына сай енгiзiлген жер-су атаулары. Жыршылар, әдетте, баяғы түпнұсқаның көркемдiк деңгейiн дамытуға тырысса да, негiзгi жер-су атауларына көбiне-көп мән бермейдi, сондықтан жер-су аттарының көпшiлiгiнің қайда екендiгi ұмытылса да, келесi ғасырларда сақтала береді. Жырдың өзiнің де, оқиғалық-географиялық координаттарының да сақталуы жырлаушы және жырды сақтаушы этникалық-мәдени ортаның (ру, тайпа, ел-жұрт, субэтнос) тұрақтылығына байланысты ғой.

Жыршы неғұрлым сауатты болған сайын ол жырға өзгерiс енгiзуге бейiм тұрады. Бірақ ол кездерi қазақта Фирдоусидей энциклопедиялық бiлiмi бар ақын-жыраулар болған жоқ, сондықтан қазақ жыраулары 19 ғасырдың аяғына дейiн көбiне-көп халықтық деңгейдегi зерделi жандар болды. Бұл кейбiр көне жырлардағы жер-су аттарын ұмытуға әкеп соқтырғанымен, сақталып қалғанын жолшыбай өңдемей-өзгертпей-ақ жеткiзуге мүмкіндік бердi. Қырым циклiндегi Мұрын жырау мен оған дейiнгi тарихтан белгiлi жыршылар көне жырларға топонимиялық өзгерiстер енгiзуге тырыспаған, тек кейбiр ұмытылған тұстарда өздерiнің ойынан қосқан деуге негiз бар. Мәселен, Алау батыр жырында жау елi ретiнде Амудария мен Сырдария бойы, Уағаш, Даяс деген жер-су аттары айтылады. Осы жер-су аттарын, әсiресе Уағаш (Вахш) сөзiн, 1870-жж адай көтерiлiсiнен кейінгi адайлардың бiр бөлігiнің Тәжiкстанға ауып кетуiнен кейінгi халықтық географиялық танымның ұлғаюы нәтижесiнде Маңғыстау қазақтарына, оның iшiнде нақты Мұрын жырауға белгiлi болған қиыр шеткi нүкте - Тескентау алдындағы Вахш топонимiн жырға ендiрiп жiберуi мүмкiн. Бірақ, осы топоним (Вахш) нақты 14 ғасырда өмiр сүрген жыр жасаушы орта мен кейінгi ғасырлардағы жыр сақтаушы орта үшін маңызды тарихи оқиға болған аймақтың жалпылама аты да болуы әбден мүмкiн нәрсе, өйткенi М.Тынышбаев орыс авторларының жазбаларына сүйенiп, 1356-ж қазақтардың Мавреннахрға шабуыл жасағандығын жазады.[59]

_________________________________

 

 Яғни, сол замандарда алғашқы қазақтар (жыр шығарушы орта) Мавреннахрға бiр емес, әлденеше рет жорық та жасаған шығар. Мавреннахр - Амудария мен Сырдарияның аралығы, яғни негізінен бүгінгі өзбекстандық территорияның араб-парсы тілдi әдебиеттегi атауы. Ал Вахш (Уағаш) – тәжiк жеріндегi Амударияға құятын өзен. Ауған жерінен басталатын Пяндж өзенi Вахшқа жеткен тұста Амудария болып атала бастайды. Бұл қазіргi географиялық дәстүр, ал ортағасырлық Жиделi-Байсынның, Самарқан мен Бұқардың қос тілдi (тәжiк-түрк) жұрты Вахш деп Амударияның өзiн атаған болса ше? Мiне, тарихи қисын осындай екiұдайлықты көрсетедi.[60]

Дегенмен, жырда кездесетiн топонимдердi бес сипатты деп көрсетуге болады.

Бiрiншi - ежелгi мифтiк-сюжеттiк мағынасы ұмытылған, жертараптық (ландшафттық) жалпылама келбеттi бiлдiретiн не болмаса әдеби-көркемдiк ыңғайы келген Қамысты, Тобылғылы, Сеңгiрлi, Қызғышты сияқты бос топонимдер. Мұндай мөлдiр-атаулар қазақ жерінің қай түпкiрiнен болса да жүздеп, мыңдап табылуы мүмкiн, сондықтан олар белгiлi бiр дәлдiктi көрсете алмайды.

Екiншi - бүкіл халықтық мәдени-фольклорлық зейiнге, не болмаса аймақтық фольклорлық зейiн-еске белгiлi, жалқылығынан гөрi жалпылығы басым, тіпті тек қана жалпылама атау ретiнде қолданылатын универсал жер-су атаулары, Мысалы, Жем бойы, Едiл бойы, Едiл-Жайық, Оралтау, Балқантау, Қырым, Ұрым топонимдерi негізінен нақтылықты көрсете алмайды, олар тек бiр немесе бiрнеше ғасырға созылған жырлаушы орта үшін маңызды географиялық кеңістiктi (этникалық ойкуменаны) жалпылама ғана тұтастыру үшін қолданылады. Бұлардың қатарына өз космосындағы (өз ел-жұрты аумағындағы) негiзгi географиялық нысандарды (қазақта, мысалы, Қаратау, Алатау, Едiл, Сыр, Нұра, Тобыл, т.б.) қосуға болады, өйткенi аттары нақты сияқты көрiнгенiмен жырда олар бос ақпарат болып, дәл микротопонимдiк координатты көрсете алмайды.

Үшiншi - шеткерi немесе алыстықты, қиыр шеттi, яғни этникалық шеттi  бiлдiретiн топонимдер. Бұлар әлгi жырлаушы орта немесе жыршы үшін дүниенің (этникалық ойкуменаның) шетi ретiнде қолданылатын Уағаш, Етiрек, Күрген, Оралтау сияқты атаулар, өйткенi осы жерлер қазақ санасында тым алыстағы, жердің шетiндегi жерлер сияқты болып қабылданған. Бұлардың нақтылығынан гөрi бостығы басым.

________________________

Төртiншi – жырдағы топонимдер, жалпы ономастикон iшiнде ұмытылып кеткен жергiлiктi, реалды микротопонимнің сыртқы ұқсастығына қарай танымал басқа топонимге айналып кетуi. Мәселен, жырды саралау жалпы ноғайлылық жырлардағы Қазан қаласының көне аңыз-озалда Қызан, Құзан, Қозан деген Маңғыстаулық-бозащылық микротопоним болғандығын көрсетедi. Кейiн жыр сақтаушы орта Қызанды ұмытып, оны кең танымал болған Қазан атауы деп  түсінiп кеткен. Жырдағы Харазым деген атау да осындай, ол – географиялық Хорезм емес, Бозашы түбегiндегi микротопоним. Қырым циклiнде осыдан басқа да ауысқан топонимдер болуы мүмкiн, оны топонимиялық түгендеу жұмыстарының барысында ғана мүмкiн бола алады, яғни толық мағлұмат болуы қажет.

Бесiншi - нақты, оқиға болған жер немесе шығарушы орта үшін маңызды болған топонимдер. Олар неғұрлым танымал топоним болған сайын олардың ақпараттық ақиқаттығы азая береді. Мәселен, Үстірт не “Жем бойы” деген нақтылығы аз iрi жер аттары, олардың дәлдiгi төмен. Ал микротопонимдер, яғни тек жергiлiктi тұрғындарға ғана белгiлi жер-су атаулары жырда кездесер болса, онда оны бiр кездерi маңызды оқиға өткен жер деп есептей беруге болады. Мәселен, Сүмбетемiр-Алаң - микротопоним, оны бүкіл қазақ түгілі Маңғыстаулық қазақтың өзi де, тіпті сол алқап орналасқан Бейнеу ауданының қазағы да бiле бермейдi. Егер осындай ешкiм бiле бермейтiн шағын географиялық нүкте жырға енiп тұрса, ол тегiннен-тегiн емес деген сөз.

                                                                      ***

Қорыта айтсақ, осындай құбылысты эпикалық инверсия деуге болады. Инверсия[61] (бұрып алу, аударып алу, төңкерiп алу) - мифологиялық және ғұрыптық жүйелерге тән әдiс, яғни мұнда қарама-қарсы позициялардың (оппозициялардың) орны ауыстырылады, нәтижесiнде бұрынғы жақсы делiнгенi ендi жағымсыз сипатқа ие болып, жаман делiнгенi ендi жағымды болып қабылданып кетеді. Бiздің эпикалық инверсиямыз да дәл осындай болмағанымен осы жолмен дамиды, яғни бұрынғы жырда өз жағы жаңа жырда “бөтен”, “жау жақ” болып кетеді, сипаттық позициялары ауысып кетеді.

Мiне, әңгiмеме арқау болған Үстірттегi Сүмбетемiр-алаң, Есен-қазақ пен Қаратүлейлерi, Айрақты, Ащыағар-Күйкенұшқан, Манашы, т.б. топонимдер (микротопонимдер) жырдағы жер-су атауларының осы соңғы, бесiншi түріне жатады, яғни олар - нақты тарихи оқиғаны болмаса да жырлаушы және жыр тудырушы орта үшін өз кезiнде маңызды, актуалды болған нысандар. Бұлардың бiреу-екеуiнің жырда кездесуi кездейсоқтық болса бола қойсын, ал бiрнешеуi кездессе, оны тарихи айғақ ретiнде қабылдауға әбден болады. “Эмпирикалық айғақ” дегенiмiз де осы.

Сонымен, Есен-қазақ пен оған iргелес эпостарда кездесетiн жер-сулар нақты эпостық маңызды болған нысандар болсын. Бірақ жырда олар жау кеңістiгi ретiнде атап көрсетілген. Ал бiз оны ‘’14 ғасырдағы есен-қазақтардың мекен еткен жері’’ деймiз. Оған айтар қисын-уәжiмiз бар ма? Әрине.

Бiрiншiден, Есен-қазақ түлейi деген аттың микротопоним деңгейiнде сақталуы оның беймәлiм есен мен қазаққа қатысы бар екендiгiн көрсетедi. Қазақ атауын, топонимикалық логикаға сенсек, бүгінгі қазақтың өзi қоя алмайды. Мәселен, бүгінгі қазақ жерінен қазақ деген сөздi пайдаланған микротопонимдi тауып ала қою қиын, тіпті жоқ десе де болғандай. Ал жеке ру-тайпалар атын да сол этнонимге ие жұрттың өздерi қоя алмайды, ондай жер-су атын әдетте көршiлерi қояды. Мысалы, Сарыарқадағы Қыпшақ пен Керей өзендерiнің аттарын қойса, сол жердi мекендеушi негiзгi жұрт - арғындар бiзге беймәлiм себептерге орай қояды. Мiне, осы қисынға сай Есен-қазақ атын 18 ғасырдағы осы аймаққа келе бастаған қазақтар, оның жеке рулары қоя алмайды, егер осы жерде үлкен қырғын болған болса, онда оны Түрікпен қырылған, Қалмақ қырылған, Жәумiт өлген дейтiн болса, қисыны болар едi. Бұл атты қойса, 18 ғасырға дейiнгi екi-үш ғасырда осы аймақты бiлген түрікпендер, қалмақтар, ноғайлар, харазымдықтар қойған болар, ал олардың осылай деп аталуы үшін Есен мен Қазақ сөздерiне осы алқаптың тiкелей қатысы болуы және осы алқапты сол кездердің өзiнде-ақ қазақтардың мекен етуi керек. Жыр болса тек осы топонимдi ғана емес, бүкіл Терiстiк Үстірт аймағын маңызды деп тұр.

______________________________

 

Екiншiден, қарсы пікір айтушылар осы жырды сақтаушы, жырлаушы орта адай-табындар, ары кеткенде байұлы мен бүкіл алшындар ғой, ал олардың осы аймаққа келе бастауы, қалмақтар мен түрікпендермен, хиуалықтармен қақтығысулары 1710-1770-жж өттi, мiне, сол замандық маңызды оқиға болған жерлердi алшын немесе нақты адай қазақтары өздерi жырлап-сақтап келе жатқан жырларға қосып жiберген деген қисынды пікірдi айтуы мүмкiн болған жағдайда, өз тұспалымызды дәлелдеу үшін мынадай уәждi айтуға болады. 1700-1800-жж қазақтың қай руы болмасын, небәрi 200-300 жыл бұрынғы, яғни күнi кеше ғана өткен заман болып табылады. Шежiрелiк аңыз да, жалпы аңыздық жады да осы уақытты барынша дәл мөлшерлейдi. Сондықтан бүгінгі рулар өздерiнің 18 ғасырда қай жерде болғанын, қандай адамдары болғанын, олардың не iстегенiн жақсы біледі. Олай болса олар осы ғасыр ақпаратын өзгертпей-ақ сақтап келедi. Мәселен, адай жады 18 ғасырдағы адайдың аңыздық-тарихи озалын жақсы біледі және жырда аталған топонимдердің бiрде-бiреуi адайдың өз тарихы үшін маңызды болған топонимдер (Отпан, Темiртапқан-Байтақ, Қандыбас, Жалбарт, Тайлан, Жолбаян, Жаужол, т.б.) қатарында атамайды, өйткенi олардың 18 ғасырдағы адайдiкi мен эпостағы ноғайлыныкiн шатастырмайды. Мiне, осылардың өзi-ақ Есен-қазақ кеңістiгiнің де, атауының да орта ғасырларға жататындығын көрсетедi.

Сонда да, нелiктен жырдағы жау елi өз елiмiз болуы тиiс?

Бүкіл қазақтың ноғайлы жырларындағы (ең алдымен қырымдық циклдегi) ноғайлар өздерiнің тарихи жауларын - орыстар мен қазандықтарды, өзбектер мен қазақтарды, қырымдықтар мен астрахандықтарды атамайды, олардың ‘’жаулары’’ тек ‘’Үнсiз меридианды’’ бойлай мекендейдi. Керiсiнше, тарихи материалдар бұл аймақ туралы тіпті ауызға да алмайды. Жыр болса, осы аймақты актуалды етiп және қаптаған жер-су атының iшiнен Солтүстік Үстірттегi микротопонимдер шоғырын таңдап отыр.

Мiне, осындай тарихи парадоксты атап көрсете отырып, дәлел-пайым айту үшін мысал ретiнде “Авестада” сақталған мифтiк ел - Кангха туралы мәлiметтегi осындай кереғарлықты атап өткiмiз келедi. Кангха немесе Кангдиз - мифтiк арийлықтардың терiстiк жағында тұратын тұрандықтардың қамалының атауы, елдi мекенi.

Авесталық Канха немесе Кангавара туралы сақталған фрагменттерде екіұдай үйлеспейтiн кереғар сипаттама бар екендiгiн байқауға болады.

Бiрiншiден, ол ирандықтарға жау халық - тұрандықтардың елдi мекенi, яғни қарапайым логикаға сай ‘’егер ол тұрандiкi болса, ирандықтар үшін бұл мекен жау, зұлымдықтың ордасы болуы ойға қонымды болуы қажет’’, екiншiден, Кангханы иман жүздi, пәк адамдар мекендейдi, яғни ол - киелi мекен, бұл сипат бiрiншiсiне қарама-қайшы келiп тұр, өйткенi тұран мекенi ирандықтар үшін киелi болмауы керек қой.

Тұрандықтар - түрк тiлдес халық, бiз оның түрктiгiн қарапайым жолмен-ақ дәлелдедiк.[62]  Заратуштра да осы тайпаның (турдың) өкiлi деп есептелiп жүргенiн ескерсек, мынадай оқиға желiсiн жорамалдап көруге болады: Заратуштра өз iлiмiн өз жұртында, яғни Тұранда таратпақ болғанымен, көшпелi қауым оның iлiмiн қабылдамай, қуғынға ұшыратады. Ол елден кетiп, көршiлес Иран жұртынан байыз табады. Мiне, ол өз iлiмiн ендi иран тілдерiнің бiрiнде жүргiзе бастағанда, бұрынғы өз жұртының (түрк-тұрандық) мифтiк сөздiк қорына негiзделiп жасалған iлiмi ендi иран тілiне аударыла бастайды. Кейбiр ұғымдар жаңа тілге аударылса, ендi бiрi дыбыстық бейiмдеуге ұшырап, сол күйiнде алынған. Мiне, оның iлiмiндегi Кангха кеңістiгi иманды адамдар елi болып, иран тілдi ортаның санасына сіңе бастайды. Ал осы сөздің мифтiк-фольклорлық және шежiрелiк иесi болған тұрандықтардың кейінгi бiр ұрпағы осы атауды өз мемлекетi мен жұртының атына айналдырады. Олармен қақтығыстарға барған парсылар үшін ендi Кангха аты өздерiне жау тұрандықтардың қамалы болып қабылдана бастайды, сөйтiп бiр мәдени-этникалық ортада Кангха атауының бiр-бiрiне кереғар екi сипаты қатар өмiр сүреді. Бiрi - ирандықтар үшін жау елдің - Тұранның қаласы; екiншiсi - ирандықтар үшін  ұжмақ, иманды пенделер дүниесi.  Түйiн: ұғымды тудырған орта (Тұран) мен сол ұғымды сақтаған орта (Иран) екi түрлі, бiр-бiрiне қарама-қарсы дүниелер болып табылады.

Мiне, осындай сипаттама арқылы, жау жұрты - Есен-қазақтың бұрынғы жағымды бейнесiн анықтауға болады. Осыны қысқа да болса өз ретiмен түсіндiрiп көрсек:

Бiрiншi кезең - қырға шыққан қазақ батырларының өз ортасындағы аңыз әңгiмелер 14 ғасырда қалыптасты, яғни осы 1350-90-жж олардың басынан өткен өздерi үшін маңызды да басты болған оқиғалардың аңыздық версиялары мен осы қазақ қауымын құраған құранды жұрттардың өздерiмен бiрге алып келген жыр-аңыздары нақ осы уақытта белгiлi бiр жүйеге түсірiлдi, есен-қазақ фольклоры қалыптасты. Осы ортаның аңыз-әңгiмелерiнде жиi айтылатын жер-су аттарының бiрi Есен-қазақ (және басқа да сол маңдағы топонимдер) болатын, ол - еркін қазақ қауымының басты мекенi ретiнде түсінiлетiн. Бұл - осы аттың жағымды (өз елi образы) болған тұсы едi.

_______________________________

Екiншi кезең – 14 ғасырдың аяғында есен-қазақ қауымы iшкi-сыртқы күштердің ықпалымен ойран болды. Олардың аман-сау қалған адамдары жекелей де, үлкендi-кiшiлi топ (ру) түрінде бүгінгі қазақ (түрікпен) жерлерiне тарап кеттi. Iрi топтары жеке руларға айналып, бұрынғы аңыздарды сақтап қалды. Бірақ, сақтауын сақтағанымен, жаңа рулық құрылымдар өздерiн тiкелей есен-қазақтың ұрпағымыз деп есептемеген, бұл өз кезегiнде аңыздардың этникалық тұрғыдан меншiктелмей, бейтараптанып, бейэтникаланып, жалпыға ортақ таралған аңыздарға айналуына әкеп соқтырды.[63] 15-16 ғасырларда (дәлiрек айтқанда, - 16 ғасырдың екiншi жартысы) олар жаңа эпос тудырушы заман ноғайлының батырлық дәуiрiн бастап бердi, олардың аңыз-жырларының бiразы жаңа едігелiк-ноғайлық жырларға компилятивтік материал ғана болды. Сонымен қатар осы жырларды жырлайтын және тыңдайтын орта кеңейiп, бүкіл қыпшақ тілдi кеңістiкке таралып кеткен едi, сондықтан жыршылар да, тыңдаушы аудитория да жырларда кездесiп қалатын “Есен-қазақ”, “Сүмбетемiр-Алаң”, “Айрақты”, “Манашы” сияқты жер-су аттарының қайда екендiгiн бiлмейтiн күйге жеткен болатын, яғни 14 ғасырдағы аңыз-жыр ақпаратындағы ақиқат ұмытылып кеткен едi, ол туралы сол есен-қазақтың кейінгi тiкелей ұрпақтарының өзi де iс жүзiнде есiнде ештеңе сақтамаған дәрежеге жеткен болатын. Ал жырлаушы-тыңдаушы “Алты ауыл ұлысы” ноғайлыларының 16 ғасырдың екiншi жартысындағы қоныстанған аймақтары - Едiл мен Жайық, Жем-Сағыз, Мұғалжар аймағы болатын, сондықтан бұл қырым циклi жырларында өз сипатын (өз елi) толықтай сақтаған. Яғни жеке жырларда ноғайлы батырларының мекенi ретiнде айтылатын Ащыбас-Шат, Қобда бойы, Торатбасы-Шыңғырлау[64] (Абат, Әмет, Ахмет, Қобыланды, Алау, Еркөкше т.б. тұрды делiнетiн) деген жер-су аттары сол уақыттағы есен-қазақ ұрпақтарының жалпыноғайлық кеңістiктегi мекендеген жерлерi едi.  Ноғайлы жырлары жасалған уақытта оған негiз болған Үстірттiк-Маңғыстаулық аңыздарды сақтаушы орта нақ осы жерлерде тұрған, сондықтан сол жерлер жырда “өз жері” болып жырға енсе, аңыздың бастапқы нұсқаларындағы жер-су аттары (Есен-қазақ, Қаратүлей, Қарақұдық, Сүмбетемiр-Алан) ‘’жаудiкi’’ болып шыға келген. 16 ғасырдың соңындағы жырауға Үстірт-Маңғыстау географиясы таныс болғанның өзiнде де, оның маңыздық, эгоцентристiк (“өзiнiкi” > “жаудiкi”) көрсеткiштерi 14 ғасырға қарағанда өзгерiп кеткен едi. 15-16 ғасырлардағы Үстірт - климаты қуаңданып, адам мекендемес халге жеткен бос әрi “бөгде” кеңістiк едi. Сондықтан жаңа жырда кездесетiн есен-қазақтар сипаты бiрте-бiрте өзгерiп, ақыр соңында Есен-қазақ – “жау қалмақ жұрты” деген эпостық аксиомаға айналып кеттi. Мағыналық өзгерiс деген осы.

Тарихи қалмақтар 1640-1730-жж осы Үстіртте тұрған да шығар, бірақ олардың негiзгi тұрағы суы мен шөбi молырақ Нарын, Тайсойған, Жем-Сағыз, Мұғалжар, Жылой аймағы болғаны анық, жыр егер шын жау қалмақ жұрты мен қаласын айтар болса, адам мекендемейтiн айдала деуге болар Үстірттi емес, әлгi аталған өңiрлердi атар едi ғой.

____________________________

                                                                     ***

Бейнеу-Есен-қазақ ареалы (Айрақты, Ащағар-Манашы, Сүмбетемiр-Алан, Қарақұдық, Қаратүлей, Есен-қазақ) нелiктен қазақылық етушi консорциялардың қонысына айналған? Сол заманда климаты біршама жұмсақ болған осы өлкенің бiрiншi жетiстiгi - Едiл бойынан Харазымға өтетiн үлкен керуен жолы коммуникациясының қасында болуы едi, яғни есен-қазақтардың әлгi аталған жазғы мекендерi керуен жолынан 80 км-ден 200 км-ге дейiнгi қашықтықта едi. Көшпелiлер үшін осындай қашықтық дегеніңiз бiр-екi қонып жететiн жол болатын. Егер бiз оларды малшылықпен, егiншiлiкпен қатар керуен тонаумен, керуеннен кеден салығын алумен айналысты деп есептер болсақ, Есен-қазақ ареалының таңдалуы кездейсоқ болып шықпағандығын көрер едiк.

                                                                    ***

Айрақты тауы

Маңғыстау түбегiндегi Қаратау өңiрi - бүкіл түбектің ежелден халық мекендеп, тарихи оқиғаларға куә болған аймақ. Тау астынан шығатын тұщы су бұлақтарының молдығы осы аймақты Бозашы мен Оңтүстік Маңғыстаудың саздақты, құмды және сортаңды аймақтарына қарағанда қоныстануға қолайлы еткен. Оның үстiне жер бедерiнің күрделілiгi жаудан қорғануды тақтайдай тегiс төңiрегiне қарағанда оңайырақ еткен едi.

Мiне, осы қос Қаратау жотасының аралығындағы ойында бүгiнде Шетпе кентi орналасқан. Таулы өлкенің географиялық-тасымалдық ортасы болған осы Шетпе аймағы қай тұрғыдан болмасын бүкіл түбек тарихының аса маңызды оқиғалары мен нысандарының шоғырланған тұсы болған деп шамалауға болады.

“Шетпе” сөзiнің төркiнi қандай? Ол жағы белгiсiз, бірақ осы жұмбақ сөздің астарында тарихтың да құпиясы жатыр емес пе? Шетпенің шығыс жағындағы 8 км жердегi “Аусары ойы” бiр кездерде мекендеген афшар тайпасының атын сақтап отыр, ал батыс жағында 25 км жердегi “Қарқын ойы” да ортағасырлық қарқын тайпасының есiмiн сақтаған, Шетпеден не бәрi 6 км жердегi Керт бұлағы ше? Немесе Шақырған, Айт-Көкше, Қызылтұран, Қарақыз атауларынан қандай тарихи болмысты күтуге болады?

Шетпенің оңтүстік-батыс жағында, Шақырған қапысына жақын жерде Айт-Көкше деген құдық бар, оның атауынан кәдiмгi эпостық Көкше батырдың есiмiн көргендей боламыз, бірақ дәл солай деп мойындата салар дәйегiмiз де жоқ. Дегенмен, нақ осы Шетпенің 50-100 км радиустағы шеңберiнде қырым циклiне сюжет болған оқиғалар мен адамдар өмiр сүрді деп, нақ осы аймақ ғасырда есен-қазақтар немесе айрақтылар тарихына куә бола алды деп сенiммен айта аламыз. Ол үшін Шетпеден терiстiкке, терiстiк-батысқа қарай жол тартуымыз керек. Алда Айрақты, Сиырсу, Көгез, Шерқала...

Менің ата-бабаларымның 18 ғасырдан бастап, 1924-жылға дейiнгi ата қонысы Маңғыстаудың таулы өлкесiндегi Ақмыш пен Шайырдың аралығындағы тау етегi болыпты. Бастапқы жері қайсы болғанын бiлмеймiн, тек соңғысы маған белгiлi, ол Ақмыш бұлағынан Шайырға қарай жүргендегi жолдың оң, терiстiк жағында қалатын Жалған тауына қарама-қарсы бағыттағы, яғни жолдың сол, оңтүстік жағындағы созылып жатқан Қаратау жотасының сайлы қуысы - Шоқайлы қонысы. Осы ата күлдiкке деген ниетiм ерекше. Оның үстiне бұл өңiр - бүкіл Маңғыстау аймағының ең тартымды, ең көрiктi тұсы. Шерқала, Жалған, Айрақты, Ақмыштау, Көгез, Иiр... - осы жер аттарының барлығы да мен үшін ақынның аузынан шығар өлең ұйқастарынан кем емес сөздердей естіледi. Бұл өңiр тек ең әдемi жер ғана емес, бүкіл Маңғыстаудың киелi координаты - оның көп ғасырлық тарихының шоғырлану, ұштасу, қиылысу нүктелерiнің екеу болса бiрi, бiреу болса - өзi.

Осы аталған жерлердің барлығы дерлiк есен-қазақтар (14 ғасыр) тарихымен байланысты, бұл қырым циклi жырларында тiкелей көрiнiс таппаса да, кешендi саралау нақ осындай тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Әуелi Айрақты тауынан бастайық.

Айрақты деген тау Үлкен Маңғыстауда екi жерде бар, бiрi - Маңғыстау түбегiнің өзiнде, екiншiсi - Үстіртте.

Маңғыстаулық Айрақты тауы - Шетпе кентiнен терiстiкте 10-15 км жердегi алып монолит деуге боларлық бор-юра дәуiрiнің реликтiсi. Ол үстi тегiс келетiн, жан-жағы 100-150 м-лiк тiк құлама-шыңдармен көмкерiлген табиғи қамал сияқты, оның үстiне шығатын бiр түйе жолынан басқа шығар жол да жоқ. Осы Айрақты төңiрегiне қатысты бiрнеше назар аударарлық жәйт бар.

Бiрiншiден, Айрақтының алдында, яғни терiстiк бетiнде Иiр немесе “Иiр-Құртұрмас” ойы солт-батыстан оңт-шығысқа қарай 25 км-ге созылып жатыр. Осы ойдың Шерқала, Жалған монолиттерi шоқшиып тұр. Ал Иiр ойын терiстiктен Ақтаудың бiр жерде тiк, бiр жерде жатаған жоталары көмкерiп жатыр. Шетпеден Тигенге қарай жол жүргенде әуелi Көгез ойына кезiгесің, одан Айрақтыны батысынан айналып өтiп, оның терiстiк жағындағы Иiр ойына түсесің, одан Ақтау жотасының аласа қырқаларына жеткендегi алқап “Күмiр„” деп аталады. Бұл жер аты (микротопоним) бiзге Қобыланды жырының жеке бiр нұсқасында айтылатын:

Құмра, Қотан қос көлден

Айналасы бес көлден...

...Түйе мойнақ иiр тау

Қыз емшектi сүйiр тау

Атасу мен Манащы...[65], - деген жыр жолдарындағы “Құмра” топонимiн еске түсіретiн сияқты, оның үстiне “Қотан” деген жер аты Жалған тауының солт-батыс бетiнде, Көксепкен-Қырықбасан өңірінде бар делiнедi. Аралары 20 км-ден аспайтын Күмiрә мен Қотанның бiр алқапта кездесуiн кездейсоқ дей аламыз ба? Өйткенi Айрақтының терiстiк-шығыс iргесiндегi Ақмая, Ақмыштау, Айыртау реликтi-монолиттерi пiшiндерi “түйе мойнақ иiр тау”, “қыз емшектi сүйiр тауларды” еске түсіретiн сияқты, ал жыр жолындағы “иiр” сөзi Айрақтының терiстiк жағындағы “Иiр ойының” атауын қайталап тұр ғой. Рас бұл маңда ешқандай көлшiк жоқ, бірақ сонау ылғалды замандарында Иiрдің 150-200 км²-лiк жалпы аумағы суға толысып, орташа ылғалды жылдары кем дегенде екi көлшiк болып жатқандығын топшылауға болады.

_____________________________

 

Екiншiден, Айрақтыдан солт-батыста 7-8 шақырым жердегi, Шерқала тауы мен Ақмыш бұлағы түбiндегi, шартты түрде ‘’Қызыл-қала’’ атанып жүрген археологиялық нысанда жүргiзiлген зерттеулер осы қамалдың 14 ғасырда да (оған дейiн де) өмiр сүргендiгiнен мәлiмет береді. Қаласы, жалпы отырықшы мекендерi көп емес Маңғыстау үшін осы қамалдың аса маңызды болғандығын көз алдымызға елестетуге болады.

Үшiншiден, Айрақтының батыс iргесiндегi сулы аңғар немесе ойпаң Көгез деп аталса, Көгез бен Айрақтының аралығынан, Шетпе маңынан басталып, Иiрдің ойына дейiн жететiн құрғақ сай (бастапқы жағы Сиырсу деп аталатын) бiр кездерi “Сүйiн-кукх” деп аталыпты. Осы екi микротопоним бiзге Көгiс, Сүйiнiш сияқты эпос батырларының есiмдерiн еске түсіртетiн сияқты.

Төртiншiден, Айрақты тауынан оңт-шығыс жақта, жақын жерде, жергiлiктi қазақтардың Әләу-Майрам деп аталатын әулиесiнің тас үйiндi обасы мен шаншылған әулие бағаны тұр. Осы белгiсiз әулиенi қырым циклiндегi Әлi (Алау) мен Мейрам деген тұлғалармен байланыстыра аламыз.

Бесiншiден, шетпелiк Айрақты тауының оңт-шығыс жағындағы 8-9 шақырым жерден басталатын жалпақ нәл немесе аттың тағасы пiшiндi таудың ашық жағы батысқа қарайды. Осы нәл пiшiндi тауды жергiлiктi жұрт “Жапырақты” деп атайды. Оның оңтүстік жотасы батыстан-шығысқа қарай созылып, Шетпе кентiнің терiстiк жағын көмкерiп жатыр. Ал шығыс қанаты меридиан бағытында созылып, ең биiк аттас нүктесi 363 м-ге жетедi. Мiне, Жапырақтының батыс беткейлерi еңiстене келе сайға айналып, бұл сай әлгi Сүйiнкукх-Сиырсу сайына қосылып, Айрақтының батыс жағынан жиектей, Иiр ойына шығады. Егер осы аймақта ылғалды климат болған жағдайда, осы Жапырақты беткейлерiнен басталған шағын жылғалар мен өзендер әлгi сайлар арқылы Иiр көлiне құйып жатар едi-ау.

Климат демекшi, нағашы әжем Бәтиманың еске алатын жастық шағына, сонау 1920-30-жж уақытта саяхат жасар болсақ, онда бүгінгі он мыңнан астам адамға тұрақ болып отырған Шетпе кентiнің орнында Маңғыстау ауыл-аймағы үшін үлкен, тайыз да батпақты көл жатады екен. Қамысы мен шөбi мол осы көлшiктің iшi қырғауыл сияқты т.б. құстарға толы болады екен. Әжемiздің (тоян жаңайлар) ауылы қыстайтын жері - Алаторпа-Қошақтан жайлауға, Арқа жаққа шыққанда жүретiн жолы Алаторпа - Шайыр - Шерқала - Жапырақты - Жармыш арқылы Үстіртке қарай кетеді екен. Сонда, жол бойында ауыл түнемелiкке Жапырақтының үстiне тоқтағанда, ауыл балалары Шетпенің ойына, қамысты көлге түсіп қырғауыл ұстап әкелетiн болған. Сол көлшiктің соңғы сарқыны 1950-60-жж дейiн жатқан деседi көз көрген кiсiлер.

Осындай шағын географиялық-климаттық саяхат жасағанда, айтпақшы болғанымыз – “егер 20 ғасырдың құрғақ дәуiрiнде Шетпенің ойында, Қосбұлақ пен Шайтанкөпiр аралығында осындай су айдыны жатқан болса, бүгiнде ешқандай шөп өспейтiн Шетпе маңы осыдан 60-70 жыл бұрын сулы-қамысты болған болса, онда осыдан 500-600 жылдай бұрын болып өттi делiнетiн ылғалды дәуiрде осы жерлердің келбетi қандай болған?” - мiне, осы сауалдан туындар жаңа сауал едi.

14 ғасырда аяқталды делiнетiн ылғалды дәуiрдегi температура мен жауын-шашын көрсеткiштерiне қарап, Иiрдің ойы мен Шетпенің ойының суға шүпiлдеп толып тұрғандығына сенуге болады. Екi көлдің аралығында орналасқан Шерқала, Айрақты, Жапырақты алқаптары малға да, адам шаруасына да жайлы болған. Бүгінгі Қызылқала деп отырған қамалдың өмiр сүрген уақыты да осы тұсқа келедi. Ал Жапырақты тауының атына келсек, ол да осы климатқа байланысты жай ғана “жапырақ” сөзiнен шыққан делiне алмайды. Бiздің шамалауымызша бұл жердің (сiрә, бүгінгі Шетпе ойының) бұрынғы аты Жап-Айрақты (Жап-Орақты, Жап-Ырақты) болған, мұндағы “жап” - Маңғыстау қазақтарының тілiндегi су жиналатын аудан дегендi бiлдiредi.[66] Осы өңiрде орта ғасырларда суғармалы егiншiлiк ошақтарының болғанын ескерсек, осы жерлерде жаптардың болғандығы анық. Ал айрақты - сол жерлердi мекендеген рудың (жұрттың) аты. Осы Жап-Айрақты сөзi ықшамдала кел,е Жапырақтыға айналып кеткен.

Сонымен жалпы аумағы 20 км-ден аспайтын шағын территорияда Айрақты және Жап-Айрақты деген топонимнің болуы кездейсоқ емес, әлгi айрақты елi делiнетiн эпостық жұрттың қоныстанған жерінің орта тұсы осы Шерқала-Айрақты-Жапырақты болған деуге әбден болады.

___________________________

                                                                     ***

Айрақты елi

Сауалдың пайда болуы. Қырым циклi жырларының тарихи қалыптасу ортасымен айналысып жүргенде, осы тақырыпта түбегейлi бетбұрыс жасаған екiншi жаңалық - Рахманқұл Бердiбайдың “Эпос - ел қазынасы” деген еңбегiн парақтап отырғанда, алғашқыда байқамай кеткен, ендi кездейсоқ тап болған ‘’эпикалық Айрақты елi’’ дегеннің көзiмiзге оттай басылуы едi. Өйткенi қазақ жырларының түпнұсқаларының (оның iшiнде “Шора” жырының басқа нұсқаларымен де) көпшiлiгiмен таныс болмағандықтан кең көлемдi талдау жасауға мүмкіндік болмаған-ды. Алғашында “Есен-қазақ” топонимiнің арғы астарын түсінгенде қандай қуансақ (өйткенi осы бiр сөздi танылуы он жыл бойы шешуiн таба алмаған мың сауалды бiр сәтте шешiп бердi ғой), Айрақтыға да сондай қуандық, өйткенi бұл топоним бiздің “Маңғыстау - ноғайлы-қазақ мифоэпикасының бүгiнгi нұсқасының бастауы болған жерi” деген топшыны жалаң жорамалдан нақты эмпирикалық дәлелдеу деңгейiне шығарудың басы едi.

Сонымен, Айрақты - қазақ жыр дәстүріндегi бiр ел-жұрттың атауы. Ол жалпылама, Ұрым, Қырым не Едiл секiлдi топоним емес, нақты, тек бiр ғана ‘’Шора-Нәрiк’’ жыр циклiнде кездесетiн жер-су атауы. Бірақ Мұрын жыраудың “Нәрiк”, “Шора” нұсқаларында осы атау кездеспейдi, оның есесiне басқа нұсқаларда топоним-реликт түрінде сақталып қалған. Мәселен, жырдың бiр нұсқасындағы Әли деген би (ол туралы жеке әңгiмемiз бар) - жай ғана “Қарахан еліндегi айрақты руынан шыққан”,[67] бұл жерде ноғайлы да, түрікпен де атауы айтылмайды, оның есесiне “Айрақты” деген белгiсiз ру аты кездеседi. Мәшhүр Жүсіп Көпейұлының қарасөзбен берген “Шора батырында” да Нәрiк елінен кетiп, “бiр ақ қаланың[68] маңындағы он сан ноғайлы Айрақты еліне, мың үйлi жасыл түрікменге келедi. Түрікменнің Қарахан деген ханы, Әлi би деген биi болыпты”,[69] яғни бұл варианттағы Айрақты - ноғайлы елi. Сонымен бiр жырдың екi түрлі нұсқасындағы белгiсiз елдің аты - Айрақты:

а) Қарахан еліндегi Айрақты

б) Бiр ақ қаланың маңындағы он сан ноғайлы Айрақты, мың үйлi жасыл түрікпен елi.

_____________________________

 

Шетпелiк Айрақтыдан басқа Үстірттің Бейнеу жағында да Айрақты деген жер аты бар. Мiне, осы фактының өзi-ақ эпостағы белгiсiз “айрақты елін” Үстірт пен Маңғыстаудан iздеудің қажеттiгiн көрсетедi. Шора мен Нәрiк оқиғасынан Маңғыстаулық-Үстірттiк жертараптың анық байқалуы да (ол жөнiнде “Шарукань мен Шора” деген тарауды қараңыз) осыған жел бергендей.

Шора-Нәрiк жырларында кездесетiн “айрақты” деген ел мен рудың Маңғыстау мен Үстірттiк Айрақты өңiрлерiне қатысты болып шығу ықтималдығын қарастыруға толық мүмкіндік бар. С.П.Поляковтың еңбегiнде бiр маңғыстаулық түрікпеннің берген дерегiне ерекше назар аударылған: “Сарсан Нурходжаев, один из немногих туркмен, живущих сейчас на Мангышлаке, со слов своего отца назвал племенную принадлежность некоторых захоронений на кладбище около поселка Кызыл-Узень.[70] В частности, рогатую пирамидку он отнес к ‘’народу эрек’’. Самостоятельно племени эрек в последние время у туркмен неизвестно. Но зато такое название носит одно из подразделений салоров. Погребения с рогатыми пирамидками сохранились на кладбище Удек III, расположенном в 12 км от аула Эрекли (Северо-балханская степь)”.[71] Бұл үзiндiден бiз ортағасырлық Маңғыстауда  “эрек” немесе “эрекли” деген рудың немесе елдің болғандығын бiле аламыз. Осы сөздi айрақтымен ұштастыруымызға себеп болған: айрақты сөзiндегi “-ты” (-лы) формантының ру есiмiне тән “ұлы”, “оғлы” мағынасын бере алатындығы, яғни этноним жасаушы негiзгi есiм – “йрақ”. Бiз осы сөздің “ыйрақ”, “ирақ”, “ырық” болып айтылу ықтималдығы болатындығын да ескертемiз. Олай болса, ортағасырлық белгiсiз ‘’эрек халқы’’ мен қазақ эпосындағы ‘’айрақты’’ этнонимiн бiр тектi деуге толық негiз бар.

Он сан ноғайлы айрақты және мың үйлi жасыл түрікпеннің қатар, жұптасып қолданылуына қарағанда есен-қазақтардың қыпшақ тілдi және түрікпен тілдi тайпа-рулардан құралғандығын көремiз. Мұндағы айрақтылар - осы қауымның қыпшақ тектi бөлігi. С.П.Поляков эрекли атасының (руының) бүгiнде түрікпен-салыр тайпасының құрамында сақталғандығын атап көрсетедi. Бұл, әрине, эреклилер “о бастан түрікпен болды” деген сөз емес, тек 15-16 ғасырларда түрікпеннің салырларына сіңiп кеткен қыпшақ тілдi айрақтылар дегендi бiлдiредi.

________________________________

 

                                                                  ***

Ерек немесе Айрақты батыр - эпостық Орақтың прототипi

 

Айрақты этнонимiнің тарихи реалдылыққа ие болуы осы қауымдастыққа негiз болған не тарихи, не мифогенеалогиялық негiз болған образдың болуы ықтималдығын көрсетедi.

Айрақ немесе Айрақты деген батыр болған ба? Қазақ (қыпшақ) тілiнің әр ғасырда, әр ортада қандай диалектілiк сипатта болғандығын бiлмеймiз, бірақ барлық ықтимал варианттарды тiзiп шығуға толық мүмкiндiгiмiз бар. Әуелi осы “айрақ” сөзiне ұқсас, оның әртүрлі нұсқасы болуға үмiткер сөздердi тiзбектеп көрелiк: Айрақ > ейрек > ыйрақ > iйрек > үйрақ > үйрек > ойрақ > өйрек. Ендi тұрақсыз “й” дыбысын алып тастап қайта iздерiп көрсек: Ерек > ырақ > iрек > ұрақ > үрек > орақ > өрек. Осы сөздердің iшiнен фольклорлық қорда бары – “Орақ” пен “Үйрек”. Сондықтан осыларды қарастырып көрелiк.

Қазақ ертегiлiк қорында “Қараүйрек” деген ертегi бар.[72] Өкiнiштiсi, ертегiлiк жинақ соңында берiлген түсінiктемеде тек жинаушы мен айтушының аты-жөнi берiлген де, жазып алынған жер көрсетілмептi.

Ертегi дегенде Қараүйрек - ертегi емес, ертегiлiк формаға өткен немесе жырға айнала алмаған архаикалық мифтiк эпос сарқыны болып табылады. Ата-ананың үш баласы болуы, ең кiшiсің Қараүйрек деп аталуы, батырдың о дүниеге сапары (үш қыз, үш дәу, үш ит) бiзге салыстырарлық ештеңе бермегенiмен, ағаларының Қараүйректi “босағаға шалғы (семсер) байлап қойып аяғынан айыруы” - кәдiмгi эпостық Орақ батырды еске түсіртедi, өйткенi жырда Орақ батырды да босағаға байлап қойылған қылышға түсірiп, өлтiредi емес пе?[73]

Ал Орақ ше? Едіге мырзаның ұрпағы болып есептелетiн маңғыттан (ноғай) шыққан реалды Орақ туралы тарихи дерек жоқтың қасы.

                                                                   ***

Тарихи Орақ және оның ұрпақтары жөнiнде

Едігенің тұқымынан шыққан Мұсаның үлкен ұлдары - Сейдақ, Шах-Мамай, Алшағыр ноғай жұртында билiкке ие болған, ал Орақ болса Сейдақ пен Шах-Мамай тұсындағы белгiлi батыр (әскери-феодалдық сословие) болған сыңайлы. М.Тынышбаев Сейдақтың бүгінгі қазақ жұртымен соғысқаны, осы мырзаның 1535-жылы қазақ ханы Қожахметтi (Ходжа-Ахмет) он бес ұлымен қоса тұтқынға түсіргендiгi жөнiнде дерек келтiредi. Ол осы тұтқын болған қазақ ханы Қожахмет пен Орақтың қолынан өлетiн қазақ сұлтаны Ахметтi бiр адам болар деп шамалайды. Осы әңгiме барысында Орағымыздың Алшағыр баласы екендiгiн айта кетеді (Ураком, сыном Айчагыра...). Сонда Орақтың өмiр сүрген уақыты 16 ғасырдың бiрiншi жартысында өмiр сүріп, орта тұсында (1540-50 жылдары) өлген болып шығады. Тарихи Орақ - бiздің iздестiретiн 14 ғасырдағы (1350-1390) Маңғыстау кеңістiгi мен уақытынан 150-200 жылдан кейінгi өмiр сүрген кiсi.

Ал эпостық Ораққа қатысты жырда тарихи Ораққа қатысты (оның өлiмiне себепкер болушы Алшы Ысмайылдан басқа) бiрде-бiр тарихи ситуация жоқ деуге болады, бұдан шығатын сауал - сонда Орақ-Мамай жырына пайдаланылған жыр оқиға желiсi мен есiмдер кешенi қайдан алынған? Осы тұста тарихи Орақтың эпосқа ие болуы маңғыстаулық басқа Орақпен генетикалық байланысты екендiгiн жорамалдауға болады.

Тарихи Орақтың әкесi Алшағыр, ол Мұса бидің екiншi әйелінен туған екiншi баласы. Ол туралы уақыты көрсетілген дерек жоқ, тек оның баласы Орақ туралы сөз қозғалады. Соған қарағанда Алшағыр 15 ғасырдың аяғы, 16 ғасырдың басында өмiр сүрген адам. Егер Алшағыр Ноғай Ордасын басқарған болса, тек iнiсi Шағымның алдында басқарған. Бұл, шамамен - 1500-1505 жылдар аралығы. Ал жырда Орақтың туған анасы болатын Мамай ретiнде Ших-Мамайды (Шах-Мамайды) алып көруге болады. Ол, Әбiш Кекiлбайдың көрсетуiнше 1542-1549 жылдары билiк құрған. Шах-Мамай - Мұса бидің үшіншi ұлы. Ноғай Ордасының шығыс бетiн иемденген. 1523 жылы Қырым ханы Мұхамед Гирейдің Астраханды жаулап алуына көмектестi. Бірақ кейін Қырым хандығының күшейiп кетуiнен қорқып, оған шабуыл жасап, хан ұлдары Батырхан мен Палуан сұлтанды өлтiруге қатысты. Ших-Мамай сол кездегi Әмiр Сейдахметтің (Сейдақтың) Мәскеумен ықпалдастығына қарсы болды. Қасым хан тұсында (1511-20) қазақтар Жайық бойына көз алартты. Оның мұрагерi Тахир 1530 жылы ноғайлықтардан күйрей жеңілдi. Ших-Мамай бұл шайқастарға белсене қатысты.Сөйтiп көзге түскен ол, шамамен 1542 жылы Сарайшық тағына ие болды. Ол 1549 жылы дүние салды.[74] 1534 жылы ноғайлардың ордасында болып қайтқан орыс елшiсi Даниил Губин қазақтардың тым күштi екендiгiн, олардың қалмақтарды бағындырып алғанын, ендi ноғайларға қарсы жорық жасамақ ниетте екендiгiн хабарлайды. Осыдан сескенген Шах-Мамай мен Жүсіп Жемде қарауыл құрып отырған едi.[75] 1538-48 жылдардағы Орақ өлiмiнен кейінгi қырық пышақ болған Ноғай Ордасындағы тақ таласында, Ысмаил (Алшы-Смайыл) жеңіске жеттi. Жеңілiске ұшыраған екiншi топ Ысмаилдың ағасы Мамайдың (Ших Мамайдың) бастауымен Жем бойына кеттi де, Мамайдың Алты Ауыл деген ордасын құрды.[76] Есбол Өмiрбаев ноғайдың “Алты ауыл ордасы” 16 ғасырдың ортасында Маңғыстауға басып кiргендiгiн жазады.[77]

Жырда Орақ батырды өлтiретiн оның ағасы - Ысмайыл-Тобаяқ (Алшы-Ысмайыл). Оның тарихи прототипi - Ысмайыл мырза, Мұсаның тоғызыншы баласы. Ысмайыл 1554-1563 жылдар аралығында билiк құрған. Ноғай Ордасындағы ең үлкен iшкi дүрбелең осы Алшы-Ысмайылдың кезiнде болды. Орыс саясатының қолшоқпары болған осы кiсi 1555 жылы өзiнің ағасы Жүсіптi де өлтiредi. 1557 жылғы Ысмайылдың орыс патшасына жiберген хатында “қазiр менің немерелерiм Жайықтың арғы жағында қалып, қазақ ханына қосылды, сөйтiп менiмен соғысу сәтiн күтiп жүр” дегендi жазыпты.[78] Алшы-Ысмайыл (Измаил) 1563 жылы өлген.

_____________________________

 

Орақтың жырдағы үлкен баласы делiнетiн Қарасай туралы мәлiмет жоқ. Тек Есбол Өмiрбаевтың қолжазбаларынан  1538-48-жж Орақты Алшы-Ысмайыл өлтiрген соң, оның ұлы Қарасай бастаған қыпшақ, найман, т.б. рулар Терек, Қостамғалы ұлыстарын iлестiрiп, Хасарлының (Каспидің) батысына өтiп, Моздақ[79] даласына орнығады. Өздерiн билеуге хан-сұлтан қоймай, қарадан шыққан, өздерiне ұнаған кiсiлерiн тайпасына қойғандықтан “қараноғай” атанған деген жолдарды кездестiрдiк.[80] Қази жөнiнде бiраз деректер кездеседi. Бiр деректе Дiнахмет өлiп, үлкен ноғайларды Орманбет билеген тұста, яғни 1580-90 жылдары Азаулы теңізiнің[81] жағалауындағы ноғайдың аз бөлігiн Қази мырза билейтiн. Ноғайлардың бұл бөлігi Қази ұлысы деп аталатын делiнедi. Ал ендi бiр деректе Қази бастаған кiшi ноғайлық орда Азаулы жағасына ауа көштi, үнемi шапқыншылық саясатын ұстап, Мәскеумен жауласты.[82] Яғни шамамен 1540-50 жылдардан кейін көшкен болып шығады.

Орыстың жазба деректерiнде 16 ғасырдың екiншi жартысында Едiлдің шығысын Үлкен Ноғай’’, батысын Кiшi Ноғай’’ ұлысы деп атаған. Үлкен Ноғайлы - Хасарлы (Каспи) жағалауын, Едiлдің төменгi ақысын, оның сол жағалауын Оралға дейiн жайлаған. Кiшi Ноғайлы болса – 16 ғасырдың 50 жылдары Ноғай Ордасынан бөлiнiп шыққан мемлекеттiк құрылым. Оның негізін қалаушы Орақұлы Қази болғандықтан “Қази ұлысы” деп те атаған. Бұл ұлыс Едiлдің оң жағына, Азаулы маңына, Қобаң даласы мен Дон аралығына орналасқан едi.

___________________________

Сонымен, реалды Орақ пен Мамайлар шамамен 1540-50-жж өлген, ал оның балалары Қарасай мен Қази 1555 жылдар шамасында төңiрегiне ерген руларын ертiп, Едiлдің Кавказ-Азаулы жағына кеткен. Олар билеген Кiшi Ноғай немесе Қази ұлысының кейінгi тарихы осы аймақпен байланысты. Ал шамамен “16 ғасырдың ортасында Маңғыстауға басып кiрдi” делiнетiн “Алты ауылды ноғайлар” арасында олардың жүре қоюы күмәндi болмақ, өйткенi уақыт сәйкессiздiгi көрiнiп тұр. Оның үстiне, құрғақшылық жайлаған 16 ғасыр Маңғыстауында ноғайлардың шоғырланып жайлауы да күмәндiлеу. Мiне, “сонда жырдағы Орақ-Мамай, Қарасай-Қазилардың астарында кiмдер тұр?” деген заңды сауал туындайды. Осы сауалға аздап та болса жауап беру үшін “ноғайлы жырлары қай уақытта және қай ортада қалыптасқан?” деген басқа сауалға жауап iздеуге тура келедi.

                                                                   ***

Ноғайлы жырлары қай уақытта және қай ортада қалыптасқан?

Бiз Едігеден бастап оның ұрпақтары делiнетiн Нұрадын, Мұса, Орақ-Мамай, Қарасай-Қази және Жаңбыршыұлы Телағысқа арналған жырларды саралап шықтық. Осы алты жыр iшiндегi оншақты оқиғалық бөлiк-актының iшiнде тарихи болмысы барлары небәрi үшеу-ақ. Оның бiреуi Едіге, Тоқтамыс хан және Ақсақ Темiрге (Сәтемiр) байланысты болса, қалған екеуi Алшы-Ысмайылдың Орақты өлтiруiне және Мұса мен Жаңбыршы балаларының бiр-бiрiне қарсы тұруы заманы, бұл соңғы екеуi 1540-50 жылдардағы тарихи оқиғаларға меңзейдi. Басқа жыр оқиғаларының бiрде-бiреуi аталған тұлғаларға қатысы жоқ. Адам аттары, жер-су аттары мен оқиға сипаттарына жасалған талдау нәтижелерi осыны көрсетедi. Жалпы осы алты және басқа да қырымдық жырлардың бүгінгі типiнің қалыптасуына қатысты мынадай түйткiлдердің бар екендiгiн айтуға болады:

Бiрiншiден, - осы Едіге және оның ұрпақтары туралы жырдың нақты, бірақ белгiсiз авторы осы жырларды ұзақ уақыт бойына емес, аз уақыттың iшiнде шығарған сыңайлы. яғни осы жырлар iс жүзiнде бiр мезгiлде пайда болған.

Екiншiден, - осы Едіге және оның ұрпақтары туралы жырдың нақты, бірақ белгiсiз авторы Едігенің кейінгi ұрпақтарының бiрi басқарған ортада жүргенiмен (тіпті, сол ортаның болмауы да мүмкiн), олар туралы жарытымды ештеңе бiлмеген сыңайлы. Өйткенi әлгi екi-үш тарихи тұнбадан басқа жырларда Едігенің реалды ұрпақтарымен байланысты ештеңе жоқ, ал жыр оқиғасының желiсi басқа жерлерде өтедi, жырдағы Едіге ұрпақтары тарихи қисын бойынша өздерiмен өздерi емес, орыстармен де, қазақтармен де, Әбiлхайырдың өзбектерiмен де, қырымдықтармен де соғыспайды, қайдағы бiр белгiсiз есiмдi қалмақ-ындыс-қызылбас хандарымен соғысады.

Жыр авторы, бiздің топшылауымызша, 16 ғасырдың екiншi жартысы, 17 ғасырдың басындағы “Алты ауыл ұлысының” этникалық ортасында өмiр сүрген адам. Ол жыр тудырған тұста Едіге есiмi баяғыда аңызға айналып кеткен болатын, оның Орақ пен Мамай сияқты ұрпақтары туысқандарының қолынан қаза тапқанына да 20-30 жыл уақыт өткен едi. “Орақтың баласы” делiнетiн Қарасай мен Қази болса Кавказ-Азаулы жақта, басқа ноғай арасында жүр едi, бірақ олардың есiмдерi бүкіл ноғайлыға мәшhүр едi. Ал Едігенің басқа шежiрелiк ұрпақтарының аттары болмаса, нақты iстерi туралы ештеңе қалмаған болатын. Олар туралы сол кiсiлердің өздерi және олардан кейiнгi ұрпақтары басқарған “Үлкен” және “Кiшi Ноғай” ұлыстарының адамдары біршама жақсы бiлгеннің өзiнде, жыр Авторы өмiр сүрген ортада, яғни “Алты ауыл ұлысында” жарытымды ештеңе бiлмейтiн. Егер бiлген болса, оның шығарған жырларында да нақты Едіге тұқымдарына байланысты нақты тарихи оқиғалар мен этнос, адам есiмдерi орын алар едi. Жыр Авторы тек Едіге туралы азын-аулақ аңызды және өзiне таяу уақытта өткен Орақ, Мамайлар заманындағы iшкi тартыстар туралы аңызданып бара жатқан әңгiмелердi бiлген.

Жыр нелiктен пайда болды және белгiсiз автор жыр қаһармандары нелiктен Едіге ұрпақтарынан бiрнеше адамды таңдап алды?

Едігенің көп ұрпақтарының iшiнен жыршы тек Орақтың шежiрелiк тiзiмiне кiретiн атақты аталарын ғана таңдап алды. Ал жырлардың пайда болу себептерiне келсек, 16 ғасырдың екiншi жартысы ноғайлы жұртының iшкi тартысынан төрт бөлiкке бөлiнiп (бiр бөлігi - алшындар сол кезде қалыптаса бастаған бүгiнгi қазақтардың құрамына кiре бастаған едi), ноғайлы қоғамының зықысы шыққан едi. Қырғын қантөгістер, ағайын адамдар мен рулардың қарсы тұруы қарапайым жұрт арасында болашақтың бұлыңғырлығын сезiнуiн күшейте түсті. Мiне, осы тұста бұрынғылардың тұсында, ата-баба шетiнен батыр, ел-жұртына адал, мәрт болған кезiнде қандай жақсы едi деген аңсау (ностальгия) сезiмi сананы жайлады. Тарих тегершiгi зырылдап, жақсы уақыттың өтiп кеткендiгi айқын болғанда, осындай ойға кетуден басқа амал қалмаған едi. Қоғамның жай-күйiн қалың тобырға қарағанда, жiтi аңғаратын ақын-жыраулар жаңа заманның iштi қыж-қыж қайнататын, бiрдеңе iстеуге дәрмен жоқтығын реалдылығына жауап ретiнде өткендi аңсау Үрдісiндегi батырлар туралы жырларды шығара бастады.

Мұндай жырларды дүниеге келтiрген Үлкен Ноғай да, Кiшi Ноғай да жұрты емес, бұрынғы ноғайлы суперэтносының тағы да, 14 ғасырдағы айрақты-есен-қазақтардай шеткерiде қалып қойған бөлшектерiнің аз рулы ортасы едi. Бiздің бүкіл Қырымның қырық батырындағы 30-дан аса жырды саралағанда аңғарғанымыз - осы жырлар бес шеткерi постноғайлық ортада қалыптасқандығы едi.

Шығармашылық орта – “Алты ауылды ноғайлар”. Осы ортада Едіге және оның ұрпақтары туралы жырлар циклi қалыптасты. Осы орта, сондай-ақ, аңыз-озалдарды, Әз Жәнiбек пен Абат, Асан-қайғы үштiгi заманындағы “Алау”, “Абат”, “Ахмет”, және Қырым циклiнде барлық жеке жырларды естерiнде, фольклорында сақтап қалды және қайта, жаңа формада, географиялық кеңістiкте жаңғыртты. 16 ғасырдың екiншi жартысында “Мұғалжар”, “Елек-Қобда”, “Жем-Темiр” (Ащыбас-Шат) пен Жылой аймағын (жырлардағы ноғайлы батырларының өз жұрты делiнетiн жер-су аттарының барлығы дерлiк осы кеңістiкте орналасқан), Үстiрт пен Маңғыстауды мекендеген “алтыауылдықтар” болғандығын сенiммен айтуға болады.

Ал алшын-байұлдар, “Үлкен” және “Кiшi ноғайлар” да көне аңыздарды сақтағанымен, жаңа жыр жасаушы база бола алған жоқ. Ноғайлар туралы айтар ештеңемiз жоқ, ал алшындарға қатысты “неге жыр тудырушы база бола алмады?” деген сауалға былай жауап беруге болады: Алшындар жаңа цикл жасаған жоқ, өйткенi 16 ғасырдың ортасынан бастап, тұтасымен қазаққа қосылған олардың сана-сезiмiнде өзгерiстер басқаша бағытта өрбiген болатын. Бұрынғы, бiрiншi қазақтардың (есен-қазақтардың) тiкелей ұрпақтарының iшiндегi ең үлкенi болып саналатын байұлдар қазақ атауын тез, еркін қабылдады, сондықтан басқа ноғайлардай үлкен трагедияны басынан кешiрген жоқ. Яғни жыр тудыруға деген қоғамдық қажеттiлiк туындаған жоқ. Оның есесiне 16 ғасырдың аяғы, 17 ғасырдың басында “алтыауылдық” ноғайлардың бiр бөлiгi қазаққа келiп сіңгенде, олар алшынға қосылды, нәтижесiнде Едiге ұрпақтары жөнiнде де, Қарадөң ұрпақтары жөнiнде де, жеке батырлар жөнiнде де жырларды сақтаушылар осы алшын-байұлдар болып шыға келдi.

Әрине, жырлардың осындай шығармашылық базаны жiктеп шығару тек қырым циклiндегi жырларды комплекстi түрде талдаудан шығарылған көбiне-көп авторлық интуицияға негiзделген жорамал. Бірақ барлық, тек ғана қазақтағы емес, қарақалпақтағы, ноғайдағы, татар мен өзбектегi, башқұртағы т.б. бүкіл ноғайлы жырлары мен аңыздарын бiр жерге жинақтап, комплекстi зерттеуден өткiзгенде де, осы топшының ұлы нобайы өзгере қоймас деп ойлаймыз; тек шығармашылық базалардың iшiндегi тармақ-базалар туралы жаңа болжамдар пайда болар. [83]

__________________________

 

Мiне, осы белгiсiз авторлар iс жүзiнде бiр мезгiлде дерлiк уақытта жыр жасады. Олардың әрқайсысы өздерiнің таңдап алған кейiпкерлерiнің реалды өмiр жолы туралы жарытымды ештеңе бiлген жоқ дей аламыз, өйтпеген күнде Шора не Қобыланды, Орақ туралы реалды болмыс солар туралы жырдың негiзгi бөлігiн қамтыр едi (ал жырларда iс жүзiнде тарихи болмыс тек кейiпкерлердің аттарынан ғана аңғарылады, жыр оқиғасында ештеңе жоқ). Авторлар өздерiнің шығармашылық толғаныстарында шабыт пен Қыдыр-муза[84] сыйын iздеп әлектенген жоқ, олардың барлығы да өздерiнің өмiр сүрген тұсынан шамамен 200 жыл немесе 7 ұрпақ бұрынғы, яғни Әз Жәнiбек пен Асан қайғы, Абат батыр заманындағы, Қырдың (уақыт өте Қырымның қырық батырына айналған) батырлары туралы көбiнесе прозалық нұсқадағы аңыздарды пайдаланды. Мұндай бөгденің дүниесiне “жиендiк жасауды” компиляция дейдi. Компиляция - бүгінгі жағдайда көбiне көп бiреудің ойын, шығармасын автордың рұқсатынсыз пайдалануға байланысты айтылатын плагиаттыққа жақын. Солай да. Бірақ компиляцияның жер бетiндегi барлық халықтардың әдеби дәстүрінде ежелден келе жатқандығын, дәстүрлі iс-әрекет екендiгiн де айтқан жөн. Мәселен, ежелгi авесталық-арийлық мифтер мен Ирандағы сасанид  дәуiрiнің аңыздарын қайта сараптап, ғаламдық деңгейдегi “Шахнама” поэмасын шығарған Фирдоусидің жұмысы да компиляция, Артур падишах туралы циклдi жасаушы белгiлi-белгiсiз авторлардiкi де компиляция, ертегiлер негізінде опера немесе балет, готикалық роман, симфония жазушылардiкi де белгiлi бiр деңгейде компиляция болып табылады. Сондықтан 16 ғасырдың аяғында өмiр сүрген жыр Жасаушыда кiнә тағудың жөнi жоқ, олар тек қолда бар, өз ортасында сақталған көне ғасыр аңыздарына қайтадан жан бiтiрдi. Сол еңбегi үшін де сол бiр белгiсiз компиляторларға бүгінгі ноғайлы ұрпақтары, оның iшiнде бiздер, қазақтар, өтеусiз қарыздармыз.

17 ғасырдың басында ноғайлы жұрттарының қазақ, ноғай, өзбек, қарақалпақ, татар т.б. болып бөлiнгенде, әлгi шығармашылық ортаны өздерiне сіңiргендерi олардың жырларын да қабылдады, келесi ғасырларда осы жырларды өздерiнің ұлттық дүниесiне айналдырып, өзгерiстер, толықтырулар енгiздi, аймақтық варианттарын жасады. Бұл ендi басқа хикая, сондықтан оған тоқталып жатпаймыз.

Мiне, Орақ, Қобыланды, Шора сияқты тағы да басқа тарихи тұлғаларға арналған жырлар iс жүзiнде көне аңыздардағы бас кейiпкердің орнынан жұлып алып, оларда тарихи кейiпкерлерге ауыстыра салумен шектелген компиляцияның ең қарапайым түрi едi. Шығармашылық, дарын, сапасы жағынан олардың көбiсi орташалау болғанымен, бiздің есен-қазақтық тарихи ғаламды тану жұмысымыз үшін өте жақсы болған, әйтпесе осы тарихи дәуiрдің болғанын да бiлмей кете берер едiк. Бұған да шүкiр.

______________________

                                                                     ***

Ерек батыр

 

Сонымен, Едiге циклiн жасаушы белгiсiз автордың үш ерекшелiгi болған:

Бiрiншiден, оны Едiге туралы азын-аулақ ертегiлiк сипаттық аңыздан басқа ештеңе бiлмеген деп  тұспалдауға болады. Ол оның ұрпақтары туралы да жарытымды ештеңе бiлген жоқ. Соған қарап, оны Едiге ұрпақтарына жақындығы жоқ, ноғайлы болғанымен маңғыт емес, бөгде рулық ортаның адамы болған деуге болады.

Екiншiден, ол осы циклдегi ең басты ұштастырушы буын, қаһарман ретiнде Орақты таңдады.[85] Өйткенi ол автордың уақытынан асып кеткенде, бiр ғана ұрпақтық 20-30 жыл уақыт бұрын сүрген, бүкiл ноғайлыға атағы мәшһүр болған батыр тұлға едi. Ал оның ағасы, балалары және Едiге мен Құттықиядан бергi ата-бабалары туралы жыр сол Ораққа арналған жырдың инерциясымен сәл кейiнiрек пайда болған.

Үшiншiден, автор өзi қажеттi Маңғыстаулық-Үстiрттiк аңыздарды барынша мол сақтаған этникалық-мәдени ортада өмiр сүрген. Бұл орта - бiздіңше, “Алты ауыл ұлысы”.[86]

 

Орақтың Маңғыстаулық мәселесiне қайта оралсақ, айтарымыз, ол және оның балалары туралы жырлар белгiсiз авторлық идея бойынша емес, 14 ғасырдағы Маңғыстау және Үстірт кеңістiгiнде қалыптасқан жырлар мен аңыз әңгiмелердi тұтастай көшiрiп алу негізінде қалыптасқан компилятивтік туындылар болып табылады. Осы тұрғыдан Маңғыстаудың әлгi келтiрiлген топонимикалық аңыздарын шығарған орта - бастапқы эпос тудырушы орта болмақ. Сонымен Маңғыстаулық бастапқы Орақтың мифогенеалогиялық кешенiн жергiлiктi материалдардан пайдаланып-ақ, ептеп қалпына келтiруге болады.

Бiрiншi - бастапқы Орақтың жырлық емес әкесiнің аты, оның жерленген жері белгiлi, ол – Қарауыл бек деген кiсi, моласы - Маңғыстау түбегiнің Тұзбайыр-Маната өңiрiнде.[87]

____________________________

 

Біз осы Қарауыл немесе Қарауыл бек туралы алғаш рет оқығанда (ол туралы алғаш рет 1992 жылы аудандық газетте жарияланған) “осындай елеусiз тұлғаның қалайша Орақ сияқты эпостық супертұлғаның әкесi болып шығу” себебiн  түсіндiре алмаған едiк, тек соңғы жылдары Шоған Уәлихановтың жазбаларына қайтадан үңiлгеннен кейiн ғана Маңғыстаулық ақпарат берушiнің (ұштағандық Ж.Көңілiмқосұлының) осындай мәлiметтi ойдан шығара салмағандығын ұқтық. “Другой джир называется Урак-батыр. В нем повествуются похождения Урак-батыра, родом караульца”...[88] Егер 19 ғасырдың орта  тұсындағы, Сарыарқаның солт-шығыс бөлігінде өмір сүріп, сол жақтың фольклорын естіп-біліп өскен Шоқан Орақ батырдың тегiн руын “Қарауыл” деп отырған болса, Маңғыстаулық Қарауыл моласының болуының да кездейсоқ болмағандығы ғой. Ал Қарауыл есімін көне оғыздың “қараүйлі” этнонимімен[89] сабақтастырып көрудің қисыны бар.

Шоқан “Қарауыл руы” туралы сөз қылғанда, әрине орта жүз арғынның “жетi момын” тобындағы Қарауыл руының атын есепке алғаны анық. Бiздің Майрамды, яғни арғындағы “Бес Мейрамды” Маңғыстаудан шығарып, оған қатысты әртүрлі қисындар мен дәйектердi келтiрiп кеттiк. Мiне, осындай арғындық бастапқы этникалық компоненттердің бiрiн “Маңғыстауландырып” отырғанымызда, арғынның Қарауылын да Маңғыстаудан шығаруының қисынының келуiн кездейсоқ емес, заңды қисын дей аламыз. Шәкәрiм Құдайбердiұлы өзiнің шежiрелiк еңбегiнде Атығай мен Қарауылдың тегiн былайша өрбiтедi: Қотан – Ақжол немесе Дайырқожа – Қарақожа – Қарасопы – Атығай мен Қарауыл[90]. Егер “Қарауылдың атасы делiнетiн Қарақожаны Маңғыстаулық қарауыл консорциясына қатысы бар тарихи тұлға” деп есептер болсақ, онда Таулы Маңғыстауда, Жыңғылды ауылының оңтүстік жағында 8 км жерде, Оңтүстік Ақтау жотасының үстiнде, беймәлiм, шыққан тегi жөнiнде жергiлiктi қазақтар ештеңе бiлмейтiн “Қарақожа әулие” дегеннің бейiтi бар екендiгiн айта кетемiз. Сондай-ақ Маңғыстаудың Ұштаған өңiрiндегi “Қарауыл-күмбет” деген тарихи мұнара[91] жөнiндегi әңгiмемiздi де естеріңiзге сала кетемiз.

Екiншi - бастапқы Орақтың шешесi делiнетiн Қараүлек кемпiрдің моласы ретiнде Бозашы түбегiндегi ноғайлық делiнетiн Үлек әулиемен шендестiруге толық мүмкіндік бар.

Үшiншi - бастапқы Орақтың екi баласының аттары аталған, олар Қади (Қожақ) мен Қырықкез. Ең бастысы - екеуi де Маңғыстау түбегiнде, бiр-бiрiнен небәрi бiрнеше шақырымдық аралықта орналасқан.[92] Мiне, тұтас батыр әулетiн көрiп тұрмыз. Осы Маңғыстаулық аңыздық кейiпкерлер туралы аңыздар шоғыры араға 200 жылдай уақыт салып барып, едiгелiк ресми Орақ пен Мамай және Қарасай мен Қази жырына көшiруге арналған материал болып кеткен. Екi жырдағы негiзгi кейiпкер болып тұрған Орақ пен Қази, ал Мамай мен Қарасайдың образы, сiрә, қосымша балласт есебiнде кiрiккен бейнелер сияқты. Маңғыстаулық бастапқы Орақ жырда ноғайлы Мұсаханұлы Ораққа (шындығында Алшағырұлы) айналып кетсе, оның балалары Қырықкез бен Қади - ноғайлы Қарасай мен Қази болып шыға келген. Жаңа компилятивтік жырды жасаушы жырау көне аңыздағы көне батырлардың шешесiнің атын өзгертiп те жатпаған, сөйтiп Үлек (Қараүлек) жырда да ноғайлы Орақтың шешесi рөлiн сақтап қалған.

Сонымен..

14 ғасырдағы Маңғыстаулық прототиптер	Олардың 16 ғасырдағы орын ауыстырушылары
Ерек (Үрек, Айрақ) батыр	ол Ораққа айналды.
Еректің бiр ұлы - Қади	ол Орақұлы Қазиға айналды
Еректің екiншi ұлы - Қырықкез	ол Орақұлы Қарасайға айналды
Еректің шешесi - Үлек	ол Орақтың шешесi Қараүлекке айналды

 

Ендi алдында келтiрiлген Маңғыстау түбегiнің жекелеген жер-су аттарына байланысты айтылып өткен ноғайлылық аңыздарды бастапқы есiмдерiмен қайталап айтып көрелiк: Қырықкез батырдың Қади деген батыр iнiсi болыпты. Батырлығымен атағы мәшhүр болған Қади бiр үлкен шайқас кезiнде қаза тапқан, сiрә, сол жерге жерленген. Қадидың құла түсті аты болған. Мiне, осы  атының есiмi тау атына негiз болыпты. Бүгiнде сол тау Қади-Құлаат деп аталады дейдi халық аңызы. Қырықкез - аңыз бойынша ноғайлы батыры, ол Еректің кейiнгi аңызда - ноғайлы Орақтың баласы делiнедi, оның бейiтi (оның атымен аталған қорым) Шайыр ауылы мен Құлат (Құлаат) тауының аралығында, орта тұсындағы дөңестiк үстiнде орналасқан. Егер Қырықкез ноғайлы Орақтың баласы болса, оның iнiсi делiнетiн Қади де Еректің баласы болып шығады.

_________________________

Келесi Апажар туралы аңыздағы Орақ, Қази және Қарасай есiмдерiн Ерек, Қади және Қырықкезге өзгертiп жаңадан баяндар болсақ; өткен бiр замандарда Сарытас шығанағының жағасында бай қалашық болыпты дейдi. Бұл кезде Маңғыстауды айрақтылар (ереклiлер) мекендеген екен. Олардың руларының көсемдерi Мамай мен оның iнiсi Ерек болған дейдi. Бiр шайқаста Ерек батыр қаза болады да, еректiлердің күшi ендi кемiген болар деген оймен көршi елдің ханы Мамайға өз жаушысы Қанбұқаны жiбереді. Жаушы Көкбұлақ пен Отмантауды босатсын деген хан талабын жеткiзедi. Мұндай қорлыққа  төзбеген Мамай хан елшiлерiн құлақ-мұрнын кесiп қайтарады. Соғыс басталады. Хан әскерi Мамайдың ноғайларын жеңіп, Мамайдың өзiн арбаның дөңгелегiне байлап әкетеді. Артынан Еректің Айрақтың екi жас баласы Қырықкез мен Қади әскер жиып барып ханды әскерiмен қоса талқандап, халқын тұтқындап қайтады. Көп тұтқынның iшiнде Ажар деген ханның қызы да бар едi. Ажар айрақтылармен тіл табысып, сыйлы адамға айналыпты, құрметтеген ел оның тұрған жерін де апа Ажар (Апажар) деп атаған екен.[93]

Апажар - Маңғыстаулық Айрақты тауынан шамамен 80 км жерде, ал Қырықкез моласы - 35 км-дей, Қади-Құлаат тауы - 45-50 км-дей жерде. Көшпелi қоғам түгілі отырықшы ел үшін де бұл онша көп қашықтық емес. Тек ауыл-аймақ қана. Аңыздық екi ел арасындағы соғыс мәселесiне келсек, бұл екi үлкен елдің соғысы емес, екi рудың арасындағы қақтығыс қана. Ал Ерек (бастапқы Орақ) пен оның ағасы, балалары шындығында кiммен соғысты?

Өгiзхан және Маңғыстау. Қырым циклiнде жырлық кейiпкерлер арасында Өгiзхан есiмi мен Өгiзтау топонимi кездеседi. Дәлiрек айтсақ Өгiз деп аталған хан есiмi “Нәрiк” және “Орақ, Мамай” жырларында кездеседi (Батырлар жыры. 5 том. 1989. 313, 146-бб).

Жырдың бiр оқиғасы Орақ батырдың беймәлiм “қалмақ” еліне жорық жасауын баяндайды. Ол - Өгiзтаудағы Өгiзхан деген қалмақ елi.

Қашық жерде жаулар бар

Биiк-биiк таулар бар

Өгiз тау деген тауларда

Өгiз хан деген хандар бар. (146-б)

Сонда Ахмет[94] сөйледi:

Өгiз тау деген тауларда

Өгiз хан деген хандар бар

Оған талай ноғай барып жүр

Барғаны өлiп қалып жүр

__________________________

 

Өгiзхан мен Орақ-Мамайдың соғысы, соғысына Баба Түктi шашты әзiздің жәрдем беруiмен аяқталады: айдаhар бейнесiнде көрiнген Баба түктi шашты әзiз Өгiзханның есiн кетiрiп жiбереді (“Орақ-Мамай”, Батырлар жыры. 5 том. 1989. 148-бет):

Өгiз хан сөйлеп тұрғанда

Күн шығыстан көредi

Құйындай шыққан шаң сонда

Шаң астына қараса

Қыбырлаған жан көрдi

Сол бiр шаңның астында

Айдаhар жыландай жан көрдi

Өгiзхандай бұл қалмақ

Жыланды көзi көредi

Келдi де бұл Орақтың

Беліне айдаhар оралды

Мiне, осы Өгiз есiмi жырда кездейсоқ қыстырылған мақұлық атына қарай қойыла салған есiм емес, ертедегi оғыз-түрктерiнің атақты Оғыз ханының қазақы жырда сақталған тұрпаты. Бұлай деп сенiмдi пікір айтуға себеп болып отырған бiр-екi қосалқы жайттар да бар.

Бiрiншiден, Өгiзхан есiмi аталатын Орақ-Мамай жырында Қарахан деген кейiпкер бар, жырда ол Өгiзханның қызы ретiнде суреттеледi. Ал Әбiлғазының Түрік шежiресiнен бiз ежелгi түркi-моңғол шежiресi бойынша Қарахан деген кiсi Оғызханның әкесi ретiнде әңгiмеленетiнiн бiлемiз.[95] яғни Қарахан - Өгiзхан қосағы жырда кездейсоқ қолданылып тұрған жоқ, өйткенi Қарахан да - қырымдық циклдегi біршама жиi кездесетiн жау елдің ханы.[96]

Екiншiден, Нәрiк жырында Өгiзхан мен Қарахан, Айрақты есiмдерi қатар қолданылады, сондай-ақ Өгiзханның баласы ретiнде Меңдіхан аты айтылады, ал бiз меңді сөзiнің Маңғыстауға қатысы бар этноним екендiгiн әңгiмелеп кеттiк. Маңғыстау мен Үстірт те оғыздардың 10-11 ғасырлардан кейінгi тарихына көз көрген болған кеңістiк қой.

Ал осы Өгiзхан-Өгiзтау ұғымдарын бүгінгі Маңғыстау түбегiнің топографиялық картасынан iздестiру[97] бiздi Маңғыстау ойының орталық бөлігiнен оның Үстірт шыңдарымен астасып жатқан шығыс өңiрiне алып келедi. Бұл өңiрдi шартты түрде Ұштаған өңiрi деп те атауға болады. Мiне, осы аймақта Өгiз-Өреулi деген алқап бар. Өгiз-Өреулi құдықтары Шетпеден ш-ош 70 км, Ұштағаннан с-ш 25 км, Жабағылы Саздағы Баба түктi шашты әзiзден с-б 15-17 км жерде. Жырда нақ осы Баба-түктi ата Ораққа (Айрақға, Ерекке) көмектеседi.

___________________________

 

Өгiз бен Өреуiл (Өреулi)[98] құдықтарының арасы 5 км жер. Осы екi құдыққа таяу жерде Елiк деп аталатын құдық та бар. Өгiз-Өреулiнің маңындағы Баба түктi шашты әзiз бен Елiк жер-су аттарының ауызға алынуының себебi - олардың қырымдық цикл жырларында кездесуi. яғни әлгi Орақ-Мамай және Нәрiк жырларындағы Мамай, Орақ және Қарахан, Нәрiк, Өгiзхандармен қатар осы Баба түктi шашты әзiздің нақты мифологиялық келбетi де суреттеледi. Өгiз-Өреулi қосарланған топонимiндегi “Өреулi” сөзi Ораққа, Айрақтыға, Эрекке (өреулi > ораулы > орақлы > айрақлы > эрекли) тiкелей қатысты cөз.

Орақ-Мамайға қатысты нақты топоним ретiнде осы өңiрдегi Қарабарақты ойды айтуға болады, өйткенi Алаешкi және Еламанның алқаптарының ортасындағы Қарабарақты ойдың бiр тұсы аңыздық батырлар Орақ пен Мамайдың атасы Қарауылбектің жерленген орны болып саналады екен.

Өгiзхан - қыпшақ тілдi айрақты (ереклi) елi үшін бастапқыда бөгде болған жергiлiктi түрікпен тілдi рулардың жиынтық образы, персонификациясы ретiнде қабылданған сыңайлы.

Осының бәрi жиыла келе, белгiлi бiр эпостық кейiпкерлер қатыстырылған аңыздар сюжетiн түзген және сақтаған оқшау ареалдың сұлбасын көрсеткендей болады. Орақ (Айрақ-Ерек) пен Өгiзхан жағы - ноғайлы мен қалмақ емес, Маңғыстаулық қыпшақтілдi айрақтылар (ереклiлер) мен түрікпендер (қай ру, мүмкiн ерсарылар шығар?). Олардың арасындағы қақтығыстар хақындағы Маңғыстаулық аңыздар кейін ноғайлы жырларына пайдаланылған. Сiрә, тарихи шайқас болған кезеңде айрақтылар (ереклiлер) Таулы Маңғыстауда тұрса, түрікпендер Ұштағаннан оңтүстікте, Жаңаөзен - Сенек - Сұмса өңiрiнде мекендеген сыңайлы.

                                                                    ***

Ақшабас-Айрақты (Үстірттегi Айрақты)

Өлi қолтық пен Қайдақтың шығанағының астасқан тұсында еңкейе берiсте Ақшабас деген тұмсық бар. Осы тұмсық арғы беттегi Бозашыға қарай қиыстап ұмсына түседi де, ортасынан қақ бөлiнiп, қалған жері теңіз ортасындағы аралға ұласады. Осы бөлек құрлықтың аты - Айрақты, Үстіртпен екi арада жіңiшке жота. Дәл тұсында Татан тауы.

Айрақты, Татан екi тау,

Қияқты, Сасық - екi су, (Аралбай Оңғарбекұлы), Татаннан әрi Манашы ащағары, оның қолтығында Күйкен шыңы, сонда Күйкеннің моласы бар (Ә.Спанов “Маңғыстау” газетi. 5 ақпан. 1993 жыл).

Кез келген жердi көрмей-ақ, қағазға түскен деректердi оқи бiлу арқылы да суреттеуге болады, әдемi де ұйқас сөздердi қиыстырып, тәуiр теңеулер мен эпитеттердi аямай сол жердің көркем портретiн жасауға да мүмкіндік бар. Бірақ айтайын деп отырған жерлердi алыстан болса да, бiр көргенге не жетсiн.

Үстірттiк Айрақты - Қайдақ шығанағына сұғына енiп жатқан, Бейнеу - Шетпе темiр жол бойындағы Үстірт разъезiнен солтүстік-батыста 33 км жерде орналасқан төрткүл-түбек.

Үстірттегi Айрақты тауы Бейнеудің оңт-батысында 100-110 км жерде орналасқан, қырым циклiнде аттары аталатын топонимдер - Манашы, Күйкенұшқан, Сыңғырлау, Қарақұдық Айрақтыдан 30-70 км қашықтық аралығында, Қаратүлей - 80 км, Есен-қазақ - 100 км, Сүмбетемiр-Алан - 150 км жерде, яғни Айрақты да осы Есен-қазақ қазақылық ету ареалына кiредi.

Әуелi осы жер туралы сөздi сол жермен тағдыры бiр деуге болар журналист Әбiлхайыр Спанұлының жазғандарынан қиып алар болсақ, қазіргi карталарда ол “Жаманайрақты” деп көрсетілiп жүрген Айрақты 1930-жылдарға дейiн ел қонысы болған, егiншiлiкке мүмкiн болған жер көрiнедi. Осы тұста мал бағуға да, азын-аулақ та болса егiн егуге де, балық аулауға да мүмкіндік болған. Егер 19 ғасырдың аяғы, 20 ғасырдың басындағы құрғақшылық заманда Ақшабас-Айрақты өңiрi осындай мүмкіндікке ие болған болса, онда “14 ғасырдың біршама ылғалды заманында осы өңiр жер ұжмағындай болған-ау” деп жорамалдауға болады. Айрақтының климат жағдайының ертеректе басқа болғандығын, яғни осы жерде көп халық тұрмаса да, қазақылық етушi қауымға жайлы қоныс болғандығын осындай сипаттамаларға қарап-ақ бiлуге болады.

Екi Айрақтының болуы есен-қазақтар тарихы жағдайында бiр ғана жолмен түсіндiрiледi. Маңғыстау ойындағы Айрақты 14 ғасырдағы айрақты (эрекли) жұртының қысқы тұрақтайтын жері болса, Үстірттегi Айрақты - олардың жазғы жайлайтын территориясы болған, яғни екi топонимнің арасы тығыз байланыста болған.

                                                                    ***

Сонымен, күнi бүгiнге дейiн белгiсiз болып келген Айрақ (Орақ, Ерек, Үйрек) батыр кiм? Тарихи тұлға ма, әлде мифтiк-эпостық кейiпкер ме? Ол жағын тап басып айта алмаймыз. Ең бастысы - Маңғыстауда айрақтың елi (орақ елi > орақлы, ерек елi > ереклi, эрекли) деген этникалық топ атауы тарихта болғандығы анық. Сондықтан осы бiр жұртқа атын берген белгiсiз Ерек (Айрақ) батырды Маңғыстау аңыздық батырларының алғашқысы әрi негiзгiсi деп қабылдап, оның да есiмiн әспеттегеннің артықтығы болмас деп ойлаймыз.

                                                                    ***

Ақшоймақ - Ақша аймағы

Шетпе кентiнен солт-шығыста 45 км-дей жерде, кезiнде теңіз шығанағы болған Қаракешу сорына таяу маңда, №12 темiр жол айырымының (разъезiнің) солтүстiгiнде 20 км жерде “Ақшоймақ” деп аталған тау, iргесiнде сол аттас құдық бар. “Тау” дейтiндей оның тау сықылды сықпыты жоқ, биiктiгi -  небәрi 92 м-лiк төбе ғана, бірақ тегiс те жазық аймақтың тұрғындары сәл көтеріңкi биiктi “тау” деп атайды емес пе, сондықтан сөздi тергемей-ақ қоялық. Бұл жер атауының сөз төркiнi, сiрә, дұрыс айтылуы – “Ақша оймақ” немесе “Ақша аймақ” болған деп шамалауға болады. Әңгiменің тақырыбына тереңдемес бұрын бiз қолда бар Маңғыстаудың жер-су аттары тiзiмiнен “Ақша” деген сөз арқылы жасалған топонимдерiне шолу жасап көрелiк.

“Ақша” деген құдық немесе Ақшақұдық үш жерде бар, бiреуi Бозашы түбегiндегi Қызылқұм өңiрiнде, Тұщықұдық ауылынан батыста 13 км жерде, Тұщықұдық-Қияқты жолының бойында бар. Екiншiсi де сол Тұщықұдық маңында, ал үшіншiсi - Ұштаған өңiрiнде. Ақшабас - Үстіртте, Қайдақ шығанағы жағалауындағы жер аты, бастапқыда құдықтың аты болған, өйткенi “бас” – “құдық” дегендi бiлдiредi. Ақшабас алқабы көршiлес Айрақты алқабымен қосарланып, Ақшабас-Айрақты деп те аталады. Ақшақұй (Ақшақұю) деген құдық (түрікпенше “құю” – “құдық” сөзiнің бiр синонимi) Маңғыстаудың Қарақия ауданындағы Сұмса мен Шопан-ата аралығында. Басқа да ақша негiздi жер-су аттары бар да шығар, тек олар туралы толық мәлiмет қолымызда жоқ екендiгiн айтуымыз керек. Бiзге белгiлi тағы бiр “ақша” тектi топоним - Ақшатау - Ақтөбе облысы, Ойыл ауданында бар, ол -  елдi мекен атауы, Ойыл өзенi жағасында, Ойыл ауылынан солтүстікте 25-30 км жерде.

Қаптаған жер-су атауларының iшiнен тек осы “Ақша” тектілерге көңіл бөлуiмiздің бiрнеше себебi бар.

Бiрiншiден, - әлгi Ақшоймақ - Ақша-аймақ сөзiнің төркiнiн аша түсер болсақ, түрікпен тілiнде ол “Ақша руы, елi не тайпасы” дегендi бiлдiрер едi.[99] Бұдан шығар басты қорытынды - Ақша - этнонимге немесе кейіннен этнонимге айналған адам есiмi болып шығады.

Екiншiден, - ноғайлы жырларының iшiнде Ақшахан деген эпостық кейiпкер есiмi кездеседi Мәселен, Мұрын жыраулық Қыдырбайұлы Қобыланды жырындағы Ақшахан - ноғайлының ханы. “Тоқсан баулы ноғайда он екi жарым хан өткен, он екi жарым ханның тұсында Ақшахан деген хан өткен” деген жолдар кездеседi.[100] Нәрiкұлы Шора туралы жырдың бiр нұсқасында Ақшахан – “Үргенiш маңындағы елдің аты, Нәрiк осы Ақшахан еліне барады, осы елдің биi Ақташы деген зорлықшыл кiсi болыпты”.[101] Ақшахан есiмi Ер Тарғын жырында да кездеседi, “Ақшаханнан қашқан Тарғын мен Ақжүнiс Едiлдегi Орманбеттің он сан ноғайына келедi’’.[102] Фольклордағы осы беймәлiм Ақша хан мен оның елін Маңғыстаудан және Үстірттен iздестiрудің қисыны келіп тұрған сияқты.

Қобыландының әкесi Қыдырбай Ақша ханның елінде тұрса, Шораның әкесi Нәрiк Ақшаханның елiне келіп қоныс тебедi. Нәрiк пен Қыдырбай - типологиялық тұрғыдан бiрдей образдар, екеуi де баласыз болып жүрiп перзенттi болады. Бiз, сондай-ақ Шора мен Қобыланды туралы ноғайлық жырлардың Маңғыстаулық-айрақтылық көне аңыздардың базасында, бас кейiпкердің орнын ауыстыру жолымен жасалғандығын айтып өттiк. Олай болса жыр кейiпкерi болған Ақшаханды да Маңғыстаумен байланыстыруға толық қисын бар. Қобыландының бағзы Маңғыстаулық эпостық прототипi ноғайлы Орақтiкi сияқты - Ерек (Айрақ) батыр. Еректi Айрақты тауы маңына орналастырсақ, белгiсiз Ақшахан жұрты әлгi Ақшоймақтың немесе Ақша-аймақтың төңiрегi болып шығар едi. Айрақты тауы мен Ақшоймақтың ара қашықтығы небәрi 35-40 км, яғни екi жер де бiр ғана Таулы Маңғыстаудың шегiне кiредi және екi рулы жұрт соқтығыса қалса, бiр-бiрiнің ауылына ат бәйгесiнің қашықтығын алар уақытта жетiп барар едi.

Ақша немесе Ақшахан да реалды айрақты (есен-қазақ) жұртының бiр консорциялық-рулық тобының атаманы болған деуге негiз бар. Шора мен Қобыландыға, Ораққа өз образын берген көне заман батырлары осы ортадан шығып, Ақшаханмен, оның Әлi, Ақташы сияқты беделдi билерiмен қақтығысуға мәжбүр болған. Осындай ауыл-аймақтың кикiлжіңдер негізінде аңыз қалыптасты. Кейін осы аңыздарды ноғайлы жырларына компилятивтік материал ретiнде пайдаланғанда бағзы хикаяның деңгейi ауыл-аймақтық тартыстан ел аралық немесе үлкен қоғамдық сипатқа өзгерiп шыға келген.

_______________________________

 

                                                                                           ***

Адайдың iшiнде, оның жеменей тармағындағы Кедей атасының бiр тобын Ақша-Кедей деп атайды. Бiзге “ақша” сөзiнің төркiнi белгiсiз (бүгінгі “ақша” ұғымымен байланыстырудың ретi жоқ), бірақ осы сөздің бiр кездерi актуалды болғанына сенiмдiмiз. Маңғыстаудағы жеменейлер “джепби”, “чепни” деген атпен оғыздар мен ортағасырлық түрікпендер арасында да болған, соған байланысты жеменей-ақшакедейлердің де 14 ғасырда Маңғыстауда тұрғандығын шамалауға болады.

                                                                   ***

Алау-Майрам

 

Шетпе ауылының терiстiгiнде 7-8 км жерде, белгiлi Айрақты тауының дәл iргесiнде, оңтүстік-шығыс жағында, Косшымырау деген жерде жерленген, яғни моласы бар Әләу-Мейрам (Әлеу-Мейрам) деген көне әулие бар. Елеусiз жатқан осы бiр көне зираттағы жерленген кiсiлер туралы жергiлiктi фольклордың сақтағаны жарытымсыз. “Әлеу-Майрам, Шетпе, Шiлгөз деген үш ағайынды жiгiттің үшеуi де аруақты кiсiлер болыпты. Шiлгөз бен Әлеу-Майрам бұрынырақ өлгесiн,  Шетпе өзiн “үшеумiздің қалған көзi мен ғой” деп өзiн “Үшкөз” деп атаған екен”. Шiлгөз әулие - Айрақты тауының терiстiк-батысында (1-2 км жерде), Айрақты мен Шерқала монолиттерiнің аралығында орналасқан қорымдық. Ал Шетпе (Үшкөз) болса бүгінгі Маңғыстау ауданының орталығы - Шетпе кентiнің ескi бөлігiнің ортасында орналасқан қауымдықтағы әулиенің аты. Бұл - жергiлiктi түсінiктеме ғана, басқа қосымша мағлұмат бар ма, жоқ па? - айта алмаймыз.

Қазақтар осы үш әулиенi де “түрікпен” деп есептейдi, бірақ ақпарат жетiспеген кезде қазақтар өздерiне белгiсiз көненің барлығын көбiне көп түрікпенге меншiктейтiнiн ескерсек, осы этникалық анықтаманың абсолют айғақ бола алмайтындығын аңғару қиын емес.[103]

Арнайы ескерте кетер жәйт - Әләу-Майрам бiр жерде тұрған екi ғана бейiт, яғни осы екi бейiт Әлеу-Майрам деген бiр кiсiнің емес, Әләу (Алау) мен Майрам деген екi бөлек кiсiнiкi болып шығады.

Әләу (Әлеу) мен Майрам деген кiмдер? Нелiктен олар қатар жерленген? Олардың тегi мен өмiр сүрген ортасын, тұлғасын танудың жолы бар ма? Мiне, осындай сауалдар қойылып отыр. Бiз үшін олардың белгiлi болғаны қажет, қанша дегенмен бұл белгiсiз тұлғалар өзiмiз тұрып жатқан ауыл-аймақтағы әулиелер ғой.

__________________________

                                                                    ***

Алеуко мен Әлi би. Кезiнде Г.Н.Потаниннің қазақтардың аузынан естiп, шама-шарқына қарай жазып алған фольклорлық дүниелерiнің iшiндегi Алеуко-батыр и его сын Орак’’ ертегiсi бар. Осы ертегiде кездесетiн адам аттары - Баба-түктi-шашты әзiз, Алеуко-батыр мен Әлi би, және Алеуконың Орақ деген баласы мен Қарлығаш деген қызы.

Орысша хатқа түсірiлген Алеуконы кәдiмгi Алау батыр деп есептеп, ертегi (тарихи ертегi) желiсiн былай өрбiтуге болады:

“Алау батыр мен Әлi би дос болады. Алау батырдың тоғыз ұлы болыпты. Көбiктi хан бастаған қалмақтар елге баса көктеп кiргенде, оның тоғыз баласы да қаза болады, Алау мен Әлi қашып құтылады. Баласыз қалған Алау әулиеден әулие қоймай түнеп, ақыр соңында Баба түктiге келіп түнейдi. Баба түктi ақ киiмдi шал кейпiне енiп, Алаудың алдына келіп: “Тоғыз ұл керек пе, әлде тоғызына татырлық бiр ұл керек пе?” деп сұрайды. Алау тоғызына тұрарлық бiреуiн сұрайды. Сөйтiп Алаудың әйелi ұл мен қызды - Орақ пен Қарлығашты босанады. Орақтың атын Баба түктiнің өзi қойып кетеді”.[104]

Г.Потанин бұл ертегiнi Семей-Павлодар аймағының қазақтарының аузынан жазып алған. Ноғайлы дәуiрiне қатысты фольклорлық материалдардың шығыс жақтағы қазақтар арасындағы нұсқаларының ерекшелiктерi арнайы зерттеу тақырып ретiнде жеке қарастыруға тұрады. Әзiрге айтарымыз - аталмыш ортаға қатысты шығыс жақ аңыз-ертегiлерi негізінен өзгермеген, бұйыққан күйiнде сақталатындығы.

Осыларды “14 ғасырдағы Маңғыстау-Үстірттiк эпос алдындағы материал сарғыншағы” деп, яғни осы ертегiлiк тұлғаларды нақты тарихи аймақтың топографиясы мен этно-мәдени ортасына сәйкестендiре аламыз ба? Осы сауалға қолда бар материалдар мен олардан шыққан қорытындыларды қысқа көрсете отырып, “иә” деп жауап бере аламыз.

Бiрiншiден, - ноғайлы делiнетiн эпостық Орақтың прототипi болған Маңғыстаулық Ерек (Айрақ, Үйрек) батыр екендiгiн, осы есiммен ортағасырлық ереклi (эрекли, айрақты) этнонимiнің байланысты екендiгiн атап көрсеттiк. Ал Айрақты тауы болса әңгiме болып отырған Әләу-Майрамның солтүстік-батыс жағында бiрер шақырым жерде орналасқан, яғни тиiп тұр.

_________________________________

Екiншiден, - Орақтың әкесi рөлiне ие болған Алеуконы Алау немесе Әләу ретiнде қарастырудың ретiн келедi.

Үшiншiден, Алеукоға бала беретiн әулие - Баба-түктi-шашты әзiздің Маңғыстаулық моласы - Әләу-Майрамнан 80-ақ шақырым жерде, түнегiсi келген аттылы кiсi осы қашықтықты бiр-ақ күнде алады.

Төртiншiден, - Алеуконың досы делiнетiн Әлi би - эпос мәлiметiне сүйенер болсақ, - айрақты елінің биi.

Мiне, төрт кiсiнің де Маңғыстаулығының қисыны келіп тұр.

Алеуко дегенiмiз, сонымен, - Алау батыр.

                                                                       ***

Алау батыр

 

Алау батыр - Қырым циклiндегi топтасқан батырлар қатарында айтылатын, сипаты жағынан жыр-шоғырдың ең ежелгi қабатына жататын, нағыз мифоэпикалық Қырым мен Ұрымның көрiнбейтiн ерендерiнің бiрi. Ол туралы жеке эпос болғанымен, көлемi шағын, сюжетi аз, яғни композициясы жұпыны, көп сақталмаған. Осы жеке жырдан басқа Алау батыр туралы эпизодтар басқа жырларда да кездеседi:[105]

Жырларда Алау есiмiмен байланысты назар аударарлық екi-үш мезет бар, бiрi - бүкіл жыр циклiндегi батырларға “қарт” деген анықтаманың тек Қожақ пен Алауға ғана берiледi. Ер Тарғынның Ақжүнiс сұлуды алып қашқандағы артынан қарт Қожақтың қууы сюжетi жырлардың ноғайлық вариантында басқа кейiпкерлерге қатысты айтылады. Ноғайдың “Айсылдың ұлы Әмет батыр” деген жырында Әмет батыр ханның қызы Шаhарбектi алып қашады, оны қарт Алау қуып жетедi. Мiне, осы бiр сюжеттi екi кейiпкерлiк топтың екi сәтi бар, бiрiншiсi - екi вариантта да қуатын батырға қарт мәртебесi берiлген, ал осындай атаумен бiрде-бiр басқа батыр аталып көрмеген, екiншiсi қарт Қожақ пен қарт Алау есiмдерiнің этнонимдiк сипаты. Қожақ немесе Қозақ - тарихи “қазақ” (қозак, касог, касах) халқының аты, ж >з ауысымы қазақ тілiне тән, осындай ауысымдар жыр циклiнің өзiнде де бар (мысалы Қожан, Қозан, Қазан есiмi). Ал Алау немесе Алақ - ортағасырлық аландардың этнонимi және, сiрә, печенегтердің шежiрелiк есiмi, мiне, нелiктен бiр сюжеттің екi вариантында жас батыр сұлуды алып қашқанда артынан қарт батыр қуады, нелiктен екi вариантта да қуғыншы шалдың есiмдерi тарихи этнонимдер - қазақ пен аланның атымен аталған, осының астарында не жатыр? деген сауалға жауап беру керек-ақ, бірақ ол белгiсiз, тек оның кездейсоқ фольклорлық мезет емес екендiгiне сенiмдiмiз.

______________________________

 

Алау - тек алан жұртының эпонимi ғана емес, кiшi жүз - алшындардың шежiрелiк түп-атасы, кәдiмгi алаш, алшын этноұғымдарына негiз болған есiм-эпоним. Әуелде ол, сiрә, Алақ (Алақ) формасында аландар мен печенегтер танымдық жүйесiнде қолданылған, ал *дей-бұлғар-касогтарда оның аты басқа болып Алсиығ (Альциагар) түрінде айтылған, кейінгi екi-үш дүркiн жүргiзiлген қайта қауымдасуларда қалыптасқан әлiмұлы-байұлы екiлiк бiрлестiгiнің түпкi атасына айналған. Қалай болғанда да аландар 14 ғасырда есен-қазақ қауымын қалыптастыруда шешушi рөл атқарған сыңайлы. Сондықтан оның Шетпе маңындағы Әләуге (Әләу-Майрамға) “жерсiндiрiлуi” аса маңызды әрекет болмақ.

Алау – 14 ғасырдың тарихи тұлғасы ма, әлде 14 ғасырдағы қырға шығып кеткен есен-қазақтардың бiр этникалық компонентiне айналған аландардың аз тобының эпостағы тұлғалануы ма? Соңғысы қисынды сияқты, яғни “алау” сөзiнің алшын шежiресiне кiрiгуiне қарап, сол замандарда алан тобынан шыққан нақты батырларды да тегiне қарай “Алау батырлар” деп атауы әбден мүмкiн (бұл жерде Алау - жалпы есiм).

Алау батырға қатысты тағы бiр мезеттi айтпастан бұрын солтүстік кавказдық (ең алдымен, осетиндiк) нарт эпосының мысалдарынан үзiндi келтiремiз. Солтүстік-Батыс Кавказдық халықтар эпосындағы батыр-нарттар ауылының ортаңғы кварталы ‘’Алагата’’ деп аталады

Алагата (Алау руы) - өзiнің жауынгерлiгiнен гөрi абыздығымен (заң-дiн-құқық функциясы)  көзге түсетiн квартал, ру. Осы үйдің (рудың) эпостағы екi басты сипаты бар.

Бiрiншi сипаты - нарттардың киелi тостағаны – “уацамонга” - осы рудың үйiнде сақталады. Бұл тостаған жай тостаған емес, ақиқат сөзге ғана ден қоятын киелi (аңызда сиқырлы) төрт қырлы тостаған.

Екiншi сипаты - тостағанның осында сақталуына байланысты нарттардың жиналысы осы рудың үйiнде өтедi. “Алагата славится умом, никогде не участвует в походах. У них хранится нартская волшебная чаша уацаманга. В доме Алагата постоянно происходит пиршества. На нартских пиршествах за правдивый рассказ о своих подвигах Батрадз удостаивается того, что чаша Уацамонга поднимается к его устам”.[106]

__________________________

 

“Уацамонга” немесе “нартамонга” (амонга, “указательница”), бұл осетин сөзi, ал қазақта осы мәндес “ым”, “ымдау”, “емеурiн” (намек , намекать, указать незаметно) деген сөздің бар екендiгiн және тілiмiзде “е” > “а” дыбыстық ауысымы бар екендiгiн еске сала кетемiз, яғни қазақтың “емеурiн” (емегрiн > амагрын) және “ыммен беру” сөзi мен осетиннің “амонга” сөзi бiр түрктiк түбiрден шығуы әбден мүмкiндiгiн айта аламыз.

“Уацамонга - в осетинском нартском эпосе волшебная четырехугольная чаша. Она была неиссякаема. Она хранится в доме Алагата, где обычно совершаются нартовские пиршества. Если кто-либо из пирующих говорил правду о своих ратных подвигах чаша сама поднималась к его губам, если же хвастался понапрасну, она не трогалась с места ... Согласно балкарскому варианту, на пирах перед каждым нартом стоял бочонок, наполовину наполненный хмельным. Если подвиги, которыми хвастался какой-либо нарт, были верны, бочонок трижды переливался через край”..[107]. Осы қысқаша үзiндiден бiздің жеке сұрыптап, көрсетер үш сәтiмiз бар:

бiрiншi - Алаг үйiнде батырлардың жиналуы;

екiншi - батырлардың сыра iшiп мас болуы;

үшіншi - олардың ерлiк салыстырып, мақтануы;

Бiз бұл үзiк-әңгiмелердi Алаг руының үйiнде үнемi жиын-той болып, тек сол үйде ғана нарт батырларының жиналатынын көрсету үшін келтiрдiк, ендi қырым мысалына көшемiз. “Айса ұлы Ахмет” жырында мынадай эпизод бар;[108]

“Алау, Айса бастаған батырлар ноғайдан бөлiнiп көшiп кетеді, олардың хабарын бiлуге және ретi келсе керi қайтаруға үгiттеуге Асан қайғы баласы Абатты жiбереді. Абат, қасында Тоған, Қарғабойлы Қазтуғанды ертiп Алау батырдың үйiне келедi, келсе, мұнда Ахмет пен Алау бар екен. Ерлер жиналып отырып кеңес құрады, сосын қымыз iшiп мас болады. Сөйтiп отырып Абат батыр қызып алып, сөз сөйлеп, ерлiк салыстырады”...

______________________________

 Мiне, осы ерлiк салыстыру мәселесiне Мұрын жырау 30 жыр жолын арнаған екен, бiзге бұл жерде керегi:

бiрiншi - Алау батырдың үйiнде жиналып кеңес өткiзуi;

екiншi - қымыз[109] iшiп мас болу фактысы

үшіншi - ерлiк салыстыруы;

Мiне, осетин мифiндегi сыраның орнына қазақ жырында қымыз iшiлгенi болмаса, үш әрекет те қайталанып отыр.

Екi эпоста да жиын болатын үй бiреу, ол - Алаг/Алаудың үйi. Қазақ тостағанның символикасын барынша мол сақтағанымен нақты аңыздық тостаған образын сақтамаған, ал кавказдықтар тостаған символикасын ұмытып, оның есесiне өз жырында тостаған бейнесiн жақсы сақтаған, ал қазақтың мұсылмандық этикалық стандарты жырларда “шарап”, “сыра” деген сөздің өзiн сол ғасырларда-ақ алып тастағанын ескерсек, екi эпостың осы сюжетi ортақ бастаудан шыққандығын байқау қиын болмас.

Осы ерендер жиыны туралы тоқталсақ, осетиндiк эпос вариантында мұндай жиын “нихас” деп аталса, адыгтерде “хаса” делiнедi, бұл - демократиялық типтегi қауымның жиыны. Қазақ эпостарында мұндай жиынның ежелгi атауы сақталмаған, олар кейінгi мұсылмандық “мәжiлiс” деген сөзбен ауыстырылған, бірақ қазақ ақындары өз өлеңдерiнде осындай жиынның көне қазақша атауын сақтай алған, ол – “Алға” делiнедi, осы “алға” сөзi мен “алаг” сөзiнің бiртектілiгi Алагата үйiндегi жиыннан кейін кездейсоқ ұқсастық бола алмайтыны түсінiктi. “Алғаны” орысшалап “круг” деуге де болады, орыс-казактардың дәл осындай жиынын ‘’круг’’ деп атайтынын жұртшылық естiп те жүрген шығар, бұл - түрк ұғымының аудармасы ғана. “Алақ” сөзiнің бiр туынды мәнi – “барлық жұрт, көпшiлiк, жұртшылық, әлеумет, жамағат”, яғни “халық” деген сөз. Осылайша алан эпосындағы “ата-баба елінің” атының Алақ болуы түсінiктi, оның мифтiк эпикасында Аскар мен Бората өзара күрескен екi дүние болған, ал эпос сынықтарын қабылдаған осетиндер мен басқа кавказдықтар осы модельдi түсінбегенi анық, сондықтан осы үштiктi тау халқының космосына тән тау беткейіндегi ауыл деңгейiне түсіру арқылы сақтай алған.

__________________________________

Алақ үйiндегi сақталған төртбұрышты тостаған идеясының өзi екi қабатты, бiрiншiсiнде - тостағанның өзi мифтiк символ болып табылады. Екiншiсiнде - тостағанның төрткүл пiшiнi Ғалам моделiнің бiр мысалы болып табылады. Төрбұрыш пен Алақ сөздерiнің қатар келуi Алақ - орта дүние - игерiлген космостың төртбұрышты немесе квадрат екендiгiн көрсетедi, төрткүл дүние - жалпы көшпелiлiк мифтiк Ғалам формасы болып табылады. Бұл жерде алақтың өзi адамзат космосы әрi сол космостың тостаған сияқты моделi болып тұр.

Алау батырға әлгi топ батырдың iшiндегi басшылық ету мәртебесi туралы ештеңе сақталмаған, оның жырда айтылған ноғайдан бөлiнуiн тарихта болған алшындардың ноғайдан бөлiнiп Үлкен қазаққа қосылуы фактысы (16 ғасыр) деп болжағаннан гөрi, Әз Жәнiбек ханның кезiндегi олардың қырға шығып кетiп, есен-қазақтарға айналуы деген қисындырақ сияқты.

Мiне, Алау үйiнің негiзгi функциясын көрiп отырмыз, ол - белгiлi бiр топтың, қауымдардың жиналып, кеңес құратын орны. Мұнда бұл рудың өкiлдерi билiк (абыздық) қызмет атқарып, абыздық символы болған тостағанға ие. Ал ендi осы сипатты нақты, Әләу-Майрам мысалына келтiрсек, 14 ғасырлардағы есен-қазақтардың (айрақтылардың) жиын құратын жері жазда Үстірттің үстiнде болатын болса, қысқы уақыттарда осы күнгi Шетпе маңындағы Айрақтының маңында өтетiн болған деп жорамалдауға болады.

Осы Айрақты түбiндегi ‘’Алаудың үйiне’’ қатысты айтылған топшыға қосымша дәйек болар тағы бiр жәйт бар. Айрақты тауының оңтүстік-шығыс, яғни Әләу-Майрамға қараған бетiндегi жартасында афишалық тумбаға ұқсас жартас сызбалары бар. А.Медоевтың аузымен әртүрлі атауға ие болған жартастағы суреттердің iшiндегi көрнектiсi - Ғалам бейнесi, бұл картина суфистiк дүниетанымға сай түсіндiрiледi, бұл гравюрада ертедегi адамдардың дүниенi қандай кейiпте түсінгенi көрсетілген. Суфистiк ислам iлiмiнің түсінiгi бойынша Ғалам дегендi сығымдалып-тығыздала да, ұлғайып-кеңейе де алатын материя түйiншегi деп бiлген, мiне, жартастағы Ғалам картинасы осындай түсінiктi бейнелеген сыңайлы.. Медоев болса осы суреттердi салған 18-19 ғасырлардың адайлары деген жорамал жасаған, адайлардың исламдық дiни танымында да осы суфистiк түсінiктің болғандығы белгiлi, бірақ тастағы суреттердi солар салды деудің ретi жоқ сияқты. Өйткенi осы түсінiктi бiлетiн кез келген адай емес, дiни жағынан сауатты әрi исламнның сурет салуға тиым салғанына қарамай сурет салуға қорықпайтын, суретшiлiк фантазиязы бар молда-адай болуы керек, ал 18 ғасырдағы адайдағы оқығандарды аңыз жады жақсы біледі, тіпті аттарын да атайды, олар - Бекет-ата мен Қырымқұл деген кiсi. Ал 19 ғасырдағы бiз бiлмейтiн адай молдасы осындай сурет салумен айналыспас та едi, өйткенi ислам дiнiнің тiрi жанды бейнелеудi құптамағандығын айтып өттiк емес пе. Сондықтан осындай күмәндiлiктердi алға тарта отырып, суреттердi салушы 18-19 ғасырлардың адайы емес, 14 ғасырдың есен-қазақы (айрақтысы) дегiмiз келедi. Бiз 14 ғасырдың жаппай исламдану ғасыры болғандығын, Маңғыстаудың да машайықтар мекенiне айнала бастағанын айтып өттiк. Осындай жағдайда сол машайықтардың бiрi осы жартастардағы гравюраларды салған да болар.

Бiр қызығы - осы жартастағы көркемсурет галереясы Әлеу-Майрамның моласына жақын жерде, әрi Шайыр жақ бетiнен Үстіртке апаратын жолға да таяу жатыр, сондықтан “14 ғасырдағы айрақтылардың жиын құратын Алаудың үйi осы жерде болған” деп жорамалдауға болады.

                                                                      ***

Әлi би

Келтiрiлген ертегiлiк эпос жұрнағындағы тағы бiр есiм - Әлi би. Бiз оны 14 ғасырдың реалды тұлғасы дей аламыз ба? Солай деп қабылдауға тура келедi, өйткенi Әлi би есiмiнің жиiлiгi мен орнықтылығы қазақ фольклорында Орақтан да, Алаудан да кем емес.

Әлi би туралы қырым циклiнде бiрнеше мәлiмет бар. “Шора батыр” жырының барлық дерлiк вариантында кездесетiн Әлi (Әли) есiмiнің Үстірт-Маңғыстау кеңістiгiмен байланысты болу мүмкiндiгi де өз алдына атап өтуге тұрарлық жағдай. Жырдың бiр нұсқасындағы Әлi - Қарахан деген әлсiз хан билейтiн “ноғайлы мен түрікмен елінің” батыры, биi ретiнде көрiнедi.[110]

Тағы бiр нұсқадағы Әлi - жай ғана “Қарахан еліндегi айрақты руынан шыққан”,[111] бұл жерде ноғайлы да, түрікпен де атауы айтылмайды, оның есесiне ’’Айрақты’’ деген белгiсiз ру аты кездеседi.

Мәшhүр Жүсіп Көпейұлының қарасөзбен берген “Шора батырында” да Нәрiк елінен кетiп, бiр “ақ қаланың маңындағы он сан ноғайлы Айрақты еліне,[112] мың үйлi жасыл түрікменге келедi. Түрікменнің Қарахан деген ханы, Әлi би биi болыпты”,[113] яғни бұл варианттағы Әлiнің елi - тағы да ‘’Түрікпеннің Қарахан деген хан билейтiн елi’’.[114] Тағы бiр вариантта Нәрiктің барған жері - Үргенiш маңындағы Ақша хан елi, тек бұл жырда Әлi аты жоқ, оның орнына Ақташы би шыққан.[115] Сiрә, Ақташы - реалды Әлi бидің лақабы болуы керек, өйткенi ақташы (ахтачи) - Шыңғысхан енгiзген хан-сарай мансап-алпақы атақтарының бiрi, оның бастапқы функциясы – “қой бағушылардың үстiнен қараушы” (заведующего паствою овец) болған, ал Рашидаддиннің жазбасында осы атаумен ханның “жеке жылқы үйiрлерiнің ат бағушысын” атаған екен. Соған қарағанда Әлi төре тұқымдарының (хан-сұлтандардың) бiрiнің қарамағында ақташылық қызмет атқаруы да әбден мүмкiн.

________________________________

 Осы бiр жырдың төрт түрлі вариантында Әлi-Нәрiк-Шора образдарының төңiрегiн көмкерген эпикалық этнонимдер мен топонимдер  және антропонимдердi тiзiп шықсақ, бiзге белгiлiсi:

Айрақты	белгiсiз ел, ру
Қарахан	түрікпен ханы, түрікпен елінің аты.
Ноғайлы-Түрікпен елi	екi этникалық негiзi бар эпостық қоғам.
Ақшахан елi	эпос бойынша Үргенiш маңындағы түрікпен елi.

 

Қарахан атауы келтiрiлген төрт варианттың үшеуiнде де кездеседi, яғни бұл да эпостың бастапқы вариантында бар жер немесе адам аты дегендi бiлдiредi. Сондықтан бұған қатысты жорамал-тұспалдар да екi сипатты бола алады. Қарахан сөзiнің (есiмiнің) де Маңғыстау мифтiк-географиялық кеңістiгiне қатысы бар, ол өз алдына жеке әңгiме.

Тағы бiр сөз - Ақша хан есiмiндегi “ақша” сөзiнің мән-мағынасы белгiсiз (оны бүгінгі “ақша” – “деньга” сөзiмен шатастырудың қажеттiгi жоқ), бiз тек “ақша” деген сөздің жер-су аттары мен ру есiмдерiнде орын алғандығын ғана айтып өтемiз. Осы есiмнің Маңғыстауға қатыстылығы жөнiнде әңгiме қылып өттiк.

Ал тiзiмде берiлген төртiншi атау - ноғайлы-түрікпен елi тарихи-географиялық тұрғыдан тек Маңғыстау және оған жапсарлас Арал-Хасарлы (Каспи) аралық кеңістiгiнде (Үстірт, Оқ-Балқан, Бесқала) ғана болуы мүмкiн, өйткенi тек осы аймақта ғана тарихи ноғайлылар және түрікпендер қоңсылас тұрып, араласа алады. Мiне, бұл жағдайда бiздің әлгiндегi Ақшахан, Қарахан, Айрақты сияқты топшыларымыздың Маңғыстау-Үстірттiк варианты актуалды болып шығуымен бiрге, ең бастысы - Әлi образы мен есiмiнен де осы аймаққа тән нышан-белгiлердi iздей бастауға жол ашылады.

 “Шора-Нәрiк” жырларындағы Әлi есiмiне Манашыұлы Тұяқбай жырындағы Орманбет бидің баласы делiнетiн Әлi би есiмiн шендестiруге болады. Екеуiнің би болуы өз алдына, “Манашыұлы Тұяқбай” жырындағы ең басты оқиға - Орманбет пен Манашының қаза болу оқиғасының болған жері ретiнде нақты географиялық нүктенің - Үстірттің Хасарлы (Каспи) теңізiне қараған ернегiндегi Манашы, Күйкенұшқан, Ащағардың көрсетілуiне қарап, бұл жырдағы Әлiнің (Әлидің) де адресi осы Үстірт-Маңғыстаудан көрсетілуiн қисынды деп есептеуге болады.

Ал осы Әлi мен оның әкесi Орманбеттің есiмi мен Мұрын жыраулық “Ер Көкше” нұсқасындағы Көкше батырдың қарсыласы делiнген қалмақ ханы әрi батыры - Орманқалидың (Орман-Ғали, Орман мен Әлi) аты бiр тектi деуге деуге болады. Қалмақта мұндай адам есiмi болуы мүмкiн емес, сондықтан  қазақтағы талай адам атының iшiнен осы Орманғалидың таңдалуы кездейсоқ ат қою бола алмайды.

                                                                     ***

Әлi би “Шора” жырының барлық вариантында да зорлықшыл болып, жағымсыз келбетке ие болған, ал “Манашыұлы Тұяқбайда”, потаниндiк “Алеукода” ол жақсы сипатқа ие болған. Сондықтан Әлиге Шора-Нәрiк жырларындағы жаман сипат берiлуiн бастапқы дей алмаймыз. Ол да басқа кейiпкерлер сияқты өз заманының адамы болған, оның эпостағы жаман болып шығуы, яғни оның оппозицияға шығуы 16 ғасырдағы едігелiк дәстүрдің жырлаушыларының көзқарасына сай жүзеге асырылған. Тарихи Нәрiк пен Шора Нәрiкұлы 1546-ж өлген көрiнедi, олай болса “Нәрiк-Шора” жырлары 16 ғасырдың екiншi жартысында қалыптаса бастаған, ал жырдың сюжетiнің және есiмдерiнің тұрақтылығы оның көне екендiгiн көрсетедi. Көне жыр болған, ал Шора мен Нәрiк сол жырларға жасанды түрде енгiзiлген үстеме-кейiпкерлер (вставка) ғана, олар жаңа заман жырауларының аузымен көне жырды иемденiп кеткен. Мiне, осындай жағдайда Әлi образы Шора мен Әли немесе Нәрiк пен Әли эпикалық дуализмiнде негативтi сипатқа ие болды.

“Манашыұлы Тұяқбай” жырындағы Орманбеттің ұлы Әлi - жағымды кейiпкер, ол Тұяқбайды он бiр бидің балаларымен табыстырушы болады және өзi Тұяқбаймен дос болады. Артынан Тұяқбай мен Әлi екеуi ындыс ханы Мейрамханға қарсы соғысады. Соған қарағанда Әлi би әрi батыр - айқын жағымды (позитивтi) образ. Ал осы екеуiн белгiлi бiр этникалық сапаға келтiрсек, Орманбетұлы Әлi – *дей-әлiм руының эпонимi болса, Манашыұлы Тұяқбайды - *дей-уақ руының эпонимi деуге болар[116] едi, өйткенi “Тұяқбай” сөзiнің уақ (увақ, убақ, ыбақ - тұяғ) сөзiне белгiлi бiр сападағы ұқсастығына байланысты кейінгi замандарда туған есiм екендiгi көрiнiп тұр.

______________________________

Әлiбек, Әлiби және Альбег. Әлi бидің 14 ғасырдың тарихи тұлғасы болуы белгiлi бiр кереғарлықтарды туғызады, өйткенi оның алан (нарт-осетин) эпосында тiкелей баламасы - Альбектің (Альбег, Алибек) болуы мынадай тарихи сауалға жауап iздеудi қажетсiндiредi.

Егер Әлi би (Альбек) 14 ғасырдағы Маңғыстаулық тұлға болса, онда бүгінгі солтүстік-кавказдық нарт эпосындағы Альбек образы олардың эпосына 14 ғасырдан кейін енген болып шығады. Ал егер Альбек 14 ғасырға дейiнгi кавказдық алан эпосының кейiпкерi болған болса, онда ол 14 ғасырда Маңғыстаулық есен-қазақ ортасының фольклорына кiрiккен тарихи емес, кәдiмгi эпикалық кейiпкер ғана бола алады. Қайсысы дұрыс? Оған бере салар жауап жоқ, екi ықтимал жорамалдың дәйектілiгiн көрсету үшін кітап тақырыбынан тым ауытқып кетiп, ұзын-сонар әңгiмелеуге көшуге тура келедi, сондықтан келте қайырып, тек ғана алан эпосындағы Альбектің кейбiр сипаттарына тоқталып өтемiз.

Алан эпосындағы Альбек туралы жеке сюжет жоқ деуге де болады, ол тек Тотрадз (Тотраш) батырдың әкесi ретiнде айтылады. Альбек - алан мифоэпикасындағы үш кварталды нарт ауылының ортаңғы кварталы болып тұрған Алагата, яғни Алау үйiнен шыққан кiсi.

Альбек пен оның ұлы Тотыраш есiмi солтүстік кавказдық эпостарға ортақ, ал белгiлi бiр есiм көпшiлiкке ортақ болу үшін олар әлгi есiмдi ертеректе қабылдауы тиiс, яғни алан деген этнос жер бетiнде өмiр сүрген кезде (14 ғасырдың аяғына дейiн) сол халықтың эпосының Альбек деген кейiпкерi кейінгi ғасырларда солтүстік кавказдық жұрттарға тараған. Мiне, Альбек пен Тотраш есiмдерiнің өмiр сүру уақыты ең берi дегенде 13-14 ғасырлар (одан да бұрынырақ) болып шығады. Бірақ Альбектің Әлi бимен аттас болуы (“би”, “бей” сөзiнің өзi “бек” сөзiнен өрбiп шыққан ғой) бұл мәселе жөнiнде басқа жорамал бар екендiгiн көрсетедi. Яғни Альбек образы 14 ғасырда Маңғыстау жерінде туып, кейінгi 15-17 ғасырлардың бiр сәтiнде ғана солтүстік-кавказдық халықтардың нарт эпосына кiрiккен. Бұған, сiрә, есен-қазақтардың батысқа кеткен тобы  себепкер болған сыңайлы.[117]

______________________________

 

Бiрiншiден, Альбектің Алагата (Алаг > Алау) үйiне, яғни руына жатуы (яғни сол рудың адамы болуы), оны қазақтың алшындарының Алау және Әлiм атауларымен шендестiруге мүмкіндік бере алады. Потаниндiк ертегiдегi Алеуко мен Әлi бидің қатарлас болып айтылуы, осы этникалық ортаны мегзесе керек. Яғни Алау-Алеуко - этникалық ортаның жиынтық кейiптенуi болса, Альбек-Әлiби - сол ортадан шыққан нақты эпостық кейiпкер. Мiне, осы орайда Әлi есiмi мен Алау есiмi бiрiнің орнына бiрi жүретiн есiмдер бола алады.

Екiншiден, алан мифоэпикасының үштiк моделi бойынша Альбек шыққан Алаг (Алагата) руы - орта дүние ретiнде абыздық функцияға ие, яғни Алаудың өзi де, оның Альбек деген ұрпағы да батырдан гөрi абыз қызметiн атқаруы тиiс, осы әлгiдегi қызметтi ортақ қазақ дәстүрінде би деп аталған адам атқарады. Ал қазақтың би деген сөзiнің көне түрктiк нұсқасы - бек, яғни “Әлiбек” есiмi бүгiн қазақша “Әлiби” деп айтылар да едi.

Үшiншiден, нарт Альбек Тотыраштың (Тотраш, Тотраз, Тодрадз, Татараш) әкесi, ал қазақтың Әлiбек батыр ертегiсiнде Тотай есiмi бар (ертегiде ол есiм батырдың екi қарындасының бiреуiне берiлгенiмен, бастапқыда батырдың баласының, не қызының есiмi ретiнде қолданылуы әбден мүмкiн).

Төртiншiден, қазақта Әлiбек батыр деген көне эпостық ертегiлiк прозаға айналған түрi бар (Ертегiлер. 4 том. 1989. 71-б). Мiне, ертегiлiк қазақ Әлiбегiнің дүниеге селебесiн (қылышын) ұстаған күйiнде келуi мотивi нарт эпосында нақты Альбек туралы болмаса да кездеседi.

Бесiншiден, нарт Альбектің баласы Тотыраштың есiмi этимологиялық деңгейде Маңғыстау-түрікпендiк тутырка (тютюрка, дудорга) этнонимiмен байланысты болуы жоққа шығарылмайды. Этимологиясын анықтамай-ақ, Тотраз (Тотрадз, Тотраш) сөзiнің көне, бастапқы айтылу қалпын жасамақ болсақ: Тотрадз > Тотыраг > Тотырга сөздерi шығар едi, мұндағы “ыраг” сөзi “ырық” дегендi бiлдiре ме, әлде “ырык” (ұрық) - ру деген сөз бе, - ол жақын тап басып айта қою оңай емес. Ал оның есесiне бiз түрк-оғыз этникалық ортасынан делiнетiн, бірақ оғыздығын шартты түрде ғана айтуға болатын дудорга, тутюрка деген этнонимдерiмен шендестiрiп көруге болады. Дудорга - ортағасырлық түрікпен (?) тайпасы, ол кейін түрікпеннің гоклен тайпасының құрамына кiрген, ал тутюрка - дудорганың екiншi тарихи құжаттарда жазылған варианты ғана. Тотраш-Тотрадздардың осы тутырғамен шендесу тарихи жағынан қисынды болмақ. Тек бiз бұл жерде тутырғаны оғыз не түрікпен деуден гөрi, бастапқы этникалық тегi белгiсiз тайпаның аты дегендi жөн көремiз. С.П.Поляковтың мәлiметiне қарасақ, Оқ-Балқан (және Маңғыстауда) жеріндегi тутурка этнонимiнің естілу уақыты - 11-13 ғасырлар, ал 16-17 ғасырдың деректерiнде дудурга деп жазылады. Түрікпендiк көне ру - тутырғадан кейін геркез руы шыққан. Гоклендердің үлкен бiр атасы геркез деп аталса, жалпы гокленнің өзi қайы және дудурга болып екiге бөлiнедi.[118] Мiне, Тотыраш есiмi де, байұлы шежiресiндегi түп-ана Тотанның[119] есiмi де осы этнониммен байланысты болуы ықтимал. Осы тутырка руының бiр бөлігi немесе жекеленген жiгiттерi 14 ғасырда Маңғыстау-Үстірттегi есен-қазақтар қауымының қалыптасуына қатысуы мүмкiн, яғни бiр қазақ отауы (ватагасы) осылайша аталып, оның негізінде Тотыраш жиынтық образы қалыптасқан да болар.

Осетиндiк эпоста Тотрадз (Тотраз) Сосланның (Сосруконың) дуалистiк қарсыласы ретiнде көрсетілсе, адыг вариантында олар жамағайындар болып суреттеледi. Қазақта осы есiмге жақындау келетiн Тотан (Дотан) есiмi және осылай аталған архаикалық эпос та бар, оның бiр ертегiлiк варианты жарияланғанымен (Ертегiлер, 4-том, 102-б) эпикалық нұсқасы жария болған жоқ, ол жөнiнде тек Р.Бердiбайұлының зерттеулерiнен ғана бiлуге болады. Тотрадз - Тотраш оқиғалары әр кавказдық вариантта өзгеленiп дамыған, сондықтан қазақ-алан ұқсастығын iздеу дәл, нақты ұқсастықтарды бере алмайтыны түсінiктi, тек Тотрадз батырға қатысты бiр сюжет қазақтың эпосында да бар екендiгiн айта аламыз. Тотрадз бен Сослан жекпе-жекке шыққанда, Тотрадз оны көтенiнен найзаға шаншып алып күнi бойы түсірмей көтерiп жүредi. Дәл осындай оқиға қазақ эпосында да бар (Қосай мен Сослан туралы салыстыру әңгiмесiн қара).

__________________________

Алтыншыдан, Әлi - Алау (Алаг) сөзiнің исламдық нормаларға бейiмделуiнен шыққан есiм болғаннның өзiнде осы есiмнің моңғол шапқыншылығына дейiнгi алан жұрты арасында таралуы, оның үстiне үлкен эпикалық маңызға ие болуы күмәндi. Өйткенi кавказдық аландар христиан дiнiн ұстанған, сондықтан олардың өздерiнің басты эпикалық еренiн мұсылманша атай қоюы неғайбiл.

Жетiншiден, Әлiбек ертегiсiндегi Әлiбек батырдың қарсыласы Шүліңгiр батыр деп аталады, ал Шүліңгiр (челюнкр) - Түрікпен жеріндегi, Маңғыстау облысының (яғни Үстірт қырының) ең қиыр оңтүстік шетiне жалғасып жатқан қырдың аты (Қапланқырмен қатарлас, Оқ-Балқанның с-ш). 14 ғасырдағы түрікпендер мен айрақтылар (есен-қазақтар немесе ереклiлер) арасындағы қақтығыстардың ықтималдығын ескерсек, Маңғыстаулық айрақтылар мен шүліңгiрлiк түрікпендер арасында болған соғыстар туралы аңыздар кейінiрек өзгерiске ұшырап, жердің немесе түрікпен руының атауы қазақ фольклорында қарсылас батырдың есiмiне айналып кетуi мүмкiн.

Сонымен, Әлi (Әлi би, Әлi бек) – 14 ғасырдың, Маңғыстау-Үстірт аймағының аса көрнектi образы. Оның жамандығы қасындағы Орақтан не Шорадан артық емес, жақсылығы олардыкiнен кем емес. Тек жыр тудырушы орта осы Әлiнің басқарған ортасына қарама-қарсы тiрлiкте болған болу керек, сондықтан Әлiге жырдың тарихи театрының сахнасында көбiнесе жағымсыз кейiпкердің рөлi көбiрек тиген. Бiз өзiн ақ, қарсыласын қара деп бөлетiн айтыскер ақын емес, өткенге бейтарап (нейтрал) көзбен қарайтын зерттеушiмiз, сондықтан да Әли бидің аса көрнектi тұлға екендiгiн түсінiп, оның жыраудан алған  жаман сипатын сылып алып тастауға толық мүмкiндiгiмiз бар.

                                                                      ***

Мiне, тарихи болсын-болмасын, мейлің жай ғана мифтiк-эпостық тұлға (белгiлi бiр этникалық топтың кейiптенуi) болсын, - Әлi бидің Маңғыстау-Үстірт кеңістiгiмен тығыз байланысты бейне екендiгiне күмәнiмiз жоқ. Бұл жағдайда әлгi Әләу-Майрам әулиесiндегi Әләудi  алау этникалық ортасынан шыққан Әлi бидің екiншi аты деп қабылдауға толық мүмкіндік бар, жырда бiр-бiрiне қарсылас болып бейнеленген Әлi би мен Мейрамхан осы бiр Маңғыстаулық түпкiрде Әләу-Майрам болып қосарлана жерленген де шығар. Солай дегенге сенгiмiз-ақ келедi.

                                                                      ***

Әлi би - Әлiм. Эпоним - белгiлi бiр нысанға не топға (қалаға, жерге, руға, халыққа т.б.) өзiнің есiмiн берушi дегендi бiлдiредi. Кейбiр адам аты рулық-тайпалық бiрлестiктің атауына негiз болады, мiне, ат берушi тұлғаны эпоним дейдi. Ал бiз әңгiмелеп отырған Әлi деген тұлға қазақтың iрi территориялық (рулық) бiрлестiгi болып саналатын алты ата Әлiмге ат берушi бола ала ма?

Әлi би есiмiнің қазақ эпикалық дәстүрінде тұрақтылыққа жетуi, оның айрақты еліне би болуы, кейінiрек оның атын иеленген топтың (рудың) қалыптасуы мүмкіндігін көрсетедi. Ал Әлiнің де, айрақтылардың (есен-қазақтардың) да түрікпен-қыпшақ тілдi аралас-құралас орта болғандығын ескерiп, осындай жаңа рудың пайда болуы жолдарын түрікпен арасынан iздестiрiп көрелiк.

Әбiлғазы 15 ғасырда Оқ-Балқанды мекендеген түрікпен тайпалары қатарында адаклы-хызыр, алили, дюечи, қараойлы, салорды атайды. Ол уақытта ерсары халқы Әбулханда (Оқ-Балқанда) отыратын едi. ...”Ол уақытта Үргенiштен Әбулханға бару бiр ауылдан екiншi ауылға барғандай едi. Өйткенi Әму суы Үргенiш қаласының түбiнен өтiп, Әбулхан тауының күн шығысына барып, таудың түбiне жетiп, құбыла тарапынан үйiрiлiп күн батысқа барып, одан өтiп, Оғыржа барып, Мазандаран теңізiне құяр едi. Әму дариясының екi жағы Оғыржаға жеткенше егiншiлiк, жүзiм бағы, және ағаш өсер едi. Жазда малы барлар шыбын-шiркейден қашып, алыстау жерлердегi құдық басына көшiп, қыс судың жағасына келер едi. Байлық пен мамыражайлықтың шегi жоқ едi. Пiшкетден қарт Кешiтке шейiн судың екi жағында атақты хазар елi отырар едi. Қарт Кешiттен Әбулхан тауының күн батысына шейiн екi жағында Әли елi отырар едi. Одан теңізге құйған жерге шейiн түйешi халқы отырар едi”.[120] Әбiлғазының осы сипаттамасы 1540-1550-жж оқиғаларға байланысты сөз арасында келтiрiле кеткен едi. Бұл Орта Азияны жаулап алған көшпелi өзбектердің ханы Ильбарс баласы Суфиянның заманы едi, сондықтан С.Поляков тың мәлiметiндегi 15 ғасырын “16 ғасыр” деп  түсінген дұрысырақ сияқты. Ең бастысы - 1540-50-жж Оқ-Балқанның маңынан өтетiн дарияның бойында ‘’беймәлiм Әли елiнің’’ отыруы.

_________________________

Ал Мирхонд сол  тұста (Поляков дерегiнше – 15 ғасыр) осы аймақтағы Тоқтамыс кiсiлерiн сөз қылады.[121] Мұндағы алили’’ этнонимi екiншi бiр жазылуында ‘’али эли’’, яғни “әли елi” деп жазылады.

Мiне, 15 ғасырда Оқ-Балқанда тұрған ‘’Әли руының’’ (оның о баста түрікпен болуы шарт емес), көрсетiлген уақыттан аттай бiр ғасыр бұрын, яғни 14 ғасырда Маңғыстау мен Үстiртте мекендеуi де мүмкiн жағдай.

С.П.Поляковтың пiкiрiне жүгiнсек, али-или руының пайда болуы, дәлiрек айтқанда, “али-или” деген атпен, көне ру-тайпалардың қалған-құтқан жұрнақтары (консорция не конвиксия) негiзiнде жаңа территориялық бiрлестiкке (руға) бiрiккен қауымның пайда болуы 16-17 ғасырларға келедi екен, “Время 16-17-вв для северо-западной Туркмении характерно появлением новых групп - али-или, тиведжи и др. Наряду с ними четко прослеживаются огузские племена - имир, игдер, алка-ойлы, кара-ойлы, дудурга, салоры”.[122] Әрине, Поляковтың  тұспалы өте аз ақпаратқа негiзделiп жасалған, сондықтан „ли-или руының қалыптасуын бiр (тiптi, бiр-екi)  ғасырға керi шегеруге болады. Егер “әли” деген топ 14 ғасырда Үстiрт пен Маңғыстаудағы алаш-қазақтардың құрамында болса, онда 1392-жылқы Ақсақ Темiрдің алаш балаларын өлтiрген уақытынан соң, 14 ғасырдың аяғы, 15 ғасырда олардың қалдығы Маңғыстауға, одан Оқ-Балқанға ауып, сол жердегi түркпен руларымен араласып, тiлi мен болмысы тұрғысынан түрікпенденiп кеткенде “әли-или” деген жаңа, ендiгi жерде түрікпен руын құрған болып шығады.

Түрікпенстанда, Оқ-Балқанның оңтүстік жағында, әлгi Мирхонд пен Әбiлғазының алили руы тұрды деп көрсеткен аймағында бүгiнде Майрамалы (Байрам-Али) деген қалашық бар, осыған аты ұқсас қала Әзiрбайжан жерiнде де бар, ол - Али-Байрамли.

Али мен Байрамның (Әлi мен Мейрамның) екi жерде қатарласа айтылуы, бiздіңше кездейсоқ емес. Осылар 14 ғасырдағы есен-қазақтық Әлi мен Мейрамхан есiмдерiне байланысты болған, яғни 14 ғасырдың аяғындағы есен-қазақ ойранынан кейiн Түрікпенстанға, одан Оңтүстік Кавказға кеткен әлi мен мейрам есен-қазақтарының тұқымдарынан қалған топонимдер (елдi-мекендер) атауы болса ше? Алдындағы әңгiме-топшыларға қарағанда, бұл да қиял емес, қисынды  тұспал сияқты.

______________________________

 

1896 жылы Ашхабатта жарық көрген Военный обзор кiтабында көрсетiлген Маңғыстау өңiрiндегi 2834 құдығы бар 294 судың аты аталыпты, мiне, сол құдықтардың арасында ‘’Байрам-Алы’’ деген құдық - жер аты Маңғыстауда да болған екен.[123] Тек оның нақ орны көрсетiлмеген, оны шамалап Жаңаөзен қаласынан оңт-батыста 45 км жердегі Байрам, Қызыладыр өңірлерінде болар деп шамалап көрсетуге болады. Мiне, осындай тағы бiр Байрам-Алының табылып отырған жағдайда ‘’Әлi мен Майрамның’’ бастапқы координаты қайда?” деген сауалға жауап iздер болсақ, онда Маңғыстау жерiндегi Айрақты тауының күнгей-шығыс жағында жатқан  көне әулие делiнетiн Әләу-Мейрам әулие - осы Әлi-Алау мен Мейрамның (егер оларды 14 ғасырда өмiр сүрген нақты би, атамандар деп  түсінер болсақ) моласы деуге болар едi.

Сонымен, 14 ғасырдың аяғында ойран болған есен-қазақтардың (немесе айрақтылардың) әлi-майрам тобының (ватагасының) бiр бөлiгi оңтүстікке, Түрікпенстанға кетiп, 15-16 ғасырларда әли елi деп аталған жаңа түрікпен руына негiз болған. Ал сол бағытға кеткен тағы бiр тобы Иранға, Әзiрбайжанға кетiп, түрікпен-әзiрбайжан тiлдi қызылбастардың қатарына қосылуы әбден мүмкiн жәйт.

Ал сол есен-қазақтық әлi (алау-майрам немесе әлi-майрам) тобының негiзгi бөлiгi қыпшақ тiлдi ортада қалып, 15 ғасырда бүкiл Ноғайлы - Дештi-Қыпшаққа таралып, бүгiнгi әлiм және арғын-мейрам рулық-тайпалық бiрлестiктерiне ұйытқы болған деудің де қисыны бар. Ақсақ Темiр (және басқа хандар) ойрандаған кезде жан-жаққа ыдырап кеткен қазақтардың iшiндегi әлiлердің бiр бөлiгi Оқ-Балқанға кетiп, 15 ғасырда түрікпен руы ретiнде көрiнсе, бiр бөлiгi Торғай, Оралтау, Есiл-Тобыл аймағына қарай кетiн, кейiнгi әлiмұлы тобына ұйытқы болған дей аламыз. Әрине, бұл болжам ғана, бiр кiсiден таратып ру мен халықты шығаратын шежiреден аса алмаған ғалымдарымызға осындай даму, пайда болу жолдарын дәләлдеп, сендiре қою айға ұшып барумен бiрдей қиын шаруа, бірақ бiз әуелi Үстiртте тұрып, артынан Сарыарқада үлкен рулық қауымға ұйытқы болған ер Көкше - ер Қосай ұрпақтары - уақтардың да болуы мысалына қарап, осындай даму сүрлеуiн мүмкiн нәрсе дей аламыз. Жалпы осы жаңа этногенез дәуренiне (процесiне) аздап та болса көңіл бөлген дұрыс сияқты.

15 ғасырдан кейiн немесе қайтадан бүршiк атқан шешектер. 14 ғасырдың аяғында болған Алаш ойраны немесе есен-қазақтар ойраны Дала көшпелiлерiнің еркiн де өркениеттi қоғам құру әрекетiн баянсыз етiп, басы құралған қырық құрау қоғамды быт-шыт қылып ыдыратып жiбердi. Бірақ бұл заман ақыр емес, жаңа өркендеудің де басы едi. Ойран болған жұрттың үлкендi-кiшiлi шашыраған қалдықтары, жекеленген тұлғалары бүкiл далаға, ең алдымен қыпшақ тiлдi кеңістiкке тарап кеттi. Олар барған жерлерiнде сол жердегi шежiрелiк тегi бөлек болғанымен тiлi, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы мен дiни сенiмдерi ұқсас болған ру-тайпалармен қауымдасты. Бiрi жергiлiктi рулық-тайпалық бiрлестiктерге құмға сіңгендей, iз- түссiз атын да, затын да жоғалтып кетсе, ендi бiреулерi, керiсiнше, барған жерлерiнде жаңа рулық-тайпалық құрылымдардың қалыптасуына ұйытқы болып, өздерiнің есен-қазақтық тегiн шежiрелiк-зейiндiк деңгейде ұмытқанымен, түйсiктiк, сана-сезiм астарындағы деңгейде (астар-саналық деңгей - подсознание) сақтап қалды. Мұндай жаңа қазақы (15-16 ғасырлар үшін жаңа қазақтар) тағдыры, қалыптасу жолы түрліше болып өрбiдi.

Бiз есен-қазақтардың 15 ғасырдағы қалдықтарынан өрбiген бiрнеше жаңа субэтникалық құрылымды атап көрсете аламыз.

Бiрiншi - байұлдар, яғни есен-қазақтардың ойраннан қалған ең үлкен тобы. Олар алғашқы қазақылық қауымдар қалыптасқан Маңғыстау-Үстiрт, Жем-Сағыз, Ойыл-Қобда, Жайық-Өзен, Мұғалжар аймағында қалып, 15 ғасырда “Ноғай” деген атпен дүрiлдеген Едiге-Нұрадын тұқымдарының тайпалық бiрлестiктерiне екiншi қатардағы топ есебiнде кiрдi.

Екiншi – әлiмұлы немесе қаракесектер, Есiл-Тобыл аймағына ығысқан есен-қазақтардың екiншi iрi тобы. Олар басқа ұсақ (кете, шөмекей, т.б) руларды өздерiне қосып, жаңа қауымдасудың басында тұрды.

Үшiншi - уақтар, яғни ер Көкше мен ер Қосайдың ресми ұрпақтары, олар есен-қазақтық жад негiзiнде солтүстік далаларда (?) жаңа рулық бiрлестiктi құрды. Кейiн қазақтың орта-жүздiк тобына жеке ру есебiнде кiрдi.

Төртiншi - арғындар, солтүстік далаға кеткен есен-қазақтардың бiр iрi тобы, сiрә, “Мейрам” немесе “қаракесек” деп аталған топ осы аймақтағы кiшi руларды, 13-14 ғасырларда “арғын” атына ие болған жергiлiктi шағын топтарды қауымдастырып, 15-16 ғасырларда бүгiнгi орта-жүздiк арғындардың негiзiн қалыптастырды.

Бесiншi топ - сiргелiлер, оңтүстікке, Қаратау-Сыр аймағына кеткен есен-қазақтардың қалдығы. Мұнда олар өздерiнің негiзгi ұйытқысын сақтай отырып, сiргелi деген атпен ұлы-жүздiк жеке руды қалыптастырды.

Бұлардан басқа жеке, шағын топтар да болған шығар, мәселен, бүгiнгi орта жүздiк керей руының ұйтқысы болғандар да осы есен-қазақ ортасынан шыққан деген жорамалымыз бар, бірақ қолда бар материалдар ауқымы оларды саралап, анықтауға мүмкiндiк бермейдi. Соған қарамастан бiрiншi қазақтардың тұқымдары әртүрлі сапада бүгiнгi қазақтың бүгiнгi келбетiн жасауда шешушi рөл атқарғанын айтуға болады. Қазақтың үш аймағынан да, яғни үш жүзiнен де орын алған олар қазақ атын, идеясын таратушылар болды.

                                                                       ***

Әлiм және Алаш. Мұхаметжан Тынышбаевтың жазбаларының iшiнде кейiнгi зерттеушiлер мән бермеген бiрлi-жарым жәйттер бар. Солардың бiрi - алаш атауының бүкiл қазақтық ұғым болып таралмастан бұрынғы тек дей-алшын қауымдарының арасында таралу ықтималдығы туралы ойлар. Тана руынан шыққан батыр әрi би Жиембеттің Есiмханға айтқан сөздерiндегi “Алашыма ұран салармын” дегенiне қатысты М.Тынышбаев былай дейдi; “Эта фраза определенно указывает, что алчины прибыли к Есыму сравнительно недавно и, во-вторых (что особенно интересно), что уран ‘’алаш’’ в это время принадлежал преимущественно алчину.[124] Тынышбаев осы ойына қосымша тiрек ретiнде тағы екi мысал келтiрген. Айта кету керек, Мұхаметжан да Шоқанның, Левшиннің жазбаларын пайдаланған, ал Мұхаметжанның жазбалары мен пiкiрлерiн кейiнгi зерттеушiлер (мысалы, Қ.Салғарин) де кеңiнен пайдаланған. Ал оның келтiрген өлең-мысалдарын бүгiнгi, толықтырылған нұсқасында қайта көрсетуге болады.

Алаш та алаш болғалы,

Алаша атқа мiнгелi

Ала шұбар ту байлап

Алашқа ұран бергелi

Әлiм едi ағасы

Шолпан едi анасы...[125]

Жиембет жыраудың Есiмханға айтқаны;

Қайратым қанша қайтса да

Мұныңа ханым шыдаман

Арқаға қарай көшермiн

Алашыма ұран десермiн

Ат құйрығын кесермiн

Ат саурысын берермiн

Алыста дәурен сүрермiн

Қарамасаң, ханым, қарама

Сенсiз де күнiмдi көрермiн.[126]

___________________________

 

Егер Алаш есiмiн бастапқыда тек *дей-алшындардың[127] меншiктi аты болғандығын ескерсек, онда сол *дей-алшын бiрлестiгiнің екi қанаттық бiрлестiгiнде әлiмүлы-байұлы) әлiмүлы тобының мәртебесi үлкен болып, ол аға саналған, олай болса  руы әлiм Жаскiлең ақынның берiш-байұлыдан шыққан Мұрат ақынға әлiм едi ағасы деуi тарихи-шежiрелiк тұрғыдан әбден орынды, өйткенi ол алаш деп тек әлiм мен байұлыдан тұратын көне алаштарды айтып отыр, сондықтан бұл қауымдастықтағы әлiмнің ағалығы шежiрелiк иерархия тұрғысынан алғанда дұрыс. Бұл жерде Мұраттың берген жауабы айтыс принципi тарапынан дұрыс болғанымен, шежiре тарихы үшін маңызды емес.

Шежiре бойынша Алаудан немесе Алшыннан Қаракесектер (әлiм тобы) мен Қыдырбайлар (байұлы тобы) тарайды. Ағайынды екеудің үлкенi Қаракесек-Әлiм болып тұр. Бұл шежiре ағашының басқа да нұсқалары бар, бірақ барлығында да осы екi балалық принцип өзгермейдi. Алау-Алшынның екi ұлы Әлiм мен Байұлы болса, олардың iшiндегi үлкен делiнетiнi де осы Әлiм.

Мiне, осы *дей-алаш - *дей-әлiм + *дей-байұлы формуласын негiзгi санайтын болсақ, онда 1350-90-жж Есен-қазақ алаштарындағы екi негiзгi топтың үлкенi осы әлiмге кейiннен ұйытқы болған *дей-әлiм қазақтары болған деген жорамалдың қисыны келе бастайды. Ал сол *дей-әлiмдердің iзi Есен-қазақтан (Айрақтыдан) табыла ала ма?

Әлi бидің, бiр жағынан, - Алаудың эпикалық досы ретiнде (потаниндiк ертегiде) де, екiншi жағынан, - Алаудың екiншi мұсылманданған аты ретiнде немесе алау руынан шыққан бiр бидің өз аты ретiнде Алау-Әлiммен шендесе алатынын айтып өттiк. Жаскiлең мен Мұрат айтысындағы, кезiнде М.Тынышбаев та атап өткен өлең жолдарындағы анықтама да айтыстағы өзiн-өзi асыра мақтау тәсiлi емес, шежiрелiк аңыздарға негiзделген. “Алаш, Алаш болғанда... Әлiм едi ағасы, Шолпан едi анасы”, - делiнуi белгiлi бiр деңгейде тарихи реалдылықты көрсетедi.

14 ғасырда алаш қауымы (бiздің әңгiмемiздегi айрақтылар немесе есен-қазақтар дегенiмiз – осы алаш қауымы) қалыптасқанда әлi тобы үлкен, аға статусына ие болған. Әдетте аға болу үшін абыздық функцияға ие болу керек, сондықтан Әлi-14 тобы (консорциясы) суфийлiк машайықтардан не көне дiни-абыздардан шыққан бiр тұлға басқарған құранды топ (консорция) болған[128] да шығар, сондықтан олар әлгi аңыздағы жат жұрттық (мүмкiн, парсы, орта азиялық) дана қарт тың ұрпақтары м„ртебесiне ие болып, есен-қазақ ортасында белгiлi бiр абыздық функцияҒа ие болған, бүгiнгi …лiмнің ақалығы да сол функциядан қалған сарғын да шығар.

_____________________________

 

                                                                     ***

Бүгiнгi алты ата Әлiм тобы - үлкен тарихи-территориялық бiрлестiктердің бiрi болған. Бiзге әлiмұлдарының 18-20 ғасырлардағы қоныстану территориясынан басқа 17 ғасырдағы, тiптi 16 ғасырдағы территориясы белгiлi. Әлiмдер 16-17 ғасырларда Арал мен Сырдариядан оңтүстікке және оңт-шығысқа қарайғы Қызылқұм кеңістiгiнде, Самарқан мен Бұқарға iргелес аймақтарда мекендеген. Сейiтқұлдың, Жалаңтөстің нақты өмiр жолының осы аймақпен байланыстырылуы осыған куә. Бірақ

а) әлiмдердің өзiмен iргелес орта немесе ұлы жүз қазақтарымен шежiрелiк байланысқа емес, байұлы-алшынмен шежiрелiк байланысқа  түсуi,

б) Алау есiмiне байланыстылығы олардың 16 ғасырға дейiнгi тарихы қалай болғанда да батыс даламен байланысты екендiгiн көрсетедi.

Тағы бiр ескерер жәйт - қырым-ноғайлы циклi, жалпы осы фольклорлық кешен байұлдармен салыстырғанда әлiмұлы қазақтарының арасында таралмаған десе де болғандай. Дегенмен олардың кiшi жүздiгi мен алау-алшындығы нақ ноғайлы ортасынан шыққандығын көрсетедi. Осындай екi қарама-қайшылықты тек мынадай сипатта  түсіндiруге болады.

14 ғасырдың аяғы, 15 ғасырдың басындағы Едiге-Тоқтамыс-Темiр соғыстарының нәтижесiнде ыдырап кеткен есен-қазақтардың нақты бiр тобы, яғни өздерiн Әлiнің немесе Әлi(мбеттің) ұлдарымыз деп атаған тобы Батыс Қазақстаннан солт-шығысқа, Торғай, Сарыарқа, Тобыл жаққа кеткен. Олай дейтiн себебiмiз - қолда бар әлiм шежiресiнде Қаракесек (Ұланақ)[129] деп аталған iрi тобының iшкi екi бөлiгiнің Есiл мен Табыл (Тобыл) балалары деп аталуы. Бiр топтың екi бөлiгiнің солтүстік даладағы екi iрi өзен атымен (Есiл, Тобыл) аталуы кездейсоқтық емес. Бұл 17-18 ғасырлардағы қалыптасқан әлiм-қаракесек шежiре дәстүрiнің өз тарихының бiр сәтiн осылайша есте сақтауының көрiнiсi.

______________________________

 

Әлi бидің ұлдары 15 ғасырдың бiрiншi жартысында батыстан Есiл-Тобыл далаларына кетiп, сол жердегi аз топтармен қауымдаса бастаған.[130] Бұл - Ноғай Ордасының шығысқа қарай ұлғайып, сосын Әбiлхайыр билеген Көшпелi өзбек хандығының күшейген  тұсы. Сiрә, саны салыстырмалы түрде қыпшақ сияқты iрi тайпаларға қарағанда саны аз болған әлiмұлдары әуелi Ноғай Ордасына кiрсе, артынан Көшпелi Өзбектер мемлекетiне кiрген. 15 ғасырдың соңына таман және 16 ғасырдың басындағы Даланың қазақ пен өзбек болып екiге ажырасу  тұсында әлiмұлдары көшпелi өзбектер қатарында Есiл-Тобыл аймағынан оңтүстікке, Сыр-Қызылқұм және Кермине-Нұратау аймағына қоныс аударған. Саны аз болса да қуатты әлiмұлдары сол аймақтағы ежелгi көшпелi (iшiнара отырықшы) жұрттардың сарқындары болған шөмен-шөмекейлер мен кетелердi, т.б. бiрiктiрiп, 16-17 ғасырларда үлкен әлiмұлы-қаракесек бiрлестiгiне айналған. Ол кезде қазақ пен көшпелi өзбектің бiр-бiрiнен айырмашылығы шамалы едi, сондықтан әлiмұлдары қазақ-өзбек екұдайлығынан бiрте-бiрте қазақтықты таңдап алған.

Бұл кезде әлiмұлдары баяғы есен-қазақ-айрақтылық Әлiнi ұмытып кеткенімен, шежiрелiк түп-ата Әлiмге айналған түрiн сақтап қалған едi. Сондай-ақ, шежiрелiк жад олардың Алаш, Алау, яғни алшын екендiгiн де сақтап қалды, сондықтан 17 ғасырдың аяғында үш жүздiк құрылым қалыптасқанда әлiмұлы байұлымен бiрге кiшi жүздiк топқа айналған едi.

Өз кезегiнде, бүкiл әлiмұлына эпоним болған Әлi бидi Маңғыстаулық есен-қазақтарының биi, атаманы дей аламыз. Маңғыстаудағы Айрақты тауының оңтүстік-шығыс бетiндегi елеусiз жатқан екi моланың (Әлеу-Майрам) бiрi осы Әлiнiкi (Әлiмдiкi) дегенге де ынталы болған жөн сықылды. Тұтас бiр жұрттың арғы атасының Маңғыстауда жатуы өлке тарихы үшін елеусiз қалмас деген ойдамыз.

Әлi жiгiттерiнің батыстан солтүстік-шығыс далаларға кетуiмен Уақ руының бiзге белгiлi 11 iшкi руының бiреуi Әлiмбет деп аталуы да байланыстырылады (мұндағы дiни үстеме - үмбеттi алып тастасақ, шығатын жалғыз сөз - Әли болмақ). Сол сияқты адайдың Мұңалынан бес баланың бiрi - Әли де бағзы Әлiмен байланыста болуы әбден мүмкiн.[131]

____________________________

 

                                                                                               ***

Мейрамхан - арғындағы бес мейрамның атасы

Әләу-Майрамның құранды атауындағы екiншi компонент - Майрам есiмi. Осы Майрамды қазақтың арғын руындағы ‘’бес мейрам’’ деп аталған iрi, ру құраушы ұйытқысына ат берген арғы ата бола алады деп топшылай аламыз ба? Ол үшін үлкендi-кiшiлi дәлелдемелердi ұсынып көрейiк.

Бiрiншiден, Әләу-Майрамның екi туысқаны делiнетiн Шiлгөз, Үшкөз (Шетпе) есiмдерiндегi “көз” ұғымы ойға бiрден арғынның “көз таңбасын” сап еткiзiп түсіре кетедi. Көне мифтiк танымда Көз - күн белгiсi, “күннің көзi”, сондай-ақ даналық пен абыздықтың нышаны болып табылады. Алау немесе Алагата үйiндегi билiк, абыздық сипаттың аңғарылуы да, Арғынның ресми түрде жалпы қазақтық үштiк әлеуметтiк-функциялық бөлiнуде абыз, би (“орта жүзге қалам берiп дауға қой” немесе “кiтап берiп, немесе қамшы берiп дауға қой”) мәртебесiне ие болуы осы таңбаға ие болуымен астасып жатқан сияқты. Арғындық бес-мейрам бүкіл арғын елiнің негiзгi ұйытқысы болып саналады, яғни арғынның жалпықазақтық абыздық функциясы алғашында, яғни 15-16 ғасырларда арғын iшiндегi тек бес-мейрамның еншiсiнде болуы әбден мүмкiн. Ал бес-мейрам тобын қалыптастырушылар өздерiнің арғы атасы ретiнде осы көзге қатысы бар Әләу-Майрамды есептеген де шығар.

Екiншiден, орта-жүз бен кiшi-жүз арасындағы шежiрелiк сабақтастық ең алдымен әлiм-арғын сабақтастықы арқылы көрiнедi. Әлiм мен Арғынның шежiрелiк кешенiндегi ұқсастықтарға қарап, олардың белгiлi бiр дәрежеде ортақ бастауларға ие екендiгiн көрсетедi. Осы жағдайда Әләу-Майрам есiмiндегi алау (әлiм) мен мейрам есiмдерiнің қатар тұруы осы туыстықты көрсететiн сияқты.

Үшiншiден, алдыңғы әңгiмелерiмiзде сөз қылғандай “әлi” мен “мейрам” сөзiнің қатарласа жүруi оғыз-түрк дүниесiндегi тарихи топонимдерден көрiнiс тапқан. Түрікпенстандағы Байрам-Али мен Әзiрбайжандағы Али-Байрамлы әлi (сонымен бiрге мейрам тобының да) 14 ғасырдан кейiнгi түрікпен бағытындағы даму кеңiстiгiнде жатқан атаулар, осы қала аттары бастапқыда этнонимге байланысты болуы мүмкiн.

Төртiншiден, Мейрамхан - Мұрын жырау нұсқасының Манашыұлы Тұяқбай жырындағы қалмақ ханының есiмi. Ол – эпос бойынша “өз батырлары” болып саналатын Манашыұлы Тұяқбай мен Орманбет бидің баласы Әлi батырлардың қарсыласы. Жырдың аты жыр ғой, оның тарихилығы көбiнесе “бұқаның бұзаулағанындай” болып шығады емес пе, бiрақ бiз осы Мейрам есiмдi ындыс-қалмақтың арғы ақиқат тегi орта жүздiк Үлкен ру - арғынның арғы ұйытқы-атасы болуында, яғни *дей-арғында жатыр деген жорамалды айтқымыз келедi. Расында да осы жырдағы Мейрамхан мен бүгінгi арғынның Бес Мейрамы арасында тiкелей сабақтастық бар деуге бола ала ма? Әрине, ең оңайы - осы жорамалды жоққа шығарып, жырдағы Мейрамхан есiмi - кездейсоқ айтыла салған жолшыбай есiм дей салу, дегенмен азын-аулақ зерттеушiлiк интуиция байыптап қара дегендi айтқандай болады.

Нақты Мейрамханға қатысты айтарымыз; азғана материалда сақталған Манашыұлы Тұяқбай, Орманбетұлы Әлi мен сол екеуiнің қарсыласы - Мейрамхан құрайтын үштiк те кездейсоқ есiмдер жиынтықы емес. Олар - белгiлi бiр рулық-этникалық ортаның *дей-образдары болып табылады, бiз Манашыұлы Тұяқбайдан - *дей-уақ - болашақ орта жүздiк уақ руының 14 ғасырдағы ұйытқысын көрсек, Әлiден - *дей-әлiм, ал Мейрамханнан - *дей-мейрам (арғын) руларының этникалық ұйытқысын көремiз.

Бүгінгi қазақтың арғындары туралы шежiре оларды Бес Мейрам, Жетi Момын деп екi үлкен топқа бөледi. Жалпы арғын шежiресi де, басқа қазақ үлкен руларының шежiрелерi сияқты көп нұсқалылықпен көзге түседі.Бiздің қарастырар есiмiмiз тарапынан осы екi топқа бөлiнуiнің қолайлы, әрi жиi кездесетiн нұсқа екендiгiн айта отырып, осы Бес Мейрамға Қуандық, Сүйіндiк, Бегендiк, Шегендiк, Қаракесек деген iшкi рулардың кiретiнiн де еске сала кетемiз.[132] Осыған қарап-ақ 15-16 ғасырлардағы қазақ арғындары негiзгi екi түрлі бiрлестiктен немесе екi рулық-этникалық компоненттен тұратындығын байқаймыз, яғни 15-16 ғасырлардағы мейрам тобы (консорциясы) басқа бiр рулық қауым - момын консорциясымен бiрлесiп, қауымдасып бүгінгi арғын жұртын қалыптастырған. Олардың қайсысы ұйыстырушы болды, қайсысы қосылушы болды? Арғын атын осы екi топтың қайсысы бердi? - бұл сауалдарға әлi жауап берiлген жоқ. Бiрақ шежiре бойынша мейрамдардың Арғынның бәйбiшесi Ергүлден туғанына қарап, арғын-15-16 бiрлестiгiнде шешушi рөлге осы мейрамдардың ие болғанын айқындауға болады.

Бiз осы мейрамдарды есен-қазақтармен сабақтастыруға құлықтымыз. Бiрақ “мынау дәлел” деп тындыра салар ештеңе жоқ, тек кейбiр қисындармен шектелуге тура келедi.

Бiрiншiден, шежiре арғындағы Мейрамның қайын жұртын алшыннан шығарады. Оның қалыңдығы - Нұрқия - алшынның Досбай деген кiсiсiнің қызы екен. Сол қызбен оның Қарқабат деген жеңгесi және тағы бiр қызметшi болған жетiм қыз келiптi деседi. Мейрам болса осы үшеуiн де қатын етiп алыпты, Нұрқиядан - Қуандық, Сүйіндiк, Қарқабаттан - Бегендiк, Шегендiк, ал жетiм қыздан Болатқожа (Қаракесек) туады.[133] Шежiре берген ‘’алшынға жиен болу’’ - тарихи дәлдiктi бермесе де, тарихи этногенез дәуренiнің бағытын бередi. Қаракесек демекшi, бұл атау Алты ата Әлiмұлына да тиесiлi атау, ал шежiренің алшынға жиендiгiне қарап, екi жақтың қаракесегiнде де бүгінгi шежiре дәстүрi ұмытқан сабақтастық, ортақтық жатқандығын байқауға да болады.

______________________________

 

Екiншiден, Қ.Салғарин бүгінгi арғынның шежiре дәстүрiнде (кезiнде М.Тынышбаевтың жинағында сақталған) арғындарды “жоғарғы” және “төменгi шектi” деген бөлiнудің жоқ екендiгiн айтады да, Мәшһүр Жүсіптің шежiре келтiрiсiнде, осы атаудың бар екендiгiн еске салады. “Шектi” атауы эпостық дәстүрде бар. Алпамыс жырының бiр нұсқасында кездеседi.

Қаракесек атанған Болатқожаның жеңгелей алған әйелiнен Шұбыртпалы мен Шектi туады. Мiне, арғынның мейрамы, мейрамның iшiндегi қаракесегi екi көрсеткiш (өз аты, баласының аты) бойынша алшын-әлiмнің Жаманағымен тектесе алып тұр. “Бүгінгi арғын шежiрешiсi бiлмейдi екен” деп көне шежiрешiлерден қалған мағлұматтардан бас тарта алмаймыз ғой - шектi сөзiнің арғында болуын Н.А.Аристов та атап өткен, сондықтан осы екi шектiлiк (жоғарғы, төменгi) бөлiнiстен тарихи қисынды күтемiз. Яғни шектi ақпаратын 17-20 ғасырлар арғыны бiлмегенiмен, 15-16 ғасырлар арғындық шежiресi бiлген деп жорамалдауға болады.

М.Тынышбаев жоғарғы және төменгi шектiнi Тоқал Арғыннан шығарғанымен, оның атап өткен есiмдерi бүгінгi шежiрелiк нұсқаларда кездессе, тек Тәнбiсұпы делiнiп жүрген момындығы күмәндi (ол Айнагөзден (тағы да көз?) туған, ал момындар Момын-анадан туған ғой) рудың құрамында кездеседi. Жалпы, Мұхаметжанның жоғарғы шектi – төменгi шектi руларының iшкi ата-ру есiмдерi назар аударарлық. Жоғарғы Шектi дегенi Ермен деген кiсi, одан Шағыр,[134] Шағырдың руларының iшiнде Таз (Алдияр), Шақшақ, Мадияр, Айдарке деген есiм-рулар болса, олар бiзге ортажүздiк уақ руының жоғарғы есiмдiк кешенiн құрайтын Ермен, Айдар аттарына ұқсас, бұл осы бiр арғын-шектiлердің де уақ руы сияқты өз тегiн Маңғыстау-Үстiртпен байланысты болу ықтималдығын көрсетедi. Ал Төменгi Шектi 10 есiм-руды топтастыра атапты, олардың iшiнде Әлiмбет, Байымбет, Бегiмбет, Қырықмылтық[135], Ақтажы, Байтажы есiм-руларын атауға болады. Мұндағы “Ақтажы” мен “Байтажы” сөздерi; а) қырымдық жырлардағы Ақташ, Ақташы хан-билердi (Әлi бидің лағабын) еске түсіредi; б) “ажы” форманты Маңғыстау мен Үстiртке тән оғыз-түрікпендiк аджы (ащы сулы құдық не сай) деген географиялық аталымын еске түсіредi; в) тажы деген мағынасы белгiсiз формант (Ақ-тажы, Бай-тажы) бiзге таз, тәзiке (тәжiке) деген адай мен таздың этнонимдерiн еске түсіредi.

____________________________

 

Қолда арғынның бүгінгi де, баяғы да шежiрелерiнің толыққанды нұсқалары болмағандықтан нақты, сөзсiз дәлел айта алмаймыз. Онсыз да шежiрелiк мың құбылған шырмауықтан абсолют ақиқатты бiлсе тек құдай тағала бiлер, қолдан келерi - тек ұлы жобаны, нобайын көрсету болмақшы. Атап көрсетiлген алшын-арғын ұқсастықтары бiзге арғындардың белгiлi бiр тобының қалайда болғанда 15-16 ғасырлардардағы қалыптасу дәуiрiне дейiнгi алшындық текпен сабақтасатындығын көрсетедi. Үш қатын алған Мейрам нелiктен жырдағы Мейрамхан болмасқа, жырдағы “қалмақ” дегенi жай үстеме ғана емес пе? Есен-қазақ заманындағы алаш-қазақ қауымы iшiнде мейрамдар да немесе Мейрам деген атақты кiсi басқарған консорция – әскери ватага (отак, отау) болған, болсын делiк. Мiне, кезiнде жауласып, ендi бiтiмге келген Әлi мен Тұяқбай басқарған ватагалар бiрiгiп, осы Мейрам ватагасымен соғысады. Мейрам атаман осындай шайқастың бiрiнде өле ме, әлде тiрi қала ма? – әңгiме онда емес. Осындай қақтығыстар сол Есен-қазақ жұртында аңыз болып айтылады. Әрине, мұндай аңызды жеңген жақтың кейiнгi ұрпақтары есте сақтайды. Кейiн, Едiге ұрпақтары билеген ноғайлы заманында осындай аңыз материалы жырға айналдырылады немесе бiр жаңа жырға сюжет болып енiп кетедi. Мұндай жырда ендi ру есiмдерi ұмытылады да, баяғы екi ватага арасындағы қақтығыс ендi эпостық өз (ноғайлы) және жау (ындыс, қалмақ) деңгейiне шығарылып, баяғы аңыздық есiмдi иеленген батырлар ендi жаңа эпостық-этникалық төлқұжатқа ие болады. Баяғы ватаганың атаманы болған Мейрам ендi “қалмақтың Мейрамханына” айналады.

Мейрам ұлдары 15-16 ғасырларда қалыптасқан қазақ-арғын қауымдасуында елеулi рөл атқарғанымен есен-қазақтық сипатты сақтай алмаған, сондықтан олар көп арғынның iшiнде азшылық болып, сол көпшiлiктің шежiрелiк дәстүрiнің ыңғайына қарай кейiн орта жүздiк шеңберге кiрiгiп кеткен. Бұл ендi көркем-әдеби сипаттағы реконструкция, бiрақ дәл осындай болмаса да, оқиға ағымы осы бағытта дамығаны анық. Бiз үшін әзiрге маңыздысы - Мейрамның моласы Маңғыстауда жатқандығы.

                                                                      ***

Шерқала

Шетпелiк Айрақты тауының iргесiнде, солтүстік-батыс жағында, небәрi 3-4 км жерде ерекшеленiп Шерқала тауы тұр. Тегiс жерде 200 м биiктiкке дейiн (абсолют биіктігі – 307,7 м) алып киiз үй немесе төңкерiлген тостаған секiлдi болып жатқан бұл тау бүкіл Маңғыстаудың символы қызметiн атқарады. Осы таудың атының төркiнiн ең қарапайым жолмен “жолбарыс қала” (парсының “шер” – “жолбарыс” деген сөзiнен шыққан) деп түсіндiредi, бiрақ оның да нақты ғылыми этимологиядан гөрi кейiнгi ғасырлардың ақындық этимологиясы болып табылу мүмкiндiгiн де ұмытпаған жөн сияқты.[136] Осы “Шерқала” атауын қырымдық жырлар циклiмен және тарихи айрақты-есен-қазақ ортасымен байланыстыруға бола ма? Тым қияли болып көрiнсе де, осы бағыттағы жалғыз ықтималды қарастырып көрудің қажеттiлiгi бар.

Украинада, бүгінгi Харьков облысында, Северлiк Донец (Шебiрлiк Тана) өзенiнің бойында Чугуев (Шоғы) деген қала тұр. 1627 жылы салынған, 1780 жылдан қала мәртебесiне ие болған бұл шағын қалашық кезiнде Змиев уезiнің орталықы болған екен.

Ал осы қаланың бiздің әңгiмемiзге қандай қатысы бар? Ең алдымен  назарды аудартатыны - оның “змиев” – “Жыланды” деген өңiрлiк атауы болса, содан кейiн осы Жыланды өңiрiнің көне тарихы болмақшы. Мiне, осы қаланың орнында бiр кездерi қыпшақ-половец ханының есiмiмен аталған Шарукань қаласы тұрыпты. 11 ғасырдан 13 ғасырдың басына дейiнгi аралықта өмiр сүрген қала, зерттеушiлердің пайымына қарағанда бастапқыда аландардың тұрағы негiзiнде пайда болып, ұзақ уақыт бойына аралас тұрғынды (қыпшақ, алан және, бiздің пайымымызша, - қондыкер қазақ-шеркештерi) елдi-мекен болыпты. Киев мәлiгi (кнәзi) Владимир Мономахтың 1111-жылқы тұтқиылдан жасаған шабуылы нәтижесiнде ойран болған қыпшақ қаласы осыдан кейiн оңала алмай, келесi ғасырларда бiрте-бiрте құлдырап, босап қалды.

____________________________

 

Қала демекшi, қыпшақ-половецтердің қысқы тұрағы болып есептелген осындай қалалар-төрткүлдер қыпшақтарда көп те болған шығар, бiрақ хан ордасы саналған Шарукань сияқты орталықтың бүкіл половец-қыпшақтар жерiнде саусақпен санарлықтай аз болғандығы анық. Мiне, осы қаланың аты 12-13 ғасырлардағы қыпшақтардың ұжымдық зейiн-есiнен шыққан жоқ, тiптi бұл атау 13-14 ғасырларда да халық жадында сақталды деуге негiз бар. Бұлай дейтiнiмiз - егер осындай жер (қала) аты жырға кiргiзiлгетiн болса, онда ол атау сол жырды шығарған жұрт жер бетiнен жоғалса да, жыр жолдарында өмiр сүре беруге мүмкiндiк алады.

Мiне, Шарукань қаласының атауы жырға түсіп, қырым циклiндегi бiр жырда Шерқұртты (Шерiк юрт - Шарұқ жұрты) деген атпен сақталып қалды:

Шерқұртының елiнде

Мамай деген хан едi

...Көп ноғайдың елi едi

Шерқұртты мен Қырымды

Бiр қыз үшін тартысып

Көрсетпе бүйтіп түріңдi[137]

Ал 1300-жылдары Қобаң мен Тана-Днепр аймағынан Едiл-Жайыққа қоныс аударған қыпшақ-половецтер (қыдыр-қазақтар) мен қондыкер қазақтарының 14 ғасырдың орта тұсынан бастап, қырға шығып, қазақылық жасай бастаған ұрпақтары Үстiрт-Маңғыстау жерiне таралып, Маңғыстаудың таулы бөлiгiнің қақ ортасындағы тау-монолит негiздi қамалды Шарұқ-қала деп атады, бұл атау ықшамдала келе, әуелi Шерiкқалаға, одан Шерқалаға[138] айналып кеттi.

Бүгінде Шерқала тауы - Маңғыстау жерiнде, Шетпе кентiнен терiстiк-батыста 18 км жерде шошайып тұр. Оның аталу төркiнi де “жылан-қала” (шарук-қала) немесе “әскер-қала” (шерiк-қала) деп түсіндiрiледi.

_________________________

 

                                                                     ***

Жырдағы Шерқұртты батырлары мен Қырым батырларының қарама-қарсы тұру оқиғасы бастапқыда Маңғыстау ойы (Шерқала) мен Үстiрт (Қыр,  Қырым) есен-қазақтары арасында болуы мүмкiн, тек осы сюжеттi 16 ғасырдағы жыраулар Мұсахан балалары мен Жаңбыршы балалары арасындағы күрделi саяси тайталастық жағдайын суреттеуге пайдаланған, мұндағы бiр ескерер жәйт - ноғай қоғамындағы осындай екiге жарылушылық кезiнде алшындар Жаңбыршы ұлы Ақыш (Телағыс) жағына шыққан сыңайлы.

Бұл да тұспал, ал осы тұспалды ақиқат болған iс деуге бола ма? “Болады” деуге дәл дәлелдейтiнi болмаса да, қосымша қисынын келтiретiн мәселелердi атап көрсетуге толық мүмкiндiк бар. Мiне, осы Жыланды (Змиев-Чугуев) жерiнен басталатын көрiнбейтiн рухани сүрлеудi таба бiлу бiз үшін маңызды болмақшы.

Бүгінгi қазақтың Байұлы руының арғы ұрпақтарының 11-13 ғасырларда дондық және солтүстік кавказдық половецтердің құрамында болғандығы, болып қана қоймай, “дикие половцы” жұртының негiзiн құрағандығы жөнiндегi тұспалды баянды етер тағы бiр есiмдiк ұқсастыққа негiзделген қисынды мысал ретiнде қазақтың “Шора батыр” жырының бас кейiпкерi мен орыс жазбаларынан белгiлi қыпшақ хандарының бiрi - Шаруканьнің есiмдiк-тұлғалы ұқсастығын келтiруге болады. Әрине, эпостағы Шора батырдың тарихи прототипi болған Нәрiкұлы Шораны шежiре тама руының тарихи тұлғасы деп көрсетедi, ал тама - бүгінгi байұлы руларының қатарына жатпайды. Бiрақ бұл тамалардың половец-қыпшақ заманында *дей-байұлдармен бiрге не солардың құрамында өмiр сүргендiгiн жоққа шығара алмайды.

Қазақтағы тама және башқұрттағы тамиян руларының бiр этникалық бастаудан шыққандығын ескере отырып, осылардың қыпшақ заманындағы және оған дейiнгi тарихи кеңiстiгiн iздер болсақ, бiздің ойымызға бiрiншi болып келерi - Солтүстік Кавказдағы Тамань түбегі, сол жердегi тарихи Таматарха, Тмутаракань деген атаулар келген болар едi. Расында да тама, тамиян этнонимдерiмен осы аталған жер-су атаулары арасында тiкелей байланыс бар деуге толық негiз бар. Ал нақты эпостық Шора батырдың тұлғасына қатысты айтар болсақ, бұл жерде оның нақты, тарихи Шора Нәрiкұлына тек аты-жөнiнің ұқсастығы болмаса, басқа ештеңесi ұқсамайтындығын көрсете аламыз. Яғни “Шора” жыры 16-17 ғасырларда тарихи, тама руынан шыққан Шора Нәрiкұлына арналып шығарылған жыр болғанымен, сол жырдың авторлары ертедегi басқа бiр батыр туралы жыр немесе аңызды пайдаланып, атын өзгертiп жаңа жыр жасаған.

Сондықтан бiз үшін басқа Шора батырдың бейнесiнен ертедегi басқа тарихи тұлғаның прототипiн iздестiргеннің еш әбестiгi жоқ, өйткенi эпостық тұлға мен тарихи тұлғаны шендестiру арқылы бiз сол эпосты жырлаушы орта (байұлы, жалпықазақ) пен тарихи тұлғаның жұртын да шендестiруге реалды мүмкiндiк ала аламыз.

“Шора” жырының есiмдiк кешенiне Қазақай, Құлыншақ деген тұлғалар кiредi. Ал орыс жылнамасы мен “Игорь жасағы туралы жырында” Шарукань, Гзак, Кончак деген есiмдер бар, осы үшеуi мен Шора, Қазақай, Құлыншақты сәйкестендiрiп көрудің ретi бар, оған ең қарапайым себеп - олардың есiмдерiнің сырттай болса да ұқсас болуының өзi-ақ жетiп жатыр.

Гзак - қарақыпшақ (дикий половец) Сырчанның ұлы, ол Кончактың (Коньшик) немере iнiсi. Ардақ пен Сырчан - ағалы-iнiлi кiсiлер болса, Кончак - Ардақтың баласы, ал Гзак - Сырчанның баласы, яғни Гзак пен Кончак - немере ағайындар. Бұлар жылнама мен орыс жырына кiрiп кеткендiгiне қарағанда, қыпшақ арасында да 12 ғасырдың аса көрнектi тұлғалары болған сыңайлы.

12 ғасырдың екiншi жартысында половец-қыпшақтардың екi мемлекеттiк құрылымы қалыптасты. Днепр мен Днестр өзендерi аралықында Баньяк (Боняк) ханның әулетi билеген қыпшақтар мемлекетi қалыптасса, осы қыпшақтарды Боняк ханнан соң iнiсi Таз, одан кейiн оның iнiсi, Боняк ханның баласы Савенч (Сүйінiш немесе Сабыншы) басқарған. Ал Северлiк Донец, Тана, Азаулы маңы мен Қобаң алабында Шарукань әулетi билеген басқа қыпшақтар  мемлекетi болды. Шарукань өлгенде оның iнiсi Сүгір хан болса, одан кейiн Сүгірдің iнiсi, Шаруканьнің баласы Сырчан билiкке болды, ол өлгесiн оның орнын iнiсi - Ардақтың баласы Кончак (Құлыншақ) басты.

Мiне, осы половец (батыс қыпшақ) қауымының екi ұлысын орыс жылнамасы басқаша атаған. Киевке жақын орналасқан бiрiншi қыпшақтарды “свои поганые” (половцы) десе, өздерiнен алысырақта, Донның сыртында жатқан қыпшақтарды “дикие половцы” деп атаған. Мiне, Шарукань әулетi билеген тағы қыпшақтардың Шарукань, Кончак, Гзак есiмдерiн орыс жазуында бұзылып жазылғандықтан қыпшақша дұрыс айтылып-жазылуы - Шарыған, Құлыншақ, Қазақ болған деудің жөнi бар. Сондай-ақ осы кiсiлер туралы жыр-аңыздардың 11-12 ғасырларда қалыптасып, 13-16 ғасырларда *дей-байұлдар, тамалар, жалпы алшындар арасында сақталған деудің, 16 ғасырда  тамадан шыққан жаңа заман батыры не мырзасы Нәрiкұлы Шора туралы жыр туғызуға қажеттiк туғанда 16-ғасыр жырауы көне Шарыған мен Құлыншақ туралы аңыз-жырды пайдалана қойған деудің де ғылыми қисыны бар. Шора батырдың Мұрын-жыраулық нұсқасында Құлыншақ есiмдi батыр болса, Шора батырдың ертегiлiк-прозалық нұсқасында Құлыншақтың орнында Қазақай деген батыр аты айтылады, яғни Шора-Құлыншақ-Қазақай есiмдерiнің бiр жырда кездесуi мен Шарукань-Кончак-Гзактың бiр тарихи этникалық ортада екi-үш ұрпақ уақыты ауқымында кездесуi кездейсоқ бола қоймас.

1185-ж орыс пен қыпшақ арасындағы соғысқа қатысқандардың арасында Ғзақұлы Роман деген де қыпшақ батырының есiмi аталады. Осындағы Гзакты Қазақ немесе Құзақ, Қозақ деп айтуға болады, ал оның баласы Роман есiмiнің дұрыс айтылуы Орман, Урман болған, өйткенi половец-қыпшақтардың христиан дiнiн қабылдауы 13 ғасырдың басы, Шыңғысхан жорықының алды делiнедi,  сондықтан Роман есiмiнің ежелгi Римге не ертедегi Византияға қатысты сөз бола қоюы күмәндi, оның есесiне бұлғарлық-варалық варманның қыпшақы айтылуында орман (Орманбет, Орманғали, Ормантай) болатын сөзiн баласына есiм етiп қоя алатындығы айқын. Ол үшін Қондыкер қобаңдық қазақтардың қыпшаққа тигiзген ықпалы болуы шарт. Сонда Гзак пен Романды да (Құзақ пен Орман) бiз қарастырып отырған ортаның өкiлi ретiнде қарастырып көруге болады.

                                                                     ***

Тама Шора мен қыпшақ Шарукань. Қырым циклiндегi “Нәрiк батыр” жырынан (5-том, 322-б): Нәрiк батыр қартайғанда Меңдi аруды алады. Меңдi ару Асылнұр деген жарлы ноғайдың қызы екен. Хан Меңдiнi көрiп, сұлулығына тәнтi болғаннан кейiн Нәрiктi алыс та қауiптi шаруаға жұмсап жiберiп, өзi оның әйелiн алмақ болады. Жырды толық баяндау қазiргi мiндет емес, бiз тек тақырыптық керектерiн iрiктеп көрсетуге тырысамыз. Жолда келе жатып, Меңдi ару толғатады. Сол кезде ол сарқызыл тұлпардан түсіп жаяу жүредi. Тұлпардың тiзесi бүгілiп жығылады, содан кейiн әлгi жерi ‘’Айғыр бүгілдi’’ деп аталып кетiптi... Осындай жер-су атауының Маңғыстауда, не Үстiртте болуы мүмкiн бе?. Бiз бiлетiн осыған сәл де болса жақындау топоним – “Айбүгiр” деген жер Үстiрттің оңтүстік-шығыс, яғни харазымдық ернегiнде бар, жалпы осы типтi жер атауын Маңғыстаудан iздестiрудің қажеттiлiгi бар сияқты, өйткенi ...Сол маңда Ақмеңдi ару босанып, Шора деп аталған баланы туады. Бетi-қолын жуайын деп жан-жағына қараса су жоқ, нәресте-Шора шалқалай жатып жер тебiнiп жылап жатыр екен, сонда Шораның екi өкшесiнің тебiнген жерiнен екi бұлақ шығады. Сол судан Меңдi ару бетi-қолын жуып алады, мiне, сол жер бұрын “Шөлтау” деп аталатын едi, ендi “Егiзбұлақ” деп атанып кетiптi.

“Шөлтау” деген жер аты Үстiрттің Маңғыстаумен шектесер тұсы - Маната өңiрiнде бар, ол туралы да өлкетанушы Әбiлхайыр Спановтың сөзiмен айтсақ:  “Үстiрттің бұл тұсы... Қаратүйе, Маната құлаулары терiстiкке қарай жалғаса келiп, Жығылған, Алтынтөбе болып барып Үстiрттің қалған бөлiгiнен Өтестің Қызылсайы арқылы айырылады. Алтын тау - бүкіл Үстiрттің ең биiк нүктесi - алыстан үйiк тәрiздi көрiнетiн сүйір төбе. Алтынтөбе атауы... 1853-жылы Бас Штаб подпоручигi топограф А.С.Алексеев аяқтаған Солтүстік Үстiрттің топографиялық картасына бұл Шөлтау деген атпен түскен. ... осы маңда Түлкілi, Бөгенбай, Борқайдың сұғымы деген жерлер бар”...[139]

Картада 229 м биiктiк көрсетiлген нүкте – Шөлтау Өтес (Сайөтес) кентiнен оңтүстік-батыста 25 км жерде. Ол - Үстiрттің оқшау тұрған пұшпағы, сондықтан оның ернегiнің етек тұстарында аттары белгiсiз болып қалған, микротопоним деңгейiндегi аты бар бұлақтардың болғандығы (қазiр де бар шығар) анық. Яғни Егiзбұлақ атты шағын су көзi осы өңiрде қазiр де бар болуы мүмкiн.

___________________________

 

Шораның ешкiлердi сойып тастауы. Жасы алтыға келгенде Шора ешкi-лақ бағып жүредi (5-том, 326-327-бб) Бiр күнi оның ағасы Телшора былай дептi;

Туғаныңнан тумай кет

Мұнан да жақсы өлгенің

Өлiм болсын көргенің

Нәрiктен туған сен дедi

Лақ бағып жүргенше... осындай сөзге намыстанған Шора шешесiнің пышағын ұрлап алып, 40 лағын бiр сайға айдап апарып сойып, қырып тастайды. Мiне, осындай мифтiк астары бар оқиға болған жердің Үстiрттегi Ешкiқырған деген жер болуы әбден мүмкiн, осы жерден Шөлтауға дейiнгi ара қашықтық бар болғаны 55-ақ шақырым, яғни қазақтың иегiнің астындағы қашықтық.

Ал осы тама Шораның эпикалық образына бастапқы материал болған қандай тұлға? Оның бейнесiн осындай ретпен Маңғыстаумен байланыстыруға бола ма? Айта кету керек, аталған Шөлтау, Ешкiрқырған жерлерi Маңғыстаудағы Айрақты мен Үстiрттегi Айрақтының арасын жалғастырар көне жолдың орта тұсында жатыр. Ал “Шора-Нәрiк” жырларының эпостық георгафиясы мен есiмдерi нақ осы аймақтарға мегзейдi. Ең бастысы - Шора мен Нәрiктің өмiр сүрген елi – Айрақты, бiр ақ қала елi[140] деп аталады. Оның соғысатын Өгiзханы да, Қазаны да Маңғыстауда.

__________________________

 

                                                                                              ***

“Нәрiк” және “Шора” жырларындағы есiмдер - Әлi би, Ақмеңдi (Меңдi), Асылнұр, Өгiзхан, Телшора, Төрехан (Өгiзханның бiр құрметтi аты не оның қасындағы уәзiрiнің бiрiнің аты), Құлыншақ, Меңдiхан (қалмақ Өгiзханның баласы), Әдiлше (Қазан ханы), Ханжан (Әдiлшенің қызы, Шораның әйелi), Ақташ (хан ), Ақташ ханның алпыс биi, Серен (қалмақ батыры), Мұсахан (қалмақ ханы), мұнда Серен есiмiнен басқа бiрде-бiр қалмақ есiмi жоқ, бәрi қазақы атаулар. Бiр қызықы – Нәрiкке жау болған Өгiзхан есiмi Орақ-Мамай жырында кездессе, Төрехан мен Мұсахан - жеке жыры бар ноғайлы батырларының есiмi болып табылады. Әдiлше - эпостағы Әз Жәнiбектің бiр есiмдiк нұсқасы болса, Асылнұр - (Айсыл-Нур) Асан-қайғының (Жайылханның) есiмi, ал Ақташ (Ақташы) есiмi Құттықия жырында да кездеседi. Ең бастысы - Әлi би мен Шораның, Нәрiктің антагонизмi бiзге Әлi образын сақтаған Ер Көкше - Ер Қосайларға, Манашыұлы Тұяқбайға қатысты эпостық-сюжеттiк ортаны еске түсіредi. Қарт Нәрiк образының шежiрелiк Құдайкеге ұқсас екендiгiн (ол жөнiнде жеке әңгiме бар) және ескерсек, Шора мен Қосайдың бiр бастапқы жергiлiктi, маңғыстау-үстiрттiк прототиптен өрбiгенiн жорамалдауға болады.

Ал эпостық Шораның образы бiздi басқа бағыттарға көз салуға итермелейдi.

                                                                      ***

Шора батырдың екi вариантында (эпостық және ертегiлiк) Шораның жауынгер серiгi деген рөлдi Құлыншақ пен Қазақай атқарып тұр, яғни екеуi бiр образ. Екеуiнің де половец ортасында, бiр уақытта, бiр руда өмiр сүрген параллельдерi Кончак (Құлыншақ) пен Гзак (Қазақай) дегенiмiзбен салыстырудың құр ұқсастыққа негiзгелген жалаң тұспал болып қала беретiндiгiн ескере отырып, басқа қисын iздестiрген абзал. Оған Шарукань мен эпостық Шораның өздерi-ақ жетiп жатыр.

Бiрiншiден, эпостық Шора батырға қатысты жыр жолдарының оның жыландық тегiн байқай аламыз. Яғни Шора - жылан-айдаhар бейнесiне ие бола алған жалғыз эпостық батыр.

Аузынан Ер Шораның

Қызылды - жасыл от жанды

Сонда қырғы сасады

Тырағайлап қашады...

... Таудан бiреу құлады

Қызылды-жасыл ту байлап

Ақырғанда аузынан

Бейне жалын шарпиды..

... Қызыл шекпен үстiнде

Ақ найзасы қолында..

Осының бәрi - Шора батырдың бейнесiнен алынған үзiндiлер, осы суреттемелерден батырдың ‘’аузынан қызылды-жасыл от шығады’’, ‘’ол қызылды-жасыл ту байлаған’’, ‘’тағы да аузынан жалын шарпиды’’, ‘’оның үстiнде қызыл шекпенi бар’’ - бұлардың барлығы да, әдетте, айдаhардың сипатына ұқсайды. Яғни Шора батыр - аузынан от шашатын айдаhардың нақ өзi.

 Ал зерттеушiлер ортағасырлық қыпшақтардағы жылан культi болғандығын айтады. С.М.Ақынжанов Дон-Тана бойындағы половецтердің бiр қаласы болғанын, оның әртүрлі құжаттарда ’Шарукань’’, ‘’Чешуев’’, ‘’Гайдары’’, ‘’Змиев’’ болып әртүрлі жазылғанымен, қала атының этимологиясы барлық тiлде “айдаhар”, “жылан” дегендi бiлдiретiнiн жазыпты. Егер Шарукань қаласының аты “жылан”, “айдаhар” дегендi бiлдiретiн болса, онда Шарукань батырдың есiмi де осындай мағынаға ие деген сөз.

Венгр-угор мифологиясында “шаркань” ұғымы бар. Шаркань - денесi жыландiкiндей болатын қанатты айдаhардың аты. Сондай-ақ венгрлер осы атаумен кез келген мифтiк көпбасты құбыжығты да, венгр шаман-бақсысы - талтоштың көмекшiлерiн (қазақша айтсақ жын-перiлерiн) де атаған.[141] Осы атау жөнінде тарихшы С.Ақынжанов былай деп жазады: “Сопоставление города Шарукана с ойконимом Змиевым исходит из этимологии личного половецкого имени Шарукан от тюркского названия дракона, о чем подробно сообщает К.Менгес, писавший, что слово Шарукан восходит “к венгерскому  sarkan (sarkany) или его древневенгерской форме, имеющей значение “дракон”... слово встречается впервые в 1193 году. Поппе сравнивает “венг.  sarkan с тур., крым., куман. sarakan – дракон,  змея”, и “это имя первоначально обозначает дракона почитавшегося “великим духом”, или тотемным животным...”[142]  Жалпы, Ақынжанов осы Шаруқанның тегі “жылан” мағынаға ие каи – ұран руынан екендігін біраз қисынды дәйектермен дәлелдеп шыққан.

Орыс құжаттарында Шарукань болып жазылған ханның есiмi қыпшақтың өз тiлiнде Шарұқан болған да шығар, сол сияқты 16 ғасырда Нәрiкұлы Шораға жыр шығармақ болған жырау осы Шарұқан батыр озалын пайдаланған да шығар. Бүгінгi қазақ тiлiндегi үлкен жыланның аты “сарүйек” сөзiндегi “сар” (шар) буынының “жылан” деген мағына беретiндiгiн сенiмдi түрде болжай аламыз.

Екiншiден, Шора батыр жырында бүкіл жыр оқиғасы тұлпармен байланыстырылады, яғни жырдың бас кейiпкерi ат-жылқы болып шығады да, Шора мен Құлыншақ батырлар осы тұлпарға қатысты қосалғы кейiпкер ретiнде көрiнедi. Тұлпардың жырда арнайы сюжетi бар кейiпкерi болуы қазақ жырлары арасында көп емес, олардың көбiнде атқа қатысты теңеулер мен метафоралардан басқасы сақталмаған, тек “Қобыланды”, “Қарасай-Қази” жырларында тұлпар актуалдылығы аздап көрiнедi, бiрақ олар да бұл мәселе жөнiнде Шора батырдiкiнен азырақ.

_____________________________

Қырым циклiндегi Шораның тұлпарының аты Таспагер, мұндағы “таспа” сөзi “лента сияқты кесiп, тiлiп алынған терi” (лента, арқан, қайыс жiп) дегендi бiлдiретiнiн ескерсек, Таспагер жылқымыздың да жыландық табиғатын (таспа - лента - жылан, Таспагер - Кер-Жылан) көремiз. Бұл өз кезегiнде жылан мен жылқы симбиозы болар айдаhар-тұлпар немесе судан шығатын жылқылар мифтiк образына жол ашады.

Шарукань есiмiнің жылан-айдаhарлығына қарап, бiрден половецтерде, оның iшiнде дон-қобаңдық қыпшақтарда осындай мифтiк түсінiк болған дей салуға болар едi, бiрақ бiз тағы бiр салыстыру мүмкiндiгi бар болғандықтан, сол арқылы өз пайымдамамызды баянды еткiмiз келедi. Ал байұлында осындай су жылқылары туралы түсінiктің шежiрелiк аңызға енгiзiлгендiгiн бiз башқұрт эпосынан таба аламыз. Қара жорға жырында Күшлек[143] деген жiгiт өзiнің сұңқарын бiр үйiр су жылқысына айырбастайды, сүйтіп судан (су астынан) бiр үйiр жылқы, оларды “Қара Жорға” деген тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесiне қыз әкелiп бередi, осы қыздан туған жiгiттің балалары “байұлы” руы болып тарапты деп жырланады, яғни башқұрттың байұлы руы өзiнің тегiн баяндауда су жылқыларын алға шығарады, бүгінгi қазақ байұлдарында да осындай мифтiк жылқы туралы түсінiк болған деуге де, половец-қыпшақтарда да осындай түсінiк болған деуге де негiз бар.

Шарукань-Шораның мифтiк-эпостық табиғатындағы ат-айдаhар бейнесiне жақындықын түсіндiру үшін орыстың кiтаби ертегiсi – “Еруслан Лазаревич” деген шығармадағы тұлпар образына назар аудартқымыз келедi.

Кiтаби ертегiнің халық ертегiсiнен айырмашылығы - халық арасында ауыз екi сипатта кең таралмай, кiтап арқылы таралатындығы, яғни мұндай ертегiлердің денi, әдетте, халықтық болмайды, көбiне басқа тiлден аударылған компилятивтi дүние болып табылады. “Еруслан Лазаревич” де сондай - оны орыс көшiрушiсi қыпшақ тiлдi ортадан алған. Ертегiлiк есiм - Еруслан Лазаревич - парсылық “Шахнама” поэмасындағы Залзалұлы Рүстемнің қыпшақша-орысша аталуы, мұндағы Рустемнің Ерусланға айналуы айқын түрде ертегiнің қыпшақ тiлдi (татар-ноғай) ортада қалыптасқандығын көрсетедi. Орыс фольклортанушылары (Гудзий, Н.Тихонравов) бұл ертегiнің орыс кiтаби-ертегiлiк дәстүрiнде пайда болуын 17 ғасыр деп көрсетедi, бұл - даладағы қыпшақ тiлдi мәдениеттің (ноғай-татар-қырым) орысқа екiншi рет ықпал еткен кезi болып табылады.

________________________________

 

Сонымен, Еруслан соқыр болып қалған әкесi - Қартауысты емдеп жазуға ‘’Царь Огненный Щит’’ деген пенденің өтi керектiгiн естiген соң, әлгi Царь Огненный Щиттi iздеп кетедi. Осы бiр пенде “от шашып маңайына ешкiмдi жолатпайды екен”. Оны тек бүктемелi семсермен өлтiруге болады. Еруслан әлгiнi осылай өлтiредi де. Мiне, Ерусланның қолынан өлетiн “Царь Огненный Щиттің” мiнiп жүрген атының сегiз аяғы бар, бұл қазақ ертегiсiндегi Ертөстiктің мiнетiн Шалқұйрық тұлпарының және скандинав мифiндегi Воданның аты Слейпнирдің аяқтарының сегiз болғандығы сияқты тұлпар. Бұл жерде осы сегiз аяқты тұлпар мен оған мiнген тұлғаның қосақталған образының ежелгi далалық мифтiк образ екендiгiн көрсетудің қажеттiгi бар.

“Царь Огненный Щит” есiмiндегi “царьдi” қазақ тiлiне “патша” деп аударуға болатын сияқты көрiнгенiмен бұл сөз көне түрктiк сөздi орыс танымына сай етiп бейiмдеудің мысалы болып табылады, яғни осы сөздің көне формасы – “сар” – “жылан”, “айдаhар”, ал “Царь огненный щит” дегенi шындығында ‘’Шар Огненный Щит’’, “змей огненный щит”, яғни “жылан - отты қалған” болып аударылуы тиiс. Орыс, жалпы, славян мифологиясында жылан мен отқа байланысты ‘’Змей огненный Волк’’, ‘’Змей Горыныч’’, ‘’Огненный Змей’’ деген мифтiк бейнелердің табиғатынан *дей-түрктiк позитивтi мифтiк бейнелердi көруге болады. Қазақ тiлiндегi “сарүйек” жыланның көне айтылу түрі – “сар-ыдық” (қасиеттi жылан), бiрақ славяндығ орта түркiнің “ыдық” сөзiн “оттық” (отты) деп қабылдап, “Шар-ыдық” немесе “Сар-ыдық” сөзiн бастапқыда “змей огненный” деп аударса, кейiнгi кiтаби сауаттылар кезiнде оны “Царь огненный” деп тәржiмелеген сыңайлы.

Ал эпостық батыр Шораның образының айдаhарлығы, оның жырының сюжеттiк тақырыбы болған Таспагер (жылан-жылқы) тұлпары мен жылқы есiмдi серігiнің (Құлыншақтың) болуы мен жылан есiмдi половец Шаруканьнің Кончак (Құлыншақ) есiмдi немересiнің болуына қарап, оларды бiр образ деген болсақ, ендi сол сегiз аяқты атқа мiнген, өзi аузынан от шашқан “Шар Огненный Змей” мен аузынан қызылды-жасылды от шығатын, айдаhардай Шора батырды да бiртектi бейне деуге толық мүмкiндiгiмiз бар. Мiне, тек осындай қосымша бiр салыстырудың өзi-ақ баяғы половецтердің бүгінгi қазаққа жай мәдени-өркениеттiк ата-тек қана емес, тiкелей, байұлы арқылы қазақ этногенезiне қатысып, бүгінгi қазақты қалыптастыруға өз үлесiн қосқан тарихи жұрт екендiгiн көрсетедi.

Шарукань мен Шар-отты-жылан образдарын бойына сыйдырған тама Нәрiкұлы Шора да, половец Шарукань да қазақ үшін бөтен тұлғалар емес, сондықтан олардың бүгінгi қазақ жады мен мәдениетiне, әдебиетi мен өнерiне қайтып оралғандығын жөн көрер едiк.

                                                                      ***

Шерқала туралы белгiлi жалғыз аңызда (көптеген еңбектерде жарық көрген) таудың үстiнде қала болғаны айтылады. Жау тау етегiндегi қала бөлiгiн алса да, тау үстiндегiлердi ұзақ айлар бойы жеңе алмайды. Сонда жаудың басшыларының бiрiнің басына бұлар ұзақ уақыт бойы қалайша сусыз өмiр сүре алады, таудың бiр тұсында құдық болғаны ғой деген ой келедi. Сөйтiп, жау әскерi таудың қапталынан үңгiп құдыққа апарар жол-iн қаза бастайды. Ақыры құдыққа да жетiп, тау үстiндегiлерге шымыраудан су алуға мүмкiндiк бермептi (қауғаларының жiбiн қиып отырыпты не құдықты таспен толтырып, бiтеп тастапты). Әбден қаталаған тау үстiндегiлер берiлуге мәжбүр болған деседi.[144]

Бұл аңыз алғаш рет 1851-ж жазып алынған, кейiнгi қазақы нұсқаларында осы таудағы шайқасқандар қазақтар мен түрікпендер болып көрсетiлгенiмен, сол алғашқы хатқа түскен нұсқасында соғысқандардың этникалық тегi айтылмайды. Сондай тарихи оқиға болған ба, әлде аңыздың астарында кәдiмгi мифтiк-эпостық эпизод жатыр ма? Егер тарихи болса, тау үстiндегiлер кiм? Тау астындағы жаулар кiм? Бұл аңызды сонау Шыңғысхан заманына апарушылар бар, дегенмен осы оқиғаны 1390-жж есен-қазақтар мен Ақсақ-Темiр әскерлерi арасында болған жағдай деп те қабылдауға болар. Тек бұл да көп жорамалдардың бiрi болып қала бермек.

Бiздi әзiрге қызықтыратыны - аңыздықы “iнге кiру” ситуациясы. Ол қырым циклiндегi Қарасай-Қази (маңғыстаулық прототип нұсқасында Қырықкез бен Қади) жырындағы iнге кiру арқылы Қондыкер қаласын алу ситуациясын еске түсіредi.[145] Жырдағы осы оқиғаның Қобаң-Тамань аймағының тым ежелгi “құмырсқаға айналу” мифiнен өрбiгенiн анықтауға болады. Бұл сюжеттің пайда болуы жағы, ал сюжеттi тасу мәселесiне келсек, 14 ғасырда Маңғыстауға келген қондыкер-қазақтар (қыдыр-қазақтар – есен-қазақ немесе айрақты жұртының негiзгi этнокомпоненттерiнің бiрi, *дей-байұлдар) осы ежелгi мифтiк-эпостық фрагменттi де бұрынғы жерлерiнен ала келген деп топшылауға болады. Шерқаланың басында кем дегенде 220-300 метрлiк тереңдiкке жететiн құдықтың болуы күмәндi[146] Аңыз жалған айтпады десек, әңгiме жаңбыр мен қар суын жинақтайтын терең шұңқыр (котлован) туралы болып тұр деп түсінген жөн, оның есесiне Шерқаланың үстiне шығаратын үңгiр-дәлiздің болғандығына сенiм бiлдiруге болады. Мiне, осындай үңгiр-жол арқылы тау үстiндегi қарсыластарын жеңудің шағын, жергiлiктi оқиғасы болған да шығар, тек мұндай оқиғалардың бiрi аңызға айналып кеткен. Кейiн көне эпостық ұқсас сюжеттің детальдерiмен толыққан.

___________________________

 

Еректің (Айрықтың) ұлдары Қырықкез бен Қадидың бастан кешкендерi туралы аңыз кейiн, араға бiр жарым ғасыр салып барып, “Қарасай-Қази” жырына шикiзат болғанда, Шерқаланың iнi, үңгiр-жолы туралы аңыз-фрагментi де, көне мифтiк ұқсас сюжетпен қосарлана, толықа жаңа жырға енiп кеткен. Жыр жады Шерқаланы ұмытып кетсе де, жергiлiктi фольклор қарапайымданып кеткен аңыздық нұсқаны сақтап қалған.

Бiз жергiлiктi аңыздарды дұрыс пайдалана бiлмеймiз. Қазақтың өткенiн меңгере бiлуге қажеттi iзденiс бағыттарының бiрi - осындай жергiлiктi топонимикалық аңыздар екендiгiн түсінетiн уақыт жеткен сияқты. Шерқала аңызы мен сөз төркiнi - осындай материалды игере бiлудің бiр мысалы ғана.

                                                                    ***

Бозашы түп: Қызан және Қазан

 

Таулы Маңғыстаудың терiстiк бетiн үлкен Бозашы түбегі алып жатыр. Тақтайдай тегiс деуге тұрарлық осы бiр кеңiстiктің кей тұстарында құм массивтерiмен, сортаңдармен шұбарланғаны болмаса, көз тоқтатар нысаны жоқтың қасы. Жол бойында келе жатып, ұшы-қиыры жоқ тегiстiкке қарап отырып, осы жердің назар аударарлық өткенi болуы мүмкiн бе деген ой келедi. Шынында да осы жер шетiнде жатқан аймақтың елеулi тарихы болған ба? Жыр жолдарын саралау барысында ұққанымызға қарағанда болған сияқты.

Қырым циклi жырларындағы тұлғаларға қатысы бар деп есептеуге болатын жер-су аттары осы түбек аумағында бар. Олар - Қызан мен Үлек, Қарабатыр бұлағы.

Қызан ауылы Бозашы түбегінің орта тұсынан шығысқа қарай орналасқан. Облыс орталықынан солтүстік-шығыста 250 шақырымдай қашықтықта, яғни шалғайда жатқан бұл ауылдың қазақ жерiнің қай түпкірiндегi болмасын кеңестiк дәуiр ауылдарынан айырмасы жоқ. Теп-тегiс тақтайдай төрт тарапқа созылып жатқан даланың төсiнде орналасқан, шаң басқан қазақы ауыл ғана. Бозашының өзi сияқты ауылдың да көрнектi, көзге түсер ештеңесi жоқ. Тарихы да болмашы, жоқтың қасы. Әрине, тарихсыздығы тек сырт көзге ғана.

Бiлетiндердің айтуына қарағанда, ауыл аты сол маңдағы “Қызан” деген белгiсiз заман мен ортаның әулиесiнің атынан шыққан. Ал ғылыми топонимикалық талдау осы жердің бастапқы аталуы “Қозан” немесе “Құзан” түрінде болған дейдi. Жалпы осы Бозашы түптегi жер-су атауларының негiзгiлерiнің ерекшелiгi - олардың ортағасырлық ру-тайпа атауларымен байланысты екендiгi. Тұщықұдық ауылының iргесiндегi Шәудiр, Егдiр құдықтары, Бұрыншық мүйісi, Бозашы атауының өзi - осы маңнан 200 жыл бұрын кеткен түрікпеннің шәудiр (човдур), егдiр (игдыр), бұрыншық, бозоджи руларының атынан қалған. Мұндағы шәудiр - баяғы шәуiлдүр этнонимiнің ғасырлар аясында өзгерген түрі ғана. Қызан ауылының оңтүстік-шығысында 42 км жердегi Қызық құдығы - ортағасырлық түрікпен руының атынан шыққан. Түрікпен демекшi, ғалымдар, әдетте рудың қай халықтың арасында сақталғанына қарай рудың тегiн сол халықтың атымен атай салуға әуес. Ал Қызық этнонимiнің бастапқыда қай тiлде сөйлеген жұрт болғанын кiм бiлiптi, сондықтан оның “түрікпендiгiн” шартты түрде берiлген көрсеткiш қана деп есептеуге болады.

Қызан ауылынан батыста жатқан Шебiр ауылы ше? Ол - ертедегi савир деген түркi тiлдi тайпаның атынан шыққан (савир - сабир - шабир). Оларды 10 ғасырда Едiлден қашқан хазарлардың арасындағы рулардың бiрi ретiнде Маңғыстауға келген деп жорамалдауға болады. Кейiн савирлер оғыздармен араласып, түрікпен ортасына сіңiп кеткен. Бүгінде сабир руы (атасы) қарадашлы-түрікпендер арасында бар. Мiне, шебiрлер (сабирлер) 10-14 ғасырлар аралықының бiр кесiгiнде осы Шебiр маңында тұрған да болар.

Сөз төркiнi белгiсiз Тиген ауылының аты, бiздің әңгiмемiзге iлiгетiн Көккүмбет пен Кiндiктi... Мiне, осындай этнонимдерден тұратын жер-сулар ортасында тұрған Қызан ауылының атауы да қарапайым көрiне қоймас. Ол - ежелгi бұлғар ортасында, олардың мифтiк-шежiрелiк, эпостық танымында болған қасиеттi орын, орталық дегендi бiлдiретiн ұғымнан шыққан. Оның бастапқы мағынасын түсіндiру күрделi әрi ұзақ дәлелдеменi қажет ететiн болғандықтан әзiрге осы мағынамен шектелемiз. Бұлғарлардың тiлiн 14 ғасырға дейiн жалғастырған едiл бұлғарлары (бүгінгi қазан татарлары) осы сөздi Қазан қаласы атауында сақтаған. Түрктiлдi Бұлғар (Ұрым) мәдениетiн кейiнгi меңгерiп, бойына сіңiргендер - оғыздар болды. Олардың эпосында (Қорқыт ата кiтабы) Қазан (Газан) хан есiмi түрінде сақталған.

Қызан топонимiнің осылай аталуына қарағанда осы тұс бозашылық ру-тайпалардың киелi рәсiмдер, тойлар мен ас берулер, құрбандық шалу мен кеңес өткiзулер болып тұратын жер (святилище) болған сыңайлы.

Мiне, Қызан топонимi мен Қызан әулие бiзге қырым циклiндегi Қозан немесе Қожан деп аталған эпостық кейiпкердің есiмiн бередi. Қожан (Қозан) есiмдi қалмақ ханы “Мұсахан” және “Орақ-Мамай” жырларында кездеседi (Батырлар жыры. 5 том. 1989. 118,132-бб). Әрине, мұндағы қалмақтық 17 ғасырдан кейiн таңылған этнонимдiк көрсеткiш қана, 14 ғасыр аумағында Қозанның (Қожанның) эпостық ноғайлы батырларына қарсылас болуына қарай айрақты жұртымен қақтығысып тұрған түрікпен руы деп түсінуге болады.

Қозан хан Орақ (айрақты) елiмен жау болады, жырда оны Орақ батыр өлтiрiп, қызы Қараханды Мамайға тоқалдыққа әпередi. Қызықты жерi - Ер Кеңес жырындағы Қара деген қалмақ ханының аты Қарабатыр деген топонимде сақталған, ол Қызан ауылынан оңтүстік-шығыста небәрi 14 км жерде.[147] Ал Орақ пен Мамайдың шешесi делiнетiн Үлек (Қараүлек) аты Қызанның шығысында 33 км жердегi құдықтың атында сақталған.

Қаразым – “Қарадөң” жырындағы “қалмақ елiнің” ханының есiмi. Қарадөң батыр жорыққа “қалмақ” Харазым хан еліне аттанады. Бозашы түбегінің батыс бөлігінде, Түрлен қыстағы маңында, Ақтау – Қаламқас асфальт жолының бойындағы Қияқты ауылының батысында 10 км жерде, Тұщықұдық ауылынан батыста 35 км жерде Қаразым (орысша топокартада Каразум делінген) көне әулие, қорымдық бар. Бұл әулие, сiрә, 14 ғасырдың есен-қазақтарының атамандарының бiрi болған. Міне, Қарадөң батырдың ватагасы Үлкен Хорезмге емес, жергілікті Қаразым батырдың ватагасына жорық жасаған.[148] Қаразым деген көне қорым бар екендiгiн мұражай-қорықтың ескерткiштер тiзiмiнен көрдiк, осындай әулиенің бар екендiгi Есбол Өмiрбаевтың қолжазбаларында да аталады.

____________________________

 

Осы жырлық оқиғалардың астарында 14 ғасырдың екiншi жартысындағы Бозашы мен Шетпе-Айрақты аймағында өткен есен-қазақтар мен түрікпендер (екеуiне де ортақ болған есен-қазақтар) ортасының ауыл-аймақтық оқиғалары жатқан сияқты.

Кейiнiрек, 15-16 ғасырларда қазiргi ноғайлы жырлары қалыптасқан шақта осы бозашылық-маңғыстаулық аңыздар жаңа жырларға компилятивтiк материал ретiнде пайдаланылды. Мәселен, “Қазан қаласы” топонимi қырым циклiндегi “Шора”, “Тана” жырларында, жалпы “Шора” туралы жырдың барлық нұсқаларында, сондай-ақ “Қобыланды” жырының көп нұсқасында кездеседi. Мұндағы Қазан қаласы топонимi бүгінгi Татарстан астанасы - Қазанға байланыстырылады, ал бастапқыда бұл атау бозашылық Қызанға қатысты болған. Тек бұл жерде тарихи болмыс пен жыр оқиғасы арасындағы уақыттық-кеңiстiктiк ерекшелiктердi айыра бiлу керек.

1556-жылы орыс патшасы Иван Грозный қанға бөктiрiп, Қазан қаласын алды. Бұл тарихи оқиғаның алар орны ерекше болды. Бiрiншiден, Қазан қаласы - бүкіл Едiл-Жайықтың қыпшақ тiлдi мұсылман дiндi кеңiстiгiндегi ең үлкен қаласы едi. Осы аймақтағы Астрахан, Сарайшық сияқты қалалардың өзi онымен теңесе алмайтын. Сондықтан бұл қаланың құлауы, яғни басқаға қарап кетуi бүкіл қыпшақ тiлдi ақпараттық кеңiстiктегi ру-тайпалар мен жұрттар үшін күшті әсер еттi. Екiншiден, бұл сәт – көшпелiк әскери қуаттың дәуренiнің өткенiн көрсететiн оқиға едi. Бұдан былай 2000 жыл бойына бүкіл отырықшы Евразияны ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстап келген көшпелiлер ендiгi жерде оқ-дәрi ататын мылтығы мен зеңбiрегi бар отырықшы өркениеттен әлсiз болып шықты.

Мiне, Қазан қаласы үшін күрес бүкіл ноғайлы заманының эпосында басты тақырыпқа айналды. Бiрақ осы Қазан қаласы үшін күрескен Шора Нәрiкұлы туралы жыр жасалғанда оның эпостық жиынтықына сол батыр туралы тарихи аңыз емес, баяғы маңғыстаулық-бозашылық Қозан (Қожан, Қызан) атауы бар 14 ғасыр аңыздары пайдаланылды. Өйткенi Шора туралы қырымдық (мұрын-жыраулық) болсын, басқа болсын нұсқаларында жыр оқиғасы Маңғыстау-Үстiрт аймағында өтiп жатады емес пе? Яғни маңғыстаулық Қызан iс жүзiнде эпостық Қазан қаласы атауына негiз болды. Ал бұл - кiшкене ғана қазақы ауыл үшін аз емес.

                                                                      ***

Қараүлек – Үлек

Үлек - Қызан ауылы маңындағы белгiсiз көне әулиенің аты. Ноғайлы дәуiрi жырларының iшiндегi едiгелiк циклiндегi (“Едiге”, “Нұрадын”, “Мұсахан”, “Орақ-Мамай”, “Қарасай-Қази”) Орақ пен Мамай, Қарасай мен Қази батырларға қатысты маңғыстаулық топонимиялық аңыздардың бар екендiгiн айтып өттiк, сондықтан бозашылық Үлек әулие мен эпостық Қараүлектi бiр тектен өрбiген тұлғалар деудің қисыны бар.

“Қараүлек жырда кең ойлайтын кемеңгер, ел анасы сипатында көрiнедi. Ол елiне қысылғанда кеңес, адасқанда ақыл тауып беретiн жан... Шынтемiр өлген соң, жасы 60-қа келген Сыпыра “кiмдi хан қоямыз” деп Қараүлекпен ақылдасады, өзi хандыққа Қазиды лайығ көредi. Бiрақ Қараүлек балаларына хандыққа қызықпаңдар, уәденi бұзбаңдар деп Әдiлдi хан қойғызады. Қараүлектің бейнесi бұл арада тағы да айқындала түседі. Ол шын мәнiнде халық ақылгөйi болып көрiнедi”...[149] Осы Қараүлек әжемiздің есiмiнің жырда тұрақты болып жойылмауына қарап, оның ежелгi мифтiк кейiпкер екендiгiн көруге болады. Оның әжелiк-аналық функциясы образдың мифологиялық ғалам моделi мен генеалогияда о дүниемен, жерасты немесе су астындағы аба-бабалар елiнің матриархаттық әмiршiсi, су перiсi сияқты мифтiк кейiпкер екендiгiн бiлдiредi, яғни Қараүлек шешей де - сумен байланысты кейiпкер. Оның өзiнің балалары - Орақ пен Мамайға, немерелерi - Қарасай мен Қази түгілi, бүкіл ноғайлы мен оның игi жақсыларына, Әз Жәнiбек ханға да сөзi өтiмдi, ақыл кеңес беру мүмкiндiгiне қарап, ежелгi эпостағы кейiпкер сипатының қаншама зор болғандығын байқауға болады. Мiне, осының бәрi Қараүлектi де ежелгi Ардвисура Анахита бейнесiнің эпостық параллелi деп қабылдауға мүмкiндiк бередi.

______________________________

Қараүлектің мифтiк бейнелiк табиғасын[150] түсіну үшін алдымен оның есiмiн түсіну қажет. “Үлек” сөзi тек қана бүгінгi тiлдегi “бiр өркешсiз түйенің еркегi” дегендi бiлдiрмейдi. Бұл сөз “өл” (өлiм, өлiк) сөзiнің ежелгi мифтiк түсінiгiне байланысты.

Айта кету керек, бұл сөз түрктiк болғанымен, мифтiк ономастикада осы сөздi үндiевропалықтар (арийлер, үндiарийлер, германдықтар, славяндар мен балтықтықтар) жақсы меңгерген.[151] Мысалы, шығыс славян, орыстың көне мифiнде Велес (Волос)[152] деген тәңiрие есiмi бiздің Үлек сөзiне ұқсас келедi, осы ұқсастықты негiз ете отырып, *дей-түрктiк Үлек немесе үлес мифтiк образын реконструкциялауға болады.

Велес; а) өлiлер елiнің әмiршiсi, о дүние билеушiсi; б) мал иесi, мал, түліктің құдайы; в) о дүниедегi өлгендер жанын бағушы. Бiздің шамалауымызша бұл есiм балтық-славяндар мифiне *дей-түрктiк заманда, не болмаса ғұн-авар заманындағы праславяндық-прабалтықтық тiлдің қалыптасу заманында түрк тiлiнен ауысқан. Мiне, өлiм мен малдың иесi, тәңiрi бiр болса, ол о дүниедегi ата-бабалар елiнің иесi болып шығады, ал бұл әмiршiнің жынысы матриархаттық сипаттың мол болған заманында әйел кейпiнде де бола алатынын жақсы бiлемiз, олай болса Үлек-әжей де Велес (оның өзi де түрктiк Үлектен өрбiген: Үлек > вүлек > вүлес > велес) сияқты образдың әйелдiк түрі болып шығады.

______________________________

 

Сөз мәселесiне келсек, қазақ тiлiнде “Үлек” түйе малының еркегiн бiлдiрiп тұрса, оның түбірлес бiр нұсқасы болып табылатын “лақ” (ылақ>үлек) ешкi малының баласына, тағы бiр нұсқасы - жылқы - жеке малдың жалпы атауына айналған (М.Қашғари сөздiгiнде “жылқы” деп бүкіл iрi малды атайды), ал батыс *дей-түрк тiлiнің соңғы тұяғы деуге болатын чуваш тiлiндегi вылах - бүкіл мал атаулының жалпылама атауы. Сондай-ақ түрк тiлдерiнде бiр кездерi “-ар”, “-ық” сияқты т.б. ежелгi, бүгінде өлi деуге болатын жалғау-жұрнақтардың орнына пайда болған -лар, -лер, -лан, -лен, -лық (-лы), -лiк (-лi), -лақ (-лау), -лек (-леу) сияқты жалғаулар мен жұрнақтарға негiз болған да осы ‘’л’’ (ыл, iл) ұғымы едi. Ол байлықты, барлықты, молшылықты және соларға иелiк етудi, соларды беру не солармен қамтамасыз етудi бiлдiретiн ежелгi ұғым-түбір едi. Қазақ-түрк тiлiндегi “үл”, “үлан”, “жылан”, “жылға”, “ылғал” сөздерi де осы түбірмен байланысты. Шығыс славян халықтарының ежелгi түсінiктерiнде, мәселен, белорус фольклорындағы “жыландар анасы”, “Жылан-ана” деген “қызметi” бар ‘’вода Елена’’, ‘’вода Ульяна’’ деген бейнелер осы Үлек мифтiк образымен бiр тектi, екеуiнің бастауында да түрктiк негiз жатыр. “Елiк”, “Үлек” сөздерiнің қазiргi тiлдегi мағынасы белгiлi болғанымен, ежелгi мағынасының ең алдымен *ыл-, *выл- түбірлерiнен жасалған “жылқы” және “жылан” сөздерi мен сол мақұлық бейнелерiне байланысты екендiгiн аңғару қиын емес. “Жылан”, “Жылқы” және “Жылға” (су, ылғал) - үшеуiн бiр бейнеде кейiптер болсақ, онда суын жылқылар немесе айдаhар деп аталған мифтiк пенденің келбетiн көрер едiк, бұл келбет, сiрә, кез келген өзенге қатысы бар *дей-түрктiк культке тән түсінiк болса керек.[153]

Cиқырлы суы бар “Елек суы” туралы сюжет “Ақбiлек қыз - Тұрғын бала” атты ертегiлiк проза түрінде сақталған көне эпоста бар. Мұнда мыстан кемпiр Ақбiлек қызға Тұрғынды жұмсап, “Елек судан су алдыр, iшсең өте жақсы болады” дейдi. Суға бара жатқан жолында, Тұрғын бала бәйтеректегi үш балапанды екi жыланнан құтқарады, суға барып қалмақтан тартып алып қайтады.[154] Қырым циклiндегi Төрехан батырды да қарындасы Елiк судан су әкелуге жұмсайды: Қодар айтады: “Елiк суы деген су бар, ол судың басында Қазанбас қара дәу бар, барса, ол Төреханды өлтiредi”, - дейдi.

_______________________________

 

Айналайын жан аға

Өлдiм ендi мен дейдi

Елiк суын мен iшсем

Құтылар едiм өлiмнен

...Қазанбас дәудi өлтiрiп

Елiк суға жетемiн... [155]

Осыған қарап-ақ, Елiк судың (Елек су, Вылақ) қандай сипатқа ие екендiгiн аңғаруға болады. Дағы айқын мифтiк астарға ие болған Елiк суын Ақтөбе өңiрiндегi Елек өзенiмен де, Маңғыстаудағы  Елiк және Үлек құдықтарымен де, Үстiрттегi Елегәжi (Елегаджи – Елек-әже) құдықымен де байланыстырып көрудің ыңғайы келедi.

Елiк құдықы Ұштаған ауылынан солтүстік-солтүстік-шығыста 20 км жерде. Бұл маңайда бiз әңгiмелеген Өгiз, Өреуiл (Өреулi), Баба-түкті шашты әзiз деген жерлер бар, сондықтан құдық суының осылай аталуының себебi әлгiндей ежелгi түсінiктермен байланысты болуы мүмкiн дей аламыз.

Елегәжi құдықы Үстiрттегi Өтес кентiнен шығысырақта 28 км жерде. Оның аты “Елег құдықы” (түрікпен тiлiнде “аджи” сөзi “суы ащы не кермек құдық” дегендi бiлдiредi, бiрақ оның да туынды, бастапқы емес мағына болу мүмкiндiгiн естен шығармаған жөн) дегендi бiлдiргенiмен, бәрiбiр “елег” сөзiнің болуы да осындай мифологиялық түсінiктермен байланыстырып көруге итермелейдi.

__________________________

 

Елек өзенiнің аты “Әмет батыр” және “Шынтасұлы Төрехан” жырында кездеседi. Бiрiншiсiнде Алау мен Әметтің Қарақобда өзенiнің Елек өзенiне  құйған жерiнде ағалы-iнiлi оншақты үй болып қоныстанып отырғандығы айтылады.[156] Бiрақ эпостық-ертегiлiк сиқырлы су образы бастапқыла маңғыстау-үстiрттiк елiк сулармен байланысты болған дегеннің де жөнi бар. Өйткенi Үлек пен елiк, елек-әже сөздерiнің түбірлес, бiрдей мағыналы болуы өз алдына, әлгi ертегiленген эпостағы “Қазанбас дәу” есiмi бiздің ойымызға ең алдымен Қазан, яғни Қызан (Қозан, Құзан) сөзiн, ұғымын түсіредi: “бас” сөзi маңғыстаулық топонимияда “құдық”, “су” дегендi бiлдiредi, бұл сөз арқылы құдық аттары жасалады (мысалы, Қаражанбас, Ақшабас, Тасбас, Қарамандыбас, Ұзынбас, т.б.) Сондықтан Қазанбасты “Қазан суы” немесе “Қызан суы” деп тәржiмелегеннің қисыны келедi. Сондықтан бүгінгi Қызан ауылынан шығыста 33 км жердегi Үлек суы мен әулиесi нақ осы Елiк су мен Қазанбас образына негiз болған деуге болады. Бұл бiздің “Маңғыстау – қазақ эпосын жасаушы бастапқы орта” деген тұжырымдамамыздың ауқымында жатқан пайымдау. Бұл пайымдаудан Үстiрттегi Елегәжi мен Маңғыстаудағы Елiк сулары да шет қалмайды.

Осындай шолудан кейiнгi айтарымыз - Қызан түбегіндегi Үлек-әулие ежелгi мифтiк кейiпкердің мұсылмандану дәуiрiндегi бейнесi өзгерген кейпi болып табылады. Сiрә, 14 ғасырға дейiнгi Бозашы түбегіндегi аңыз-мифтер кешенiнде ол басты кейiпкер болған және ол жергiлiктi Айрақты (Эрекли), Қырықкез, Қади сияқты мифтiк-тарихи батырларға шеше болып суреттелген болар. Кейiн, 16 ғасырдың екiншi жартысында “Орақ-Мамай”, “Қарасай-Қази” жырлары жасалған кезде Үлек-әжей өзiнің балаларымен бiрге жаңа жырдың iшiне енiп кеткен.

____________________________

 

                                                                      ***

Сүйін-кукх, Көгез

Шетпе ауылының терiстiк-батыс жағында, ауылдан 7-8 шақырым жерде “Сиырсу” деген сулы алқап бар. Сулы алқап дегенi, әрине, бұл жерде артықтау, бiрақ та бiр кездерi су көздерi мол болғандығын ауызекi әңгiмелер жеткiзе алады. Мiне, осы Сиырсудың көне атауларының бiрi “Сүйін-кукх” деп аталғандығы туралы А.Костенко мен Есбол Өмiрбаевтың бiрлесiп жазған “Оживут степи” (1984) деген кiтабында бар. Бүгінгi жергiлiктi қазақтар бiлмейтiн бұл атауға осылайша мән берiлуi украин ақыны, әрi суретшiсi Т.Шевченконың осы жерде болған кезде салған Сюн-кукх атты бiрнеше жертараптық (ландшафтығ) картинасының арқасында, әйтпегенде бұл атау дала кеңiстiгiндегi шашылып жатқан сансыз микротопонимдер сияқты ұмыт болып қалар едi.

Сюн-кукх... Тарас ақын осы сөзбен қандай атауды бергiсi келген? Сүйін-көктi ме, әлде Сүйін-құқты ма? Мүмкiн, “Сүйін” сөзiне жалғанған парсылық кух - тау деген сөздi бергiсi келген шығар? Қалай болғанда да “кукх” сөзiнің сыры әлi белгiсiз болып жатыр. Ал “Сүйін” сөзi бiзге тек әлдебiр пенденің есiмiн ғана емес, тарихи ортаның атауын бергендей болады.

Сүйін-Кукх демекшi, осы бiр маңғыстаулық топоним мен әлгi Сүйінiш, Сүйінаджи, Сайын, Сүйін, Сейiл сияқты ұғымдармен тiкелей ұштастырып көрудің қисыны бар сияқты. Осы Сүйін-кукх деп аталған Сиырсу сайын бойлап төрт-бес шақырым солтүстікке қарай жүргенде, көне керуен жолы Көгез (Көгөз, Кугус) деген тағы бiр сулы аңғарға келiп шығады. Ал Сүйінiш батырдың баласы ер Бегiс болса, ер Бегiстен туған баланың аты Көгiс делiнедi:

Арада жыл өткен соң

Ер Бегiстің әйелi

Екi қабат болады

Тоғыз ай, он күн болғанда

Еркек бала табады

Ноғайлы тағы жиналды

Ақсақал мен қария

Көгiс деп атын қояды.[157]

______________________________

 

Осы ер Көгiс өскесiн әкесiнің досынан қалған Тегiс деген бала екеуi бiрлесiп соғысады. Мiне, осы Көгiс батыр есiмi мен Көгез микротопонимiнің сырттай болса да ұқсас екендiгi көрiнiп тұр.

Көгез аңғары батысында Қаратау жоталарымен кемерленсе, шығысында оны Айрақты тауының тiк қабырғасы жиектеп тұр. Ал Айрақты сөзi, Айрақты елi туралы жеке әңгiмеледiк.

Түрікпеннің бас шежiресiндегi Сейiлхан[158] (Сейiл немесе Сүйін, Сайын) есiмiнен басқа осы түрдегi есiмдер қазақ эпосынан орын тапқан. Мәселен, “Қарадөң батыр және оның ұрпақтары” эпикалық топтамасында Қарадөң батырдан Жұбаныш, Жұбаныш батырдан Сүйінiш батыр туады. Жеке “Сүйінiш” деген жыр да бар (Батырлар жыры. 6 том. 217-242 беттер).

Сүйінiш жастық шағын ойын-сауықпен өткiзедi. Бiр күнi оған кездескен қарт кiсi атаң мен әкең ел қорғаған, ел үшін өмiр сүрген кiсiлер едi, сен шынжырлы тұқымның баласы едің, мына жүрiсің бекер деп сөгедi. Ол - Нұр деген дана шал едi. Сонда Сүйінiш “менің жалғыз өзiм не iстей алушы едiм?” дегенде әлгi қарт үлгi болар мысал ретiнде: Ақжонасұлы Ер Кеңестің алтын жасында Қара деген қалмақты жеңгенiн, Қараның қызы Қарлығашты алғанын айтады. Сүйінiш Қараойық[159] көлiнің жағасында жатқан қалмаққа барады. Қалмақтың ханы Сұлтан деген батыр едi. Сүйінiш Сұлтан ханды жеңiп, өлтiредi. Содан елiне оралып, Бибi деген сұлуға үйленiп, хан болып ноғайлыны билеп тұрады.

Сүйінiш қасына Нұрлыхан деген батырды ертiп тағы да жорыққа шығады. Бұл жорықта нақты жер-су атаулары аталады, олар - Шаттың бойы, Темiрдің басы.. Жырдың оқиғасының ең қысқаша тезистiк желiсi осындай. Осыған қарап-ақ, жырдың барынша ұмытылып жеткенiн байқауға болады. Жалпы, осы “Қарадөң ұрпақтары” циклiнің детальдiк сиымдылығының басқа жырларға қарағанда төменiрек екендiгiн айта кету қажет.

_____________________________

 

Мiне, осы сүйін сөзi эпостық Сүйінiш батырдың есiмiнен орын алған. Ал бүкіл қырымдық жырларда Есен-Сүйін деген этникалық астары бар есiмнің бар екендiгiн де айта кеткенiмiз жөн.

Ал әлгi Сүйінiш[160] сөзiндегi iш форманты ненi бiлдiруi мүмкiн? Өңiн терiс айналдырып алған шi (Сүйін/шi) немесе асс-аландық астары бар ас (аш > ыш > iш, Сүйін/аш) сөзiнен шыққан есiм бе? Осы есiм көне оғыз немесе түрікпен тiлiнде Сүйінiш > Сүйінаджи түрінде айтылмасына кiм кепiл бола алады? Өйткенi Сүйінаджи этнонимi түрікпеннің арасында, оның iшiнде маңғыстаулық түрікпен арасында болған.

Түрікпен шежiресiндегi Есеннің (Асанның) бес ұлы (човдур, игдыр, бозоджи, бұрунджик, абдал)[161] болса, дәл осы тiзiмдегi рулардың 1800-жылдарға дейiн Маңғыстауды мекендегенiн бiлуге болады, 19 ғасырдың орта тұсында Маңғыстау түбегіндегi Қаратау жоталарына сапар шеккен М.Иваниннің жазбаларында: “туркмен, владевщих еще в начале нынешнего столетия полуостровом Мангышлак, т.е. пространством от Мертвого Култука до Караганского залива и к югу до Александр-Бая, считается пять отделений: 1) абдал (самое сильное), 2) бурунчук, 3) чаудур, 4) бузачи, 5) игдырь. Между ними кочевало отделение ходжа”...[162] - деген жолдар бар. Бiрақ сол маңғыстаулық түрікпендердің 1800-жылдары Астраханға, одан Ставрополь өлкесiне қоныс аударған түрікпендердің рулық құрамында союнаджи деген ру бар екендiгiн көруге болады, өйткенi түрікпендердің бiр тобының Ставрополь өлкесiнде күнi бүгінге дейiн барын айта келiп, “куда их предки переселились в конце 17 - нач. 18 веков с полуострова Мангышлак, отделившись от туркменских племен чоудар, игдыр и союнаджи’’.[163]

____________________________

 

Маңғыстаулық өлкетанушылардың, сондай-ақ осындай тақырыпта iзденушi журналистер мен жазушылардың, облыстық баспасөзде жарияланған шежiрелiк-аңыздық, тарихи-өлкетанымдық мақалаларында маңғыстаулық түрікпендерге қатысты “бес есен” деген тiркес қолданылады. Бiрiншi өлкетанушы Есбол Өмiрбаевтың жазбаларында бес есеннің бiрi сүйінаджы’’ екендiгi жазылған,[164] соған қарап, осы сүйінаджи руының бозоджи (бозащы), бурунджик (мұрыншық) және абдал руының бiреуiнің екiншi этнонимi болатындығын бажайлауға болады “Қарадөң батыр және оның ұрпақтары” деген жырлар топтамасындағы Сүйінiш және Көгiс батырлардың бастапқы маңғыстаулық прототиптерi осы Сүйін-кукх пен Көгез топонимдерiмен байланысты болған деп жорамалдаймыз. Осыған қарап, аталған циклдің басқа да батырларының есiмдерi мен бастапқы аңыздық образдарын да Маңғыстау жерiнен iздестiрiп көргеннің қисыны бар, ол үшін өлкенің жер-су атаулары туралы мәлiмет барынша толық жинақталып болуы тиiс.

_____________________________

                                                                      ***

Қошақ құдықы ж„не Қартқожақ

Маңғыстауда, дәлiрек айтсақ, Хасарлы (Атырау немесе Каспи) теңiзiнің Маңғышлақ шығанағы делiнетiн су айдындық бөлiгiнің ең түпкі пұшпағы бүгінде де ‘’Қошақ шығанағы’’ деп аталады, бұл бүгінгi Таушық кентiнен солтүстікте 30-35 км жерде. Осы маңайда сол аттас құдық та, тау да, зират та бар. Сол Қошақ шығанағының солтүстік-шығысында 20 км жерде Қошақ тауы (төбесi, биiкт. 58 м) да бар. Бозашы түбегінің Таулы Маңғыстауға тiрелетiн осы бiр оңтүстік-батыс шетi жергiлiктi тiлде ‘’Алаторпа-Қошақ’’ өңiрi деп аталады.

Алаторпа-Қошақ өңiрi Бозашы түбегінің оңтүстік-батыс, Таулы Маңғыстауға iргелес жатқан бөлiгiн құрайды. Өзiнің орналасуы жағынан (мысалы, Алаторпа мен Қади-Құлат тауының арасы 17 км, Қошақ тауы мен Айрақтының арасы 44 км) Таулы Маңғыстаудағы есен-қазақ (айрақты) тарихи-географиялық шеңберiне кiредi.

Ал Қошақ атауы туралы не бiлемiз? Белгiлiсi - оның бiр ноғайлы заманының батырының аты екендiгi. “Ерте заманда салор мен ожақ рулары өзара жауласа өмiр сүрген деседi. Жер мен су үшін болған көп жылғы қақтығыстардан шаршаған екi жақ бiтiмге келiптi, бiрақ салор жағы көп кешiкпей шартты бұзып, ожақ руының батыры Қошақты өлтiредi. Қошақ батырды Сарытас шығанағына таяу жерге жерлейдi, содан берi шығанақ та, сол маңдағы көне мола мен құдық та Қошақ деп аталады.[165] Батыры өлгесiн ожақтар Тарталы-Тұралы (бұл Қошақтың оңтүстік-батысында Таушық өңiрi) жерiнде салорларды күйрете жеңiп, бұл аймақты мәңгiлiкке тастап кетуге мәжбүр етедi”.[166]

Мұндағы ожақ этнонимi, сiрә, Қожақ атауынан шыққан. Халық этимологтары Қожақ деген батырдың ру-тегiн бiлдiру үшін түрк тiлдерiне тән бiр сөздi ұйқас сөз арқылы қайталау мысалы, Әмет пен Сәмет, Қырлы қала мен Сырлы қала, Олалай мен Бұлалай, Апар мен Жапар дегендер сияқты, үрдiсiне сай Қожақ пен Ожақ ұйқасын жасаған, яғни ожақ атауының жеке өзi ешқандай этникалық белгiге ие емес деуге негiз бар. Оның есесiне “қошақ” сөзiн этноним деп қабылдауға болады, аңыздағы салорлар - түрікпендер болса, қошақтар – кәдiмгi қазақтар, есен-қазақтар (қазақ, қозақ, қожақ, қошақ). Яғни екi рудың соғысы – 14 ғасырдағы қыпшақ тiлдi топтардың маңғыстаулық түрікпендермен қақтығысынан хабардар етедi.

____________________________

 

Қошақ атты айлақ жазба деректерде 16 ғасырдан бастап кездеседi (хатқа түспей-ақ тұрған кезiнде бұл атау 14-15 ғасырларда өмiр сүре алды деп шамалауға болады). Бұл - Маңғыстаудың түрікпендiк қана емес, ноғайлық та заманы ауқымына кiретiн мерзiм, сондықтан Қошақтың этникалық тегi қыпшақ тiлдi ноғай-қазақ ортасы екендiгiн қосымша қисын ретiнде келтiруге болады. Мысалы, қырым циклiндегi жырларда Қожақ (Қарт қожақ) деген батырдың есiмi бар. Ал осыған ұқсас жер-сулар (Қошақ немесе Көшек, Қожығ деп аталатын топонимдер) Маңғыстау түбегінде, Қаратау жотасының терiстiк жағындағы (Бозашы түбегіне қараған бетiнде) кеңiстiкте бiршама баршылық: “Қожықсор”, “Көшектің фонтаны” атаулар, сондай-ақ әлгi Қошақ атты тау мен теңiз шығанағы белгiсiз бiр есiмге байланысты ма? - ол жағын бiлмеймiз. Ал Қошақ туралы аңыз, топонимдер және эпостық Қожақ есiмi арасында байланысты бара ма? Егер болса осы байланысты тарихи тұрғыдан түсіндiрудің ретi келе ме?

Әуелi Қартқожақтың өз образына тоқталып көрелiк. Мұрын жырау Қарт Қожақ жырынан шағын ғана үзiндi қалдырған, мұнда батырдың қалмақ ханы Меңсұлтанмен (Меңдiсұлтан) соғысқандығы айтылады. Ал бiз қырымдық эпостардағы Мең, Меңдi негiздi есiмдердің ортағасырлық маңғыстаулық ман этнониммен байланысты болу ықтималдығын алдыңғы әңгiмелерiмiздің бiрiнде айтып өткенбiз. Олай болса Қарт Қожақтың Меңдiмен қарсыластықы осы маңғыстаулық мөлтек тарихи оқиғаны, қыпшақ тiлдi есен-қазақтар мен түрікпен тiлдi мандардың (меңдiлердің) арасындағы қарсыластық деп түсінуге мүмкiндiк бар.

Жыр үзiндiсiндегi сақталған екi топоним (Аққұм мен Құбатау) көп нәрсенi түсіндiруге сеп болмайды, дегенмен белгiсiз қалмақтар елiне қатысты айтылатын Құбатау деген жер атауының Қарт Қожақ жырынан басқа Жаңбыршы, Ақжонасұлы Ер Кеңес, Алатайлы Аңшыбай жырларында да кездесуiне қарап, және олардың барлығының да бiр ғана көрсеткiшке (қалмақ елiне) көгенделуiне қарап, осы таудың (немесе жер-су атауының) нақты тарихи-географиялық реалдылығын аңғаруға болады. Өкiнiштiсi, Маңғыстау-Үстiртке қатысты қолда бар жер-су атаулары тiзiмiнен осы атпен берiлген нақты топонимдi көрсете алмадық.

Қошақ батырға байланысты жер-су аттарының теңiзге (Қошақ шығанағы) жақын болуы оның образын теңiз мифологиясымен де байланыстыруға мүмкiндiк бередi. Бүгінгi картадағы Қошақ тауы (58 м) теңiзден небәрi 21 км жерде. Егер осы теңiз деңгейi 1988-90 жылдардағы көрсеткiшiнен тағы да 1,5 метрге көтерiлiп, (-24,5) метрлiк көрсеткiшке жете бастаса, теңiз жағалауы да жылжып, Қошақ тауына 3-4 км-ге дейiн жақындар едi. Теңiз деңгейi қазiргiден де жоғары болған замандарда солай болған да, яғни теңiз бүгінгi Қошақ биiгiнің етек тұсын шалпылдатып жатқан, сондықтан оның да осы теңiзсiз танылуы мүмкiн емес дей аламыз. Қошақ типтi жер-су аттары мен Қошақ аңызының географиясы Қарасай мен Қази туралы маңғыстаулық аңыздар мен жер-су аттарының таралу ареалымен астасып жатыр, iс жүзiнде олар бiр өңiрдi қамтиды. Мiне, осы Қарасай мен Қазилар (Қырықкез бен Қади) да теңiз жылқыларымен, олардың иелерi саналған Көкше мен Қосай батырлармен байланысты әңгiмеленедi. Қошақ, Қосай, Қази (Қади) есiмдерiнің сырттай болса да ұқсас болуы, бiздіңше, кездейсоқ емес, олардың бастапқы есiмi ортақ та болуы ықтимал. Мiне, бұл орайда Қошақты Қади-Қазидың бiр көне аты ретiнде Қырықкезбен, Орақ-Ерекпен және Құлаат тауымен (аңызымен) сәйкестендiру бiзге тым еркiн болып көрiнбейдi, қисынды тұсы жеткiлiктi. Құлаат тауы Қошақ шығанағынан 18 км, Қошақ тауынан 29 км жерде, бұл – көшпелiлер үшін бала ойнап не қозы бағып келетiн қашықтық.

Сондай-ақ осы Қошақты башқұрт эпосы мен шежiресiндегi байұлы руының арғы атасы Күшлекпен де шендестiруге болады. Өйткенi: а) ол да теңiз жылқыларымен байланысты; б) байұлы этнонимiмен байланысты, ал “қазақ” (қозақ - қошақ) атағын тұңғыш иемдегендер де осы *дей-байұлдар; в) *дей-байұлдар 14 ғасырда айрақтылар (есен-қазақтар) арасында Маңғыстауда тұрған; г) Күшлек мен Қошақ есiмi түбірлес[167] (күш - қош); д) Күшлек есiмiнің этимологиясы күш (қош) түбірiнен басқа “ылақ” (вылақ, үлек, -лек) деген сумен, су жылқысымен, су жыланымен байланысты көне ұғымнан (“үлек” мақаласын қара) шыққан. Бұлардың бәрi де Қошақ жерiнің қазақ тарихында да титiмдей болса да орны бар екендiгiн көрсетедi.

_____________________________

                                                                     ***

Алта, Лаэти және Алаторпа

Әбілғазы баһадүр ханның жазып қалдырған “Түрк шежiресiн” оқып шықсақ та, оның тағы бiр еңбегi - Түрікпен шежiресiн бiр қарап шығудың сәтi түспей-ақ қойды. Ол туралы тек басқа шағын мақалаларда берiлген шағын үзiндiлерден ғана бiрдеңе бiле алдық.

Мiне, сол шежiреде мынадай жолдар бар: “Ендi Оғұржықтың әңгiмесiн айтамыз. Ол заманда Ирактың көшпелi халқы - Баяндыр елi едi. Огуржық алып баяндыр бегiнің үкiмiн тыңдады. Баяндыр бегi Огуржықпен жаман болды. Огуржықтың Баяндырмен ұрсатындай күшi жоқ едi. Мың үйлi елiмен Ирактан қашып шығып, Шемахқа келдi, олар тоғыз жүз үйлi салор, жүз үйлi қарқын едi. Онда hәм отырмай, баяндырдан қорқып, Қырымға келдi. Одан көшiп, Едiлдің суын кешiп өтiп, Жайықтың суына келдi. Осы уақытта Ала-Кеңк және Қара қаш деген жерде қаңғылы халқы отырып едi. Олардың хандарының аты – Көк Тоңлы едi. Оның қасында бiрнеше жылдар отырып, ақырында онымен hәм жаман болып шықты. Көк Тоңлы соңынан жетiп, жетi жүз үйiн алып қалды. Үш жүз үймен қашып Маңғышлаққа барып, Қара хан деген жерде отырды. Көк Тоңлы Огуржықтың қайда кеткенiн бiлмей тұрып едi, үш жылдан соң есiтiп аттанды. Оның аттанғанын Огуржық есiтiп, елiмен қашып, Балхан тауына барды” (“Жалын” журналы. N2. 1991.)[168]

__________________________

 

Түпнұсқа қолда болмағандықтан, осы бiр аңыздың қалыптасу ортасы мен уақыты туралы толыққанды пiкiр айта алмаймыз, сондықтан басқалардың тұжырым-топшыларына ғана сүйенуге тура келедi. Ал мұндай тұжырымдар әртүрлі, бiр-бiрiне кереғар түсіп жатады. С.П.Поляков аңыздан 13-14 ғасырлардағы Ирак-Иран, Әзiрбайжан жерiнен ығысқан қызылбастар тарихын көрсе, қазақ зерттеушiлерi одан бағзы оғыз-қыпшақ (қаңлы) заманының болмысын көргендей болады. Үзiндiлерге көз жүгіртiп отырып, тек қызылбастармен емес, Маңғыстау аумағының мөлтек оқиғаларымен шектеуге болар едi, өйткенi Ирақты - Батыс Азиядағы елмен емес, кәдуiлгi өзiмiздің Айрақтымен (Эрекли), Шемахты Әзiрбайжандағы қала атымен емес, қырым циклiндегi Шыман ханмен[169] (“Шынтас ұлы Төрехан” жыры) шектеуге болар едi. Аңызда айтылатын жүз үйлi қарқын этнонимi Шетпенің батыс жағындағы (Тұщыбек пен Жыңғылды ауылдары аралықындағы, жол бойындағы) Қарқын топонимiнде сақталған, ал Ала-Кеңк, Баяндыр, Қара қаш атауларын да осы Маңғыстаудың өзiнен iздестiруге мүмкiндiк бар. Өкiнiштiсi, түпнұсқамен танысудың сәтi түспедi. Сондықтан бұл жорамалды тек бос емеурiн ретiнде ғана қалдырамыз. Егер осы тұспал ақиқат болып шықса, Оғыржықтың Ирактан Қырымға, Маңғыстау мен Балқанға жасаған мыңдаған шақырымдық хикаясы Маңғыстаудың Қаратауының бiр бетiнен екiншi бетiне көшкен аз ауылдың хикаясы болып шығар едi, мiне, жергiлiктi оқиғаның бадырайып шыға келуiнің үздiк мысалы нақ осы болар едi.

____________________________

 

Тағы бiр үзiндi. “Баят тайпасынан Өгiршек деген бiр атақты кiсi шығып, Қорқыттан 300 жыл кейiн Сыр суын мекендейдi, бiрақ Қаңлы ханына бағынады. Қаңлы хандарының ол кездегi аты Көк Тонды атанады екен. Өгiршек соның қасына келiп, бiрнеше жыл отырады. Ақыры екеуi келiспей қастасып, Өгiршек Маңғыстауға көшедi. Көк Тонды соңынан қалмай қуады. Соңынан қалмаған соң, Өгiршектің айтқан толғауы мынадай екен дейдi:

Дүрмек қашып Қаңлы ханнан қыпла сүрдiм,

Қырылдасып келген елдің оңынан шықтым,

Қыршыларға, жершiлерге жол босаттым

Қайлы қарлы екi ортада да қол жұмсаттым

Қара түйе жолынан асып түстім

Қабақтыда алты жерде жұрт жұрттаттым

Күрiлдесiп артымнан жау да жеттi

Шапса кесер құрыш болатқа ту байлаттым

Қылышымды суаруға құдық қаздым

Ауа қыстап, қыр жайлап Балқан астым

Кесе жатқан Қаратауға барып кiрдiм

Алтын көздi тауысқанды келтiрдi деп

Қаз аяғы үш айырлы Тамға бардым”...

Мұндағы сөз болып отырған жер-су атауларын өлкетанушы Iзбасар Шыртанов қазiргi картамен былай сәйкестендiредi: Қабақты - Үстiрт қабағы, Балқан - Түрікпенстандағы тау, Қаратау - Маңғыстаудағы Қаратау, Алтын көздi тауысқанды - қоян деген мағынада айтады. Сол Өгiршектің хандық құрған дәуiрiнің орталығы бiздің осы күнгi Қаңға жерi, сондағы қорғандар сол заманнан қалған жұрнақтар. Осы үзiндiнi келтiрушi және кейбiр топонимдердi нақтылаушы мақала авторы Өгiршек туралы Әлкей Марғұланның еңбегiн пайланғандығын атап көрсетiптi (Әлкей Марғұлан. Ежелгi жыр аңыздар. 1985. 169-170-бб;)[170]

_______________________

 

Үшiншi үзiндi. Бұл ендi орысша берiлген. “Сегодня на Каражанбасе стоят буровые вышки, из глубины полуострова к нему идут караваны машин. А еще в 17 веке там стоял старинный город Кабаклы. И шли к нему караваны верблюдов и караваны судов: море было тогда рядом. Хан Огурджык, одно время правивший Мангышлаком, в хвалебной песне в свою честь утверждал:

Мехами, мехами я устлал я поля,

Я основал юрт удел от Кабаклы до Алета (Алта).

В 1558 году в городе Алта побывал английский дипломат и торговец Энтони Дженкинсон, возвращавщийся из экзотической Бухарии. Из его книги Путешествие от Москвы до Бухары, от Бухары до Москвы мы узнаем: Алта - город, где много мечетей и караван-сараев. Дворы его обсажены зеленью, вдоль улиц струятся арыки”.[171] Бұл - Р.Сабиров деген кiсiнiкi, ол Алта деген белгiсiз қаланы бүгінгi Құрық кентінің төңiрегiне орналастырады, сонысына қарап, оның “Қабақты” деген жердi бүгінгi Темiр-баба-Кендiрлiнің күншығыс жағында көтеріңкi тегiстiкпен (ол да “Қабақты” деп аталады) шендестiргенiн тұспалдауға болар едi, бiрақ ол Қабаклы қаласының бүгінгi Қаражанбас мұнай кенiшi маңында болғандығын айтып тұр. Кезiнде өлке зерттеушiсi Е.Өмiрбаев та Қабақты қаласы осы тұста дегендi айтыпты. Келтiрiлген бiр өлең жолының орысшасы мен қазақша нұсқаларында кереғарлығтың бар екендiгi байқалады. Қазақшасында: ‘’Қабақтыда алты жерде жұрт жұрттаттым”, ал орысшасында: “Я основал юрт удел от Кабаклы до Алета (Алта)’’ делiнген, яғни бiреуiнің “алта қаласы” дегенiн екiншiсi “алты саны” деп түсінгенi көрiнiп тұр. “Алта” деген қала болған дегендi қолай көремiз.

Тұщыбек (Маңғыстау түбегі, Шетпе кентiнен батыста 15 км жерде) ауылының солтүстігiнде (7-8 км), Батыс Қаратаудың жотасының үстiнде ‘’Алта’’ деген алқап (мола, бұлақ атауы) бар. Сондай-ақ сол таудың келесi беткейiндегi Шайыр ауылының солтүстік батысында 18 км жерде, Құлаат деген таудан оңтүстік-батыста 4 км жердегі Боқтысай қыстағының жанында ‘’Алталы” деген жер бар.

______________________________

 

Тағы бiр алт форманты бар топоним Алаторпа (Алат-орпа) деп аталады Ол Тиген ауылынан батыста 23 км жерде. (Қошақ шығанағынан шығыста 18 км жерде) Мiне, осы үш топонимнің өзара орналасуы 35 км-лiк ара қашықтық ауқымынан аспайды, сондықтан да осы үшеуiн де (Алта, Алталы, Алаторпа) бiр негiздi сөздер деп есептеудің қисыны бар. Тек осыған қатысты әлгi белгiсiз Алта қаласының орнын Қаратау жотасының екi жағынан да iздеуге тура келедi.

Бiрiншi жорамал - тау үстiндегi Алта бұлағы Қаратаудың күнгей беткейiне шығатын сайдың басында тұр. Осы сай Тұщыбек ауылы тұсында Қаратаудан шығып, ауылдың шығыс және оңтүстік шетiн айнала отырып, Оңтүстік Ақтау куэстасына шығады, осы жерде тауды қақ жарып шығатын терең сай - Сулықапы каньоны арқылы Ақтаудан да өтiп, Шақырған Ащағары деп аталатын үлкен құрғақ аңғарға шығады. Бұл аңғар Қарақия ойысына барып бiтедi. Егер, 14 ғасырдағы климат жағдайының басқаша болғандығын еске түсірiп, осы Алта бұлағынан басталған сайдың iшiнде шағын маусымдық өзен ағып жатты деп есептер болсақ, онда осы (Алта) өзенi Тұщыбек ауылын жанай өтiп, Сулықапы, Сарытаған арқылы бүгінгi 15-разъезд тұсына дейiн аққан болар едi. Ал әлгi Галкиннің сол разъезд маңындағы бес қамалдың орны табылды дегенi осы Алта өзенi мен Алта қаласына қатысты болса ше? Тiптi сол Алта дегенiмiз - бүгінгi Тұщыбек ауылы болуы әбден мүмкiн.

Екiншi жорамал - тау басындағы Алта бұлағы мен қорымы бар алқап Батыс Қаратау жотасының суайрығына тым жақын жерде орналасқан, ал егер Алта атауы тек бұлаққа ғана емес, оның қасындағы суайрық сызығында жатқан пенеплен-биiкке де қатысты болса ше? Яғни Алта - Қаратаудың биiк нүктесiнің аты болса ше? Онда осы суайрықтың терiстiк бетiнен де Алта атты басқа бiр бұлақтың болғандығын долбарлауға болады. Бұдан басталған шағын өзеншiк болған болса, ол өзен бүгінгi Шайыр ауылын шығыс жағынан жанай өтiп, ауылдың солтүстігiндегi тауаралық ойға (ол кезде көлшiкке) құйып жатқан болар едi. Мiне, бұл жағдайда Алта қалашықының орнын Шайыр жағынан iздеуге тура келер едi. Оның үстiне Солтүстік Ақтау жотасының терiстiк жағында Алаторпа (Алаторпа-Қошақ) алқабы да осы Алталардан алыс еместiгiн айтып өттiк.

___________________________

Үшiншi жорамал - әлгi өлеңдегi Алта топонимiмен қатар айтылатын Қабақты деген жер-су атауы осы Алаторпа маңында бар. Қабақты бұлағы Солтүстік Ақтау жотасының терiстiк жағында, Алаторпа төбесiнен оңтүстік-шығыста бар болғаны 12 км жерде, Тиген ауылының оңтүстік-батысында 15 км жерде, яғни Оғыршықтың Алтадан Қабақтыға дейiнгi жұртым болды деуi осындай шағын бiр рулық шаруашылық алқап болуы әбден мүмкiн.

Тек осы Алта қаласының атына қатысты тағы айтарымыз – 14 ғасырдағы итальян сауда картасында көрсетiлген беймәлiм Лаэти қаласын осы Алта қаласымен сәйкестендiру мәселесi (алта - алаты - алаэти - лаэти), өйткенi атаулар тым ұқсас сияқты.[172] Алаторпа төбесiнің (76 м) орналасқан тұсы бүгінгi теңiз жағалауынан 18 км жерде, ал теңiз деңгейiнің (-25-24) м-ге көтерiлген жағдайда теңiз осы төбеге 10-13 км жерде жатыр едi. Бiз төбенi айтып отырмыз, ал қала болса тек сол төбенің басында ғана емес, оған таяу жердегi теңiз жағалауында да тұруы әбден мүмкiн ғой. Алаторпадан Қошақ тауы 14 км жерде, ал Алаторпаның оңтүстік-батыс-батысқа, Құлаат тауына қарай жүрген жолдың бойында, 7-8 км жерде, Солтүстік Ақтау жотасының терiстiк етегiнде Шорым немесе Бас Шорым деп аталатын құдық бар. Өлкетанушы Есбол Өмiрбаев Шорым тауында[173] орналасқан бiр қаланың орнын тапқаны туралы мәлiмет бар, егер осы Шорым тауы мен Шорым құдықы алқабын бiр жер деп түсінер болсақ, онда нақ осы, бүгінгi Алаторпа төбесiнен небәрi 7-8 шақырым жердегi көне қала орны бiз iздейтiн Алет, Лаэти болуы әбден мүмкiн.

Алет, Лаэти және Алаторпа, Алта, Алталы, Алатбас (Қарақия маңында) сияқты атаулардың орта түбірi ретiнде Алат немесе алт түбірiн қарастырып көрер болсақ, оларды бiр этноним, ел-жұрт аты ретiнде тексерiп көргеннің артықтығы болмас. Бiрақ бiзге нақты алта, алат этнонимдерi белгiсiз, тек есен-қазақтық қисынға сай топшылаумен ғана шектеле аламыз. Әзiрге екi түрлі жорамал ұсына аламыз.

______________________________

 

Бiрiншi тұспал – ”Алты ауыл ұлысына” қатысты әңгiме. 16 ғасырдың екiншi жартысында Жем бойында қалған ноғайлының “Алты ауыл (алтуыл)” ұлысы сол замандарда, қалмақтар келiп жеткенге дейiн Маңғыстауда да тұрған деген пiкiрлер бар. Мысалы, Есбол Өмiрбаев кезiнде Мамай бастаған “алты-ауылдығтар” 15-ғасырдың ортасында Маңғыстауға кiрiп, түрікпендi қуып шықты деп жазған болатын.

Бiздің осы “алты ауыл ұлысына” қатысты ой түйінiмiз екеу:

Бiрiншiден, - “алты ауыл ұлысы” этникалық жағынан ноғайлардың iшiнде байұлы-алшындарға жақын болған. Кейiн олардың бiр бөлiгi қайтадан алшынға сіңген. Байұлы шежiресiндегi өкпелеп, бөлiнiп кететiн Алтытабан мен Алтыбасар ру аттарын осы алты ауыл атауынан емес-емiс еске қалған сарқыншақтар деп қабылдауға әбден болады.

Екiншiден, - бiздің саралауымыздың нәтижесiнде айтарымыз, - Едiге және оның ұрпақтары деген жырлар 16-ғасырдың аяғында осы алты ауылдықтар арасында қалыптасып, қазақ пен басқа ноғайға, түрікпенге, татарға т.б. таралған.

Мiне, осы маңғыстаулық алт негiздi атаулар осы Алты ауыл ұлысының тарихына байланыстыруға салуға болар едi, бiрақ Лаэти қаласы итальян саудагерлерiнің картасында 14-ғасырда, яғни Алты ауыл атауы шыға бастаған уақыттан аттай екi ғасыр бұрын көрсетiлген делiнедi. Осыған байланысты екiншi топшы да бар.

Екiншi тұспал – алтытабан және алтыбасар болжалды этнонимдерi хақындағы әңгiме. Кiшi жүздің байұлдар бiрлестiгiнің шежiрелiк аңыздарында алт негiздi екi белгiсiз (абстрактылы) рудың аттары бар. Ол - Алтытабан мен Алтыбасар. Бұл туралы 1994-жылы Хамит Мадановтың құрастыруымен жарық көрген “Кiшi жүз шежiресi” айтып өтедi. Шежiренің сол нұсқасына жүгінсек - он екi ата Байұлы құрамы мынадай; Қыдырсиық, Бақытсиық, Сұлтансиық, Жаппас, Берiш, Адай, Есентемiр, Таз, Алтытабан, Алтыбасар, Дуатимес, Құлақасқа. Ең әуелде, о баста он екi ата Байұлын осылар құраған. Ал алғашында Байұлы құрамында болған Алтытабан, Алтыбасар, Дуатимес, Құлақасқа үш сиыққа өкпелеп, бөлiнiп көшiп, Iле өзенiнің бойына қоныстаныпты деген аңыз бар. Яғни нақты дерегi жоқ, өкпелегiш төрт рудың екеуiнің есiмi ұқсас, екеуiнде де алты деген ортақ сөз бар. Аңыздағы аталған Iле өзенi дегенi кейiнгi уақыттардағы халық шежiрешiлерiнің, олардан өзгертусiз қабылдап алған бiлгiр-комментаторлардың еңбегiнің нәтижесiнде қыстырылған атау, ал жалпы аңыз бен бөлiнеген рулар мәселесiне келсек, олардың аты күмәндiлеу болса да, тарихи қисыны бар. Есен-қазақтардың этникалық негiзiн құраушы басты субстраттың *дей-байұлдар болғандығын ескерсек, байұлдардың құрамына кiрген топтардың бiр шетi 14 ғасырда Маңғыстауда да тұрғандығын сенiмдi түрде айтуға болады.

Осы тұспалға сабақтас әңгiме ретiнде А.И.Левшиннің қазақ халқының шығу тегiне байланысты келтiрген бiр аңыздық вариантын келтiруге болады: “Многие киргиз-казаки думают, что они составляли некогда один и тот же народ с алатами, или сибирскими татарами, что отделились от них по внутренним несогласиям, что сначала были управляемы несколькими султанами, что потом один из них, по имени Алача, приобрел власть над всеми прочими и сделавшись главою народа, решился напасть на Бухарию с тремястами воинов”..[174].

___________________________

 

Ары қарай жалғастырмай-ақ осы үзiндiмен шектелер болсақ, бiр жағынан қазақтардың сiбiрлiк татарлар немесе алаттардан әуелi бiрге тұрып, артынан бөлiнiп кетуi Байұлының ұлдарына өкпелеп кеткен Алтытабан мен Алтыбасар аңызын еске түсірiп тұрса, екiншi жағынан, бұл оқиға, егер тарихи тенденция деп қабылданған жағдайда, 15-16 ғасырлардағы көшпелi өзбектердің Сарыарқадан, яғни Оңтүстік Сiбiрден Орта Азияға қоныс аудару дәуiрiндегi белгiлi-белгiсiз миграциялық лектен хабар бергендей болады. Ноғай қоғамының 15 ғасырдағы ықтимал шығыс, сарыарқалық тобын құраған *дей-әлiмдер мен *дей-арғындар мейрамдар алаттармен бiрге тұрған, Тобылдан Ертiске, Түменге дейiнгi аралықта мекендеген. Кейiн *дей-әлiмдер өзбектермен бiрге Сырдария, Қызылқұм, яки Бұқар аймағына қоныс аударғанда, ал *дей-мейрамдар арғындарға қосылғанда, алаттар Сiбiр хандықының құрамында қалып қоюы әбден мүмкiн. Бүгінгi Тюмень, Томск, Новосибирск облыстарында тұратын барабалығ, тобылдығ және томдық татарлардың бiр этникалық компонентi осы алаттар болуы мүмкiн. Өйткенi сiбiрлiк татарлар да, астрахандық татарлар сияқты өздерiнің тегi жағынан ноғайлы ортасының ру-тайпаларынан шығарады. Сондай-ақ осы екi этнографиялық топтың iшiнде басқа татарларға қарағанда антропологиялық типi жағынан Қазан татарларына емес, қазақтар мен ноғайларға жақын, яғни үлкен монголоид нәсiлiнің оңтүстік сiбiр типiндегi адамдар басым болып келедi.[175] Мiне, осы алаттар 14 ғасырда Маңғыстаудағы есен-қазақтардың құрамында болып, олардың қоғамы ыдырап кеткен соң, 15 ғасырдың басында *дей-уақ, *дей-әлiм, *дей-мейрамдар сияқты Маңғыстаудан Сарыарқаға, яғни Есiл-Тобыл аймағына кетуi мүмкiн. Левшиннің жазған алат пен қазақтың екiге айырылып, қазақты Алаша хан билеуi, олардың Бұқарға шабуыл жасауы дегенi бiз көрсеткен осы жәйтен кейiнгi, яғни 15 ғасырдың екiншi жартысынан кейiнгi жылдар iшiндi болып өткен оқиғаларға ұқсайды. Осы тұспал рас болса, онда 14 ғасырда Маңғыстауда алат атты рудың болғандығына, Алта, Алаторпа, Алталы, Лаэти сияқты топонимдердің нақ осы руға қатысты екендiгiне сенуге болады. Бiз әлгi итальяндығ карта туралы да, алты ауыл туралы да толыққанды ештеңе бiлмеймiз, көзiмiзбен көрiп, қолымызбен ұстап көргенiмiз жоқ, сондықтан бұл мәселенің басын (Лаэтиге қатысты) ашық күйiнде қалдырғанды жөн көремiз.

__________________________

                                                                        ***

Қарахан, Қара хандар және Қараған түп

Маңғыстау түбегінің тарихи нысандармен барынша мол қамтылған өңiрi - Қараған түп өңiрi. Бiздің “қырым” циклi жырларының оқиғалары мен ономастикалық кешенiн 14-ғасырдағы Маңғыстау мен Үстiрт кеңiстiгiмен байланыстыру әрекетiмiздің аясында осы Қараған түптi қоспай кетуiмiз  жөнсiз болар едi.

Әдетте, “Қараған түп” немесе “Түпқараған” сөзiнің төркiнiн “қараған” деген бұта-ағаштың атымен байланыстыру үрдiсi қалыптасқан, ал оның төркiнi басқа ұғымды бiлдiретiндiгi ешкiмнің ойына келмеген сыңайлы.

 Қырым циклi жырларында қара делiнетiн бiрнеше батыр бар. Қарабалта – “Аңшыбай” жырындағы ындыс елiнің батыры, Ақорал ханның әскербасысы, Қараменде – “Қарадөң” жырындағы қалмақ ханы, және Қарахан – “Ақжонасұлы Ер Кеңес” жырындағы қалмақ ханы. Осы соңғысын кейде Қара деген хан деп және Қара деген батыр деп есiмдi екi бөлiп айтады. “Шора” жырының басқа бiр нұсқасында да Қарахан - түрікпен елiнің ханы делiнедi.[176] Сонымен бiрге Қара түбірiне негiзделген әйел атаулары да бар. Қaраүлек кемпiр - Орақ пен Мамайдың шешесi болса, Қарабек - Сарыбайдың қызы, Ер Қосайдың әйелi, Қарахан - қалмақ ханы Қозанның қызы, Мамайдың екiншi әйелi (“Орақ-Мамай”). Осы әңгiмелер iшiндегi бiздің назарымызды аудартатыны - Қарахан есiмi. Ол ер адам аты түрінде де, әйел аты түрінде де кездеседi. Жалпы осы қаралардан әзiрге нақты зерттеулiк қорытынды жасай қою қиын, дегенмен осы қара сөзiнің тек қара түсті бiлдiретiн кең таралған сөз дей салмай, оның басқа мағыналық жолдарын iздестiрiп көрген дұрыс сияқты. Мұндай жол табылып жатса жақсы, ал табылмай жатса - оған да ренжи қоймаспыз.

Бiрiншiден, - Қарахан есiмi Орта Азия мен Қазақстанның бiр бөлiгiнде 10-ғасырда өмiр сүрген түрктердің алғашқы мұсылмандық мемлекетi - билеушi әулет атымен аталған Қарахан мемлекетiнің атымен байланысты болуы әбден мүмкiн, бiрақ тарихи-географиялық, уақыттық тұрғыдан осындай мүмкiндiктi күмәндi дей аламыз, дегенмен осындай сабақтастықтың әлсiз де болса ықтимал тұстарының да бар екендiгiн айтуымыз керек сияқты, олай деуге кейбiр дiни-мәдени жәйттердің болуы себепшi болмақ

_____________________________

 

Қарахан мемлекетi - түрк тiлдi халықтардың бiрiншi мұсылмандық мемлекетi болды. Түрк танымы мен ислам қағидалары осы қоғамда белгiлi бiр қауышу дәуренiн өткiздi. Мұсылман сопыларының алғашқы толқынының шығуы мен Орта Азияға келуi осы кезеңге келедi, сопылық поэзия мен сопылардың далалық-түрктiк мифологияны ислам нормаларына қарай бейiмдеуi де осы кезеңде басталған. Сондықтан 14 ғасырдағы Даланың толық исламдану дәуренiнің[177] қарқын алған кезеңiнде жыр жасаушылар қатарына сопы-дәруiштердің де қосылуы қолжазбаларда ғана сақталған Қарахан атын ендi эпостағы бiр ел кейпiнде тiрiлтуге мүмкiндiк берген сияқты. Бiрақ бұл ықтималдық тым болмашы ғана, сондықтан осы жорамалды негiзгi қисын ретiнде қарастыра алмаймыз.

Екiншi бiр Қарахан - Түрікпен-оғыздың мифогенеалогиялық дәстүрінде болған Өгiзханның (Оғызханның) әкесi делiнетiн Қарахан образы. Ол да түрікпендердің айрақты жұрты үшін жиынтық-стереотиптiк образы ретiнде ноғайлы жырына кiрiгуi әбден мүмкiн әрi қисындысы да осы. Бұл бiрiншi ықтималдыққа қарағанда ойға қонымды жорамал.

Үшiншi Қарахан - қара атауының этноним болу ықтималдығы, яғни осындай атпен орта ғасырлардағы Маңғыстауда, жалпы Арал-Хазарлы аралықында бiр шағын рудың өмiр сүру мүмкiндiгi. Ортағасырлық түрікпен делiнетiн Қара-ойлы, Қара-чока, Қарадашлы деген ру атаулары деректерде кездесiп қалады, олардың кейбiрi (мысалы, қарадашлы) - бүгінгi түрікпен арасында бар болса, ендi бiрi (Қара-чока) - бүгінгi түрікпендердің үлкен руларының құрамындағы шағын аталар түрінде (жәумiттегi) сақталған. Ал бүгінгi ерсарылар құрамында ‘’каре’’ деп аталған ата тармағы бар. Мiне, осы ру-тайпалардың бiрi болмаса екiншiсi жеке қара атымен орта ғасырларда өмiр сүруi мүмкiн. Әрине, осы жорамалдар да өте әлсiз топшылауға негiзделген, бiрақ басқа материалдар табылып жатса, олардың сенiмдi дәлелге айналуға мүмкiндiгi бар.

_______________________________

 

Егер “Қарахан” сөзiн жай ғана эпостық топоним дер болсақ, онда оның ықтимал нақты тарихи-географиялық прототопонимiн iздеуге тура келедi. Бiз 14-ғасырдағы жырды жасаушылардың шығармашылық базасының географиялық орны Батыс Қазақстан деп қабылдайтын болсақ, Қарахан деген жердi де осы аймақтан iздеуге тура келедi. Ақтөбе облысы жерiндегi Қара Қобда өзенiнің бастау алатын тауының аты “Қарақан тау” делiнедi, бұл жер аты эпос жасаушы шеңбер iшiнде жатыр, сонымен қатар осы аймақтың басқа да эпостық-географиялық нысандары бар болуы ақтөбелiк Қарақан-тауды үмiткер етедi: бiрiншiден, осы Үлкен Қобда өзенiнің сол жағалық бөлiгiнде, Ақтөбенің батысындағы Новоалексеевка селосы маңында мифоэпикалық батыр - Абаттың моласы тұрса, екiншiден, осы өзеннің қазақ-орыс шекарасындағы Елек қаласы тұрған жерде Елек өзенiне құюына 20 км қалған жерде қарақыпшақ Қобыландының да моласы бар. Екiншi үмiткер - Маңғыстау түбегіндегi ‘’Қараған түп’’, немесе түбек деп аталатын, қазiргi карталарда “Түпқараған” делiнiп жүрген территория.

                                                                   ***

Қарахан - Ер Кеңестің қарсыласы, сондықтан осы есiмдердi (Қарахан - Қеңес) қосағында қарастырған кейбiр жәйттердi көрсете алады деп ойлаймыз.

Бiз Кеңестің әкесi делiнетiн Ақжонастың осы Шығыс Хасарлы аймағына белгiлi Тақ Юнус (Тақ Жүніс) есiмiмен байланысты болуы мүмкiндiгiн айта аламыз (ол жөнiнде сәл кейiнiрек), оның да бастапқы образын Маңғыстаумен байланыстыруға мүмкiндiк бар. Осы орайда ендi Кеңестің де эпикалық образының төркiнiн де Маңғыстаудан iздеудің қисыны келедi.

“Кеңес” сөзiн бүгінгi қазақ тiлiнің белсендi қорындағы “бiрiгiп ақылдасу, шешiм шығару, сөйлесу” деген мағынасымен келте түсіндiре салудың ретi жоқ сияқты, қанша дегенмен бiз көне эпостық батыр есiмiн қарастырып отырмыз ғой. Кеңес - ежелгi “қанғ” (кенг) сөзiнен өрбiген деуге негiз бар (Канг-ас > Кенг-ес > Кең-ес). “Канг” түбірiнің әр заманғы, әр ортадағы мағыналары әртүрлі болған деудің қисыны бар, ал бiздің жағдайымыздағы оның мәнi “баяғыдағы ата-бабалар елi” дегенге келедi. Бұл - эпостық Кеңестің образының қалыптасуында, тiптi эпостық қалыптасуына басқа бiр тым көне мифтiк-эпостық туындының субстраты қатынасқан деген жорамалды айтқызады. Яғни бiз оның бейнесiнен 14 ғасырдағы тарихи прототиптi iздестiре алмаймыз. Осы пайым Кеңестің эпостық қарсыласы - Қарахан есiмiнің төркiнiн түсіндiру нәтижесiмен де үндесiп жатыр.

Қара деген қалмақ есiмi қырым циклiнде тек “Ақжонас ұлы ер Кеңесте” кездескенiмен “Сүйінiш” жырында дәл сол кейпiнде қайталанады. Ал Қарахан деген есiм “Орақ-Мамайда”, Қараменде деген қалмақ “Қарадөңде”, Қарабалта есiмi “Аңшыбай батырда” кездеседi.

Қарахан сөзiнің бастапқы айтылу түрі, бiздің ойымызша, - “Қара қанғ”, яғни осы есiмде де ежелгi “қанғ” сөзi бар. Жырдағы бiр қанғ есiмдiнің (Кеңестің) екiншi “қанғ” есiмдiге (Қараханға) қарсы тұруы, сiрә, жаңа эпос жасау тұсында компилятивтiк материал ретiнде пайдаланылған көне мифтiк-эпостық дүниенің тұтастығы бұзылған сыңайлы, өйткенi Кеңес те, Қарахан да бiр мифтiк бастаудың бейнелерi дегенге ден қоюға болады. Ол осы екi Қанғыны, Қараханды Маңғыстаумен байланыстырудың қисына бар ма? Бiздіңше, бар.

Мiне, осындағы Қараған түптің аты дәстүрлі айтылып жүрген Қараған деген бұта-өсiмдiктің атына байланысты шыққан емес, бағзы бiр “Қара қанғ” деген бастапқыда мифопоэтикалық географиялық атау болып, кейiн реалды географиялық атауға айналған ұғымға байланысты шыққан деудің жөнi бар.

Бiрiншiден, бүгінде Форт-Шевченко қаласы орналасқан Қараған түбекте (бүгінгi жазба әдебиетте оны Түпқараған деп атау қалыптасқан) ‘’Қаңға-баба’’ деген тарихи, сәулет нысаны мен беймәлiм ‘’Қараған-әулие’’ деген киелi нысаны бар. Екеуi де көне керуен жолдың бойында орналасқан. Зерттеушiлер Қаңға-баба нысанының салыну уақытын 13 ғасырға дейiнгi заманға апарады. Бұл жерде мешiт, бейiттер сияқты реалды құрылыстардың салыну уақыты мен Қаңға-баба образының қалыптасу уақыты бiр-бiрiне сәйкес келмеуi мүмкiн. Қазақтар да, олардың алдындағы түрікпендер де осы әулие туралы есiмiнен басқа ештеңе қалдырмаған. Соған қарағанда оны тым көне заманнан әуелi оғыздарға, сосын - түрікпендерге, олардан - қазақтарға жеткен бейне деуге негiз бар. “Қаңға” (қанғ) есiмi оны ертедегi печенегтермен (қаңғарлармен) байланыстырады. Тек қиыспайтын бiр жәйт - араб-парсы құжаттарындағы екi-үш ауыз сөйлемге қарап, зерттеушiлер печенегтердi Маңғыстауға Үстiрт, Борсыққұм жақтан 9 ғасырдың аяғында келiп жетiп, арттарынан өкшелеп жеткен оғыздарға байланысты түбектi көп тұрақтай алмаған дегендi айтады. Мұндай жағдайда қaңғарлар “қараған”, “қаңға-баба” сияқты басқа да қанғ түбірлi топонимдердi аз уақыт iшiнде қалыптастыра алмаған болар едi. Сондықтан бұл тұста – мөселе басы ашық. Ал белгiлiсi - осы “қанғ” ұғымына байланысты мифопоэтикалық ономастикон оғыз бен соңғы босқын-қаңғарларға дейiнгi ғасырларда қалыптасып үлгергендiгi.

Олай дейтiн себебiмiз: түбектің “Қара қанғ” – “байырғы, ежелгi Қанғ елi” атануы үшін кемi 100-200 жылдық уақыт керек болады. Ал осы байырғы Қаңғаның қақ ортасында әулие Қаңға-бабаның орналасуына қарап, белгiсiз маңғыстаулық қаңғ-лардың осы өңiрде ұзақ тұрғандығынан хабардар етедi. Осыған байланысты бiр түйіндi шығармас бұрын Маңғыстаудағы басқа “қанғ” түбірлi топонимдерге қысқа да болса тоқталып өтелiк.

Маңғыстау түбегінен Хaрaзым бағытындағы Үстiртке шығатын жалғыз қақпаны “Босаға” деп те, “Қараған-Босаға” деп те атайды. Босаға - есiк ең ұзақ пайдаланылған Хaрaзым - Маңғыстау керуен жолының бойында жатқан түбектің кiре берiс қақпасы. Осындай аса маңызды географиялық нысанның “Қараған-Босаға” деп аталуына қарап, ‘’осы Қараған сөзi бүкіл Маңғыстау түбегінің бүгінде ұмыт болған байырғы аттарының бiрi емес пе екен?’’ деген ой келедi. Өйткенi осы ойдың, топшының қисыны бар.

Бүкіл Маңғыстау түбегі 9-10 ғасырлардан бастап “Маңғыстау” деп аталды ғой, ал оған дейiн “Қара-қанғ” деп аталсын делiк. Онда оның сол замандағы жалғыз дамыған өркениеттi көршiсi - Харазымға апарар жолындағы басты географиялық нысанның “Қара-қанғ елiнің қақпасы” (кейiнгi Қараған-Босаға) делiнуi қисынды болып шығады. Ал бүгінгi “Қараған түп” (Түпқараған) Үлкен Маңғыстаудың түбі, барынша қорғалған тылы, төрi болып саналады. Нақ осы түпте беймәлiм Қанғ-маңғыстаулықтардың ықтимал орталық киелi нысаны болып есептелетiн Қаңға-бабаның орналасуы да осы логикалық тiзбекке сиып тұр. Кейiннен бүкіл түбек жаңа келiмсектер - мандардың келуiне байланысты, оғыз тiлiнде “Маңғышлақ” деп атала бастаған тұста бұрынғы жалпы атау “Қара-қанғ” тек солтүстік-батыстағы қуыс - Қараған түбек атында сақталып қалған.

Қырым циклiнде кездесетiн “Кеңарал” топонимi осы Маңғыстау түбегінің көне атауынан хабар бергендей.[178]

Бер жағында тағы бар

Кеңарал деген бұл дала

Елi бiр әне оңаша

_____________________

 

Жерi жақсы тамаша (Нұрадын. Батырлар жыры. 5 том. 1989. 106-б). Жырдағы Нұрадын батырдың жорық маршрутына (Үш қияннан Түрікпенстанға) қарай картаға көз жүгіртсек, осы жол бойында жатқан Кеңаралдың реалды картада Маңғыстау түбегіне сәйкес келетiнiн аңғару қиын емес. Дала, жерi жақсы тамаша, әрi елi оңаша орналасқан Кеңарал барлық сипаттамасына қарай, Маңғыстауға дөп келiп тұр. Бұл жағдайда “Кеңарал” сөзiнің төркiнi анық айтылып тұрғандай кең арал емес, “қанғ-арал” деген сөз немесе “қаңғар ел”, “қаңғарлы”, “кеңгер ел”, “кеңгерлi” сияқты тарихи этноним болатын сияқты. Бұл атау пешенек жұртына қатысы, яғни пешенектер “қаңғар” деп те аталған. Сондай-ақ қыпшақ арасында да “қаңғар-оғлы” немесе “қаңғарлы” деген этнонимнің болғандығы белгiлi. Ергер маңғыстаулық оғыз-түрікпендер арасында осы этнос аты жергiлiктi аңыздардағы бұрынғы ел аты ретiнде 14 ғасырға дейiн сақталған болса, онда осы атау 14 ғасырдағы есен-қазақтардың фольклорына да белгiсiз, арты бос “Кеңгер ел” > “Кеңарал” топонимiне айналып та кетуi әбден мүмкiн.

Маңғыстаудың таулы өңiрiнде Қаңғырғаз (“Қаңғыр қазы” деп те атайды) деген әулиелi орын бар, ол Шайыр ауылының оңтүстік жағында, басында қарағаш өскен нысан. Қасында қара тастан салынған ескi құрылыстың қирандысы бар, аңыз әңгiме бойынша әлгi қиранды бiр кездердегi медресе-мешiттің орны екен, “осында бiр молда бала оқытыпты, бiр жаугершiлiк заманда осы молда мен қырық шәкiртiн жаулар қырып кеткен деседi”.

“Бiр молда бала оқытыпты, жаулар келiп молданы қырық шәкiртiмен бiрге қырып кетiптi, шәкiрттерiнің бiреуi қашып шығып, көп ұзаңқырамай ол да жан тапсырыпты” - осындай оқиғамен түсіндiрiлетiн әулиелер Маңғыстау жерiнде бiршама көп, әдетте оларды бала әулиелер (бұл жөнiнде жеке әңгiмеледiк) деп атайды. Бұл әулиелердің түсіндiрмесi бiреу: олардың барлығы да жаугершiлiк кезiнде қаза болған қырық шәкiрттің бiреуi ретiнде суреттеледi. Мiне, осындай қырғынға ұшырап жатқан шәкiрттер арасынан Қаңғырғаз есiмдi шәкiрт жаралы күйiнде қырғын болған жерден бiраз жерге шейiн жүгірiп, барып жан тапсырыпты. Кейiнiрек өлiктердi жерлегенде әлгi баланы да сол өлген жерiнде бөлек жерлептi де. Не ғажап екенi белгiсiз, сол шәкiрттің қабiрiнен тамыр тартқан қос бәйтерек өсiп шығады. Анау-мынау емес, әрғайсысы төрт адамның құшағына зорға сиятындай қалыңдыққа жете өскен екен.Сол ағаштар Бекет ата дүниеден өткен күнi (яғни 1813-жылы) бiр сәтте жапырақтарынан айырылып, тамырынан қопарыла құлаған деседi. Жергiлiктi халық аузында сақталған әңгiмелерге қарағанда, Бекет ата Қаңғырғаздың аян-пiрi болған екен.[179] Аңыз оқиғасы желi 14 ғасырдағы Маңғыстаудағы ислам дiнiнің таралуы заманына мегзейдi, ал Қаңғыр бейнесiнің арғы жағында одан да ежелгi Қанғ-түбірлi есiмi бар образдың жатқандығын жорамалдауға да болады. Қаңғырғаздың үлкен қарағаш түріндегi киелi нысан болуы мен қаңлы руының бәйтерек ұранды болуы арасында ортақ қайнар жатқандығы да жоққа шығарылмайды. Қалай болғанда да, осы Қаңғырғаздың[180] Қаңға-баба, Қарағандармен белгiлi бiр генезистiк ортақтықы бар екендiгi айқын.

Түйін. Кеңес пен Қарахан бейнелерiне байланысты оқиғалар негiзiнде жергiлiктi маңғыстаулық аңыздар кешенi жатыр деп топшылауға болады. Олар 14 ғасырдың тарихи оқиғаларының аңыздалған түрі емес, 14 ғасырға дейiнгi маңғыстаулықтар арасында сақталынып келе жатқан көне аңыз-мифтердің кейiпкерлерi, тек 15-16 ғасырлардағы ноғайлы эпос жасау заманында Маңғыстаудан тыс жерлерде жаңа эпосқа пайдаланылғандығтан көне сипаты мен маңғыстаулық реңк жойылып кеткен.

____________________________

                                                                       ***

Шыман хан қызы Шыңбике. “Шынтасұлы Төрехан” жыры - қырымдық жырлар iшiндегi мифологиялық сипатты көбiрек сақтағандардың бiрi. Жыр оқиғасы Төреханның жорыққа кетiп, елге оралмаған соң, қарындасы Ханбибiнің iздеуi, оның жолшыбай ағасы орға салып кеткен Қодарқұл дәудi құтқарып, оның көңiлдесi болуынан басталады. Дәудi үйiне әкелiп жасырып баққан Ханбибi ағасын әртүрлі сылтаумен өлiмге жұмсайды. Мiне, осындай сапарлардың әрғайсысында Төрехан батырға Шыман ханның Шыңбике деген абыз қызы кездесiп отырады, батырға алдын ала болатын оқиға барысын айтып, ақыл-кеңестерiн берiп отырады. Қарындасының дәумен ашына болып, ағасын өлiмге жұмсауы - қазақ ертегiлiк дәстүрінің жиi қолданылатын трафаретi, Ханбибi сияқты кейiпкердi мифологияда “күркiретушi, найзағайшы тәңiрдің жұбайы” деп атайды, оның күйеуiне (жырда қарындасының ағасына) сатқындық жасауы - мифологиядағы күн күркiретушi әйелiнің өз күйеуiнің дуалистiк қарсыласымен, о дүние тәңiрiмен көңiлдес-ашына болып, күйеуiне қарсы әрекеттерге баруы болып табылады. Әдетте, осы сюжет пен түсінiктi үндiевропалық мифологиянiкi дегенiмен оның бейнелерiнің тегi туралы әлi де болса iзденiстер қажет, бiрақ нақ осы жерде бiздің әңгiмемiздің нысаны - Шыман мен оның қызы Шыңбикенің есiмдерi болмақшы.

Шыңбике - жырлар шоғырында әйел образдарының iшiндегi ең көрнектiлерiнің қатарындағы бейне, ол - сиқыршы және сәуегей-көрiпкел функциясына ие. Қазақ архаикалық ертегiсi - Еркемайдардағы күнтектi батырдың қырымдық параллелi осы Төрехан батыр болса, Еркемайдарға көмектесетiн үш жауынгер-абыз қыздың орнына осы Шыңбике ару келiп тұр. Шыңбике Шынтас батырға не болғанын және болатынын айтады, тапсырылған iстi қалай орындау жолдарын көрсетедi және тiкелей жәрдем бередi (құлын қарақұс қылып беруi), яғни бiз бұл жерден әлгi Ардвисура Анахитаның мифтiк (батырларға жәрдем беретiн, және тiлектерiн қабыл қылатын) функциясын көрiп отырмыз. Расында да, Шыман хан қызы Шыңбике - Ардвисура Анахитаның кейiнгi эпостағы трансформацияланған бейнесi болып табылады.

Бiрiншiден, оның әкесiнің есiмi болып тұрған Шыман немесе Шұман - суға байланысты ұғым, Аңшыбай батыр жырында ындыстар елi Шұман деген[181] көлдің жағасында екендiгi айтылады, яғни - Шұман - мифтiк-эпостық көлдің аты. Бұл сөздің этимологиясы “Аққу” немесе “Аққу-адам көлi” (шу/ман > қу/ман - қу, аққу-адам) деп аударылады. Оның бiр нұсқасы Құн-авар (3-8 ҚҚ) дәуiрiнде герман эпосына кiрiккен, яғни осы герман эпосында кездесетiн Сванфельд – “Аққулар аңғары” топонимi мен Шұманкөл бiр тұрпатты ұғымдар болып табылады. Қызықты жерi, герман тiлдерiнде “суан”, “сван”, “свен” сөздерi аққу, қу дегендi бiлдiредi, яғни осы сөздің түбірi (св > су > қу) түрк пен гермен тiлдерiнде бiрдей болып тұр. Мiне, Шыңбикенің су мен аққуға байланыстылығы оның образын дәстүрлі су перiсi бейнесiндегi мифтiк кейiпкер екендiгiн көрсетедi. Ал оның сәуегейлiк қасиетi мен батырға қамқорлығы оны расында да Ардвисура Анахита етедi.

                                                                       ***

Шыман сияқты есiмдер қазақ шежiресiнде жеткiлiктi, мысалы, Шеркеш руының шежiресiнің бiр вариантында бұл ру бес атаға бөлiнедi, олар - Қосым, Қойыс, Жауғашты, Шұман, Қылышкестi. Асқар-байбақты руының тiнбақты бөлiмiнде қынық атасынан тарайтын шоман (шомаш) тақтасы бар. Қазақта шөмекей, шөмен, шоман деген ру есiмдерi бар, олар Кiшi жүздің әлiм тобына кiредi, мiне, осы әлiмдiк есiмдердің жырдағы Шыманмен генетикалық байланыс мүмкiндiгi тексерiлудi қажет етедi, бiрақ тарихшылар шөмен-шөмекейлердi ертедегi чумугуньдермен байланыстырады, ал олар 7-8-ғасырларда оңтүстік қазақ жерлерiнде тұрған делiнедi, сондықтан оны жырдағы есiммен ұштастыруды кейiнгi әңiмелердің сыбағасына қалдыра тұрамыз.

__________________________________

 

“Алтын Орда” газетiнде Ақтөбе облысының Ойыл өзенi алабында, Теректi ауылынан батысқа қарай 7-8 км жергi өзеннің екi бетiн алып жатқан төмпешiктер туралы, олардың қала орны екендiгi және Шыман хан ордасы деп аталғандығы жазылыпты. Ел аузында осы жер туралы екi түрлі аңыз сұлбасы сақталған екен, бiрiншiсiнде “осы жерде Шыман ханның ордасы болыпты, айнала қоршалған қамал болғандықтан, жау жердің астын қазып келiп, дәрi салып құлатып алған” делiнсе, екiншi аңызда керiсiнше, “осы жердегi ноғайлықтардың немесе қалмақтардың қамалы болған, оны Шыман хан келiп шауып алғандығы” айтылады.[182] Мақала авторы Шыман ханның кiм екендiгiн бiлмейдi, өз кезегiмiзде бiз осы нысанның ноғайлы жырларының қалыптасу ареалында жатқандығын ескерiп, Шыман ханды жырдағы ныпсыласымен шендестiрiп көрудің қажеттiлiгi бар екендiгiн айта аламыз.

Ал ықтимал жыр жасаушы ареалдың бiр пұшпағы болып саналатын Маңғыстау-Үстiрт кеңiстiгiнен осы Шыңбике, Шұмандардың iзiн қарастырар болсақ, Маңғыстау-Үстiрт аймағында Шөмен деген қорымдық (Бейнеу ауданы, Опорный ауылынан батыста 33 км жерде), Шөмек атты жер және зират-қорымдық (Бозашы түбегінде, Қияқты ауылынан солтүстік-солтүстік-батыста 19 км жерде) бар, бiрақ осы зираттар мен олардың әулиелерi хақында ештеңе бiлмейтiн болғандықтан, бұлардың жырдағы есiмдермен байланысы жөнiнде ештеңе айта алмаспыз. Оның есесiне Шын сөзiне қатысты айтар топшымыз баршылық. Мәселен, С.Поляковтың түрікпендер туралы зерттеуiнде 14-16 ғғ және оған дейiнгi түрікпендер арасында “чин” (чини) деген рудың атын, салор, афшар, қызық, қарқын, имир рулары қатарында атап өтедi,[183] бiрақ осы шын руы туралы басқа мәлiмет берiлмеген, ал Маңғыстау мен Үстiрттегi тарихи-мәдени ескерткiштер қатарына жататын қорым-зираттар тiзiмiнде “Чин-әулие” деген әулие мен қорым аты бар. Шалалау орыс тiлдi қазақтың жазғанынан қалған Чин-әулиенің қазақша Шын-әулие болатындығы түсінiктi болар. Шын әулие Маңғыстаудың Түпқараған ауданы жерiнде, Форт-Шевченко қаласынан солтүстік-солтүстік-шығыста 28 км жерде деп көрсетiлген. Мiне, осы Шын әулие мен түрікпендiк шын (шыны) руы, сондай-ақ қырым циклiндегi Шын-тас (“шын” және “таз” этнонимдерiнен құралуы мүмкiн), Шың-бике есiмдерi мен сол есiмге ие тұлғалары арасында сабақтастық болу мүмкiндiгiн жоққа шығара алмайтынымызды айта аламыз.[184]

_________________________________

 

                                                                        ***

Манғыр

Маңғыр - Үстiрттің жырда сақталған аты.

Барысымды сұрасаң

Маңғырдың қырын жайлаған

Көп қалмақтың елi едi

Етегiнде аққан су

Малға жайлы дер едi

Бұл қырымдық циклдегi Әмет батыр жырынан алынған үзiндi.[185] Бұдан басқа “Маңғыр” деген жер-су аты қырымдық эпикалық циклдегi Шора батыр жырында[186] кездеседi; 

Қапталында бар едi    

Көлденең жатқан Қаратау   

Қаратаудың басында 

Ол Маңғыр деген тау едi    

Таудың аты сол едi...

Тауға шығып батырлар

Бұл не қара деп қарады

Ол қараға көз салса

Шыққан әскер сол екен

Баралық жауға кел дедi

Маңғырлардың тауынан

Екi батыр құлап жөнелдi.

Осы топонимдi бүгінгi Отпан[187] (Отман) тауының көне аттарының бiрi болар деп шамалауға болар едi, өйткенi оқиға логикасы осыған ден қойғызады, бiрақ сөздегi қыр форманты нақты географиялық нысанның, жертараптың (ландшафтың) сипатын анықтаушы сөз болғандықтан осы “Маңғырды – 14 ғасырдағы Үстiрт қырының нақты аты” деген жорамал жасаудың да қисыны бар екендiгiн айта аламыз.[188]

______________________________

 

                                                                                              ***

Бiз осы “ман” сөзiн этноним ретiнде қарастыра аламыз ба?

Маңғыр немесе оған сырттай да болса ұқсас сөздердi тарихи құжаттардан кездестiруге болады. Мәселен Қазақстан тарихында, ортағасырлық қимақ, оғыз тайпалары жөнiндегi тарауында былай делiнген: қимақтардың кейбiр топтары қыстауға Жайық пен Жем өзендерi аралықындағы далаларға көшiп барса, ал жайлауын Ертiс маңында өткiзген. Оғыздардың әлдебiр бөлiгi қыстауын Сырдарияның төменгi ағысы бойында, жайлауын Хасарлы маңылық далаларда өткiзген. Әл-Беруни деген ортағасырлық автор оғыздардың қысқа таман Хорезм шекарасына таман жылжитынын хабарлай отырып, қимақтар елiндегi Манкур көлiнің маңында көшiп жүретiнiн де айта кеткен (История Казахстана. 375-б; Абу-Райхан Беруни. Памятники минувших поколений. Ташкент. 1957. 211, 290-бб). Тек мұндағы Манкур көлiн кiтап құрастырушылар Ұлытау маңы (Орталық Қазақстан) болар деп шамалапты. Осы пiкiрдi дәл деп айта алмаспыз, өйткенi Әмiрхан Балқыбектің Қазығұрт, топан су және жебiрей iнжiлi деген мақаласында (Жас Алаш газетi. 2000. 17-тамыз) Қазығұрт тауының бiр кездерi кездерi Манкур деп аталғандығын атап көрсетiлiптi. Ол Қазығұрт iргесiндегi Мансары тауы мен Мансары-әулиенің бар екендегiн де айтады. Бұл Қазығұрт, сiрә, - қазақ жерiндегi бүкіл ‘’Ман’’ атаулының бастау алған қайнар-көзi, координаттар бастауы болып табылады. Мiне, нақ осы тұстан бүкіл ман атаулы өзiнің тарихи-географиялық шеруiн бастаған сыңайлы.

Манкур-Қазығұрттан, оның iргесiндегi Мансарыдан басқа да мандарды iздеп сапарға шықсақ, бiрiншi болып қайда барып тоқтар едiк? Әрине, бiрiншi болып Шымкенттің шығыс жағындағы Манкентке барар едiк. Тек осы бiр елдi мекеннің атының тарихы жөнiнде ештеңе бiлмейтiнiмiздi айтар болсақ, осы маршрутымыздың әзiрге еш нәтиже бермейтiндiгiн ғана айта аламыз.

Екiншi бекет - Сыр бойындағы Баршынкент. Бұл - Қызылорда облысының Төменарық деген жерiнде. Оны Көк кесене деп те атайды. Жергiлiктi қазақтар “Қызқала” деп атап кеткен тарихи нысанды Ә.Марғұлан оғыздардың Баршынкент деген қаласы осы деп жазып кеткен болатын. Баршынкент – кәдiмгi эпостық Алпамыс батырдың қалыңдығы болған Гүлбаршынның жұрты. Гүлбаршынның көне аты - Бану-шешек, ал Бану сөзiнің бастапқы аталуы Ману түрінде болғанын шамаласақ, бiздің жолымыздағы екiншi Ман осы болмақшы. Яғни кесененің салыну уақыты оғыз-қыпшақ (11 ғ) делiнгенiмен, сол өңiрде кесене салынбастан бұрынғы ғасырларда да Бану (Ману) қыз туралы аңыз бен мифтің өмiр сүргендiгiн жорамалдауға толық негiз бар.

Үшiншi бекет – Ақтөбе облысындағы Ырғыз өзенi аңғарындағы Маны әулие. Жергiлiктi жұрт оны Мәнi әулие немесе Менi әулие деп те аталады. Аңыздың бiр нұсқасында Манының қазақ жiгiтiне ғашық болған қалмақ ханының қызы екендiгi айтылады. Екеуi қашып келiп, осы өзен жағасына тоқтағанда, қызды жолбарыс жарып өлтiрсе керек. Ал екiншi нұсқада Маны-қыздың қалмаққа қарсы соғыста қаза тапқан жауынгер-қыз екендiгi айтылады. Екi нұсқа сарыны бiр-бiрiне қарама-қарсы болғанымен, олардың ортақ тұсы - екеуiнде де кейiпкердің қыз екендiгi. Мiне, осы Маны-қыздың мифтiк-поэтикалық тұрғыда да алдыңғы Бану-шешекпен бiр ортақ қайнардан шыққандығы көрiнiп тұр.

Қазығұрт-Манкурдан басталып, солтүстік-батысқа қарай жүрген iз кесу Маны-әулиеге жеткен соң, оңтүстік-батысқа қарай бұрылады. Ақтөбе облысының оңтүстік-батыс бөлiгiндегi Шағырой жазығында Маныссай деген жер бар, оны – төртiншi “Ман” деп атауға болады. Осы жерден Үстiртке қарай жүргенде, қырдың солтүстік шетiндегi Маңсуалмас деген жерге жетуге болады. Бұл - бесiншi бекет. Үстiрттің үстiне шыққан соң, Маңғыстауға қарай бұрылғанда, Манашысайға жетуге болады. Бүгінгi Маңғыстау облысының Бейнеу ауданындағы осы бiр жер мифтiк-эпостық мандармен тығыз байланысты. Жыр желiсi бойынша осы жерде Манашы батыр мен Орманбет би өлген, яғни осы көрсетiлген екi есiм де ман түбірi арқасында жасалған.

Манашысайдан шығып, одан әрi Маңғыстаудың ойына қарай жүргендегi Үстiрттен Маңғыстауға құлайтын жолдың аты Маната делiнедi. Шыңның етегiнде Ман атаның моласы тұр. Манашысай - алтыншы “ман” болса, Маната (Ман-ата) - жетiншi. Құрманғазының Айыр түйе - Маната күйiне негiз болған Манатамыз осы. Маната - Маңғыстау ойының бiзге белгiлi тарихы бар Маңғыстаудың соңғы 1100 жыл бойындағы қақпасы. Қай заманның көшпелiсi болмасын, солтүстік-шығыс жақтан Маңғыстауға бармақ болғанда, осы Маната қақпасын айналып өте алмайтын болған.

Одан әрi Маңғыстаудың ойындағы Отман тауы, бұл - сегiзiншi Ман. Ал осы Манкур-Қазығұрттан басталып, Маңғыр-Үстiрт пен Маңғыстауға келiп тiрелетiн ман негiздi маршрутымыздың тарихи қисыны бар ма?

Ман жұрты Маңғыстауға 900-жылдар қарсаңында печенег-қаңғарлардың соңғы легiмен келуi де, не 10-ғғ дейiн-ақ та баяғы қаңғар-қангюй жұртының құрамында осы түбекке қоныстануы да мүмкiн. Қалай болғанда да тек 870-900-жж соңғы меже ретiнде көрсетуге болады, ал 10-11 ғасырларда тарихи құжаттарда “Маңғышлақ” атауы кездесе бастайды.[189]

Мiне, Отырар аймағынан Маңғыстауға ауған осы “ман” жұрты Сыр бойына оғыздардың бастапқы топтары келгенге шейiн қаңғар-печенегтер құрамындағы, ал оның алдында вар-*дей-бұлғарлар құрамындағы тайпалар болған деуге негiз бар. Оғыздардың Сырдария және Арал аймағына жетуi печенегтердің батысқа, хазарлар иелiгiне қарай ығысуын тудырған. Олардың бiр бөлiгi Үстiртке, одан Маңғыстауға келген, сондай-ақ осы аймақтарда оғызданып кеткен де болар. Қырым циклiндегi Манашы (ман) мен Орманбет (ман), сондай-ақ Орманғали (ман, әлi) аттары да осы Ман немесе Манкур этнонимiне байланысты. Бағзы Қаңға-Отырар-Қазығұрт аймағынан бастау алған миф пен эпос кешенi батысқа қарай ығысып, Үстiртке (Маңғырға), одан Маңғыстауға жетiп тоқтаған. Үстiрттегi Манашы сай мен осы жердегi Орманбет-Манашы эпостық оқиғасына қарап, ежелгi эпостық-мифтiк кешеннің осы тұста пайыз тапқанын көруге болады. Нақ осы тұста, 14 ғасырдың аяғында бүгінгi қазақтың ноғайлы жырлары (Қырымның қырық батыры жырлары) бастау алған. Кем дегенде 1000 жылдық уақыттан соң (5-15 ғғ) қайта тiрiлген ежелгi қаңғар-Қазығұрттық жырдың жаңа тасқыны осы жерден басталған. Мыңдаған жылдар бойына сүрлеуiн жоймаған рух сабақтастықы деген осы.

Қазығұрт-Манкурдан бастау алған мифтiк алғашқы адам - Манудың есiмi 5-6-ғасырлардан кейiн этнонимге айналса, 10 ғасырдан кейiн Маңғыстау деген топонимге айналды. Маңғыстаудың киелiлiгi, 360 әулиелiгiнің де ең тереңгi қабаттары бес мың жылдық тарихы бар Қазығұрттан нәр алып отыр, және оны тарихи маршрут арқылы көрсетуге болады.

________________________________

    

                                                                    ***

Оғылмеңлi - Меңдi және Ман тайпасы жөнiнде

“Маңғыстау” сөзiнің шығу тегi, мағынасы жөнiнде алуан түрлі пiкiрлердің iшiнде ақиқаттығынан гөрi ертегiлiк-мифологиялық еркiн жорамал деуге болар пiкiрдi осы жолдардың авторы жазған едi. Тек бұл жаңа ғана студенттiк ой-машықына тән жастық шақ максимализмiнен туындаған қате пiкiр болатын.[190] Ендi Маңғыр атауының ең алдымен Үстiрт қырына, одан кейiн Маңғыстаудың өзiне де қатысты екендiгiне қарай осы ман түбірлi сөздердің аталмыш аймақтағы кездесулерiнен белгiлi бiр ғылыми қисын iздегендi жөн көремiз.

Қырым циклi жырларында төмендегiдей ман (мен) түбірлi есiмi бар бейнелер кездеседi:

Меңдiхан	қалмақ ханы немесе батыры. Нәрiк жырында ол қалмақ ханы Өгiзханның баласы ретiнде айтылады (Батырлар жыры. 5 том. 1989. 328).
Меңдi, Ақмеңдi	Нәрiк хан әйелдiкке алатын он үш (он сегiз) жастағы қыз есiмi. (Нәрiк. Батырлар жыры. 5 том. 1989. 308).
Меңдi Сұлтан, Меңсұлтан	қалмақ ханы (Қарт Қожақ. 6 том. 1990. 266).
Меңдi	Едiге Тоқтамыстың үлкен қызын Жылқыбайға алып бередi, ол екi бала туады, аттары - Сұлтан мен Меңдi (Едiге. Батырлар жыры. 5 том. 1989. 84).
Қараменде	қалмақ ханы (Қарадөң. Батырлар жыры. 5 том. 1989. 184, 182)

___________________________________

 

Осыларға қарап, жыр дәстүріндегi меңдi сөзiнің тұрақты екендiгiн көруге болады. Бiрде әйел (Меңдi ару), бiрде еркек, бiрде - ноғайлы (Меңдi - Жылқыбай баласы), бiрде қалмақ (Меңдiхан, Меңдiсұлтан, Қараменде) болып жүрген есiмнің тұрақтылығы мен екiдайлығына (әйел-еркек) қарап, осы есiмге ие болған тарихи тұлға емес, бiрақ тарихи-шежiрелiк этноним болар деген топшы жасадық. Яғни осы есiмнің қалмақ-ноғайлығы және еркек-ұрғашылығы жырдiкi болғанымен, есiмнің өзi - жырға негiз болған аңызды жасаушы не жасалуға себепкер болған этникалық ортаға тән этноним болып табылатындығы анық нәрсе.

“Меңдi”, “менде” сөздерiнің өзi “ман” (мен) немесе манг, маң (мең) деген түбірден және “-дi” (жалпы түрктiк “-лi”, “-лы”) жалғауы немесе “ұлы”, “оғлы” дегендi бiлдiретiн форманттан тұрады. Сонда “ман” да, “меңдi” (меңлi) де - бiр жоқ болып кеткен (“манлы” деген)[191] ру-тайпаның аты болып шығар едi.

“Нәрiк-Шора" жырларындағы сексендегi Нәрiкке әйел болған Ақмеңдi немесе Меңдi сұлу мен шежiрелiк аңызда (Адай немересi болып табылатын) сексенге келген Құдайкеге (Қосайға) әйел болған Оғылмеңлi сұлу аттарының ұқсастықымен (оғылмеңлi-ақмеңдi) қатар, олардың оқиғалық сюжетi де ортақ бастаудан шыққан, ол - оғыз-қыпшақ тiл симбиозы немесе есен-қазақ дәуiрiндегi беймәлiм ман, маңлы (меңлi) руының жаңа этногенез процесiне қатысуын көрсетедi, яғни 14 ғасырда меңлi (маң, манлы) руы болған деудің ретi бар. Маңғыстауда Қараман атауынан басқа Қарамандыбас, Қарамандысор, Қараманды деген жер-су аттары да кездеседi, осы соңғы үшеуiндегi “-ды” жалғауының жалпы түрктiк “й” диалектiсiнде “-лы” түрінде айтылатындығын және ортағасырлық түрктiк этнонимикада және мифтiк-эпостық этнонимикада осы “-лы” жалғауының этноним жасаушы формант болатындығын ескерсек, бiр кездерi Маңғыстауда “қараманлы” деген рудың болғандығын байқауға болады. Қарапайым қисын бойынша егер “қараманлы” деген этноним болса, онда “манлы” деген этнонимнің болғандығына да ден қоюға болады.

_______________________________

 

Оғылмеңлi есiмi ортағасырлық рудың немесе рулардың (оғыл және меңлi > манлы) аттары бола ала ма? Адай-Құдайке (Қосай) мен Оғылмеңлi ұрпақтарының түрікпенадай деп аталуына қарағанда, қыпшақ тiлдi қауымдар мен оғыз-түрікпен тiлдi қауымдар осы топта араласқа түскен тәрiздi. Жақсы, меңлi сөзi этноним-ақ болсын, “оғыл” сөзi ше? - ол да этноним бе? Бұл сөз де, сiрә, этноним тәрiздi, өйткенi Оғылмеңлiге ұқсас “Ығылман” есiмi қазақ арасында бар (мысалы, Исатай-Махамбет дастанын шығарған Ығылман Шөрекұлы деген ақынның есiмi), Оғылмаңлi мен Ығылман есiмдерiнің ұқсастықымен қатар, мұндағы “ығыл” сөзi мен “оғыл” сөздерi “оғлы”, “оғлы” деген этнонимдi бiлдiретiн сияқты. Олай деуге тарихи қисын да бар. Мәселен, C.П.Поляковтың зерттеулерiне жүгінсек, 11 ғасырдың аяғы мен 12 ғасырдың басындағы уақытқа қатысты тарихи құжаттарда Оқ-Балқанда “агар”, “коклы”, “Сұлтанлы” сияқты рулармен қатар “оғлы” (оғлы)[192] руының да есiмi аталатындығын айтылады. Сонымен қатар көне түрікпен моласындағы жазудан табылған имир халқынан тарайтын “без-оглы” руының есiмi (племя без-оглы, которое является подразделением народа имир) келтiрiлгенi айтылады.[193] Ал Маңғыстауда, Жаңаөзен қаласынан шығыста 60 км жерде, Сенек ауылы маңында (шығысында 20 км) ‘’Бесоқты’’ деген тарихи құдық бар. Осы құдық атынан да бiз бес оғлы руының атын оқи аламыз. Мiне, осы “оғлы” мен “меңлi” руыларының бiрлiгi Оғылмеңдi жөне Ығылман есiмдерiнде сақталып жетiп отыр. Сол сияқты Маңғыстау-Үстiрттегi Оғланды, Ұланақ, Балқандағы Оғланлы топонимдерi де осы тұрғыда назар аударуға тұрарлық сөздер.

Тағы да жыр жолдарына көз жiберейiк. Едiге жырында Едiге Тоқтамыстың үлкен қызын Жылқыбайға алып берiп, оны хан етедi. Жылқыбайдан екi бала туады. Бiрiнің аты - Сұлтан, бiрiнің аты - Меңдi болады

Тоқтамыстың қызынан

Екi ұл туды, қарашы

Сексен жасқа келгенде

Балалы болдың шамасы

Ешкiмнің жоқ алланың

Еткен iсiне шарасы[194

_____________________________________

 

                                                                       ***

Ман ата немесе уақ руы Маңғыстауда

Қыр (Үстiрт) пен Маңғыстаудың қара ойын жалғастырып жатқан он төрт құлама жолдың негiзгiсi ‘’Маната’’ деп аталады. Бүгінде ернек қабырғасын жарып өтiп жатқан бұл асфальт жолдың салынғанына көп болған жоқ. Бұл жердің кейпi ертеректе қандай едi? Әуелi жарқабақты көлбей жиектеген, арғарлар мен адамдар ғана жүре алатын жалғыз аяқ жол уақыт өте келе жүк тиеген керуен өте алатын жолға айналды. Осы құлама жолдың екiншi аты - Қаратүйе-Маната. Осы түйе аты[195] жолдың керуен түйелерiнің ғана жүре алатындығына байланысты ма, әлде басқадай оқиғалы ма - ол жақы белгiсiз, сырын бүгіп жатыр.

Түйе жүре алатын жол бiрте-бiрте кеңейтiлiп, автомобиль жолына айналды. 50-70-жылдардағы осы жол арқылы ойдан қырға шығып жүрген жүргiзушiлердің арасындағы аңызда осы жол аса қауiптi деп саналатын. Осы жерде жарқабақтан ұшып кетiп жазым болу, қирап қалу оқиғасы кездесiп тұратын. Осындай қайғылы оқиғалардың болу себебiн жергiлiктi халық тек бiр жәйтпен түсіндiретiн. Ол - жарқабақтан түсетiн жолдың шетiндегi көне бейiт, әулие бейiт едi, көлiктердің жолдан шығып, жарқабақтан құлауы оның жүргiзушiлерiнің осы бейiтте жатқан Ман-ата деген әулиеге тәу етпей, бет сипамай кетуiнен деп түсінiлетiн. Осы түсінiкке екшiм қарсы шығып, дау айтып көрген емес, өйткенi әулиелерге деген сенiм қазақтың бойында болуы табиғи нәрсе сияқты.

Ман-ата туралы не бiлемiз? Iс жүзiнде ештеңе де. Бiз бiлетiн Манатау - Құрманғазының осы жерге келгенде шығарған күйi. Бiз бiлетiн Манатау - кiшiжүздiк жетiрудағы жағалбайлы руының ұраны. Соңғысының маңғыстаулық Манатаға қатысының бар-жоқтығы[196] белгiсiз, дегенмен, оны да есiм сырын ашуға пайдаланып көруге болады. Ал осы Ман-ата аймақ үшін қандай маңызға ие? Ең әуелi - оның есiмiнің (Манның) бүтін жартыарал мен облыс, тарихи аймақ - Маңғыстаудың өз есiмiмен ұқсас болуы.

_______________________________

 

Ман-атаның Маңғыстауды басқа аймақтармен жалғастыратын басты тарихи жолдың бойында тұруы, Ман ата әулиенің тегiн қазақ пен түрікпеннің меншiктей алмауына қарап, осы әулиенің өте ерте замандардiкi деп түсінiлуi осы ұқсастықтардың жайдан-жай еместiгiн, яғни кездейсоқ еместiгiне сендiре түседі.

Ман-ата - Маңғыстаудың қақпасы iспеттi. Нағашы әжем Бәтеннен қалған әңгiмеде күзде Арқадан арқаланып, жайлаудан қыстауға түбекке қайтқан көштің Манатаға жеткендегi ең алдымен көзге түсетiнi - Маңғыстаудың ойындағы Отпан (Отман) тауының төбесi едi делiнетiн. Алыстағы мұнар-тұманның үстiнен төңкерiлген қазандай болып жатқан Отпантауды көргенде көшпелiлер үйге келгендей қуанатын. Мiне, осы Ман әулиенің атына ие түбектің кiрер табалдырығы осындай едi.

Ман этнонимi және маңғышлақ адамдары жөнiнде әңгiмеледiк. Мiне, осы 9-10 ғғ маңғышлақ тайпасының аты мен бүгінгi әулие Ман-атаның арасында тiкелей байланыс бар сияқты, өйткенi көшпелi топонимика дәстүріндегi ат қою тәсiлi бойынша белгiлi бiр сөздің артына қышлақ деген анықтама жалғану үшін [егер әлгi сөз сын есiм болмаған жағдайда] әлгi сөз 1) нақты тарихи тұлғаның аты (ру басы, батыр, әулие, хан); 2) ру аты не этноним; 3) белгiлi бiр шежiрелiк, мифтiк есiм (ру атасы) болуы қажет. Яғни, осы шартқа сүйенсек; Ман-ата - белгiсiз тарии тұлға (хан, батыр, ру көсемi, би, абыз), аңыздық тұлға (мифтiк-шежiрелiк аталардың бiрi) немесе нақты ру-тайпаның есiмi болып шығар едi.[197] Осы ықтималдықты қорытындылап түйіндесек - оғыздарға дейiнгi әуелi Үстiрт пен Сам өңiрiн, кейiн Маңғыстауды мекендеген халықтың аты – “ман” болған, олардың ауылдарын оғыздар жалпылама түрде “манның қышлақтары” деп атап, кейiн бүкіл аймақтың атауына айналдырып жiберген. Қалай болғанда да Маңғыстау-Үстiрттегi оғыздан бөгде түрк тайпасы болған нақты ман этносы не субэтносы болуы әбден мүмкiн. Жалпы Батыс Қазақстан, Кавказ және Дон-Днепр далалық кеңiстiгiнде осы аттас этникалық топтардың болуын қарастырып көруге болады. Ал нақты дала ру-тайпаларының тегi осы белгiсiз мандармен байланысты болу мүмкiндiгiн қарастырсақ, қазақтың жағалбайлы және уақ руларын айтуға болады. Жағалбайлының ұраны Манатау болса, он екi ата жағалбайлыда Манатау, Ормантай аталары да аталады.

______________________________

 

Ман-атамен байланысты тағы бiр ру - қазақтың (орта жүзiндегi) уақ руы. Бiр мәлiмет бойынша Қамбар батыр моласы Сарайшықта жатыр делiнедi.[198] Жалпы осы бiр мифоэпикалық батырды және оның сондай сипатты ұрпақтарын (туыстарын) Хасарлы теңiзi маңайымен байланыстыруға бейiмдiлiк бар. Бiр ерекшелiгi - Қамбар да, оның туыстары Ер Көкше мен Ер Қосай да қазақтың бiр руымен - уақтармен ұштастырылады, олар - Орта жүз уақтың арғы бабалары болып есептелiнедi. Яғни Ер Көкше, Ер Қосай, Қамбар батырлардың ресми иелерi уақтар, яғни осы батырларды уақтар өзiнің арғы аталар қатарына қосады, Осы батырларға арналған жырлардың космосы ортажүздiк фольклорлық ортадан гөрi батыстық, ноғайлы-алшындық ортаға тән келедi. Олай болса, осы батырларды иеленуi рулық ортаның тарихы да осы ноғайлы-алшын ортасымен байланысты деген сөз.

Қазақтың орта жүздiк тобына кiретiн алты рудың iшiнде бесеуi туралы көп айтылса, алтыншысы - уақтар туралы ештеңе айтыла бермейдi десе де болғандай. Ал осы уақ руын Маңғыстаумен байланыстыруға бола ма? Ия, олай деуге толық мүмкiндiк бар.

Уақтардың тегiн батыс даламен байланыстыруды кезiнде Мұхаметжан Тынышбаев та қарастырып көрген, бiрақ бұл пiкiр жалғасын тапқан жоқ, сондықтан бiздiкi соны жол емес, бұрынғы Мұхаметжанның айтқан пiкiрлерiн нақтылау ғана болмақ. Тынышбаев “уақ” атауының өзбек, ноғай, башқұрт. Қырым татарлары, қазан татарлары арасында кездеспейтiндiгiн келтiре отырып, Саратов маңында (9 шақырым жерде) “Увек” деген тау бар екендiгiн және “Выше было сказано, что убитый в 1420 году в бою между сыном Тохтамыша Кадырберды и Едыге (когда оба соперника погибли) батыр татарский, велик сущий телом и силой Ер Кокче - родом Уак” дейдi.[199]. Бұл жерде тарихи  тұрғыда Ер Көкшенің болуы күмәндi, өйткенi ол тарихи тұлғаның есiмi емес, мифтiк-эпостық батырдың есiмi ғана, оған қарсы дау айтқысы келгендер табылып жатса, нақ осы мәселеде айтарымыз осы.

______________________________

 

Ал бiздің қандай дәлелдерiмiз бар? Уақтардың 18-19 ғасырларда тарихы энциклопедиялық анықтамалықта да, М.Мұқанов пен В.Востровтың шежiреге қатысты еңбектерiнде баяндалғандықтан бұл мәселеге соқтықпай-ақ, уақтардың 17 ғасырға дейiнгi тағдырына талқы жасамақпыз.

Бiрiншiден, түбек жерiнен осы этнонимге байланысты топонимдер табылып қалады. Маңғыстау аймағының Бозашы түбегінде ‘’Уаққұм’’ деп аталған құмды массив бар. Уақ, ұсақ, майда делiне қоятындай онымен салыстыра қояр құм сол маңда бiреу, ол - Жылымшық құмы, сондықтан осы уақ сөзiнен басқа мағына iздеген жөн сияқты. Оған себеп болар сылтаулар бар. Мәселен, Уаққұмның солтүстік шетiндегi киелi нысан - Үлек әулие ноғайлы заманынiкi болар делiнедi, ал құмның оңтүстік жағына таяу жердегi Қызық деп аталатын жер, бiр қазаққа қызық болғасын қойыла салмағаны анық, ол, сірә - қызық деген ортағасырлық түрікпен тайпасының аты.[200] Мiне, Жер-Ана ең берi дегенде 15-16 ғасырларда ақпаратының жұрнағы ретiнде Үлек, Қызық аттарын сақтап отырғанда, уақ атауын да көне ақпар қалдығы ретiнде сақтауға мүмкiндiгi бар емес пе? деген ой туады.

Ал Қосуақ деген қорым (яғни мола аты, әулие есiмi де болуы мүмкiн) Маңғыстау түбіндегi бүгінгi мұнайшы кентi Жетiбайдың iргесiнде (батыс жағында 4 км жерде) бар, ал екiншi бiр Қосуақ қорымы Үстіртте, Маңғыстау облысының Бейнеу ауданы жерiнде, Сам құмы маңында бар, ол  Қосуақ ишан деп те айтыла бередi. ‘’Убак’’ құдықы Солтүстік-Батыс Түрікпенстанда, Шiлмәмедқұмның солтүстігінде, яғни Оқ-Балқан аймағында бар. Мiне, осылардың өзi-ақ уақ руының тегiн Маңғыстау мен Үстірт кеңiстiгiнен iздестiруге итермелейдi.

____________________________

Маңғыстау облысындағы аттас ауданның орталықы болып табылатын Шетпе маңындағы №14 разъезден оңтүстік-шығыс бағыттағы көне жолдың үстiмен жүргенде Айт-Көкше, Қарақыз, Майкөмген, Артқапы алқаптарын басып өтiп, дөңнің үстiнде тұрған Қараман-атаның кесенесiн көруге болады. Әлгi жолдың бойындағы Қараман-атаның оңтүстік жағында Ыбық деген алқап бар, бүгінде ол жер Ауыртас карьерi деген атпен белгiлi. Ыбықтың шығысында Байқасқа дейтiн Қарақияның ойына қарай созылып жатқан терең шатқал сай бар, ол сайдың басы Бекi деген ауыл жақ беттегi “Қандыбас” (аңыз осы жерде қанды қырғын шайқас болған дейдi) деген көп қауымдықтың қасынан басталады. Ал Бекi ауылының құбыла жақ бетiнде Есен-ата әулие бар. (Бұл Есен атаның бiрiншi моласы. Есен атаның тағы бiр моласы түрікпенстандық Балқанда)  Мiне, шағын ғана аймақтан тек Есен-ата мен Қараман атаны ғана емес, үлкен шайқас орнын да, Байғасқа (мұрын жыраулық Қобыланды жырындағы қалмақтың бес батыры - Бес қасқаның бiреуi Байқасқа делiнедi емес пе) топонимiнен басқа, уақ (увақ, убақ) этнонимiне ұқсас деуге болатын “ыбық” (ұбұқ - ұбақ) деген топоним де табуға болады.

Екiншiден, уақ руы түрікпендерде де бар. Есен-ата (“Гөзлi ата”) қазақтың қызына үйленген (бiр нұсқада Әз Жәнiбектің қызына үйленген), одан үш бала сүйген, олар - Омар ата, Нұр ата, Убақ (Увак, Уак) ата. [201] Мiне, қазақтың Уақ[202] руы мен түрікпеннің уақ руы 14 ғасырдың аяғында екi жаққа бөлiне көшуге мәжбүр болған есен-қазақтардың бiр тобының бүгінгi ұрпақтары, яғни уақ руының тарихының үздiксiз сүрлеуi айқын көрiнбесе де сұлбасы көрiнгендей.

_______________________________

 

Ал бүгінгi Уақ руы турады М.Тынышбаевтың пiкiрiнен басқа қолымызда бар дерек ҚСЭ-ден (11-том. 271-272-бб) және “Ана тiлi” газетiнің құрастыруымен шыққан “Қазақ шежiресiнен” (А. 1994. 65-66-бб;) алынды, сондықтан өз тұспалдарымызды айтуда осы деректердi ғана пайдалануға мәжбүрмiз. Қара шежiреде Уақ үнемi Кереймен аралас-құралас айтылып жатады. “Сегiз серi” шежiресi бойынша ол Керейдің баласы Арыстанбектен туады. Керейдің әкесiнің iнiсi Жаубасардың Ағыжан деген немересiнде бала болмайды да, ол туысының баласын (Уақты) асырап алады. Олардың ағалы-iнiлi, еншiлес болуының бiр себебi осыдан көрiнедi. Керей мен Уақтың осындай туыстықына не айтар едiк? Бұл туыстық тек 15-16 ғасырларда, солтүстік далаларда жүзеге асты ма, әлде керей мен уақ көршiлiгiнің негiзi сонау маңғыстау-үстiрттiк кезеңнен қалыптасқан ба? С.П.Поляков ортағасырлық түрікпендер арасында “герейли” руының да болғандығы туралы мәлiмет келтiредi. Оңтүстік-батыс Түрікпенстандағы Шир-Кабир (Мешед-ата), Шарлоук (Бедели-ата) қорымдары хақындағы қолда бар деректердi келтiре отырып, ол былай дейдi: “некоторые сведения удалось собрать только о кладбище Бедели-ата. По преданию, некогда здесь жили туркмены рода ата. Два аула подрались из-за собак (?). Людей, погибших во время драки, и похоронили на месте Бедели-ата. Другой вариант легенды об этом кладбище был записан в 1920 г. В этой записи вместо атинцев фигурируют ‘’герейли’’. С этим народом в долинах Сумбара и Чандыря связывают почти все средневековые памятники.[203] Мұндағы ата руының негiзiн убактар (уақтар) құрайтынын есте түсірер болсақ, бiр жерде уақ пен керейлi этнонимдерiнің қатар жүруiне назар аударуға болады.

Бүгінде Ерейментау-Тұраққопа, Ертiс-Арқатаудан бастап Аягөз, Аманқарағайға дейiнгi Солтүстік-шығыс Қазақстан аймағын қоныстанған уақтардың бастапқы тарихы, осылайша Маңғыстау көнелiгiне кетедi.

_________________________________

                                                                    ***

Уақ руының екi тармағының бiрi өз тегiн Ерменнен бастайды.[204] Ермен есiмiн мағыналық жағынан екiге ажыратып, оларды фонетикалық ықтимал тұрпатына келтiрсек, “Ер Ман” немесе “Ман” есiмiнің шығатынын көремiз. Ру есiмiнің түрікпендiк ата руының бiр тармағы есiмiне ұқсастықы (уақ - убақ), сондай-ақ қырымдық жырлар топтамасындағы Ер Көкше, Ер Қосай жырларындағы бүкіл қазақ түсінiгi бойынша уақ руынан шыққан Көкше, Қосай батырлардың оқиғалық таралу шегiнің осы Үстірт-Маңғыстау аймағымен байланыстылығы - маңғыстаулық Ман-ата мен Уақтың ер-Манының да бiр тектi образдар болуы мүмкiндiгiне де жол ашады.

Ман ата - 9-10 ғасырларда үстiрттiк және маңғыстаулық ман жұртының өкiлi болып табылады. Ол - сол жұрттың реалды тарихи тұлғасының есiмi ме, әлде мифтiк-дiни түсінiктерiндегi тұлға ма? – дәл айту мүмкiн емес. Тұлғаның мифтiк генезисi тұрғысынан қарағанда маңғыстаулық Ман-ата үндiарий мифологиясындағы бiрiншi адам – “Ману” деген бейнемен бiр тектi болуы әбден мүмкiн[205] Ман сөзiнің адам мағынасында түрк есiмдерiнде [Отман, Ақман, Қараман, Айтман, Алып-Манас, Алпамыс, Манашы], жалпы тiлiнде (көрер-мен, майтал-ман, орал-ман) қолданылуына қарап, осы тұжырымды негiзсiз дей алмаймыз. Ал нақты Ман-ата бейiтiне келсек, ол осы аттас рудан шыққан, сол қоғамда қадiрлi болған есiмi басқаша нақты тұлғанiкi болып, соңынан келген оғыз-түрікпендер оны жалпы ру атына сай Маната деп кетуi әбден мүмкiн.

Ман-ата - уақ руының ұйытқысы болған есен-қазақтардың солтүстік далаларға кеткен тобының қадiрлi культтiк бейнесi болған, ол кейiнгi уақтар шежiресiнде батыр, ер ата-баба Ман түрінде сақталып ер Ман > Ерман > Ермен болып өзгерiп кеткен.

Ең бастысы - Ман-ата - Маңғыстаудың символдық координаттарының iшiнде көрнектiлерiнің бiрi болып табылады, ол - Маңғыстаудың кiлтiн ұстаушы, көрiнбейтiн “Жер-су Иесi”, сондықтан оны құрметтей бiлу керек-ақ.

_________________________________

 

                                                                     ***

Манашы суы: Орманбет би мен Манашы батыр

Алдыңғы әңгiмемiздi жалғастырайық... “Сөйтiп ындыстар Орманбет бидi өлтiредi, сосын қалған он бiр бидi шақыртады. Он бiр би келе жатып, Манашы батырды ертiп кетедi. Барғасын ындыстарға үш күннен кейiн келемiз деп өтiрiк айтып, Манашыны аманатқа кепiлге тастап кетедi. Үш күннен кейiн билер келмейдi, ындыстар Манашыны да өлтiредi... Бiраз жыл өткесiн Манашының баласы Тұяқбай әкесiнің кегiн алып, он бiр бидi сойып тастайды. Он бiр бидің отыз баласы мен Тұяқбай арасында соғыс оты тұтанады, бiрақ ол бiтiммен аяқталады”. Өкiнiшке орай, “Манашы батыр” туралы жыр сақталмаған, ал оның баласы - Тұяқбай жөнiндегi жыр көлемi тiптi аз, сондықтан аз үзiндiнің ежелгi идеясын түсіндiруге талпынумен ғана қанағаттанамыз. Орманбет - он бiр би - Манашы сюжетi тарихи оқиға емес, ертедегi ұмытылған Ұрым эпосының эпилогы - соңы болып табылады. Бұл - қауымның, елдің, космостың ойран болу, хаосқа қайтып оралу, ақыр заман дегендi бiлдiрушi сюжет.

Манашы мен оның шешесi Күйкен образдары Маңғыстау өңiрiне жерсiндiрiлген, бұл жақта,

Үстірттің Хасарлы (Каспи) теңiзiне қараған ернегiнде “Манащы” деген ащағар, тұзды суылы сайы бар. Осы жер атын естiгенде, “Қобыланды” жырының бiр нұсқасындағы бiр шумақты тағы да қайталағымыз келедi.

Құмра, Қотан қос көлден

Айналасы бес көлден...

...Түйе мойнақ иiр тау

Қыз емшектi сүйір тау

Атасу мен Манащы...[206]

Мiне, осы шумақтың соңғы жолындағы Манашы топонимi бiзге осы Бейнеуден 35 км жердегi жер атын есiмiзге салса, Қыземшек - Үстірттегi осы аттас топонимдi еске түсіредi. Атасу атты жер туралы мәлiмет ала алмадық, оның есесiне түрікпен уақтарының арғы атасы Есен (Асан-қайғы) екендiгiн, осы кiсiге байланысты түрікпен уақ руының ата деп аталатындығын айта отырып, Атасу – “Атаның суы” ретiнде Маңғыстау мен Үстірттің бiр түпкірiндегi бүгінде белгiсiз болып қалған микротопоним болғандығын жорамалдай аламыз. Тiптi, Атаның суы деп Маңғыстаудағы Есен-ата немесе Ман-ата бейiттерi орналасқан маңайдағы бiр құдық не бұлақ аталып жатса, оған да таңдана қоймаспыз.

_______________________________

 

Манашы сайдың ауызын ала Күйкенұшқан деген биiк төрткүл бар, жырдағы әлгi оқиғаның нақ осы жерде болғандығы айтылады, бiрақ оны Маңғыстауда болған тарихи оқиға деп қарастыра алмаймыз. Ман түбірлi топонимдердің Маңғыстау өңiрiнде көп кездесуiне қарап, (Маңсуалмас, Маната, Отман, Маңғыр, Манащы топонимдерi осында) осы есiмге қатысты қандай да болмасын бiр маңғыстаулық қайнары бар эпикалық сюжеттің, тiптi эпикалық ортаның болуы мүмкiн, осындай орта бола қойса, ол - оғыз-түрікпендерге дейiнгi маңғыстаулық тұрғындардiкi болуы ықтимал сюжеттің кейiнгi қырымдық жыр-шоғырдың көне нұсқаларына кiргiзiлуiнің ықтималдығын көрсетедi.

 

Орманбет би өлген күн, он сан ноғай бүлген күн

Мұрат Мөңкеұлының “Үш қиянынан” үзiндiде:

Өлеңтiнің аяғы, Шiдертiнің қоспасы Аңғатының басы - тас оба, Он сегiз жыл атысып Орманбет бидің өлген жер

Он сан ноғай бүлген жер Орта бойын сырлаған Оқ жаңбырдай жауған жер Мұсылманның басынан Дәреже қайтып ауған жер

__________________________________

 

                                                                      ***

Тек болашақта жаңару болар деген сенiм ешқашан да жойылмаған, жыр соны айтады.

Балпаң-балбаң басқан күн Бай ұлынан асқан күн Орманбет би өлген күн Он сан ноғай бүлген күн Жез қарғылы құба арлан Жетiп түлкі ала алмай Шалған аңын шала алмай Қорашыл төбет болған күн Ораздының он ұлы Ойын салып жүргенде Жиырлының жалғызы Атқан оғын таба алмай Жер сабалап қалған күн...[207]

немесе: Асанның асыл түбі ноғай деймiн Үлкендердің айтуы солай деймiн Бұл сөзге анық қанық емес едiм Естiгенiм тақсыр-ау былай деймiн Тегiнде ноғай, қазақ түбімiз бiр Алтай, Ертiс, Оралды қылған дүбiр Орманбет хан ордадан шыққан күнде Асан ата қайғырып айтыпты жыр.

__________________________________

 

Бұл Құрбанғали Халидидің Құдайбай ақыннан жазып алған сөзi көрiнедi.[208] Осы жолдардың қарабайырланған түрі де бар:

Алаш-алаш болғанда,

Алатай ат болғанда,

Орымбет (Орманбет) хан өлгенде[209]

Басы саулар күлгенде

Он сан ноғай бүлгенде[210]

Осындайда әр өлең-толғауда, жырда, аңызда қайта-қайта өле беретiн Орманбет пен “Орманбет өлетiн күннің” тарихы датасын тапқысы келгендер қазақ айтушылары арасында көп болған.

Шоқан Уәлиханов Орманбет би өлiп, он сан ноғайдың тынышы кеткен қайғылы кезеңiн қазақ, башқұрт өлеңшiлерi мен жыршыларының толғайтынын[211] және 1636-жылқы Хо-Урлюк бастаған қалмақтар тықсыруынан ноғайлардың Едiл, Жайықтан ары өтiп, қазақтардың оңтүстікке ойысқанын, қазақ, ноғайдың осы айрылысуын дала музыканттарының қобызда әлi күнге орындайтынын, оны қария-ақсақалдардың жылап отырып тыңдайтынын, дала жыршылары ‘’он сан ноғай бүлген күн, Орманбет би өлген күн’’ деп толғанатындығын жазып кетiптi.. Шоқаннан кейiнгi осы мәселенi түсіндiрудi С.Сейфуллин қолына алды. Орманбет би заманын ноғайлы дәуiрiнің қорытынды түйінi тәрiздi жырлау қазақтың Ер Тарғын, Жабай батыр, Ер Көкше, Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырларында кездесетiнiн ол нақты дәлелдермен өте нанымды көрсеткен.[212] С.Сейфуллин Орманбет, Ер Тарғынның әкесi - Естерекпен туысқан, Орманбет би атанған ноғайлының биi, тарихта белгiлi адам дейдi. Мiне, бiрi 1860-жж, екiншiсi - 1920-30-жж айтып кеткен пiкiрдi содан бергi әдебиетшiлерiмiз бен тарихшыларымыз тек үздiксiз қайталаумен келедi. Сонымен...

_____________________________

 

Ормамбет би деген кiм?

Қазақ тiлiнде “жұрт”, “ел”, “халық” сөздерiнің синонимi ретiнде “орман” деген сөздi қолдану дәстүрі бар. Осы сөздің тағы бiр ресми түрктiк мағынасы – “ағашы көп өскен жертарап”. Мiне, сөз мамандары осы жағдайларға қарап, “орман” – “халық” мағынасын тек ауыспалы мағына деп түсінедi. Шындығында олай емес.

Ор/ман – “Ордың” немесе “Вараның адамы” дегендi бiлдiредi, бұл сөздегi “ман” элементi кейiнiрек нақты этноним ретiнде (ман, меңдi, ақ және қара ман-дарды еске түсір) қолданыла бастаған жалғы мағына, бара-бара тайпа халық, жұрт мағынасындағы жалпы сөзге айналған, бүгінгi орман/лес мағына, керiсiнше, туынды ұғым. “Орақтан тудым дегенше орманнан тудым десейшi, ерден тудым дегенше, езден тудым десейшi” демекшi,[213] осы “орманның үмбетi болу” - бiр жағынан, халқының сенiм артқан үмбетi, екiншi жағынан, мифтiк сипаттағы басқа бiр ұғымның үмбетi болу дегендi бiлдiредi.

Орман - халық болса, Орманбет те - халық. Мәселен, Ер Тарғын жырының ертегiлiк проза түріндегi нұсқасында “Он сан Орманбеттен таңдап бiр сұлу қыз ал”[214] деген жолдар бар. Әдетте “он сан ноғай” тiркесi түріндегi фразадағы ноғайдың орнына Орманбеттің өзiнің тұруы дәл осы (орманбет - халық) мағынаның да бар екендiгiн көрсетедi.

Орманбет - мифтiк-аңыздық жиынтық образ, оның есiмiндегi кейiнгi дiни анықтама - умматты алып тастасақ Орман немесе Орым, Ұрым деген таныс ұғым шығады, яғни Орым, Ұрым - мифтiк-эпостық “өз елi”, “өз жұрты”, “өз космосы” болса, оның “алғашқы адамы” және “алғашқы ұйымдастырушысы”, “патшасы әрi абызының аты”, жұрт пен халықтың персонификациясының атауы. Ор-ман - Ұрымның адамы, Ұрымның сенер үмiтi, үмбетi - Орманбет болатыны түсінiктi, яғни мифтiк Орманбет пен Майқы немесе Асан қайғы бiр трафареттiк (архетиптiк) образ болып табылады. Даланың исламдану дәуiрiнде ежелгi түсінiктер мен есiмдер жаңа дiн мен идеологияның тiлек-талабына сай өңдеуден өткiзiле бастаған болатын, көне есiмдерге ие образдарға жаңа мұсылмандық ат берiлiп отырған, ал ежелгi образ бен оның есiмi тым танымал болған жағдайда, бұл есiмдер ислам танымына сиымды сырттай ұқсас араб-парсы сөздерiне қарай бейiмделдi, не болмаса артына не алдына дiни сөздер (қожа, али, ғали, т.б.) жалғанып отырды, мiне, ежелгi далалық Сiр, Келiн, Аспан сияқты есiмдер ендiгi жерде Сырымбет, Келiмбет, Әспембет деп атала бастаған, мiне, солардың қатарында ежелгi Ұрым-Орым немесе Ұрман-Орман да болған. Орманбет - аңыздық халықтың тұлғалануы, яғни бүкіл бiр қауымның бiр адам бейнесiнде бейнеленуi болып табылады. Сондықтан оны ноғайдың тарихындағы рөлi болмашы болған, ал қазаққа тiптi қатысы жоқ мырзалардың бiрiн осы Орманбетке айналдыра берудің қажеттiлiгi жоқ. Тарихта, жер бетiнде Орманбет деп аталған қарапайым пенделер көп болған да шығар, тек оның өлгенiне қазақ пен ноғайдың, башқұрт пен қарақалпақтың, тiптi қырғыздың қайғырып, оның өлген күнiн осы халықтардың фольклоры әлдебiр ғалами деңгейдегi қайғылы мезет ретiнде сақтап келедi дегенге сене қоюдың жөнi жоқ.

Орманбет – тарихи емес, ол – мифтiк тұлға.

Орманбетке қатысты қолданылатын сандардың да танымдық мәнi бар, әлгi үзiндiде берiлген Орманбет - он екi бидің бiрi деген ұғым да белгi бiр уақыт пен мәдени ортаның көрсеткiшi, ал он екi санының орнында көне түсінiктерде 10 саны болғандығын айта аламыз, 12 мен 10 сандарының ауысымы жөнiнде әңгiмелеп кеттiк, cондықтан Орманбет және Он тандемiн тұрақты аксиома деп қабылдаймыз.

“Ақшаханнан қашқан Тарғын мен Ақжүніс Едiлдегi Орманбеттің он сан ноғайына келедi. Ол мезгiлде ноғайда он хан бар екен”.[215] Фольклорда кездесетiн он сан ноғай, он хан сияқты сандардың символикасы белгiлi, батыс *дей-түрктер үшін он саны - болмыстағы халықтың сандық көрсеткiшi (он оқ будун) болып табылады, Орманбет осы модельге сай он сан ноғайдың (ежелгi вариантта - он сан Ұрымның), он баулы халықтың, он оқ бұдұнның биi, абызы, ханы, ақылшысы болады, жиi кездесетiн он би - он екi би, он хан - он екi жарым хан көрсеткiштерi де осы он - халық, тiрi адамзаттың сандық символы деген түсінiктен өрбiген туынды көрсеткiштер болып табылады.

Он екi санының кейiнгi дәуiрлiк сипаттағы сан-символ екендiгiн айтып өттiк, яғни бұл сан кездесетiн тiркестердi он санды деп оқимыз. Сөз соңында айтар тағы бiр әңгiмемiз – көнеқазақ тiлiнде “орман” – “халық” дегендi бiлдiрген, осындай мәндi тiркестер (“қара орманым қайырылды”, т.б.) бар, тек ол сөздi бүгінгi қазақ тiлiндегi орман-тоғайдан ажырата бiлген жөн.[216]

________________________

 

                                                                       ***

Орманбет би өлген күн - жай тарихи оқиға емес, эпостық қауым-космостың ойран болу кезеңiнің басталу нүктесi, қазақ тарихи жады оны кейiнiрек өз басынан өткен қазақ пен ноғайдың бөлiнуi делiнетiн тарихи кезеңнің атауына айналдырған, мiне, тарихшыларды шатастырған да осы мифтiк символдың тарихи анықтауышқа өзгеруiн түсінбеудің нәтижесi болып табылады. Аталмыш тiркес көптеген өлеңдерде кездесiп, өзiндiк ерекшелiктерiмен айтылады, бiрақ, идея ортақ – космос, қоғам ойрандалуы басталды, ғаламдық үйлесiм мен алтын ғасыр аяқталды деген сөз. Келтiрiлген үзiндi Манашыұлы Тұяқбай жырына кiргiзiлген ежелгi эпостың сынығы, фрагментi ғана, оның түпкі идеясы басқаша.

Мұнда екi негiзгi идея өзара мидай араласып кеткен.

Бiрiншi – адамзат қоғамының бұзылуы, жағымсыз құбылыстардың көбейiп, азғындықтың, сатқындықтың өршуi. “Орманбеттің өлуi” осындай ғалами құбылыстың бiр адами тағдыр арқылы көрсетiлуi ғана. Осы идеяның алғашқы мифтiк мысалы “Авестада” сақталған, мұнда бiрiншi патша Йиманың өлiмiмен адамзаттың “алтын ғасыры” да аяқталады. Йиманың көкiрегi өсiп, құдайлармен тең болғысы келуi, астамшылығы осыған сеп болады. Авесталық Йима дегенiмiз кәдiмгi қазақ дәстүріндегi Майқы би, ал Майқы би мен Орманбет – iс жүзiнде ежелгi “варалық адам” Йиманың кейiнгi замандарға жеткен екi аты ғана. Адам арасындағы моральдық принциптердің бұзылуы туралы тақырып, “асқанға тосқан” деген идея Қашағанның “Топан” деген дастанында жақсы көрсетiлген. Орманбеттің бағынбаймын деуi, он бiр бидің Манашыны сатып кетуi де осындай азғыншылықтың эпостық мысалы ғана.

Екiншiсi – ежелгi дуалистiк мифтiк эпикадағы екi қарама-қарсы дүниелердің соңғы соғысы; мұндай сюжеттер саха-якут эпосында абаасылар мен айылар арасындағы соғыс, скандинав мифологиясында асстар мен өлiктер арасындағы рагнарек – соңғы соғыс жақсы сақталған. Соғыс пен ойран туралы ашық аңыздық материал қырым циклiнде сақталмаған, сондықтан оны көмескiленген, әрi профанацияланған фольклорлық түсінiктемелерден аршып алуға тура келедi, солардың бiрi - радловтық материалдарда бар. Ер Көкше жырының кiрiспесiнде осындай астарға ие қарабайырланып, мағынасыз тiркестерге айналған жолдар кездеседi (Алтын сандық. 106-107-бб);

Он сан ноғай бүлгенде

Орманбет би өлгенде ...

... Манан деген суына

Балқан деген тауына... малы таусылып, өмiр сүру қиындаған кезде қырық кiсi жылқы әкелуге шығады. Олар жылқы ұрлап керi қайтқанда, артынан 1000 кiсi қуады, “екi жақ жетi күн, жетi түн шайқасып түгел қырылады”, қырық кiсiден Көкше батыр, мың кiсiден Манаша батыр ғана тiрi қалады. Екеуi бiтiмге келедi, Көкше Манаша батырды сиқырлы дәрiмен емдеп жазады, жылқыларды бөлiседi. Көкше әлгi дәрiмен қырық жолдасын да тiрiлтедi, бiрақ өзi өледi.... Ер Қосай жырының басында берiлген бiр жарым беттiк осындай кiрiспеден жүйелi бiрдеңе түсіне қою қиын, ол көне аңыздардың жеке сюжеттерiн бiр шағын әңгiмеге сыйғызып, түсінiксiз қойыртпақ жасаудан шыққан, Радловқа осы жырды баяндап берушi белгiсiз жыршы сол кiрiспенің маңынасын бiлмеген сияқты, тек есте қалған қойыртпақты жыр басында кiрiспе ретiнде пайдаланған, ал осы қойырпақтың эпостанымдық мәнi жоғары болып отырғандықтан, сол айтушыға өзi түсінбесе де айтып қалдырғаны үшін алғыс айтар едiк. Бұл үзiндiде де Манаша мен Орманбет бар, екi жақтың арасында болған үлкен соғыс оқиғасы бар, мұндағы Көкше бастаған қырық – “қырымдық” – “аспандық ерендер болса”, Манаша бастаған мыңдық (жүздiк, ондық) – “ұрымдық” – “жер бетiлiк ерендер” (ежелгi мифте “жерастылық, о дүниелiк” кейiпкерлер образы, олардың арасындағы қалыптасқан үйлесiм бұзылып, соғыс басталады, осы соғыста барлығы да қырылады. Мифоэпикалық “ақырзаман”, “соңғы соғыс” осындай ұжымдық типтегi барлық эпикалық дәстүрге де тән. “Қорқыт-ата” кiтабындағы iшкi оғыз бен сыртқы оғыздар арасындағы соғыс екi қауымды да жоқ қылса, солтүстік кавказдық нарт эпосында осы қауым да жойылады, скандинав мифiнде төменгi дүние мен Асгард арасындағы “соңғы соғыс” космосты ойран етсе, батыс европалық Артурлық хикаяларда Артур мен Мордред арасындағы соғыс киелi ел - Карлион мен оның астанасы - Камелотты опат етедi, бұл - аталмыш эпостардың ортақ идеялары. Мiне, “Қырдың қырық батыры” да осылардың қатарындағы жыр, оның да өз гүлдену дәуренi мен құлдырау кезi, басы мен аяғы болады. Мұрын жырау нұсқаларында аяқталу мотивi ашық айтылмаған, бiрақ жекеленген жырлар жалпы фольклорлық материалдар арқылы “бастау” > “өрлеу” > “құлдырау” > “аяқталу” тiзбегiн көрсетуге болады. Орманбеттің өлiмi – “аңыздық ғаламның опат болуы” деген сөз, қазақ халқын құраушы көшпелi қауым ерте замандарды айтпағанның өзiнде 14-17 ғғ өзiнде бiрнеше тарихи ойран болуларды басынан өткiздi, бұлар бүгінгi қазақ, ноғай, өзбек ұлттарының қалыптасуының басы болғанымен, сол кезеңдегi тiлi мен дiнi, әдет-ғұрпы мен мәдениетi, таным-түсінiгi жақын Дештi-Қыпшақтың суперэтникалық психологиясы үшін трагедия болған едi, өйткенi жеке рулар, ауылдар, отбасылар екiге бөлiндi, әртүрлі бақталас билер мен хандардың әрекетiнің салдарынан бiр-бiрiмен соғысуға мәжбүр болды, мiне, ежелгi эпостарда айтылатын опат-ойран шын өмiрде қайталанды, жазба дәстүрі шешушi роль атқармаған қоғамда осындай ғаламат процестердi есте сақтаудың тиiмдi шарты - эпостық-мифтiк фразамен тарихи дәуiрдi атау едi, Орманбет би өлген күн де – осындай шартты фраза, тек зерттеушiлер осындай жайларды тани бiлгенi абзал.

Осындай ойранды нақты есен-қазақтардың өз ортасы да басынан кешiрген. 14 ғасырда олардың ыдырап кетуi де iшкi қырқыс пен сыртқы саяси ықпал етудің нәтижесi едi. Бiр бөлiгi Едiгенің, екiншi тобы – Тоқтамыстың, үшіншiлерi – Ақсақ Темiрдің жағына шығып, бiрiн-бiрi қыруға мәжбүр болды. Сондықтан Манан суы мен Балқан тауындағы “жетi күн, жетi түн соғысатын, түгел қырылатын соғыс” немесе “Өлеңтiнің аяғы, Шiдертiнің қоспасы, Аңғатының басы Тас обада болған, он сегiз жыл атысып, Орманбет бидің өлген жер, он сан ноғай бүлген жер, мұсылманның басынан бақ-дәреже кеткен” делiнетiн жырлық оқиғалардың астарында тек ежелгi мифтiк-эпостық ақырзамандық мотивтен басқа, бiз бiлмейтiн, тарихи құжатқа түспей қалған жергiлiктi оқиғалар жатыр деп айтуға болады. Тек олардың қай жерде екендiгiн айту қиын. Аңғатының басы – “Тас оба” деген қай жер?. Мүмкiн “тас қала” iспеттi Шерқала-Айрақты шығар, мүмкiн бiз бiлмейтiн Өлеңтi-Шiдертi өңiрi шығар? Оған жауап жоқ. Ал радловтық нұсқададағы “Орманбет бидің өлетiн жерi” делiнген Балқан тауы - жалпылама сипаттағы мифтiк кеңiстiк болса, Манан деген суы - нақты Үстірттегi Манашы суы. Мұрын жырау нұсқасында Орманбет пен Манашы батыр Үстірттің солтүстік-батыс ернегiндегi Ащағар (Манашысай) деп көрсетiлген. Бұл бүгінгi Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданы орталықынан оңтүстік-батыс 35-40 км жерде, бiз атап өткен Есен-қазақ ареалы аумағына кiредi. Солтүстік-шығыстағы қазақтар осы жер атын өзгертiп болса да сақтап қалған.

                                                                      ***

Қырғыздың Манасы мен Маңғыстаудың Манашысы. “Манаста” басқа елден келген (қытайлық делiнедi) Алмамбет пен Көкше арасындағы қарым-қатынас жайы баяндалады. Қолбасшы Алмамбет елiнен кетiп, Айдархан мен Көкшенің елiне келедi. Көкшемен араздасып ауылдан кетуге мәжбүр болған Алмамбет Манасқа келедi. Манастың анасының емшегiн емiп Манаспен бауыр болады. Жырда осы батырдың Көкше ауылындағы өмiрiне едәуiр тоқтам жасалған. Р.Бердiбай осы екi батырға қатысты жыр тарауы түгелдей қазаққа арналғандығына назар аударады.[217] Осыдан шығар басты топшы - осы тараудың түгелдей дерлiк үлкен жырға бөгде жырлық дәстүрден енгiзiлген үстеме (вставка) болып табылатындығы. Ер Көкшеге қатысты кейбiр оқиғалық желiлер, атап айтқанда Көкше мен Алмамбеттің кездесуi өз алдына дербес сюжеттей сезiлетiндiгiн В.М.Жирмунский де кезiнде атап көрсетiптi.

Қырғыз жырындағы қазақтар мәселесiн тек жекелеген есiмдердің жүруi шеше алмайды, ол үшін қатар жүретiн, аталатын есiмдердi қамтитын бiр сюжеттiк-кейiпкерлiк комплекстің болуы қажет.

 

жырлар	есiмдер
қырғыз Манасы	Манас - Ер Көкше - Алмамбет Жаңбыршы
Мұрын жыраудың Ер Көкшесi	Орманғали - Ер Көкше
радловтық Ер Көкше нұсқасы	Қамбарұлы Ер Көкше - Жаңбыршы - Манаша, Қосай
Мұрын жыраудың Манашыұлы Тұяқбайы	Орманбет - Манашы, Әлi мен Тұяқбай

______________________________

 

Қарап отырсаңыз, осы төрт түрлі жырда кездесетiн есiмдер - Манас (Манашы, Орманбет, Орманғали), Көкше, Әлi (Орманғали, Алмамбет), яғни “ман”, “әлi” және “көкше” есiмдерi, ең бастысы - осылар төрт жырда да бiр эпостық оқиға кеңiстiгiнде кездеседi. Бұл кездейсоктық емес. Бұл - бiр ғана эпостық дүние және қырғыздар қазақтан тек бiр ғана жырды тұтастай өздерiнің “Манасына” қосып алған.

Аталған төрт жырдың Мұрын жыраулық нұсқасында Манашыдан басқа Орман деген “ман” түбірлi есiм бар, бұл жырдың көне нұсқасының ескерткiшi, ал Мұрын жыраулық екi жырда кездеспейтiн, оның есесiне қырғыздың Манасы мен радловтық Ер Көкшесiнде орын аталатын тағы бiр есiм - Жаңбыршы аты қайталанады. Мiне осы есiмдердің өзара комбинациясына қарай мынадай тұжырым жасауға болады:

Бiрiншi кезең – 14 ғасырдағы Маңғыстау-Үстірт жерi. Орманбет пен Манашықа қатысты ежелгi мифтiк-эпостық комплекстi пайдаланған Әлi мен Тұяқбай (Көкше-Қосай) туралы аңыз-озалдар пайда болды.

Екiншi кезең – 16 ғасырдағы Торатбасы-Шыңғырлау (Орал маңы) өңiрi. Тарихи тұлға, әлдебiр Көкше туралы аңыз мифтiк-эпостық маңғыстаулық Көкше туралы аңыз-озалдың тоғысуынан жаңа Ер Көкше жырлары қалыптасқан. М.Тынышбаев “убитый в 1420 году в бою между сыном Тохтамыша Кадырберды и Едыге (когда оба соперника погибли) батыр татарский, велик сущий телом и силой Ер Кокче - родом Уак деген” дерек келтiруiне[218] қарағанда Көкше атын иемденген реалды тұлға болған сыңайл/spanы. Бiрақ оның ұрпақтары ол туралы жырды мифтiк-эпостық басқа (маңғыстаулық) Көкше озалы негiзiнде жасағаны көрiнiп тұр. Осы кезеңде “Жаңбыршы” жыры да пайда болған.

Үшiншi кезең - шамамен 18 ғасырдағы Сарыарқа. Осы ғасырда бiз тап басып түсіндiре алмаған себептермен Ер Көкше жырына Жаңбыршы туралы сюжеттер кiрiккен, ал осындай жаңа кейiпкерлiк комбинациясымен осы жыр қырғыздардың “Манасына” сол 18-шi, негiзiнен 19 ғасырда енiп кеткен. “Нелiктен қырғыздар бүкіл ноғайлы-қазақ жырлары iшiнен тек қана осы Көкше - Манашы - Әлi - Жаңбыршы туралы жырды ғана қабылдаған?” деген сауалға берiлер жауап тым қарапайым - қырғыздар бiр ғана Манасты жай ғана циклизацияламай, гиперциклизациялау барысында осы кейiпкердің атына ұқсас (фонетикалығ тұрғыдан сәйкес) есiмдердi оларға қатысты эпостық сюжеттерiмен, кейiпкерлерiмен қоса өз эпостарына тоғыта берген. Мiне, осы тұста ең басты таңдау факторы - Манашы есiмiнің Манас есiмiне ұқсас болуы шешушi рөл атқарған. Қазақ Манашысы қырғыз Манасының бiр оқиғалық сипатына айналса, Манашымен байланысты Әлi, Көкше сияқты т.б. кейiпкерлер ендi Манастың қасында болған тұлғаларға айналып шыға келген.

____________________________

 

Манас пен Манашы (Манаша) - түпкі ортақ Ман немесе Манас (Алып-Манаш) деген ежелгi мифтiк-эпостық образдың кейiнгi ғасырлық дараланған бейнелерi. 14-18 ғасырлар аумағында бұлар қырғыз бен қазақта өз бастарына жекелеген жырлық тұлғалар едi. Осындай ежелгi тұлғаның екi образдық тармағы араға бiрнеше ғасыр салып барып, қырғыздың бiр жырында қайтадан тоғысты.

Жалпы қырғыздар қазақ делдалдығы арқылы ноғайлы жырларының бiр тұсын меңгерiп алды. Қырғыз фольклорындағы ноғайлы-қазақ қабаты жөнiнде кезiнде Шоқан да жазып қалдырған болатын. Шоқан қырғыз арасында Асан-қайғы туралы аңыздың барлығына көңiл бөледi, жырларда “Орманбет би өлгенде, он сан ноғай бүлгенде” секiлдi тiркестердің қайталанып келiп отыратынын, сондай-ақ Едiге туралы тарихи аңыздың қырғыздарда да бар екендiгiн жазады.[219] Ал Жирмунский болса қырғыз “Манасының” жанында жүрген серiктерiнің iшiнде қараноғай Жаңбыршы, нөкерлерiнің бiрi болып, Кен-Жанбай (Радлов жазып алған нұсқада) жүруiн де қазақ-ноғай эпикалық сарынымен байланысты туған деп есептейдi.

Көкше мен Орманғали, Көкше мен Манашы, Орманбет-Манашы мен Мейрам сияқты эпостық оқиғалардың тарихи болмысы Маңғыстау жерiнде, Үстіртте өткен. Манашы сайы, Күйкенұшқан, Сыңғырлау алқабы - осы мифтiк-эпостық комплекстің бүгінгi нұсқаларының бастау алған жерi. Тiптi радловтық “Ер Көкше” – “Ер Қосай” жырының қарабайырланған нұсқасында айтылатын “Он сан ноғай бүлгенде, Орманбет би өлгенде, Манан деген суында, Балқан деген тауында”,[220] - деген тiркес жолдардағы Манан суы – кәдiмгi Манашы сайы, бiз оның Үстіртте орналасқанын айтып өттiк. Осы жерде мифтiк-эпостық, квазитарихи трагедия - Манашы мен Орманбет би өлтiрiлдi “Орманбет би өлген күн” - жаңа заманның, реалды сұрқай болмыстың, тоғышарлықтың, ыдырау мен азғыншылық дәуiрiнің есептеу нүктесi болып қабылданды. Осылайша Манашы, оған тiркескен Қамбар ұрпақтары туралы сюжеттер шоғыры да, тұрақты “Орманбет би өлген күн, он сан ноғай бүлген күн” тiркесi де сонау қырғыздың Алатауына күрделi тарих сүрлеуiмен жеттi. Бiз оны Сарыарқа даласы арқылы қайтадан бастапқы нүкте - Маңғыстауға алып келдiк.

_________________________

 

                                                                      ***

Суын жылқылар - Маңғыстаудың басты символдарының бiрi

 

Уақтың аталары - су мен теңiз жылқыларының иелерi. Ман-атаны айтып өттiк, ендi Қамбар мен оның ұрпағы Көкшенi, ол арқылы Қосайды да Маңғыстаумен түпкілiктi байланыстыратын ортақ сипатты көрсете аламыз ба? Ия, осындай дәнекер – Көкше және Қамбар образдарының мифологиялық табиғаты болмақ.

Қамбар - жылқышылардың пiрi, жылқы малының иесi. Зерттеушiлер оның есiмiн мұсылман дiни образы, пайғамбарымыздың күйеу баласы Әзiрет Әлiнің атбегiсi болған Ганбармен байланыстырады. Оған айтар дауымыз жоқ, сондықтан осы образдың мифологиялық функциясы мен рулық шежiреге кiрiгу себептерiн ғана қарастырамыз. Қамбар-баба немесе Қамбар-ата образы қазақтан басқа түрк-мұсылман халықтарының фольклорында бар, бiрақ ол туралы түсінiк түрікпендерде мол сақталған (түрікпендiк версияның болуы образды бiрден Хасарлы теңiзi жағалауына, яғни Маңғыстауға жақындатады).

Түрікпендiк Гамбар-баба - қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен әншiлердің, ақындардың пiрi болып саналады. Ол “дутар” делiнетiн саз аспабын ойлап тапқан деседi.

Қазақ түсінiгiнде Қамбар деген жұлдыз атауы да бар. Ол күз айларынан бастап көктемнің басына дейiн түнгi аспаннан көрiнеді және қазақта (солтүстік аймақтарда) “Қамбар тоғысы” деген ай санау үрдiсi де болған. Қамбардың аспанда тұруы бiзге саха-якут мифiнде аспанда тұратын, кейде адам, кейде ақбоз түсті ат күйiнде көрiнетiн, жылқышылықтың қамқоршылары Жесегей-айы мен Киели-Баалы-тойонды еске түсіредi.

Қамбардың тағы бiр мифтiк функциясы - оның су стихиясымен байланыстылығы. “Көл иесi Қамбар-ау, Шөл иесi Қамбар-ау, қарағыма көз сал-ау”, - осының нышаны.

Мiне, Қамбарға берiлген үш мифологиялық функция:

а) сумен байланысты;

б) жылқымен байланысты;

в) музыкамен байланысты.

Мифологияда музыка табиғаты сумен, су айдынымен байланыстырылады. Оны бiз Қорқыттан, түрікпендiк Ашық-Айдыннан, аландық Сырданнан, орыстық Садкодан, финн-карелдiк Вяйнемяйненнен көремiз. Олардың барлығы да сумен байланысты және музыка аспаптарын ойлап табушылар, музыканттар.

Ал су мен жылқының бiр образбен тең дәрежеде байланыстырылуы бiр мифтiк тұлғаға барып тiреледi. Ол - теңiз (су емес, нақ теңiз) жылқылары туралы түсінiк. Мiне, осындай үш сипатты ұштастырған Қамбар (Гамбар) образының қазақ-түрікпендiк сипатының қалыптасу ареалы бiреу болмақ, ол - Маңғыстаудың Хасарлы теңiздiк жағалауы.

Қамбардың уақ руына түп-ата болып шығуы мен уақ руының бастапқы тарихының Маңғыстаудан бастау алуы, мiне, осы тұста да сәтiмен қабыса кетiп тұр.

Жылқы иесi мен жылқышылар пiрi түрікпендiк Дүлдүл-атаның моласы - Хасарлы теңiз жағасында, Маңғыстау облысынан тысқары болғанымен таяу жерде, Бекдаш қаласы маңында орналасқан. Дүлдүл - Әзiрет Әлiнің тұлпарының атауы, ал теңiз жағалауындағы мола бұрыннан бар, яғни осы мола иесi ислам дiнi таралмастан бұрын (14 ғасырға дейiн) оның жылқы иесi функциясын сақтағанымен, басқаша аталғандығын шамалауға болады. Ал егер осы жылқышының моласы Қамбарға қатысты болып жүрсе ше? Бiрақ Қамбар есiмiнің де дала киелi ономастиконына Дүлдүлмен қатар, бiр уақытта кiргiзiлгендiгiн ескере отырып, образдық сабақтастықтың болу мүмкiндiгiн жоққа шығармаймыз, тек есiм басқаша болған.

Маңғыстаудағы, теңiздiк Кендiрлi шығанағының жағасындағы Темiр-баба әулие хақында оның да су иесi екендiгi және үстiнен су тамшылап жүретiндiгi айтылады. Тер (су, қан) тамшылап тұратын сипат - тарихи-мифологиялық дәстүрде тек теңiз жылқыларына (аспан жылқыларына) берiлген. Олай болса Темiр-бабаның да мифтiк табиғатын теңiз жылқыларымен байланыстырудың ретi келiп тұр.

                                                                     ***

Ер Көкше және оның жылқылары. Суын бие. Уақ руынан шыққан Қамбардың ұрпағы саналатын Көкше батырдың жырдағы бейнесiнен де теңiздiк жылқыға қатысты мифтiк табиғатты көремiз, уақ руының осындай теңiз жылқыларын иеленген тұлғаларды өзiнің ата-бабалары деп есептеуiн де кездейсоктық дей алмаймыз.

Көкше батырға қатысты айтылатын басты сипаттама - оның ғажайып атқа немесе жылқыларға ие екендiгi. Осы жылқы иелiгi арқылы Көкше батырдың мифологиялық табиғатын да iздестiруге мүмкiндiк бар. Ерекше жылқы туралы әңгiмелердi бiз Ер Көкше жырларының, жалпы Ер Көкше есiмi айтылатын басқа да жырлардың қолда бар нұсқалардың барлығынан көремiз. Соған қарағанда, осы сипат бiр жыраудың авторлық идеясынан шыққан емес, көне мифоэпикалық негiзi бар сипат болып тұр деп айтуға негiз бар.

Бiрiншi. Ұзақбай жырау (маңғыстаулық) айтқан “Орақ-Мамай” дастанында Орақ батырдың орындалмаған үш арманы айтылады, соның бiреуi - ‘’Ер Көкшенің қолтығында құс қанаты бар қызыл атын мiне алмай дүниеден өтiп бара жатқандығы’’. Осы арманды орындау мiндетiн алған Қарасай Орал тауда жайылып жүрген Көкше батырдың жылқыларының iшiнен қызыл атты ұстап мiнедi. Көкше болса ат үшін Қарасайдан оның Қибат деген қарындасын сұрайды.[221]

Екiншi. “Қарасай-Қази” жырының Мұрат Мөңкеұлы нұсқасында ‘’қартайып қалған ноғайлы батыры Ер Көкшенің Көкбұйра деген аты бар екен. Қарасай сол атты саудалайды’’.[222]

Үшiншi. “Қарасай-Қази” жырының ақтөбелiк (әрi қарақалпақстандық) жырау Қайролла Иманғалиев жырлаған нұсқасында Қарасай батыр шешесi Қараүлектің ақылымен Көкшенің ұлы Қосайдан ерекше қасиеттi қызыл атын сұрайды.[223]

______________________________

 

“Қарасай-Қази” жырының Мұрын жырау нұсқасында да сол оқиға қайталанады.[224]

Сексендегi Көкше бар

Көкшенің мiнген Тарлан ат

Анасы едi Сүйін бие

Атасы едi Қарақұс

Таң ұйқысы келгенде

Сауырының үстiне

Қайырып жусар басын-ай

Мұндағы Сүйін бие - айқын су жылқысы кейпiндегi мифтiк кейiпкер, оның құлыны Тарлан ат болуы, яғни Тарланның анасы ретiнде сулық-теңiздiк, мифологияда – төменгi дүниелiк тудырғыш күш болып Сүйін биенің және әкесi ретiнде аспан, жоғарғы дүниенің тұлғасы Қарақұстың болуы - айқын мифологиялық ғалам моделi мен космогониялық дәурендi көрсетедi. Әрине, мұндағы Сүйін сөзi тiлiмiздегi суын (cуын бие, суын айғыр) сөзiнің бұрмаланған түрі де шығар.

Мiне, төрт жыр нұсқасында жыр оқиғасының актуалды сюжетi ретiнде Ер Көкшенің керемет аты (оны Қарасайдың қарындасына айырбастауы, қыздың айтқан сөзi, т.б. - осылайша кете бередi) алда тұрғандығын көремiз. Мұндағы басты анықталған мәселе - Ер Көкше мен оның атының (Қызыл ат, Көкбұйра ат, Тарлан ат) ажырамас көне мифтiк қосақ екендiгi.

Ал осы ат мәселесi Ер Көкшенi Хасарлы (Каспи) жағалауындағы суын айғыр бейнесiмен байланыстырады. Көкше – көк аспанға қатысты мифтiк образ  емес, оның қазақ тарихында жеткiлiктi болған Көкше теңiздердің бiр персонификациясы екендiгiне күмән жоқ. Жылқы иесi ретiнде ол су, көл, теңiз иесi болып та көрiне алады.

____________________________

 

                                                                       ***

Ер Көкшенің Ер Қосайға әке болуы кездейсоқ емес, тұрақты заңдылығ, яғни Көкше-әке - Қосай-бала тандемi барлық уақытта да тұрақты болғандықтан, осы қосақтан белгiлi бiр қағидаларды шығаруға мүмкiндiк бар. Қосай-Сосландығ салыстырудағы қос/сос түбірiнің сөздiк мәнi мен тегiн iздестiру әрекетiмiз (осы бiр сөздің төңiрегiндегi әңгiмелердің өзi өз алдына жеке кiтапқа жүк боларлықтай) бiзге қазақтың Қосайы мен аланның Сосланын көне армяндық Сасун (қала, ел, адам) образымен де, сөзiмен де (сас - сос - қос) образымен де бiртектi екедiгiн көрсетедi.

Армян мифологиясы және “Сасна Црер” (Сасундығ Давид) эпосында ғажайып Сасун қаласын салушылар Санасар мен Багдасар[225] деген батырлар екендiгi, олардың теңiз суының тамшысынан туған егiздер екендiгi айтылады. Мұндағы Санасар мен Багдасардың өздерi болмаса да, олардың салған кеңiстiгi (қаласы) - Сасун мен Қосайдың есiмдерiнің бiр түбірлi (сас/сос/қос) екендiгiн ескерiп, Қосайдың әкесi Ер Көкшенің де ықтимал параллелiн осы армян эпосынан iздестiрсек: Саназардың теңiзден жаралуы, кейiн өзi туған теңiзiне келуi, теңiздің ашылып, яғни қақ айырылып оған жол беруi, теңiз астындағы патшалықта оның “Куркик Джалили” деген тұлпарға ие болуы - яғни айқын су дүниесiмен байланысы бар екендiгiн көруге болады. “Санасардың су астынан тұлпар алып шығуы” бiзге түрк-*дей-бұлғар танымындағы теңiз жылқылары деген түсінiктi еске түсіредi, бұл жердегi сәйкестiк абсолюттi. Егер Санасар мен оның салған Сасун-қаласын бiр образ дер болсақ, онда Сасунның да әкесi теңiз тамшысы немесе теңiз болып шығар едi. Осындай сәйкестендiруде Қосайдың әкесi Көкше де ‘’теңiз, мұхит, су’’ стихиясының тұлғалануы болып шығар едi. Осы жағдайда қазақ эпосындағы керемет (сірә, теңiз) жылқыларына ие болған Көкше батырдың табиғаты айқын көрiнедi. Бiз қазақ тарихында Балқаш көлiнің, Арал теңiзiнің, басқа да көл нысандардың бiр кездерi “Көкшетеңiз” деп аталғандығын және бiлемiз, Хасарлы (Каспи) теңiзiн де қыпшақ тiлдi жұрттар 14 ғасырда “Көкшетеңiз” деп атауы ықтимал,[226] ал Армениядағы Севан көлiнің өткен ғасырдағы әзербайжан түрктерi арасында “Геокча”, “Гекчи” деп аталғанын да бiлдiк, мұндағы “көкше” сөзi; а) “көк әже” немесе “көк әжi” (айдаhар); б) “көк-ащы” (аджы) дегендi бiлдiруi ықтимал.

____________________________

 

“Көкше” сөзiнің түрікпеншесi “геокча”, осындай геокча деген рудың 14-15 ғасырларға дейiн болғандығын бүгінгi түрікпендiк теке руының құрамында үшіншi қатардағы геокча тақтасының болуына қарап бiлуге болады. С.П.Поляков теке руының геокча, салық, тильки, гыр, кер, асман деген аталарын атап өтедi. (С.П.Поляков Этническая история Северо-Западной Туркмении в средние века. М. Изд-во МГУ. 1973. C.126); Бұлардың барлығы да қазақ руларының iшкi рулары (аталары) арасынан табылып қалуы әбден мүмкiн. Яғни 1 ғасырда геокча (көкше) руының Маңғыстауда өмiр сүргендiгiн, олардың есен-қазақтар қауымдастығына кiргендiгiн жорамалдауға болады.[227]

Түрікпендерде атауында “гок” (мүмкiн, “көк” деген сөз шығар) деген сөзден жасалған - гоклен этнонимi де бар. Гоклендер Иранмен шекаралас өңiрде Сумбар мен Чандыр өзендерi аңғарында тұрады. Гоклендердің кайы және дудорга болып тармақталуына қарап, 14-15 ғасырларға дейiнгi олардың арғы аталарының кiм болғандығын бiлуге болады. Бұл мәлiметтi бiз тек көкше-гоклен ықтимал ұқсастықы үшін ғана келтiрiп отырмыз. Бұл салыстырулар дәл көрсеткiштерге қол жеткiзбегеннің өзiнде уақтарды қалыптастырушы негiзгi топтың Хаcарлы теңiзiнің шығыс жағалауындағы аймақтарымен табиғалық байланысын көрсете алады, ал  Көкшенің теңiздiк табиғаты дау туғызбауы тиiс.

__________________________

 

                                                                       ***

Қыдырбай да - теңiз жылқыларының иесi. Әлгi Кудреванконың да қондыкерлiк қазақ Қыдырбай екендiгiн айтып өттiк. Осы Кудреванконың қыпшақ батырына қайын-ата болып тұруына байланысты осы сипатынан мифтiк-генеалогиялық түсінiктердің сақталу мүмкiндiгiн ескере отырып, оны су перiсi, Тана (Дон), Қобаң (Кубань) сияқты өзендердің мифтiк иесi, тәңiр-иесi немесе пiрi деген кейiпке түсе алатындығын айта аламыз. Өйткенi ‘’cу иесiнің қызын батырдың алуы’’ - дала мифоэпикасында тұрақты да жиi қолданылатын сюжеттiк әдiс. Осындай түсінiк бойынша мифтiк-эпостық Қыдырбай - суға және су жылқысына қатысы бар кейiпкер болуы тиiс деп топшыланады. Оның осы табиғасын барынша толықырақ түсіну үшін жырдағы Қобыландының әкесi Қыдырбайдың сипаттамасына үңiлiп көрелiк.

“Құртқа күйеуiнің елiне келе жатқанда, үйiрдің iшiнен Қыдырбайдың кер биесiн көредi де, қонғасын сол биенi сұратады. Қыдырбай келiнiнің келмей жатып билеп-төстей бастағанына ашуланып биенi бермей, келiнiне ерегесiп, тiптi әлгi биенi сойып тастамақ та болады. Тек қызы Хансұлу өтiнген соң ғана шал жiбiп, кер биенi келiнiне бередi.

Кер биеден туғаны

Тобылғы меңдi ат болар

Жалғыз ағаң Қобыланды

Ол торы атқа мiнгесiн жат болар

Жыл он екi ай келмей жоқ болар

Сонда менің көкем қайда деп

Аларсың менің мазамды

Сол себептен бермей тұр едiм, - дейдi.[228]

________________________________

Құртқа биенi Апар (ертедегi “авар” этнонимiнің сарғыны) мен Жапар деген екi құлға бақтырып қояды. Қолдарына жiбектен көрпе бердi, құлыны жерге түскенде аяғын топыраққа тигiзбей осы жiбек көрпенің үстiне ұстаңдар дедi. Бие толғатып жатқанда, екi құлдың көзi iлiнiп ұйқыға кетедi де, туған құлынның бiр аяғы жердегi тасқа тиiп кетедi де, таңба түсіп қалады. Оны жасырмақ болғанымен iстің болғанын байқаған Құртқа екi құлды өлтiрмек болады. Оның алдын алмақ болған қос құл Қобыландыға барып сенің әйеліңнің көңiлдесi бар екен деп өтiрiк айтады. Қобыланды келiп Құртқаны сабайды, iстің мән-жайын бiлгесiн құлдарын сабайды.

Жолдастарының әңгiмесiне бола, Қобыланды құлынға ертерек мiнбек болады. Құлын дариядан өтiп бiр төрткүлдің үстiне барып түседі. Одан әрi құлын жүрмейдi. Қобыланды құлынды жүргiзейiн десе жүгенi жоқ, ұрайын десе қаруы жоқ, бiраз дағдырып қалады. Далада тұрып Қобыланды әйелiнен күдiктенедi. Бiрақ құлын оны керi алып келгенде, Құртқа оның не iстегенiн, не ойлағанын айтып бередi. Содан кейiн Қобыланды Құртқаға тиiспейтiн болады.

Құртқа құлынды сарайға салып, ешкiмге көрсетпей бағып-баптайды. Ақшахан Қобыландының торы құлынын иемденбек не өлтiрмек болады (неге?). Ол бәйге ұйымдастырып, Қобыландының торысына мiнер бала бермей, оған Қобыландының өзiн мiнгiзуге мәжбүр етiп, құлынды зорықтырып өлтiрмек болады. Құртқа Қобыландыға қалаға барар жолда да, қалаға барғасын да кездесер кедергiлер туралы (алдамшы қыздар, келiншектер, жас жiгiттер кездесiп азғыруы) баян етедi. Ақырында Қошабай деген бала табылып, ол бәйгеде жеңiс әпередi. Алшағырдың айтқанына ерiп, Қозғалмас елiн ойрандауға қатысқан Қобыланды жаман түс көрiп, елге қайтпақ болады. Жолдастарының айтқанына илiкпей тобылғы меңдi торы атының басын елге бұрады”.

Мiне, осы үзiндiлерден көретiнiмiз - жырдың iс жүзiнде Қобыланды емес, ‘’тобылғы меңдi тор ат’’ туралы баяндап болып тұрғандай әсер қалдыратындығы. Жыр сюжетi, фабуласы ең алдымен атқа орай құрылған, ал Қобыланды - iс жүзiнде қосалқы рөлде тұр. Қырым циклiндегi жырлар iшiнде басты кейiпкер ретiнде жылқының шығуы мысалдары көп емес. Бұрынғы жырларда осы тақырып мол болған да шығар, бiрақ циклде олар туралы үш жырда (“Қарасай-Қазида” – Көкшенің жылқысы, “Нәрiк-Шорада” Құлыншақтың жылқысы, “Қобыландыда” - Қыдырбайдың жылқысы) кездеседi, дәлiрек айтсақ, молырақ сақталған. Әлгi үзiндiдегi  Қыдырбайдың кер биеге ие болуы - кездейсоқ немесе кәдуiлгi сөз тiркесi емес, нақты мифтiк сипат. Қыдырбай ықтимал мифтiк су иесi ретiнде анау-мынай жай жылқының иесi емес, cуын биенің немесе айдаhар-жылан тектi (кер) биенің иесi болып тұр.

Жырда осы “кер биеден туған тобылғы меңдi торы құлынның” дүниеге келуiне, бәйгеге қатысуына, жалпы бапталуына, жорыққа қатысуына, адамша сөйлеуiне қатысты бiраз әңгiме айтылады, ал жырдың көне нұсқаларында мол тақырып қазiргiден де көп болғандығында күмән жоқ. Осы құлынның аспанға көтерiлiп, дариядан өтiп төрткүлдің ортасына түсуi - ежелгi мифологиялық танымдағы ғалам моделiн көрсетедi, мұндағы дария - ғаламдық мұхит, сулар болса, төрткүл - жер бетi.

Қыдырбайдың теңiз жылқыларына иелiк етуiн дәлелдi ететiн тағы бiр аралық мысал - башқұрт құрамындағы баюлы руының башқұрт эпосындағы шығу тегiнің осындай су астынан шыққан жылқылармен байланысты болуы.

Жалпы айта кетер жәйт - су астынан шығатын жылқылар түсінiгiнің басқа түрк халықтарына қарағанда эпостық дәстүрде тек башқұрттарда сақталып, кеңiнен таралуы. Бiз қазақ эпосынан осы мифтiк аттар туралы мағлұматты аршып алып отырсақ, башқұрттiкiнде осы кейiпкерлер еш астарланбай-ақ сақталған. Мәселен башқұрттың “Ақбозат”, “Кара Юрга”, “Заятулек – Хыухылу” эпостарында осындай жылқылар туралы сюжеттерге елеулi орын берiлген. Су жылқылары туралы түсінiктердің жалпы таралуына байланысты айтарымыз - бұл түсінiк башқұрт халқының қалыптасуына қатысқан мадияр-угор жұртының арғы тегi болатын жалпы фин-угор халықтарының мифтiк дәстүріне тән емес, сондықтан осындай башқұрттық түсінiктердi тек түрктiк-тұрандық бастаудан өрбiген баюлы, тамиян, табын сияқты қондыкерлiк тайпалардың өз тегiмен байланыстырған жөн.

Сондай эпостардың бiрiнде әлгi башқұрт халқының құрамындағы баюлы (байұлы) руының шығу тегi туралы сюжет сақталған Күшлек деген жiгiт өзiнің сұңқарын бiр үйiр су жылқысына айырбастайды, сүйтіп су астынан бiр үйiр жылқы шығады, оларды “Қара Жорға” деген тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесiне қыз әкелiп бередi, осы қыздан туған жiгiттің балалары ‘’байұлы’’ руы деген атпен тарапты.

Қазақтың байұлы руына қатысты мұндай аңыз жоқ. Бiрақ суын айғырлар туралы аңыздардың бүгінгi қазақ iшiнде ең алдымен осы байұлы қазақтары арасында (ең алдымен бүгінгi адайларда) таралуына, сақталуына қарай, осындай сипаттағы шежiрелiк аңыздардың бiр кездерi қазақтың байұлысына, яғни Қыдырбайына да қатысты болғандығын анықтауға болады. Олай болса жырдағы Қобыланды әкесi рөлiн атқарып тұрған Қыдырбайдың мифтiк-генеалогиялығ құрылымға сай қарастырар болсақ, Қыдырбай Қобыландының емес, Құртқаның әкесi, батырдың қайын атасы болуы тиiс осындай жылқыға иелiк етуi бос долбар емес, нақты дәлелденген топшы болып шығады. Бұдан шығар басты қорытынды түйін - Қобыланды деген эпикалық кейiпкерге өз орнын босатуға мәжбүр болған көне аңыздық-мифтiк прототиптің алғашқы шыққан ортасының айқын болуы. Ол - арғы тегiн *дей-бұлғарлардан (кутригурлардан) бастайтын, Қобаң (Кубань) алабында қазақ және черкес деген атпен қалыптасқан түрк тiлдi қауымның ортасы. Яғни 14 ғасырдағы *дей-байұлы тайпалары қазақ пен башқұрт арасына кiрмей тұрғанда, олардың фольклоры мен шежiрелiк дәстүрінде осы теңiз жылқысы мотивi жақсы дамыған деп тұжырым жасауға толық негiз бар. [229]

____________________________

 

                                                                     ***

Борқайдың сұғымы және Сiргелi

Тарихшы Еркебай Бүрдiбаев жазып алған, Жорабек Рақымбердiұлы сақтаған сiргелiлер туралы аңызда (кезiнде «Ана тiлi» газетiнде жарияланған)[230] саралайтын болғандықтан, тұтастай көшiрiп алатын болсақ: “Үйсiн мен Ойсын ағайынды екен. Отыз ұлды Ойсынның ұрпағы да аз болмаса керек. Сол Ойсынның Бораш атты бiр жарамды жiгiтi хан сарайында қызмет етiптi. Көркiне көз тоймайтын, батырлығы мен батылдығы елге аңыз болған сол Борашқа хан қызының көңiлi құлайды. Елдің сөзi де, көзi де көп. Сол сөз күндердің күнiнде хан құлағына шалынады. Ақсүйектердің қараға қыз бермейтiн заманы.

Хан етегiн қара басты

Алтынға жез араласты, - деп ой түйген Жәнiбек хан Ойсын әулетiнен кек алу жолын iздейдi. Елiнің еркесi, әрi серкесi болған Борашқа тiке тиiсуден тайсақтаған хан уәзiрi Қырғиқабаққа ақыл салады. Қырғиқабақтың кеңесiмен сазға қырық үй тiгiп, Ойсынның атқа мiнуге жарайтын жiгiтiнің бәрiн Борашты бас қылып, құдалыққа шақырады. Келген меймандарды жiгiт ажыратып әр үйге бөлiп-бөлiп орналастырады. Iшкен шараптың уыты бойға тарады-ау дегенде жау келдiлеп атой салып дүрлiктiредi. Меймандарының аттарының үзеңгi бауын қиып, өздерi босаға аңдып тұрған Қырғиқабақтың жанкештiлерi жiгiттердің үйден шыққанын шауып тастай бередi. Бiрлi-жарым құтылғандары үзеңгiсiз атқа жөндеп мiне алмай, жауына оңай алдырады. Не керек, Ойсын жiгiттерi қырылып, хан дегенiне жетедi. Ойсын әулетiнен құтылдым деп ойлаған хан бiрақ қатты қателеседi. Ұрпақ жалғаса бередi.

Хан сарайында ойсын Тұрымбет пен оның әйелi Iзбике қызмет ететiн. Екеуiнің де он саусағынан өнер тамған, елге танымал шебер едi. Iзбике киiм, Тұрымбет етiк тiгетiн. Хан оларға тимейдi. Бораш өлiп, одан екiқабат қалған хан қызы ешкiмге бiлдiрмей мал қорада босанып, баланы ойған көңмен қалқалап жасыра тұрады. Соңынан сендердің қандас бауырларың деп Тұрымбет пен Iзбикеге әкелiп бередi. Олардың өздерiнің де Нан және Манап деген екi баласы болатын. Соларға қосып ханға бiлдiрмей, Бораштың ұлын өсiре бередi. Нанды қайшы ұстаған әйелден туғандықтан Қаншайым, Манапты жаугершiлiкте найзаға жарамай ту ұстағандықтан “Тутамғалы” атап кетедi.

_________________________

Ал Бораш пен хан қызынан қорада көң үстiнде туған бала “Көңiрдек” аталады. Бiр шаңырақта өскен бұл үшеуi жүре келе, “Үштаңбалы” атанып кеткен дейдi

Бораштың хан қызымен көңiлдес болып жүргенде, ренжiп төркiнiне кеткен әйелi Ойсын қырғынды есiткен соң, алшын елiнің атақты адамы – әкесi Қыдырбайдың қолында бiржола қалып қояды. Өзiмен ере келген, Бораштан қалған Құбасай ер жетiп, күндердің күнiнде елiн, кiндiк тамған жерiн, бауырларын iздейдi. Қыдырбай көптi көрген парасаттылығын бұл жолы да танытып, жиенiне ұялмайтындай етiп еншi бередi. Көш басына алты ақбас атан қойып, жолда сусының болар деп, сiргелеген тайы бар, қырық қысырақ айдатып жолға шығарып салады.

“Әкең дұшпансыз емес едi, атаңды айтпа, сұрағанға Байұлымын” дерсің деп кеңес бередi. ...Көш Қазығұрт өңiрiне жетедi. Сiргеленген тайдың бiреуiн мiнген Құсабайды жұрт сiрге тайлы бала, “сiргелi” деп атап кетедi”. Аңыздың соңы үйсiндердің хан әскерiн Шаян өзенiнің бойында, Сiргесалды қаласының түбінде жеңгенi туралы баян етумен тәмәмдалады.

Бiз бүгінгi ұлы жүзге кiретiн сiргелi руының жария болған шежiрелiк аңызын iс жүзiнде толықтай көшiрiп жазып отырмыз, өйткенi бұл аңыз сiргелi туралы аңыздардың iшiнде қолымызда бары ғана. Мiне, аңыз айтып отырғандай, сiргелi өздерiн батыс қазақтардың ноғайлы кеңiстiгiмен байланыстырып отыр. Аңыздағы адамдар есiмiмiнен белгiлiлерi Жәнiбек пен Қыдырбай. Бiрiншiсi - қазақ аңыздарында “Әз Жәнiбек” деп атанған 14 ғасырда өмiр сүрген Алтын Орданың ханы Жәнiбек, осыған қарап-ақ сiргелiлердің рулық этногенезiнің жасампаз бөлiгiнің қайдан шыққандығы анық көрiнедi. Ол – 14 ғасырдағы есен-қазақтар қоғамы. Екiншi есiм - кiшi жүз алшын iшiндегi Байұлы тобының екiншi аты болып саналатын Қыдырбай есiмi, бұл - сiргелi этногенезiндегi жасампаз субстраттың тегiн көрсетедi. Сiргелi байұлыға жиен ретiнде көрсетiлген, яғни ол – қыз баласы, ал бiз шежiредегi қыздың реалды этногенезде негiзгi жасампаз этникалық компоненттi көрсете алатындығын атап өттiк. Бұл жердегi негiзгi компонент - *дей-баұлдар, яғни сiргелi руы 15-16 ғасырларда Оңтүстік Қазақстанға келгесiн жергiлiктi этникалық топтардың араласуы нәтижесiнде қалыптасқан *дей-байұлдық топ болып табылады.[231] Сонымен, шежiре аңызы нақты рулық қалыптасу тарихының бастапқы қайнар-көзiн көрсетiп тұр, ал ендi осы ақиқаттан қосымша танымдық ой қорытындыларын шығара аламыз ба?

_____________________________

 

Аңыздағы бiресе Көңiрдек, бiресе Құбасай (Құсабай) атанған баланың жасырын бағылуы мотивi Едiге жырындағы Едiгенің жасырын бағылуына ұқсас, екеуi де бiр ежелгi аңызды түрліше өрбiтуге байланысты дамыған. Сiргелi аңызындағы Құбасай немесе Құсабай атанған сiргелiнің едiлдiк жырдағы Едiгенің әкесi Құттығия есiмiмен, башқұрт аңызындағы баюлы руының түп атасы Күшлекпен, мұрын жыраулық Қобыланды жырындағы Қошабаймен бiр негiздi образ екендiгiн аңғаруға болады.

                                                                     ***

Алан мифологиясының бiр жұрғасын сақтап отырған солтүстік-батыс кавказдық халықтардың нарт эпосы деп аталатын аңыздарында Шырдан деген мифтiк-эпостық кейiпкер бар. Осетин мифiнде Сiрдон (Сырдон немесе Сирдон), қарашай-балқар мифiнде - Шырдан деп аталатын осы кейiпкердің мифтiк табиғаты мен есiмi сiргелi руының этногенезiн бiлуде және сiргелi шежiресiнің жоғарғы сатының мифтiк кешенiн тануда таптырмас мағлұмат болып табылады.

Сiрдон (сiр буыны жөнiнен сiргелiге ұқсас болғандықтан осы нұсқасын қолайлы көремiз) - су перiсi Батақ (Батақ) пен су патшасы Донбеттырдың қызынан туған нарт кейiпкерi. Осы аты-жөндi қазақы мифтiк-аңыздық үрдiске көшiрiп айтар болсақ, Сiрдон - су перi-рухы және басты су перiсiнің (яғни патшасының) некесiне туған тұлға болып түсінiлер едi. Су перiсiнен балалы болу - қазақ аңыздық-генеалогиялық кешенiнде жиi кездесетiн жәйт. Сонымен, ...

Сiрдон есейгенше су астында өмiр сүрген, кейiнiрек нарттарға келген делiнедi. Бүгінгi осетин тiлiнде бұл есiмдi сiрдон - сiр суы, сiр дариясы деп аударуға болады, ал балқарлық нұсқасындағы Шырданды Шыр-Дана түрінде (тана, дана - суға байланысты ұғым) түсінуге мүмкiндiк бар.. Сiрдон - эпоста жақсылығынан жамандығы көп, екiұдай мифтiк образ болып суреттеледi, ол - дуалистiк мифологиядағы жоғарғы дүниелiк жарқын тәңiрдің қарсыласы, антиподы. Ол нарт батырларына зиянкестiк iстейдi, оларды алдайды, күлкi-әжуа етедi, кейбiрiнің өлiмiне себепкер де болады, сонымен қатар Сiрдон жасампаз бейнесiнде де көрiнедi, ол ‘’саз аспабын жасаушы’’, бұл оның есiмiн де образын да түрктiк дүниеден iздестiруге итермелейдi.

________________________________

Мiне, түркi мифологиясының шаблон-трафареттерi (архетип) бойынша Сiрдон - Қорқыт немесе Асан қайғы немесе Қамбар (су иесi, жылқы иесi)[232] типтi екiұдай сипатты, екiұдай табиғатты мифтiк образ. В.Абаев эпостағы Сiрдонды скандинав мифологиясындағы Локи образымен салыстырады, ал Локи – “комическо-демоническая фигура, отрицательный вариант (положительный Один) и мифологический плут-трикстер с отчетливой хтонически-шаманской окраской” (МС. 321б), бiз осы Локидi де, Сiрдонды да осы белгiлерi бойынша қазақтың Алдар Көсесiмен шендестiре отырып, осы алдамшының образының мифтiк деңгейiне түсу арқылы үшеуiнің де мифтiк бейнесiн сұрыптай аламыз. Сiрдон - жасампаз тәңiр, бiрақ дуалистiк мифологияда алғашқы ортақ бейненің екiге ыдырап, екi жасампаз тәңiр, бiрақ бiрi - жақсы, жоғары дүниелiк, бiрi - жағымсыз, төменгi дүниелiк болып бөлiнгенде, Сiрдонға осы жаман, төменгi дүниелiк функция бұйырған, яғни оны алтай-түрк мифiндегi Эрлик-Ерiклiкпен салыстыруға болады. Сонымен қатар, түрк мифологиясының игi дүниелiк бейнесi ретiнде Сiрдон - түпкі ата сипатына да ие болуы тиiс, бұл жөнiнде нарт эпосы ештеңе сақтай алмаған, сондықтан оны қазақ фольклоры арқылы iздестiргеннің артықтығы бола қоймас. Сiрдон есiмiндегi “дон” - осетинше “су” дегендi бiлдiредi, бiрақ бiз оны *дей-түрктiк “тоңқ” – “тұңғиық”, “тұңғыш”, “тұнық”, “тынық” (сірә, “алғашқы ғаламдық сулар” мағынасында) деген сөздермен байланысты деп есептеймiз, бұл сөз “Ер Тұңға”, “Тыныбек”, “Тынбақты”, “Тана”, “Айдын” есiмдерiнде сақталып қалған. Ал “сiр” (немесе сыр) сөзiнің этимологиясы[233] белгiсiз, оны Сырдария сияқты су атымен байланыстырудың да тарихи мүмкiншiлiктерi бар, сондай-ақ осы сөзде ежелгi финн-угор, үндiевропа тiлдерiнде кездесетiн “теңiз” мағынасы жатыр деуге де болады, (сор, сору, сырылдау, сiркiреу - осы сияқты ықтимал “су” мағыналы сөздердің болуына қарап, осы сөздің *дей-түрктерде де белгiлi болғандығын жорамалдауға болады), бiрақ осы сөзге белгiсiз, тылсым отпен байланыстырылған ұғымның берiлгендiгiн әзiрге интуитивтi деңгейде ғана сезiнемiз, (бұл - егер күнтектi образ болса, қаншама сумен байланыстырылса да, оттектiлiктен бiрдеме сақталуы тиiс деген логикаға негiзделген), бiрақ шала мәлiмет тағы да жолбайлау болып тұр. Сондықтан бiз тек Сiрдон есiмiне ұқсас қазақы ықтималдықтарды атап қана атап өтемiз.

____________________________

 

Мiне, осы су тектi Сiрдонға аты ұқсас болып тұрған этноним - сiргелi.

Шежiре бойынша Сiргелi деген баланың әкесi - Бораш деген кiсi, бұл - ‘’борық’’, ‘’бората’’ сияқты “алғашқы су” ұғымына ұқсас болып келетiн сөз, ал “сiрiг елiнің” ежелгi отаны (кангюй-алан дәуiрiндегi) - қазақтың Сырдариясының бойы болған деген жорамал бар, осы тұспал бойынша Сiргелi - Сiрiг елдің ежелгi сарматтық тайпа - сирактармен этникалық сабақтастықы айтылады. Сондай-ақ қазақтағы сирақты (жетiруда), сiргелi (уақта), сырлы (қаңлы) деген кiшi рулардың бар екендiгiн, ал сiргелiнің өз iшiнде “алан” атасы бар екендiгiн де мәлiмет ретiнде бере кетемiз. 11 ғасыр хронисi Захарий Ритордың жазбасында Хасарлы (Каспи) мен Азаулы (Азов) аралықында өмiр сүрген сирургур деген тайпаның аты келтiрiлген.[234] Бұл ықтимал *дей-сiргелiлердің ғұн-хазар-бұлғар дәуiрiнде бұлғарлар арасында, яғни *дей-байұлы-шеркеш-касогтермен қатар өмiр сүрдi дегендi бiлдiредi.

Сонымен қатар, ортағасырлық қыпшақ тiлдi суперэтникалық кеңiстiктегi тiлдерде қ-с ауысымының болу мүмкiндiгiн ескере отырып, сiргелi – “Сыр елiн” жай ғана “қыр елi”, “Үстірттегi ел” деп түсінуге мүмкiндiк бар, тек бұл болжам басқа болжамдарға қарағанда жалаңдау екендiгiн айта кеткенiмiз жөн.

_________________________

 

                                                                     ***

Сiргелiнің арғы-аталарының бiрi болып саналатын Бораш есiмiнің этимологиясы да назар аударарлық. Бұл жерде бораш > борадж > бораг > борақ өзгерiсiнің болғаны көрiнiп тұр, бұл қазақ мифтiк-эпостық дәстүріндегi борық сөзiмен түбірлес сөз. Бұл, алдымен оны бүгінгi байұлы тобындағы берiш руымен сәйкестендiредi, өйткенi берiш этнонимi де борыш > борұдж > борұғ сияқты өзгерiстерден өткен, яғни оның да бастапқы айтылуы борық немесе борақ түрінде болған. Қыпшақ-половец заманында да (11-13 ғғ), одан кейiнгi алтын ордалық дәуiрде де (13-15 ғғ) қазақ даласындағы ру-тайпалар арасында аты естiлетiн боржоғлы (бурджоглу) тайпасы берiшпен қатар осы сiргелiнің де ортағасырлық тегi болып шығады. Яғни бұлғар-хазар заманының сирургур тайпасы қыпшақтармен қауымдасып, қыпшақтану дәуiрiнде бұржоғлыға айналса, есен-қазақ қауымының ыдырап, бүгінгi қазақ руларының 15-17 ғғ қауымдасу дәуiрiнде сiргелiге айналған. Бұл тұрғыда 13 ғасырдың атақты тұлғасы Байбарыс Сұлтанды берiш деп те, бораштық сiргелi деп те қабылдауға болар едi.

“Борық” сөзi де суға қатысты сөз. Қазақ мифтiк-аңыздық дәстүрінде Шайқы Борық әулие деген бейне бар. Өзбектер мен тәжiктер дивана-и бурх, Дивана-и Борх, Шайхы-Бурхы дивана деп атайтын бұл мұсылманданған мифтiк кейiпкер қазақтың бақсы ойынында көмекке шақырылатын әулиелердің бiрi болса да:

Айналайын атыңнан

Тiлеуiмдi оңдай гөр

Шайқы Борық әулие, - демекшi, бәрiбiр ежелгi сипатын сақтамаған, оның есесiне борық сөзi қазақ тiлiнде бағзы қалпын сақтап қалған. Борық -  түрктер сенiмiндегi “жаңбырдың иесi” делiнетiн образ, сірә, ежелгi тәңiрие. Қазақ фольклорында аты бiршама жиi аталғаны болмаса, ешқандай аңыз сақталмаған, ежелгi мифтiк образды кездесетiн сөздің контекстегi орнына қарай анықтай аламыз.

____________________________

Ал түрікпендерде борық сөзi Бүркiт-баба (борық/құт>бүркiт) образы, “жауын-шашынның қожайыны” бейнесiнде сақталған. Бүркiт-баба – “жаңбыр иесi, ол қамшымен бұлттарды қуып, күн күркiретiп, найзағай ойнатады”. а) “Аңға шыққан Күлмес-хан, Құлан деп атсаң қодықпын, Көлден тартсаң борықпын’’ деген шумақтағы “борық” сөзi де сумен байланысты мақұлықтың аты ретiнде көрiнiп тұр, б) “Ертөстiк” ертегiсiнде Шойынқұлақ алыптың жаны Борықты бұлақтағы қырық елiктің бiреуiнің iшiнде делiнедi, мұнда да борық сөзiне судағы пенде сипаты берiлiп тұр; в) “Ақбiлек қыз - Тұрғын бала” ертегiсiндегi егiздердің шешесiнің есiмi Ақборық делiнедi, жалпы ертегiлiк күнтектi мифтің деңгейде талдай отырып, мұндағы Ақборықтың “алғашқы адам қосағы”, “су, төменгi дүние” образы екендiгiн анықтауға болады. Борық сөзiнің арғы тегi “бүркiт”, “бөрi” сияқты сөздермен бiр тектi, олардың барлығында да “бо” (бұ, бү – “бұл”) және “ыр” ұғымдары жатқаны көрiнiп тұр. Қазақ тiлiндегi “бөрi”, “бөрiк” сөздерi мен боржоғлы, берiш, бөрiк, қоңырбөрiк, қызылбөрiк сияқты ру есiмдерi, сондай-ақ қарақалпақ, черный клобук, қара папахлар этнонимiне негiз болған да қара борық сөзi осы борық ұғымымен байланысты. Мұндағы “қара борық” этнонимiнің бастапқы суға байланысты мағынасы ежелгi бұлғар-хазар сияқты батыс архаикалық түрк тiлдерiнің печенег-оғыз және қыпшақ сияқты шығыс түрк тiлдерiмен араласуы дәуiрiнде түсінiлмей қалған да, бiрте-бiрте халықтық этимология үрдiсiне сай көне борық сөзi бөрiкке айналып, “бас киiм” дегендi бiлдiретiн жаңа сөзге айналған; бұл өз кезегiнде қарақалпақ, қараклобук, карапапах, карабөрiк сияқты мәнi адасқан этнонимдердi туғызған.

Бір кездері Қайдақ шығанағы Маңғыстау жеріне тереңдей сұғына еніп жатқан еді. Ол Үстірт пен Бозашы түбегінің арасын бөліп тұратын. Осы шығанақтың құрлыққа ендеген ең түпкі бөлігі Қаракешу деп аталатын. Міне, сол кезде осы теңіз шығанағына сұғына біткен Борқай деген алқап сол кезде не арал, не түбек түрінде теңіз суларымен көмкеріліп жатқан еді.[235] Мiне, бастапқы айтылуы борық-ай немесе борық-қай (мұндағы қай сөзi: а) жылан, айдаhар дегендi; б) оғыздық қайы этнонимiн бiлдiруi мүмкiн) болған бұл арал қаңлы-қыпшақ-оғыз дәуiрiнде (10-13 ғғ), немесе есен-қазақ заманында боржоғлы және қайы тайпаларымен немесе бiзге белгiсiз болып кеткен су мен су айдаhар-жылқы культiмен байланысты жер болса керек, өйткенi бiрiншi жорамалды айтуға боржоғлыдан шыққан “Байбарыс Сұлтан Үстірт-Маңғыстау далаларынан шыққан” деген әңгiмелерге байланысты айтылып отырған жоқ, қисынды жорамалдарға сүйенiлiп отырған топшы: бiрiншiден, екi сөздің (борық пен қайдың) этимологиясы, су мен құрлықтың ұштасуы (яғни су ортасындағы арал), сол арал тұрған шығанақтың өзiнің Қайдақ (“қай” сөзi) деп аталуы осындай жорамал айтуға себепкер болса, екiншiден сiргелi аңызындағы Борашұлы Құсабай-Сiргелiнің есiмiнің су жылқысымен байланысты Күшлек, Қошабай есiмдерiмен бiр тектi болуы да осыған қосымша қисын бергендей. Борқай алғабы орналасқан өңiрде Түлкілi-Бөгенбай деген жер бар, ол да су жылқылары туралы аңызымен аты шыққан. Үстірттен Маната құламасы арқылы түскен жол Бозашы түбегіне бару үшін осы Борқай алқабының жанынан өтiп, Қайдақ шығанағын жағалай отырып, солтүстікке қарай бағыт алады. Мiне, осы жолдың бойында, Борқайдан 40-50 км қашықтықта Ақшоймақ – Ақша аймағы, яғни бiз эпостық Ақшаханның атымен байланысты аталған жер жатыр. Ақшахан ұйымдастырған ат бәйгесiн де осы маңда өткен деп жорамалдауға болады, ал осы бәйгеде Қобыландының суын биеден туған тұлпарына мiнген Қошабай озып келген едi. Бұл оқиға тарихта болмаған да шығар, бiрақ аңыз бен эпосты саралауы нәтижесiнде анықталып отырған географиялық қисында, кiлең су тұлпарларына байланысты топонимдер арасы бiр-бiрiнен қашық болмауы назар аударуға тұрарлық.

_________________________

 

                                                                       ***

Құртқа сұлу

Бiз қырым циклi жырларын жасау барысында жаңа бас кейiпкердің төңiрегiне көне жыр не аңыздың оқиғасы жинақтала салатындығын айтқан болатынбыз. Мiне, осындай шығармашылық кезiнде көне аңыздағы есiмдер жаңа эпосқа өзгерместен енiп кетедi, бұл, әсiресе, - жырдағы әйел аттарына тән (мысалы, “Қарасай-Қази” жырындағы Қараүлек – көне аңыздың кейiпкерi).

Құртқа – “Қобыланды” жырының басты кейiпкерiнің әйелi. Әлгi айтылған тұжырым аясында осы Құртқа образы да көне мифтiк-аңыздық кешеннің тұлғасы, тек кейiнгi “Қобыланды” жырының алғашқы эпикалық нұсқасын жасау кезiнде оның есiмi мен образы осы жырға өзгерместен енiп кеткен деген жорамал туындайды.

Яғни.. 14 ғ басқа көне жыр не аңыз-озал болған. Мұндағы бас кейiпкердің әйелiнің аты - Құртқа болған. 16 ғасырда “Қобыланды” жырының бүгінгi сюжеттiк нұсқасы жасалған шақта осы көне аңызды пайдаланылған, тек бұрынғы бас кейiпкердің аты алынып тасталып, оның орнын жаңа бас кейiпкер Қобыланды басқан. Ал көне аңыздағы бас кейiпкердің әйелi болған Құртқа жаңа жырда да жаңа бас кейiпкердің әйелi болып қала берген.

Ал осы Құртқа арудың 15 ғасырға дейiнгi прообразы Маңғыстау жерiндегi этникалық ортада өмiр сүрген дегiмiз келедi. Оның да белгiлi бiр қисыны бар.

Жақында жарық көрген Тынысбек Қоңыратбайдың “Эпос және этнос” деген еңбегiнде Қобыланды батыр туралы жырға қатысты бұрынғы пiкiрлерге шолу жасалумен қатар осы жырдың қалыптасу космосына байланысты автордың өз түйіндерi де айтылыпты. Осы кiтап авторының жырдың генезисi туралы пiкiр-тұжырымдарына қосылмасақ та, кейбiр басқа мәселелерде берген топтамалары назар аударуға тұрарлық деп есептеймiз. Солардың бiрi - аталмыш жырдағы “түрікпен” мәселесi болса, ендi бiрi – Қобыланды батырдың жары - Құртқа сұлудың этникалық-эпостық тегi хақында жазғандары, мiне, осы тұстарын қысқа берiп көрсек:[236]

_________________________

 

Т.Қоңыратбай “Қобыланды” жырындағы кездесетiн түрікпен болуы кәдiк есiмдерi мен этнонимдерiне (Көктiм Аймақ, Қараман, Гөклан, Қызыл ер, т.б) көңiл бөледi, бiрақ олардың нелiктен қазақ жырына енгiзiлуiн түсіндiре алмаған. Яғни мұндағы түрікпен атауы уақыт пен кеңiстiкте нақтылана алмай, бағзы оғыздан бастап 16-18 ғғ қызылбастар аралықындағы 1000 жылдық уақыт пен кеңiстiгiнде ауадай жайылып жүр. Дегенмен осы түрікпен мәселесiне назар аударуының өзi қазақ эпосының тарихын зерттеу iсiндегi алға iлгерiлеушiлiк болғандығы сөзсiз. Қазақ (ноғайлы) жырындағы түрікпен нақты эпостық оқиға желiсiне кiрiгуi үшін кең ауқымды оғыз-түрікпен тақырыбының керегi жоқ, нақты реалды уақыт пен тарихи ортаның болуы шарт. Ал мұндай шарт тек бiр жағдайда ғана орындалады. Ноғайлы-Түрікпен тандемi тек 14 ғасырдағы Маңғыстау мен Үстірт жағдайында ғана мүмкiн бола алады. Олай болса тегi түрікпен делiнетiн Құртқаның өмiр сүрген ортасы немесе бастапқы эпостық образының қалыптасу ортасы ретiнде нақ осы уақыт пен кеңiстiк қана қарастырылуы тиiс.

Бiз Қобыландыға қатысты айтылатын кейбiр жер-су атауларының (мысалы, Күмiрә, Қотан, Иiр, Манашы, Атасу, Қырлы қала, Сырлы қала) маңғыстау-үстiрттiк жертараптан табылатындығын көрсеттiк. Сол сияқты жырдағы Қобыландының туып өскен ортасын басқарған Ақшахан есiмiнің де Маңғыстаумен байланысты болу мүмкiндiгiн қарастырдық.

Қобыландының серiгi ретiнде жырдың бiр нұсқасында қияттан шыққан Сейiлдің ұлы Қараман батыр есiмi аталады. Зерттеушiлер осы Қараманның атына байланысты “қият” деген ықтимал этникалық тегiне көңiл бөлiп, осы қиятты қарақалпақ шежiресiндегi қиятқа сәйкестендiре келiп, нәтижесiнде үлкен қателiктi дүниеге келтiрген едi. Қараманға қатысты ең басты анықтаушы қият емес, оның Сейiл деген әкесiнің аты. Сейiл немесе Сейiлхан (Сайынхан) - түрікпеннің шежiрелiк түп-атасы, қазақтың эпикалық жады Қараманның түрікпен ұлы екендiгiн Сейiлдің ұлы ету арқылы көрсеткен. Яғни Қараман - қарақалпақ емес, түрікпен. Оның қияттан шығарылуы бастапқы жырдағы “қиян” (үш қиян) мифтiк-эпикалық ұғымын кейiнгi жыршылардың қият этнонимiмен шатастыруынан шыққан қателiк болып табылады. Маңғыстауда Қараман-ата әулие бар, ол Есен-атадан көп қашықтықта емес. Сондай-ақ Қарамандыбас, Қараманды сияқты топонимдердің бар екендiгiн, бiр кездерде қараманлы деген рудың өмiр сүру ықтималдығын да айтып өттiк.

Ал осы түрікпен Қараманға серiк болған, одақтас болған есен-қазақтық, айрақтылық белгiсiз батырдың бастапқы, маңғыстаулық есiмi кiм? Соған жауап iздеп көрелiк. Оны табудың ең жеңiл, үйреншiктi жолы - Қобыланды туралы жырда ноғайлы батырларының iшiнен кiмнің аты кездеседi және түрікпен Қараманға солардың қайсысы сюжеттiк серiк бола алады? деген қосарланған сауалға жауап беру болмақ.

“Қобыланды” жырының “Батырлар жыры” сериясына енгiзiлген нұсқасында мұндай ноғайлы ерi бар, ол - Орақ батыр. Жыр жолдарында: “Айдынды Орақ, айлы Орақ, Айбалтасы қанды Орақ ...Айдынды туған Орақжан”[237] деген тiркестер бар. Осы жолдардағы Орақ есiмiнің алдында тұрақты тiркес ретiнде айлы, айдынды деген сөздердің жалғануы кездейсоқ емес, оны Айрақты сөзi мен Орақ есiмiн шендiстiрiп көргенде (Айлы Орақ > Айлырақ > айрақ) көз жеткiзуге болады. Нелiктен Орақтың эпитетi ай мен айдынға тiрелiп тұр? Оған жауап әзiрге жоқ, тек айдын (су) ұғымына қарап, осы батыр образының да Қамбар, Көкше, Қосай батырлар сияқты су мифологиясымен байланысты екендiгiн долбарлауға болады. Олай болса, бұл да аты аталған батырлар сияқты Маңғыстаумен, Хасарлы теңiзiмен байланысты болып шыға алады.

Мiне, жырда Қобыланды, Орақ, Қарлыға, Қараман төртеуi бас қосып, көңiлдерi шат болып... жатты.[238] Осындағы басы артық болып тұрған тұрған Қобыландының өзi, өйткенi Орақ пен Қобыландыны салыстыру олардың бiр бастапқы образдан өрбiгендiгiн көрсетедi. Мәселен:

Қобыланды	Орақ
Қобыландының қарындасының есiмi - Қарлығаш (Қарлыға). Батыр осы қарындасын Орақ батырға бередi.	Орақтың (потаниндiк Алеуко батыр нұсқасындағы) қарындасының аты да Қарлығаш
Қобыландының қарсыласы ретiнде Алшағыр қалмақ аты аталады.	Алшағыр - реалды Орақ батырдың тарихта болған әкесiнің аты.
Жырдағы Қобыланды - Орақ - Қараман үштiгi.	Бұл – сірә, бастапқыда Орақ пен Қараман екiлiгi болған.

_________________________

 

Жырда Алшағыр - Орақ тiзбегiнің кездесуiне қарап, бүкіл жыр оқиғасының бастапқыда Орақ батырға, оның Қараманмен достасуына, ноғайлы-түрікпен одақтастығына байланысты болғанын айқын көруге болады. Егер жырдан Қобыландыны, оның әке-шешесiнің есiмдерiн алып тастар болсақ, жырдың расында да Орақ пен Қарлығаш, Қараман туралы болатындығын көрер едiк. Бiрақ жырдағы Орақтың өзi бастапқы емес, Ерек (Айрақ) деген маңғыстаулық образдың орнын басқан тарихи тұлға екендiгiн айтып өткен болатынбыз. Айлы Ерек, Айдынды Ерек, Айбалтасы қанды Ерек - мiне, осы тұлға ноғайлы Ораққа да, қара қыпшақ Қобыландыға да түпнұсқа болып кеткен. Жырдағы түрікпен Қараманның, басқа да қаптаған түрікпеннің жүруi де, жырдың бас кейiпкерiнің түрікпен қызы Құртқаға үйленуi, адам-ру аттарындағы кейбiр түрікпендiк субстраттардың болуы тек маңғыстаулық-айрақтылық Ерек батыры жағдайында ғана ақиқат болады. Тек маңғыстаулық Ерек қана түрікпен Қараманмен дос бола алады, түрікпеннен әйелдiкке Құртқаны ала алады, Ақшоймақта тұрған Ақшахан елiнде тұра алады, тек Айрақты тауы алдындағы Иiр тау мен Күмiрә-Қотан қос көл аты, Шерқала – Сырлы қала аты, Айлы, Айдынды, Айбалталы Ерек осы жерде (Айрақтыда) тұрған Ерек батыр жағдайында ғана кейiнгi Қобыланды жырына кiре алады. Осы жырдағы Қазан есiмдi қызылбастың Қырлы және Сырлы қалаларды шауып алуы, оған жауап ретiнде Қараман мен Еректің Қазанға жорықы – осының бәрi Бозашыдағы Қызан мен Таулы Маңғыстаудағы Шерқала > Сырғала > Сырлы қала аралықындағы жергiлiктi есен-қазақ пен түрікпен қақтығыстарының жиынтық оқиғасы болып табылады. Үлкен жырға өзек-ұйытқы болған жергiлiктi түпнұсқа дегенiмiз де осы. Мiне, осындай анықтаулардан кейiн ғана Құртқаның маңғыстаулық екендiгiн, бастапқы жергiлiктi озалда оның Ерек батырға жар болғандығын сенiмдi түрде айтуға болады.

Құртқа сұлудың жырдағы тегi - түрікпен, оның Көктiм-Аймақ деген жұрты бар, осы Көктiм-Аймақ оның әкесi ретiнде де айтылады,[239] сонымен қатар әртүрлі нұсқада Құртқа сұлу есiмi түрікпендiк гөклен (гөклан) руының атымен, сондай-ақ Сейiлдің (яғни Сейiлханның, түрікпеннің) ұлы Қараманмен қатарласа айтылады, тiптi оның қарындасы да болып суреттеледi.

Сондай-ақ “аймақ” сөзi “ру” мағынасында қазақтың емес, түрікпеннің арасында ғана қолданылатынын, ал “құрт” – “қасқыр” атауы қыпшақ тiлдiлер арасында емес, тек оғыз тiлдерiнде ғана қолданылатындығын айта кеткендi жөн санаймыз, өйткенi бұлар да елеулi анықтауыштар қатарына жатады.

Сонымен Құртқа образы – 14 ғасырдағы маңғыстаулық түрікпендерге байланысты. Осыған орай Құртқа есiмiне қатысы болуы мүмкiн жер-су аттарын iздестiрудің керектiгi бар. Нақты Құртқа қыздың жұрты, елi, әкесi делiнетiн Көктiм-Аймақ атауын Маңғыстаудан кездестiре алмадық. Бұл жерде Көкесем, Етем, Ақшоймақ (Ақша-аймақ) сияқты маңғыстаулық жер аттарына сәйкестендiре салуға болар едi, бiрақ ғылым мұндай жалаң сәйкестендiрудi көтермейдi. Мұндай сәйкестендiруге бару үшін елеулi қисынды негiз қажет.

Құртқа есiмiне ұқсас, мағынасы белгiсiз болып отырған топонимдер Маңғыстау түбегінде жеткiлiктi, мәселен, әрине, олардың бәрiн бiрдей Құртқа сөзiмен ұштастыру жөнсiз де болар, дегенмен кейбiрiн онымен салыстыра қарастыруға тура келедi.

“Керт” деген жер Маңғыстау-Үстіртте екеу; бiрi - түбекте, Шетпе кентiнен батыста 6 км, екiншiсi - Батыс Үстіртте, Сайөтес ауылынан оңтүстікте 30 км жерде, соңғысын “Керттi” деп те атайды. Басқа “керттер” де бар шығар, әзiрге қолда бары осы. “Құртты” деген жер түбекте Ұштаған ауыл-аймағында бар, “Құрша” (Құртша) - Солтүстік Ақтау жотасының Жармыш-Аусары тұсындағы сiлемi аралықында. № 13 темiр жол айырымына (разъезiне) таяу маңдағы қапы атауы[240]. Дәл орны бiзге белгiсiз “Құртащы” (немесе Құртташы) деген топоним де Орталық Маңғыстау аумағында. Құрттыны да, Құртащыны да жергiлiктi аңыз “түрікпен батыры” дейдi, тек осы екеуiне қатысты аңыз желiсi бiрдей, сондықтан бұл аңыздың кейiнгi ғасырларда қалыптасқанын аңғару қиын емес.

_________________________

 

Бiз Маңғыстау түбегі мен Үстірттің 2000-дай жер-су атауының тiзiмiн жасадық, бiрақ шамалап есептегеннің өзiнде бұл аймақтағы жер-су аттарының үштен бiрi ғана, сондықтан әлi де бiз бiлмейтiн, естiмеген жер-су аттарының бар екендiгiн топшылауға болады. Мәселен, бiздің жорамалдауымызша Маңғыстау жерiнде “Құртыш” деген жер, немесе белгiсiз әулие болуы тиiс. Тек қай тұста екендiгiн бiлмеймiз. Осындай жорамал айтуға жер-су атауларын жинақтау барысында анықтаған мынадай заңдылықтың болуы мүмкiндiк бередi: Маңғыстау түбегіндегi әулиеге немесе ру аттарына байланысты жер-су атаулары Солтүстік-Батыс Түрікпенстан аймағынан (Шағадам-Балқан аймағынан) да қайталанып отырады. Мысалы, Есен-ата, Үдек, Омар-ата, Ереклi-Айрақты, Шалой, Оғланды-Оғланлы, Ших-ата сияқты жер-су (негiзiнен әулие аттары) Маңғыстауда да, Түрікпенстанда да бар. Яғни егер бiр әулие аты Балқан аймағынан кездессе, оның бастапқы нұсқасы Маңғыстау жерiнде болуы мүмкiн.

Солтүстік-Батыс Түрікпенстанда, Аққұю мен Красноводск жолының бойындағы “Үдек” деп аталатын құдыққа таяу маңда “Күкiрт-ата” деген әулие бар, оны “Құртыш-ата” деп те атайды. Түрікпендер оны Есен-атаның немересi дегенiмен, бiздер сияқты, осы әулие туралы жарытып ештеңе сақтамаған, шынында кiм екендiгiн бiлмейдi екен. Ал маңғыстаулық қазақтар арасында Құртышев деген фамилиялы адамдар бар. Мiне, осы фамилияның бiр кездерi (20 ғасырдың басында не оған дейiн) адамның аты болғанын ескерсек, сол кiсiнің әкесi баласының атын белгiсiз маңғыстаулық әулиенің атына байланысты қойған деп шамалауға болады, өйткенi қазақ есiмiнің Түрікпенстандағы әулие есiмiне байланысты қойылуы күмәндi. Қазақтардың түрікпен жерiне қоныстануға баратын уақыты 1920-30 жылдардан басталады, ал Құртыш есiмдi қазақ сол уақыттан бұрын өмiр сүргенi анық. Оның үстiне әлгi жер-су аттарына байланысты үрдiске сай егер Құртыш-ата түрікпен жерiнде болса, онда ескi Құртыш-ата Маңғыстауда болған деп жорамалдауға болады.

Сонымен  Құртыш деген кiм? Оның бiр атының Күкiрт делiнуiне қарап, есiмнің “Құрт” – “қасқыр”, “бөрi” деген түбірден шыққанын аңғаруға болады. Яғни, Күкiрт дегенiмiз > Көк-Құрт > Көкбөрi, ал Құртыш дегенiмiз > Құрт-әже > Бөрi-ана. Қобыландының әйелi делiнетiн Құртқа сұлудың есiмi де қасқырға байланысты: Құртқа > құртұғ > құртұдж > құртыш, яғни ол да – Құрт-әже.[241] Жыр нұсқаларының қай-қайсысынан болмасын, Құртқаның тылсым қасиетке ие бейне екендiгi аңғарылады, яғни ол сәуегейлiк, абыздық тұрпатқа ие әйел болып көрiнедi, оның атасының үйiр жылқысының iшiнен биенi таңдап алуы, Тайбурылды бағып өсiруi, Тайбурылға мiнген Қобыландының қай жерде болғанын алдын-ала бiлiп отыруы т.б. – осының айғағы. Бiр нұсқада Құртқа сиқыршы болып суреттеледi және оның әкесiнің Көктiмнің орнында мыстан кемпiр Гөклан деген шешесiнің болғандығы айтылады, осылардың өзiнен-ақ Құртқаның Құрт-әже, жергiлiктi агеография үшін әулие болып табылатындығын көрсетедi.

Бiз өлкенің толық топонимикалық мәлiметiн жасақтай алған жоқпыз, сондықтан басқа да құрт түбірлi топонимдер Маңғыстаудан табылып жатса, көп таңдана қоймаспыз. Жалпы Маңғыстау жер-су атаулары – көп сырды бүгіп жатқан, ретiн тапса маңызды ғылыми дерек-қайнар (источник) бола алатын ғаламат байлық. Тек оны жинақтай, сол жинақталғаннан дұрыс ой түйе бiлген жөн.

__________________________

 

                                                                                            ***

Зерттеушiлер Қобыландыны 15 ғасырда өмiр сүрген тарихи тұлға ретiнде қарастырады. Осы есiмге ие болған батыр бiреу ме, әлде бiрнешеу ме, - ол жақын әңгiмелеудің өзi жеке шаруа. Ал жырдағы оқиға желiсiнің бiр бөлiгiне қарап, реалды Қобыландыны 15 ғасырдың аяғында өмiр сүрген, ноғай елiнің билеушiсi Мұсаның баласы Алшағырмен тұстас болып, оның қарсыласы болған адам екендiгiне ден қоюға болады. Яғни бүкіл жырдағы реалды Қобыландыға қатысты тарихи ая осыған мегзейдi. Мiне осы Қобыланды көшпелi өзбектер құрамындағы қыпшақтар мен ноғай ұлысындағы Алшағыр арасында болған жергiлiктi антагонизмдi оқиғалар бiрте-бiрте аңызға айналған. Арада 100 жылдай уақыт өткенде, 16 ғасырдың аяғында Орақ батыр және Қобыланды батыр жырлары жасалған кезде, осы қарама-қарсылыққа негiзделген есiмдер қосалғы актуалды болып, жыр фабуласын құрастыруда маңызды рөл атқарған.

Орақ-Мамай жыры 14 ғасырда қалыптасқан маңғыстаулық Ерек батыр туралы аңызды компилятив ретiнде пайдаланған. Ал Қобыландыны жасаушылар осы Қобыланды - Алшағыр есiмдерiн тiрек етiп Орақ батыр, Ерек батыр туралы аңыз-жырдың бiр бөлiгiн Қобыландыға меншiктеп жiбердi, өйткенi Алшағыр - Орақтың әкесi, яғни Ораққа байланысты есiм болатын. Сөйтiп, Еректен Орақ алды, ал Орақтан Қобыланды алды. Сондықтан Орақ туралы жырдан да. Қобыланды туралы жырдан да бастапқы маңғыстаулық Ерекке байланысты жыр оқиғалары, адам-ру аттары, жер-су аттары көрiнiп тұр дей аламыз.

Маңғыстаулық Құртқа бастапқыда жырдағы қара қыпшақ Қобыландының әйелi болмаған. 14-15 ғасырлардағы жергiлiктi аңызда оның күйеуiнің аты басқаша болған, оның есiмi Ерек немесе Айрақ делiнгенiн да кешендi салыстыру жұмыстарының нәтижесiнде анықтадық. Яғни бастапқы аңыз маңғыстаулық айрақты (есен-қазақ) Ерек батыр мен оның жары - түрікпеннің көктiм руының қызы - Құртқа хақында болған, тек араға 200 жыл салып барып, Еректің есiмi Қобыланды есiмiне ауыстырылып жаңа жыр жасалған. Уақыт деген тажал - айрақтылар (есен-қазақтар) туралы да, Ерек батыр туралы да ұмытқызып жiбердi, тек жыр ғана батырдың жары Құртқа есiмi мен бейнесiн сақтап қалды, Маңғыстаудың қара жерi де Құрт сияқты атауларды сақтап сырын бүгіп қала берген.

Жырдың бiр нұсқасында кездесетiн “Қызыл ер”, “Қызыл дәу”, “Нарқызыл”, “Қызыл хан” есiмдерi де әңгiме етуге тұрарлық. Т.Қоңыратбаев осы есiмнің этникалық астары бар екендiгiн жазады. Қызыл – жай ғана этноним емес, түрікпендiк этноним көрiнедi: “түрікпен елiнің құрамына енген бұл тайпа (қызыл – С.Қ.) “қызыл”, “қызылаяқ”, “қызылкөз”, “қызылыкөр” болып, бiрнеше тарау-тармақтарға жiктеледi. Жырдағы “Қызыл ер” антропонимiнің негiзiнде осы субэтностық тармақтардың бiрi жатқаны анық. М.Галкин оларды бiрде жәумiт (қызыл), бiрде теке (қызылкөз), бiрде ерсары (қызылаяқ), ендi бiрде сарық (қызылыкөр) руларынан таратады”.[242] Яғни 14 ғасырда Қызыл атты ру болып, 15-16 ғасырларда сол тайпаның қалдықтары жаңа түрікпендiк жәумiт, басқа да тайпалар құрамына iшкi ру – ата ретiнде кiруi мүмкiн деген сөз. Маңғыстауда Қызыл әулие деген киелi орын бар. Оны бүгінгi жергiлiктi қазақтар көп бiле бермейдi. Бiз осындай есiмдi әулиенің Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы жерiнде бар екендiгiн тек М.Қожановтың Маңғыстау ауданының жер-су атаулары жөніндегі зерттеу мақаласынан бiлдiк.[243] М.Қожанов Маңғыстау әкімшілік ауданы аумағындағы 230 топонимді жинақтап, қарастырғандығын жазыпты, яғни ол бұрынғы мал совхоздарының шаруалығ карталарын еркін пайдаланған адам, сондықтан оның Маңғыстау ауданы жерiнің бір пұшпағынан “Қызыл әулие” дегенді көріп, оқыған, оған сеніміміз мол. Мiне, осы белгiсiз болып отырған Қызыл әулие– 14 ғасырдағы есен-қазақтардың немесе олармен қақтығып тұрған түрікпендердің атақты адамының (оның әулие болуы мiндеттi емес) есiмi болып, “Қобыланды” жырына кiрген Қараман, Көктiм, Құртқа, Қозан, Ақша сияқты “маңғыстаулық” аңыз кейiпкерлерi сияқты эпикалық мәртебеге ие болуы әбден мүмкiн.

 “Қобыланды” жырының жеке варианттарының бiрiнде қызылбас елiнен шыққан Қазан деген батырдың ноғайлының Қырлы қала, Сырлы қала деген қалаларын шауып алғандығы, ноғайлықа көмекке шыққан Сейiлдің ұлы Қараманның жолшыбай Қобыландыны қасына ерте кеткендiгi жөнiнде әңгiме болады. Мiне, жырдың осы бөлiгiне негiз болған оқиғалар – Бозашы мен Таулы Маңғыстау аймағындағы, яғни бүгінгi Маңғыстау әкiмшiлiк ауданы ауқымындағы есен-қазақтар мен түрікпендер арасындағы өткен көптеген қақтығыстардың, тарихи озалдар мен аңыздардың жиынтықы болып табылады. Егер бiз Қобыландының эпикалық образының прототипi болған маңғыстаулық кейiпкердің негiзгi мекенi Шетпе-Айрақты-Шерқала маңы болды деп есептесек, мынадай географиялық қисындарды келтiруге болады:

________________________

Сырлы (Қырлы) қала дегенiмiз – бүгінгi Шетпеден солтүстікте 10-15 км жердегi Иiр ойында дүңкиiп тұрған Шерқала мен Айрақты монолит төрткүлдерiнің бiреуi болып табылады. Осы Иiр ойындағы және оны көмкерген Ақтау жотасындағы Күмiрә, Қотан микротонимдерi, Айрақты төрткүлiнің оқшауланып қалған Ақмыштау, Иiртау монолиттерi де жыр бетiнде көрiнiс тапқан. Осы “Иiр” топонимiне байланысты Джикиев келтiрген бiр түрікпен аңызының сюжетiнің Қобыланды жырының бiр нұсқасының сюжетiне ұқсас келетiндiгiн айтуымыз керек. Түрікпеннің ерсары руынан шыққан бiр жiгiт “Иiр” жерiнде су көздерiн басып алған айдаһарды өлтiредi, бiрақ айдаһардың демiнен уланып қалады; алдын ала дайындалып қойған су толтырылған қазанға түсіп қана аман қалады.[244] Осы сюжет сәл өзгерiстермен Қобыландыға қатысты қайталанады: “Қобыланды мал бағып жүрiп бiр қызға жолығады. Елi оны жылына бiр рет келетiн айдаһардың жолына қойған екен. Қобыланды қыздың орнына қалып, қырық құлаш қылышын тосып, айдаһарды өлтiредi. Бiрақ өзi уланып қалады. Оны қыз сүтке шомылдырып, емдейдi. Сол қыз Құртқа болып шығады да, батырдың ерлiгiне риза болған Көктiм хан қызы Құртқаны бередi”.[245] Осындай сюжет басқа мифтер мен аңыздарда да кездесiп тұрады, сондықтан оны салыстыруға қажеттi басты бағдар етудің қажеттiлiгi де, жөнi де жоқ. Есесiне осы екi сюжеттің де бiр жерге – “Иiр” жерiне байланыстырылуы бiз үшін маңызды болып табылады.

________________________

 

Қараман-ата – Шетпенің оңтүстігінде 35 км жерде, ол – жырдағы Қараман есiмiне негiз болған этникалық топтың жиынтық тұлғасы болып табылады. Қараман батыр жолшыбай Шетпеге, Айрақтыға соғып, Қобыландыны Қазан (Қозан) хан елiне ерте кетедi, мұндағы Қозан – кәдiмгi бозашылық Қызан топонимi (әулие есiмi), ол Шетпенің солтүстік-шығысында 100 км жерде; сонда Қараман мен Қобыландының жорықы бар болғаны 100-135 км-лiк ауыл-аймақ ауқымында өткен. Ақшаханның елi ретiнде Ақшоймақ өңiрiн алуға болады. Ол – Шетпеден солтүстік-шығыста 40 км жерде, Шерқала-Айрақты мен Ақшоймақтың арасы да 37-40 км. Ақшоймақтың Бозашы жақ бетiнде Қожықсор, Қожыққұдық деген жерлер бар. Бiз осы топонимдердің негiзiнде жырдағы Қобыландының серiгi делiнетiн Қошабай есiмi жатыр деп тұспалдаймыз. Сонда Ақша хан ұйымдастырған бәйге жарысы да осы Қожықсор-Ақшоймақ өңiрiнде өткен болып шығар едi. Құрша – Құртқа есiмiне байланысты болған топоним, ол Шетпеден солтүстік-шығыста 16 км жерде, Құрша мен Айрақтының аралықы – не бәрi 10-12 км. Ал жырда аталған Қызыл ерге байланысты болуы мүмкiн Қызыл әулиенің қай жерде орналасқандығы туралы мәлiметiмiз жоқ, анықы – оның Маңғыстау ауданының аумағында екендiгi. Қобыланды жырына қатысты әңгiмелеп отырған Шетпе өңiрiне қатысты “қызыл” сөзi бар топонимдердi атап өтер болсақ – “Қызылкүп” тауы мен қапысын, “Аманқызылит”, “Жаманқызылит” топонимдерiн көрсетуге болады; бұлардың барлығы да Шетпе мен Ақшоймақ, Күмiрә-Құрша-Жармыш аралықында орналасқан, яғни бiр-бiрiнен 15-30 км-лiк қашықтықта. Бұл келтiрiлген қисындардың кейбiрi барынша қисынды болса, ендi бiрi әлсiз жорамал деңгейiнде қалып отыр. Дегенмен дау туғызбас қисындардың болу ыңғайына қарай әлсiз тұспалдардың да негiзсiз емес екендiгiн айта аламыз. Осылайша Қобыландының өз есiмi Маңғыстаудан табылмаса да, оның жырындағы аттары аталғандардың барлығы дерлiк Мағыстаудың орталық бөлiгiндегi шағын территориядан табылып отырғандығын көрсетiп отырмыз. Сену-сенбеу, күмәнмен қарау – әркiмнің еркi, тек бiрден жоққа шығармастан бұрын тексерiп көрсе екен деймiз.

Солтүстік-шығыс қазақтар фольклорындағы Қобыланды есiмi маңғыстаулық адресi бар Қосай және Көкше батырлармен бiрге аталады. “Манас” эпосында Айдарханның ұлы, Қамбардың ұрпағы, қазақ ханы Ер Көкше (Эр Кекче) Манаспен жекпе-жекте қаза табады. Ал В.В.Радлов Ер Көкше қара қыпшақ Қобыландының қолынан қаза тапқан деп жазған.[246] Г.Н.Потаниннің Ақмола қазақтарынан жазып алған эпосындағы “Ер Қосай (Ир Госай) қара қыпшақ Қобыландыға қарсы үздiксiз күрес жүргiзедi. Бiрнеше күнге созылған шайқастан соң, Ер Қосай Қобыландыны өлтiредi”.[247] Яғни Ер Көкше Қобыландының қолынан қаза тапса, Қобыландыны Ер Көкшенің баласы Ер Қосай өлтiредi. Ал Қ.Салғараұлының кiтабынан Қобыланды батырдың 1496 жылы Орақтың қолынан өлгенi туралы мәлiметтi оқыдық. Сондай-ақ Қобыландының арғын Дайырғожа-Ақжолды өлтiруiне байланысты аңыздық оқиғаны шамамен 1450-60 жылдарға бейiмдеу сарынының болғандығы да байқалады.[248] Никон жылнамасына сүйене отырып, Шоқан Уәлиханов Ер Көкшенің (жылнамада Кокчю) өмiрде болуының тарихи нақтылығын және қаза тапқан уақытын 1423-жыл деп көрсетедi.[249]  Қобыландының “моласы” дегеннің өзi бiрнеше жерден табылады. Осыған қарап, көрсетiлген жылнамалардан алынды деген даталар мен оқиғалардың өзiнен бiр тарихи шындықты күте қоюдың ретi келмейтiн сияқты. Ал, оның есесiне Көкше мен Қобыланды, Қосай мен Қобыланды, Орақ пен Қобыланды, Ақжол мен Қобыланды антагонизмiнен екi уақыттық-кеңiстiктiктiк деңгейдегi оқиғалар жиынтықын көруге болатын сияқты. Бiрiншiсi – 14 ғасырдағы, Маңғыстау-Үстірттегi есен-қазақтар арасындағы iшкi қақтығыстар сұлбасы болса, екiншiсi – 15-16 ғасырларды қамтитын бiр ғасырдай уақыт iшiндегi ноғайлы ұлысына кiрген *дей-уақ Қосай мен Көкше, *дей-мейрам Ақжол сияқты рулардың қыпшағы басым болған көшпелi өзбектермен болған қақтығыстары негiз болған да шығар. Қалай болғанда да бұл мәселеде Қобыланды туралы барлық аңыздық, жырлық материалдармен қатар, ноғайлық, қарақалпақтық, өзбектiк түпнұсқаларды меңгермейiнше, нақты жауап бере қою қиын болып қала бермек. Бастысы – бiз тек екi бастапқы шектi көрсете аламыз: бiрiншiсi – жырға негiз болған ономастикалық-оқиғалық комплекс 14 ғасырда, Маңғыстау-Үстіртте, екiншi – Қобыланды жырының ортақ нұсқасының шамамен 1560-1600 жылдар аралығында қалыптасқандығы.

___________________________

 

                                                                       ***

Мергенбай жырау жырлаған “Қобыланды” жырында Адай есiмдi кейiпкердің кездесуi. Жыр соңында ғана кездесетiн бұл жас батыр Қобыландымен қатар жырланбайды, бiрақ қалмақ ханының қызы Адай батырды таңдағанда, Қобыландының туысы қарт Естемiс аруды Қобыландыға апарып беремiн деп қызды Адайдан тартып алғандай болады.[250] Егер Адай есiмiн 14-15 ғғ деңгейiнде қарастырар болсақ, онда Маңғыстау-Үстіртпен адай руының бүгінгi тобы емес, оның “түрікпенадай” деп аталатын бөлiгiн әңгiмелеуге тура келедi. Түрікпенадайлардың екiншi атауы - Қосай (Қосай - түп ата, эпоним). Олай болса жырдағы Адайды шежiрелiк Адай-ата деп емес, кәдiмгi Қосай батыр деп қабылдауға тура келедi. Алдында ғана бiз Ер Қосай мен Қобыланды антагонизмi туралы айтып өттiк. Мiне, бұл да, әлсiз де болса Қобыланды мен Маңғыстауды байланыстыратын мысал.

                                                                      ***

Кiндiктi, Күндiк және Қондыкер Қобаң жұрты

Жер-су аттарының мағынасын түсінудің маңыздылығы өз алдына бiр төбе, ал бiр аймақта ұқсас топонимдердің қайталана беруiне мән беру де бiраз мәселелердің басын ашады. Мәселен, Маңғыстау түбегінің Үстіртке қараған шығыс бетiнде, Бостанқұмның оңтүстік шетiнде, Сұмсаның терiстiк бетiнде ‘’Үлкен Күндiк’’, ‘’Кiшi Күндiк’’ (кейде ‘’Үлкен және Кiшi Кiндiк’’ түрінде де айтылады) деп аталған қос төрткүл бар. Аңыз бойынша Ерсары батырдың ас пiсiруге пайдаланатын ошағы осы екi тау болған көрiнедi.[251] Форт-Шевченко қаласынан шығыста 45 км жердегi бiр қауымдық орысша жазылған тiзiмде ‘’Кондик’’ деп аталыпты, оның қазақшасы Қондық, Көндiк, Құндық, Күндiк, Кiндiк түрлерiнің бiрiнде болатындығын сенiмдi түрде айтуға болады.

Сонымен бiрге, Маңғыстау-Үстіртте бiзге белгiлi ‘’Кiндiктi’’ деп аталған төрт жер-су аты бар. Бiрiншiсi - Орталық Үстіртте, Бекет-ата (Оғланды) кесенесiнен солтүстік-шығыста 58 км жердегi құдық аты, екiншiсi - Қарақия ойысының батыс кемерiне таяу жерде, Ақтау қаласынан оңтүстік-шығыс бағытта, шамамен 40 км жердегi малшы қыстағының аты, үшіншiсi - Бозашы түбегінде, Қызан ауылынан солтүстік-батыста 30 км жердегi қыстақ аты. Тұщықұдыққа қарайтын осы аттас шабындықты өңiр де осы маңда  болуы мүмкiн. Ал төртiншiсi - Тұзбайыр сорының оңтүстік жағында, Ұштаған ауылынан солтүстік-шығыста 50 км жердегi құдық аты. Сонда бiзге белгiлi алты Кiндiк (Кiндiктi) топоним аймақ жерiнің түпкір-түпкірiнде кездесiп отыр. Әлi анықталмаған кiндiктердің бар екендiгiне күмәнiмiз жоқ, тек осы алтауының өзiнен туындайтын сауал - Бұл не деген қаптаған кiндiк және олар нелiктен топонимге (микротопонимге) айналған? Расында да жердің (құдықтың, қыстақтың, төрткүлдің) кiндiк, кiндiктi деп аталуына не себепкер?

______________________________

 

Көшпелiлер арасында жерге ат берудің өзiндiк ерекшелiгi бар. Ең жиi қолданылатыны - жерге, су көзiне иелiк етушi рудың, рубасының, байдың аты берiледi. Мысалы, Үстірттегi Бәли, Қараш, т.б. құдықтар адайдың iшкi руларының аттарымен аталған, сондай-ақ Емiр, Баянды, Бесоқты, Қызық, Қарқын, Ерсары, Аусары, Шәудiр, Егдiр сияқты жер-су аттарынан ортағасырлық рулардың немесе кейiнгi түрікпен руларының аттарын көруге болады. Бiз қазақша -ты форманты бар (айрақты, бесоқты) бар топонимдердің этноним болатындығын (ереклi, бесоғлы) де айтып өттiк. Ендi, мiне, өлкедегi алты жерде кездесетiн кiндiк (кiндiктi) атауынан да белгiсiз ‘’кiндiклi’’ (киндиклi, кундуклi) сияқты белгiсiз этнонимдi көргендей боламыз.

Маңғыстауда бiр кездерi кiндiклi руы мекен еткен бе? Мекен етсе, ол қай этникалық ортаға жатуы тиiс? Бiзге белгiлi оғыз-түрікпендiк этнонимдер iшiнен мұндай атпен кездесетiнiн таба алмадық. Олай болса, кiндiклiлер 14 ғасырдағы қыпшақ тiлдi ру немесе қазақылық етушi ватага (отау) шығар? Осы бағытта iзденiп көруге болады.

Мұндайда бiрiншi болып ойға келетiнi - қазақ фольклорындағы “Қондыкер” топонимi.

Сексен үш жасқа келген сол күнiнде

Сүйер оның бiр жалғыз перзентi жоқ

Оның тегiн, кiм десең, айтады екен

Бұрынғы өлеңшiлер түрікмен деп

Нәсiлi Сарыбайдың ноғайлы емес

Оның тегi Қондыкер Қобаң жұрт деп[252]

Осы бiр белгiсiз атау туралы нақты анықтама жоқ, сөздің өзi де фольклорлық материалдарда сирек кездеседi.

Қондыкер - адам есiмi және жер-қала атауы ретiнде тек “Қарасай Қази” жырында айтылады. Мұнда Қондыкер деген қалмақ ханы бар және оның қаласы да солай аталады. Ал Қондыкер Қобаң жұрты деген тiркесi “Қозы Көрпеш - Баян сұлу” жырында кездеседi. Өкiнiштiсi, осы ғашықтығ жырдың толық нұсқасымен таныс болудың сәтi түспедi, сондықтан жырдың қалыптасу ареалы жөнiнде айтарымыз болмашы ғана. Осы жырдың генезисiне қатысты өз пайымдарын келтiрген Қойшығара Салғараұлы өзiнің “Қазақтың қилы тарихы” деген еңбегiнде әлгi Қондыкер Қобаң жұртына анықтама бере алмаса да, ол туралы естiп-бiлгендерiн жазып кетiптi.

___________________________

 

Мәшһүр Жүсіптің жазбаларында ‘’Қондыкер Қобаң қазақ жұртшылығы үш жүзге бөлiнбей тұрғандағы атау едi” дегендi айтып кетiптi. Қондыкер есiмi А.И.Левшиннің жазбаларында да кездеседi: “Некоторые казахи почитают себя выходцами из Крыма и говорят, что причиною переселения их в нынешние земли была ссора, возникшая между сыновьями крымского хана Кундугура после его смерти. Он имел, по их словам, двух жен, и от обеих оставил детей. Сыновья старшей жены обидели при разделе наследства семерых сыновей младшей жены, отчего сии удалились из отечества своего в степь и соединились с 33 подобными им изгнанниками. Шайка сия в числе 40 человек, долго занимаясь грабежами соседственных с ними земель, наконец, похитила себе жен и размножилась. Сорок означает по-казахски словом крык, а потому и толпа сия названа кырк-казак, то есть сорок казаков, наездников”.[253]

Левшин де, аңызды сақтаған қазақтар да “Қырым” деген географиялық атауды белгiлi “Қырым түбегі” деп ойлаған, өйткенi 14 ғасырдағы Үстірттің, яғни Қырдың да Қырым аталғандығын 18 ғасырдың қазағы түгілi, 16 ғасырдың ноғайлысының өз/ai ұмытып кеткен едi. Ең бастысы левшиндiк аңыз 14 ғасырдағы Қырға шығып кетiп, қазақылық ету тарихынан хабар бергендей болады және Қондыкер Кундугур есiмiнің қазақ этногенезiне қатыстылығын анық көрсетедi.

Мәшһүр Жүсіп пен Левшиннің аңыздары бiр жерден шығып тұр. Бұл - берi дегенде 14 ғасырдағы есен-қазақ заманы, әрi дегенде Солтүстік Кавказдың Қобаң (Кубань) алабындағы алғашқы қазақтар заманы деген сөз. Аты айтып тұрғандай Қобаң сөзi расында да Краснодар өлкесiндегi үлкен Кубань өзенiнің аты. Орыс транскрипциясында осы өзеннің аты Кубань болғанымен, сол кеңiстiкте қалған қыпшақ-бұлғар жұртының тұяғы - қарашай-балқарлар тiлiнде осы өзен “Қобаң” деп аталады, яғни бұл жерде айтылар дау жоқ. Өзен атын зерттеушiлер қыпшақтың “құман” деген (куман, коман) атауымен байланыстырады.[254] Сонымен, Қобаң - бүгінгi Краснодар өлкесiндегi Кубань өзенiнің алабы, “яғни алғашқы қазақ қауымының пайда болған жерi”.

______________________________

 

Ал Қондыкер ше? Қондыкер сөзi бастапқыда ‘’Қондық йер’’ түрінде айтылған деп жорамалданады. Бұл да Кубань-Тамань аймағынан табылатын ұғым. Қобаң немесе Кубань өзенi құятын Азаулы теңiзi жағалауындағы, теңiзге iшкерiлей енген түбек “Тамань” деп аталғанымен, осы түбек б.з. алғашқы ғасырларына, яғни осы аймаққа ғұндар келгенге дейiн Синдик немесе Хиндик деп аталыпты. Бұл ежелгi синд (хинд, инд) тайпасының атынан қалған жұрнақ көрiнедi. Мiне, осы хиндик сөзi қыпшақы жалпақ тiлiмiзде қондық (құндық, қындық)[255] болып өзгерген. Сонда Қондықтың жерi > Қондық йер > Қондыкер > бүгінгi Тамань түбегінің бiр атауы болып шығады.

Осы анықталған атауды мәлiметтiк жағынан толықтыра түсу үшін Қашаған ақынның дастандарындағы “Құндыздың Қара Теңiзi” деген аңыздық топонимiн қарастыруға болады. Бұл теңiз - ежелгi қазақ елiнің аумағындағы дария-су. Қашаған ақынның өлеңiнде осы теңiзден белгiлi қашықтықта қазақ елi орналасқан;

Анық жүрген аттыға

Алты күндiк жер дейдi

Құндыздың қара теңiзi,- дейдi де, сол теңiзге төрт бұлақтың бiрiгiп барып құятынын айтады, ал Түмен Балтабасұлы деген маңғыстаулық ақынның өлеңiнде:

Қазақтың қазақ болған жер

Мың жарым үйге толған жер,

...Құрама өзен Құрсайдың

Құндызға құяр сағасы...

Аттылы жолға алты күн

Бiр айда зорға жетедi

Жүктi түйе қарашы...

Қазақстанда “Құндыз теңiзi”, “қара теңiз” деген топонимдер жоқ, бiз бiлетiн Қара теңiз батыста, ал Құндыз қаласы Ауғанстанда орналасқан, оларды кейiнгi қазақтардың өмiрiнде маңыздылығын айта алмаймыз.

Құндыздың қара теңiзi - нақты, бүгінгi Қара теңiз болуы мүмкiн, олай деуге үлкен себептер бар. Бiрiншiден, сөздің сипатының өзi осылай дегiзедi. Үндiевропа және түрк тiлдерiнде “c” > “х” ауысымы бар екендiгi белгiлi, яғни көп жағдайда бiр тiлдегi “с” дыбысы бар сөзi келесi тiлде “х” дыбысы арқылы айтылатын сөз түрінде қолданылады. Мәселен, абақ-абаасы, су-ху, сұлу-хылу, синдик-хиндик, даха-даса, сура-хура, сома-хаома, хусрава-сушравас, кипр-сайпрус, велес-Үлек, т.б Бұлар - белгiлi бiр тiл заңдылығына байланысты туындайтын өзгерiстер. Мiне, “Қондық” сөзiнің соңғы “қ” деген дыбысы түрк тiлдерiнің бiр диалектiсiнде “с” дыбысына ауысып кетуi әбден мүмкiн. Осы жағдайда “қондық” сөзi “құндыз” болып (құндық > құндыс > құндыз) өзгере алады, яғни Құндыз - Таман түбегі болса, оның “қара теңiзi” бүгінгi Қара теңiз бола алады.

Екiншiден, Қашаған мен Түмен өз өлеңдерiн адай мен бастапқы қазақ тарихына арнаған. Өлеңдегi Алғи жерi - Кавказдың терiскей-батыс далалы аймағындағы тарихи касог, косог, касахтардың қалыптасқан аймағына тағылған атау да шығар, өйткенi Солтүстік Осетия-Аланиядағы биiк Адайхох шыңы, осы шыңнан басталатын Ардон (Ар су, Ар дария, Ар ыс) өзенi, осы өзеннің орта ағысындағы Алагир (Алақ ир, Алақ йер) аңғарының болуы осы аймақтарды қазақ халқының құраушыларының бiрi болып табылатын батыс рулардың есiнде сақталу ықтималдығын көрсете алады.

“Қозы Көрпеш - Баян Сұлу” жырындағы Қарабайдың - түрікпен, Сарыбайдың Қондыкер Қобаң жұртынан болуы тек 14 ғасырдағы есен-қазақ қауымдасуы заманы тұрғысынан ақиқат болады. 14 ғасырда осы бiр көне жырдың есен-қазақтық жергiлiктi жаңа нұсқасы қалыптасқан деуге негiз бар. Мұндағы қыз бен жiгiт жағының түрікпен және қондыкер қобаң болуы тарихи тұрғыдан қисынды, өйткенi нақ осы тұста Солтүстік Кавказдан келген қондыкер қобаң жұрты (*дей-қазақ-сиық-шеркеш-байұлы) мен жергiлiктi оғыз-түрікпен жұрты өзара қауымдасып, екi этникалық негiздi есен-қазақ қауымын құрды дедiк қой. Жырдағы Қарабай-түрікпен мен Сарыбай-қондыкерлiктің дос болуы, көршi тұруы, араздасуы осындай тарихи жағдайға сай келедi. Ноғайлы заманында осы жырдың кейiпкерлерiнің тегiн бiлдiруде ноғайлы этнонимi де қолданыла бастады. Бүгінгi жырдағы осы ноғайлы, түрікпен, қондыкер қобаң тектiк атауларының қатар жүруi осы есен-қазақтық версияның растығын көрсетедi. Өйткенi үш этникалық атаудың тарихи тұрғыдан сай келуi тек осы жағдайда ғана ақиқат бола алады.

Қондыкер қазақтары дегенiмiз – бүгінгi байұлы-шеркеш-сиық тобына ұйытқы болған *дей-байұлдар. Олар 1300 жж шамасында Қобаң мен Днепр-Дон аймағынан Едiл-Жайыққа көшiрiлген Ноғай сардардың ұлысының тұрғындары едi. 1340-50 жылдары Едiл-Жайықтан Қырға - Үстіртке шығып кеткен қазақылық етушiлердің үлкен тобы нақ осы *дей-байұлдар немесе қондыкерлiк қазақтардың ұрпақтары болатын. Үстірт пен Маңғыстау жерiндегi кiндiктi топонимдерiн де осылардан қалған белгiлер болар деп шамалаймыз.

Кейiн есен-қазақ (айрақты) қауымдастығы ыдырап кеткенде, олардың бiр бөлiгi Сарыарқа жаққа кеттi. Семей өңiрiне де солардың бiрi жеткен болар. Мiне, осы аймақтық жыраулық ортада өмiр сүрген “Қозы Көрпеш - Баян сұлу” жырының жергiлiктi нұсқасы сол ауып келгендердегi нұсқамен араласып, бүгінгi нұсқасы қалыптасқан деуге болады. Бұл, ең бастысы - сонау 10 ғасырдағы Қондыкер қобаң қазақтары мен бүгінгi қазақтар арасындағы тектiк, тарихи, рухани сабақтастықтың бар екендiгiн көрсете алатын маңызды ұғым болып қалмақ.

                                                                     ***

Ерсарының елдерi

Маңғыстау қазақтары арасында сақталған түрікпеннің Ерсары деген батыры туралы аңыз-сөздердi кезiнде Ш.Керiмов баспасөзде жариялаған едi. Ал маңғыстаулық өлкетанушы Әбiлхайыр Спановтың берген мәлiметтерi бойынша жазған Ерсарыдай ер болған деген мақаласынан үзiндi келтiрсек:[256]

Ертеде бұл жерде Ерсары деген алып батыр өтiптi дейдi. Оның аса iрi тұлғалы болғаны соншалық, Сұмса құмы оның төсегiндей болады екен. Тамақ әзiрлегенде қазанның бiр құлағын Ұлы Кiндiкке, екiншi құлағын Кiшi Кiндiкке[257] асып қояды екен. Бұл екi жердің арасы төрт шақырым. Сол жерде отырып, астың дәмiн келтiру үшін Шопан атаның тұзын кесiп алып, қазанына салатын көрiнедi. Ал қазаны қайнағанда көбiгiн Қорғанбайдың ойпатына төгедi екен. Бұл ойпат Ұлы Кiндiк пен Кiшi Кiндiктен 50 шақырым жерде. Қорғанбай ойпатының түбіне күнi бүгінге дейiн шөп шықпайтыны содан көрiнедi. Ерсары ысырып тастаған ошақтың күлi қазiргi Бостан құмы деседi. Бұл құм бес шақырым жерде. Ерсары таңертеңгiсiн тұрғанда көлбей түскен көлеңкесi 350 шақырым жердегi Түпқарағанға жетедi екен.

Бiрде Үстірт пен Ақтау сiлемдерiнің ұштасқан жерiне су жиналып, елдің көшi-қонына кедергi болады. Ел жиналып Ерсары батырдан көмек сұрайды. Сонда батыр асасымен түртiп қалғанда тау сiлемi жарылып, iркiлген су Каспиге (Хасарлыға) ағып кетедi. Қазiргi Ақтау сiлемдерiнің аңғары сол iркiлген су аққан жер дейдi..

Осы аңыздан көрiп отырғанымыз - Ерсары жасампаз қаhарман, тау көтерiп әкелетiн Толағай, жүрген iзiнің бәрi құрлыққа айналатын Темiр баба тәрiздi өзi мекендеген өлкенің жер бедерiн өзгерте алатын мифтiк кейiпкер екендiгi. Бұл аңызда бiр кейiпкерге байланысты географиялық нысандардың Маңғыстау жерiндегi орналасу схемасын қарастырып көруге болады.

____________________________

 

Ескi Өзен мен Сенек арасындағы жазықта ұзындығы төрт-бес, енi екi құлаш шақпақ тас бар. Бұл Ерсарының белбеуiнен түсіп қалған қайрағы болса керек деген үзiндiдегi айтылатын Ерсарының қайрағы – Жаңаөзен қаласы iргесiндегi Қызылсай кентiнің шығысында 12 км жердегi тас қайрақ баған. Бiрде Ерсары Сұмса құмын төсек қылып, тынығып жатса аяғының басы қыши берiптi. Сонда батыр; “Апыр-ай, бүгін даланың құрт-құмырсқасы өрген мазасыз түн болды-ау”, - деп аунап түседі де, ұйығтап кетедi. Ертесiне оянса, башпайын қасқыр жеп кетiптi. Мұндағы Бостан құмы - Ұштаған ауылы мен Жаңаөзен, Қызылсу елдi-мекендерiнің аралықында жатқан Үлкен құм массивi. Осы құмның оңтүстік шетiнде осы аттас ауыл да бар (Қызылсай кентiнен солтүстік-шығыста 20 км жер). Осы ауылдан шығысқа қарай не бәрi 15 км жүргенде, Қызылсу ауылы бар, әлгi Шопан атаның тұзы осы ауылдың қасында. Шопан-ата да әулие кiсi, оның бейiтiнің пайда болу уақытын да бiз 14-15 ғғ деп шамалаймыз. Сұмса құмы да (Бостанқұм мен Қызылсу аралықында), Қорғанбайдың ойы да осы өңiрде жатыр. Ал Ұлы және Кiшi Кiндiк тауы - Бостанқұмның оңтүстік шетi мен Сұмсаның терiстiк бетiндегi қос тау-төрткүл. Маңғыстау облысының Тұщыбек ауылының тұрғыны Бабышев Мұстахидың жазып берген аңыз-дерегiнде: Сұмсаның терiстiк бетiнде екi тау бар. Олар - Ұлы Күндiк және Кiшi Күндiк. Аңыз бойынша осы екi тау Ерсарының ас дайындайтын ошағы болған көрiнедi. Шопан-ата тұзынан тұз алып асына салады екен. Ал Ерсары жатқанда, аяғы Соқырдың төрткүлiнен асып жататын көрiнедi. Бiрде аяғым қышып барады деп кемпiрiне қаратса, Көтіңебақпас әулие қасында қасқыр жеп жатыр екен дейдi. Бұл маңда Шопан-атадан басқа Көтіңебақпас әулие деген әулиелi нысан да бар. Көтіңебақпас әулие- Қызылсу ауылының терiстiгiнде 10-12 км жердегi Соқыр төрткүлдің солтүстік беткейiнде. Аңыз бойынша, осы кiсi Шопан атамен бiрге медреседе оқып, ұстаздың лақтырып жiберген асатаяғы туралы ұстаз бен Шопан-ата арасындағы болған әңгiменi сыртынан тыңдап тұрып, естiп алып, кейiн Маңғыстауға келiп түскен аса таяққа таласып, Шопанды жеңе алмапты. Бұл атау оған әліңе қара дегенiне байланысты қойылған лақап есiм болса керек.[258] Яғни осы аймақ тарихи қоныстану тұрғысынан құралақан жер емес.

_______________________________

 

Мiне, осы топонимдер кездесетiн жер аумағы бар болғаны 40 км-лiк радиусты шеңберден аз территорияны қамтиды. Бiр кiсi аңызының географиялық нақтылануының Маңғыстау жерiнің шағын пұшпағына шоғырлануы жайдан-жай емес, яғни оның да бiр белгiлi бiр орналасу логикасы бар екендiгi айқын.

Ал осы шағын аймақ қана емес, бүкіл Орталық Маңғыстаудың орта ғасырлардағы қоныстану сипаты осы әулиелер мен аңыздың орналасу себебi мен қалыптасу уақытын көрсете алады. С.П.Поляковтың зерттеулерiндегi көңiлге қонарлық қорытынды – әр зираттағы жерлену уақытын анықтау арқылы әр ғасырдағы Маңғыстау ойының орта, оңтүстік және батыс бөлiгiндегi қоныстану мүмкiндiктерiн анықтауы. “Что же касается туркменского населения степей, то его ареал постепенно суживался. Это четко прослеживается на могильниках обследованной центральной части Мангышлака. На них преобладают погребения 11-14-вв. В последующий период центральные районы Мангышлака, очевидно, были незаселенными. На могильниках нет погребений 15-17-вв. Если же они встречаются, то в очень незначительном количестве. Не удалось обнаружить там и датированных погребений 18-в. Кладбища, на которых преобладают погребения 15-18-вв, размещены на берегу Каспийского моря и в северной части полуострова”.[259] Яғни аталған Ерсары “аңызының географиясы” немесе Шопан-ата-Қызылсу өңiрiнің қоныс болған уақыты “11-14 ғасырлар” деп көрсетiледi, осы көрсеткiштің алғашқы үш ғасырын қайдам, оның есесiне 14 ғасырда осы территорияда халық болған. Ал 15-17 ғасырларда бұл кеңiстiк босап қалған сияқты. Егер 14 ғасырдың аяғындағы есен-қазақ ойраны мен сол ғасырдан басталған дала климатының қуаңдана бастауы рас болса, онда жұрттың Арға мен Жылой-Жем жаққа және Түрікпенстанға қарай ығысып кетуiн туғызғаны анық. Ерсары есiмiнің қазақ пен түрікпен арасына бiрдей жағымды тұлғасымен мифке айналуын осы өңiрдің экологиялығ жағдаймен ұштастыратын да ғалымдар бар. А.Джикиевтің жинақтаған фольклорлық деректерiнде түбектегi екi-үш жыл қатарынан қуаңшылық жылдардың болуы, соның салдарынан Доланапа құдықының маңын жайлаған Ерсары руының түріле көшуi сөз болады.[260]

____________________________

 

Бұл бiздің есен-қазақ дәуiрiнен кейiнгi 15-17 ғасырдағы түрікпен және қазақтың бүгінгi қоғамының қалыптасуы деген тұжырымымызға сайма-сай келедi.

Көкiрекке ой түсті

Барайын деп күйзелiп

Көрмеген ендi жерлерге

Ерсарыдай ерлердің

Мекен қылған жерi екен

Ол да байтақ ел екен[261]

Бұл жерде нақты Ерсары деген ер болғандығы, оның мекендеген жерi болғандығы 14 ғасыр озалында бар болып тұр. Ендi бiрде ол ертеде өткен халық ретiнде жырға қосылады;

Қызылбас деген байтақ ел

Бер жағында мекендеп

Ерсарыдай халықтың

Баян қылған дөңi едi

Қарамая шың едi

Қарауылға шыққан жер[262] - демекшi, осы Қарамая тауы да Үстірттің Маңғыстауға қараған ернек шыңына тақалып тұрған жеке тау (209 м). Осы тау мен әлгi Ерсары аңызының топонимиясы шоғырланған өңiрден не бәрi 130-140 км жерде. Бұл онша үлкен қашықтық емес.

Нұрадын жырының географиясы Үстірттен түрікпен бағытындағы Етiрек-Күргенге дейiнгi квази-кеңiстiктi қамтиды. Сондықтан осы жырда аттары аталатын қалмақ Тарқас пен оның Жәмiлхан деген қызының да, қызылбас ханы Шаппазханның да тарихи прототипiн iздестiрiп көрудің ретi келiп тұр.

______________________________

 

                                                                       ***

Ерсары-баба қырқасы деген нақты географиялық нысан бүгінгi түрікпен картасында бар. Ол Түрікпенстанның Красноводск (бүгінде Балқан) облысының солтүстік бөлiгiнде, Қарабұғаз сорының оңтүстік-шығыс шетiнен есептегенде, шығыста 65 км жердегi қырқа. Бұл қырқа солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 40-50 км-ге созылып жатыр. Егер Үлкен Балқан жотасынан Үстіртке және Маңғыстауға беттегенде 200-250 км-ден кейiн жол бойында осы Ерсары-баба қырқасы мен оған iргелес Шағылқұмы жатар едi. Осы өңiрде Бегенжал тақыр (Ерсары-бабаның солтүстік-шығысында 40 км жерде), Челюнгкыр үстiртi (Маңғыстау облысының ең қиыр оңтүстік шегi тұсында) бар. Қапланқыр үстiртi де (Үстірттің Маңғыстаулық бөлiгiмен iргелес, түрікпеннің Ташауыз-Красноводск облыстарының шекарасында) де осы өңiрде.

Осы Ерсары-баба қырқасының орта тұсынан кесiп өтетiн асу жолдың бойындағы зират та осы кiсiнің атымен аталады. Ерсары-түрікпендер оны өз руының негiзiн қалаушы деп есептесе, жәумiттер оны бабадаш немесе шешесi жағынан келетiн атасы (нағашы-атасы) деп санайды.

Тарихи деректерде Ерсары есiмi алғаш рет белгiлi тарихшы, Хиуа ханы Әбілғазының (1603-1663) еңбегiнде кездеседi. Әбілғазы Ерсарының қаза болған жерiн дәл көрсетедi, ол - Дукер (қазiргi Туер) құдықының басы. Дукер құдықы әлгi моладан солтүстік-шығыста 18 км жерде. Мұнда Ерсарының Балқан салор тайпасынан екенi, Хорасан аймағын билеген Қомабек деген билеушiнің қолынан қаза тапқаны айтылады.[263] Ал, В.В.Бартольдтің айтуына қарағанда Ерсары 11 ғасырда өмiр сүрiп, Хасарлы Каспи жағалауына ислам дiнiнің iшкерiлей енген кезiнде араб әлiпбиiнің алғаш рет қолданыла бастауына мұрындық болған адам көрiнедi.[264]

______________________________

 

Ерсары этнонимiнің жазба құжаттарда алғаш рет кездесуi 14 ғасырға жатады, бұл кезде Оқ-Балқанда ерсары, геркез, иомут, теке, салор тайпа аттары аталады. С.П.Поляков осы тiзiмдегi рулардың байырғылары мен жаңадан пайда болғандарын атап көрсетедi: “в это время упоминаются только новые группы - эрсари, теке, иомуты, геркезы и из старых племен – салоры”.[265] Яғни ерсарылардың жеке рулық құрылым ретiнде пайда болуын “14 ғасыр” деуге де болады, тек бұл ру 14-15 ғасырдағы қоныс аударған есен-қазақтардың қалдығтары есебiмен 15-16 ғасырларда жаңа рулық қауым болып қалыптасуы да мүмкiн. Мiне, 14 ғасырда, есен-қазақтардың дәуiрлеген шағында олардың ерсарылармен де қатарлас өмiр сүргенi анық. Олардың арасындағы қарым-қатынас пен ұқсастықтардың қандайлық болғанын кiм бiлсiн, бiрақ та қырым циклiнің бiр-екi жыры 14 ғасырдағы Ерсары есiмiн сақтаған.

                                                                     ***

Бейнеу ауданының Ақжiгiт ауылындағы Айдархан ақсақалдың аузынан жазып алған мифте де Ерсары түрікпен батыры ретiнде сипатталады; ол кезде түрікпендердi әйел хан Доланапа билеген екен. Ерсары Есек (бұл, сірә, Ерек батыр - СҚ) батырдың iзiн көрiп (оның iзi Ерсарының iзiнен 4 елi үлкен болыпты), менi жеңетiн батыр келiптi деп қонысын тастап кеткен екен. Мiне, осындай мөлтек аңыздардың астарында 14 ғасырдың болмыс сәттерi жатуы әбден мүмкiн.

____________________________

                                                                      ***

Асан қайғы және Есен-ата, Көктөрткүл.

Бiз 14 ғасырдағы алғашқы қазақтардың қауымын “есен-қазақ” деп атадық. Әрине, бұл есiмi белгiсiз жұртқа тағылған шартты атау ғана, бiрақ осындай жер-су атауының Үстіртте де, жырда да сақталуына қарап, осы атаудың әлгi қазақтарға жалпылама ортақ ат болмағанның өзiнде де әлдебiр тобына (отауына) тағылған нақты тарихи ат болғанын тұспалдай аламыз.

Нелiктен “Есен” сөзi жұрт атына берiлiп тұр? Яғни нелiктен есен-қазақ атауында есен сөзi бар? Жалпы түрікпендiк Есен мен қазақтың Асан қайғысының мұншама үлкен жасампаздық хұққа ие болуының қандай себебi бар?

Мiне, осындай сауалдың қойылуы жалпы қазақ қана емес, бүкіл көшпелi дала өркениетiндегi Асан бейнесiн түсіну қажеттiлiгiне сеп болады.

Әуелi, есен-қазақтардың қалыптасу және өмiр сүру ареалындағы Есен-ата нүктесiнен басталық. Нүкте демекшi...

Маңғыстау ауданының орталығы Шетпеден күнгей бағыттағы Жетiбай мұнайшылар кентiне апарар тас жолдың жиегiнде, биiгiрек дөңнің үстiнде шағын қорым бар. Ол - Есен атаның бейiтi төңiрегiнде қалыптасқан көне қауымдық. Бұл Есен атаның бiрiншi моласы. Есен атаның тағы бiр моласы Оқ-Балқанда, яғни бүгінгi солтүстік-батыс Түрікпенстанда.

Түрікпен аңызы бойынша Есен атаның лақап есiмi Гөзлi ата, яғни көреген ата деген есiм. Бiр қызықы Есен ата бейiтi Маңғыстаудың ойында болса, оның лақабымен Гөзлi ата деп аталған бейiтi Оқ-Балқанда. Есен атаға бұл лақап атты өзiнің лақтырған асатаяғының қайда ұшып кеткенiн бiлгенi үшін қойған Қожа Ахмет Йассауидің өзi көрiнедi.[266] Гөзлi ата қазақтың қызына үйленген, одан үш бала сүйген, олар - Омар ата, Нұр ата, Убақ (Уақ) ата. Бұл үшеуi үш ру тармағына түп ата болған. Бүгінде Омар ата тақтасы Түрікменстанның Ташауыз, Шаржау облыстарында мекендейдi, ал нұр-аталықтар Өзбекстандағы Нұрата тауында (?) мекендейдi, убақ-аталықтар 20 ғасырдың басында Иранға көшiп кеткен.

____________________________

 

Есен-ата деп отырғанымыз кәдiмгi Асан қайғы. Бұл жөнiнде бiз кейбiр көрсеткiш белгiлер арқылы дәлелдедiк деп есептеймiз. Сондай-ақ осы Есен немесе Асан қайғы “Жайылхан” деген атпен бүкіл алаш атаулыға түп ата болып шығады, бұл жөнiнде арнайы тоқталармыз. Ал әзiрге қарапайым деректерден басталық.

Түрікпендердің құрамында “ата” деп аталған шағын әулие ру бар. Осы рудың өкiлдерi сейiт, мақтым, қожа, ших рулары сияқты өздерiн қарапайым түрікпенге қоспайды, олар “өздерiн осы Есен-атаның тiкелей ұрпақтарымыз” деп санайды. Сондай-ақ шежiрелiк Есен-атаның атымен шәудiр, егдiр, мұрыншық, бозащы, абдал деген бес руы “бес есен” деп аталады. Ал Есен-ата болса ‘’Жайылхан’’ шежiрелiк есiмi түрінде бүкіл қазаққа (алашқа) түп-ата болып тұр.

С.Поляков ата руының негiзiн құраушы бiр ғана этникалық компоненттi атаған, ал шын мәнiнде осы рудың қалыптасуында қыпшақ тiлдi субстрат басты рөл атқарған. Бiз оларды 14 ғасырдың “есен-қазақтары” деп атаймыз. Ал сол есен-қазақтағы болашақ ата руына негiз болған топтың 14 ғасырға дейiнгi құраушы компоненттерi қандай болған? - ол жағын түр-түстеп жатуда топшылау мүмкiн болғанымен сөзсiз дәлелдi ету мүмкiн емес, сондықтан осымен ғана шектелемiз. Яғни, түрікпеннің “ата” руы - 14 ғасырдағы қыпшақ тiлдi есен-қазақтардың iшiнен шыққан, 15 ғасырдан кейiн түрікпенденiп кеткен ерекше дiни-абыздық функциясы болған консорциясы.

Этнографтардың мәлiметi бойынша бүгінгi Солтүстік-Батыс Түрікмения (Оқ-Балқан), Батыс Түрікмения және оған тарихи жағынан да, географиялық жағынан да сабақтас Маңғыстау түбегінің бүгінгi қазақта түрікпендiкi делiнiп жүрген әулиелi нысандардың көпшiлiгi осы ‘’ата руынан шыққан’’ болып саналады, яғни осы аймақтардың негiзгi әулиелерiнің барлығы дерлiк - Есен-атаның квазишежiрелiк ұрпақтары болып есептелiнедi. Бiз Есен атаны “Асан қайғы” деп, оның ұрпағымыз деп есептейтiн “Ата” руының тегi қыпшақтiлдi есен-қазақтар деп отырғанымызда, осы аймақтың әулиелерiнің де қай тектен шыққандығын көруге болады, олар – маңғыстаулық есен-қазақтар арасынан шыққан машайықтар, яғни олар түрікпен емес, қыпшақ тiлдiлер арасынан шыққандар.

Қайталап айтсақ, аталған әулиелердің барлығы да “ата” руынан шыққандар және қалай да бiр ретпен Гөзлi атаның туысы не баласы, немересi болып шығып жатады. Мысалы, Кемел-ата - ата  руынан шыққан Кемалай деген кiсi көрiнедi, ал Күкiрт-ата (Куртыш-ата) - аңыз бойынша Гөзлi атаның немересi. Балқан тауының терiстiк беткейiндегi, Омар атадан шығыстағы бiр қорымды Қараэлем-ата деп атайды. Оның екiншi атауы - Қараймық-ата, аңыз бойынша ол да ата руынан шыққан және Гөзлi атаның баласы (не немересi) көрiнедi. Ал Омар-ата да сол Гөзлiнің бiр баласы

Хасарлы теңiзiнің шығыс бетiндегi әулиелердің басым көпшiлiгiнің Есен-ата ұрпағы болып есептелуi белгiлi бiр заңдылығты көрсетедi. Оларды шежiре бiр руға меншiктеген, соған қарағанда осы әулиелердің культiнің  қалыптасуына да бiр дiни-шығармашалық ортаның негiз болғаны айқын. Сонымен қатар осы Есен-ата ұрпақтары Есен-қазақ қоғамының рухани негiзiн жасаушылар болған сыңайлы.

Осы бiр шағын шежiрелiк фрагменттегi тағы бiр мәлiмет - Есен атаның әйелiнің қазақ болуы. Бұл - тарихи ақиқатты көрсете алатын мәлiмет емес, бiрақ шежiре танымында әйелдің, түпананың тегiнің көрсетiлуi сол өмiр сүрiп отырған рудың не халықтың этногенезiне қатынасқан ертедегi этностың қалдығының этникалық тегiн айғақтайды, бұл жерде әйелдің тегi – түркпен этногенезiне қатынасқан қыпшақ субстратының шежiрелiк көрсеткiшi болып табылады, яғни ‘’ата’’ руының қалыптасуына қазақ[267] немесе қазақ халқын құраушы - қыпшақ тiлдi (ноғай, алшын, т.б.) ортағасырлық ру-тайпалардың бiрi шешушi рөл атқарған болар.

_________________________

 

Сонымен бiрге Поляков тағы бiр шежiрелiк нұсқада Есен атаның Жәнiбек ханның қызына үйленгендiгiн атап көрсетедi.[268] Барлық алтынордалық хандардың iшiнен тек Әз Жәнiбектің есiмiнің таңдап алынуы - осы есiмдi өз мифоэпикасында Жәнiбекке басты орын берген шығармашылық базасы бар этникалық топтың түрікпендермен араласқанын көрсетедi. Ал мұндай шығармашылық базасы мен мифоэпикаға ие этникалық-мәдени орта бiреу-ақ, ол – есен-қазақтар. Бiр шежiрелiк аңызда ата руының анасының қазақ болуы, екiншiсiнде хан Жәнiбектің қызы болуы тек осындай дәурендi көрсетедi.

Бұл аңыздық өмiрбаян фрагментiнің тарихи ақиқат емес екендiгi анық, оның есесiне ата руын жасаушылар қатарында 14-15 ғасырлардағы  қыпшақ тiлдi субстраттың болғандығын сенiммен айта аламыз.

                                                                     ***

Көктөрткүл және күмбеттер. Ендi Есен-ата орналасқан өңiрдің белгiсiз топографиясына тоқталсақ: Есен-атаға таяу жердегi Бекi ауылының батыс жағында Қараман-ата деген екiншi үлкен әулиелi қорым бар, сол қорымның қасынан басталатын үлкен сайдың аты Ыбық деп аталады. Ол сол жерден басталып, Қарақия ойысына терең сай болып жетедi. Ал Есен-атаның бiр баласының аты - Убақ, оның есiмi мен әлгi микротопоним бiр-бiрiне ұқсас (ыбық-ұбақ). Жалпы осы өңiрде убақ немесе уақ этнонимiне қатысы болуы ықтимал Қосуақ зираты да бар.

Маңғыстау түбегінде, Бекi ауылының оңтүстік-шығыс бетiнде 6-7 км жерде Көктөрткүл деген биiк бар[269] (271 м) Осы төрткүлдің Есен-ата қорымына тым жақын тұруы (екеуiнің арасы 6-7 км-ден аспайды), және де осы төбенің бүкіл оңтүстік маңғыстаулық үстiрттi кеңiстiгiндегi ең биiк бағдар нүктелерiнің бiреуi болуы осы төбенi жырдағы басына шығуға тұрарлық географиялық нысан етедi.

________________________________

 

Көктөрткүлдің басына шығып

Кiм келедi деп қарады

Көктөрткүлдің басында

Тұрып Орақ толғады

...Көрiнiп тұрған көк төрткүл

Сонда бар-ды сұрасаң

Қылыш ханның қаласы...[270]

Көктөрткүл дегендi мифтiк сипаттағы жалпылама атау деп есептемей, нақты географиялық нысан деп санайтын болсақ, онда аттас тау, жер-су аттарын, олардың орналасуын саралай келе байқағанымыз - осы өңiрлердегi “күмбет” сөзi бар екi топонимнің орналасу схемасының ерекшелiгi. Маңғыстауда өзiмiзге белгiлi төрт -күмбет бар, олар – Көккүмбет, Қарауылкүмбет, Қожакүмбет және Күмбет.

Бiрiншiсi - Форт-Шевченко қаласынан оңтүстікте 15 км жерде деп көрсетiлген жай ғана Күмбет қорымы. Бұл туралы осыдан басқа еш мәлiметiмiз жоқ.

Екiншiсi – Көккүмбет - Бозашы түбегінде, Тұщықұдық ауылынан шығыста 4 км жердегi көне ғимарат қирандысы. Аңыз дерегiне қарағанда Көккүмбет батыр аңшылықты кәсiп еткен кiсi болыпты. “Ол өмiрдi ұзартатын, мәңгi өмiр беретiн қасиеттi суды iздейдi, бiрақ таба алмайды. Ақыры, бiр күнi ол сол қасиеттi судан нәр алып жүрген, қалай болғанда да сондай суы бар жер астындағы көлге апаратын жолды бiлетiн бiр көк құс бар екендiгiн естiп, сәтi түсіп, сол құсты қолға түсіредi. Сол көлдi iздемей-ақ, әлгi құстың етiн жесе, мәңгi өмiрге ие болуға болады екен. Аңшы үйге келсе, ел дүрлiгiп, келiп қалған жауға аттанғалы жатыр екен. Құсты үйiне тастай салып, батыр да жасаққа iлесiп кете барады. Күйеуi үйде жоқ кезде батырдың әйелi құсты пiсiрiп жеп, сүйегi батырдың көк тазысына бұйырыпты. Бiрақ әйел құстың етiнің қандай қасиетi бар екендiгiн бiлмейдi ғой. Сөйтiп жүргенде Көккүмбет те соғыстан оралады, құс болса жоқ. Кейiн Көккүмбет батыр өлгенде оны осы жерге жерлептi. Ал әйелi мен көк тазысы мәңгi өмiр сүріп қалыпты”.[271] (Олар әлi де жер бетiн кезiп жүрген шығар). Көккүмбет туралы басқа аңыз варианты да бар, мұнда Көккүмбеттi осындай қасиеттi құсты әкелуге әйелi жұмсайды. “Әйелi өзiнің көңiлдесiмен сол құсты жеп мәңгi жасамақ ойда екен. Мерген құсты ұстап әкеледi, бiрақ мұнда да шаруамен кетiп қалуға мәжбүр болады. Әйелi құсты пiсiрiп жатқанда, батырдың бiрiншi әйелiнен қалған екi бала даладан ойнап келiп, пiсiп, дайын тұрған құстың бiрi - басын, бiрi - жүрегiн жеп қояды. Өгей шеше болса оларды өлтiрiп, жүрегiн және басын жемек болады. Сол кезде Көккүмбеттің өзi келiп қалып, әйелi мен көңiлдесi қашып кетедi. Олар Кавказға кетiп, кейiн олардан бiр рулы ел тарапты деседi”.[272]

______________________________

 

Көккүмбет ғимаратының аумағы 12,5х8,5 м, биiктiгi 6-7 м, жұрттың айтуына қарағанда оның биiктiгi бастапқыда он кiсiнің бойындай (16-17м) болған көрiнедi. Жеке тастарының мөлшерi 200x60x50 см, яғни өте iрi блоктардан салынған. Салыну әдiсiне қарап, ғимараттың салыну уақыты оғыз (10-12 ғғ) заманына жататыны жорамалданып отыр.[273] Аңыз бойынша осы тамның көлеңкесiне зор байлық көмiлген көрiнедi. Бұл туралы әйелiнен естiгендер келiп қазып, ештеңе таба алмапты. Өйткенi тамның басы құлап, аласарып кеткен едi, сондай-ақ көмiлген қазынаға бағдар болған жылы, айы, күнi, сағаты беймәлiм едi. Кезiнде, сірә, мұнара болған сыңайлы. Салыну әдiсi мен формасына қарап, кесененің салыну уақыты 10-12 ғғ делiнедi.[274] Бiз бұл нысанның 14 ғасыр туындысы болу ықтималдығын да айта аламыз.

Яғни, Көккүмбеттің ықтимал функциясы - қарауыл қарау мұнарасы болуы. Олай деуге құрылыстың конструкциясы мүмкiндiк бередi, әрi екiншi топонимнің аты - Қарауылкүмбет айтып тұрғанындай қарауыл үшін салынған құрылыс екендiгiн көргендей боламыз. Сонда күмбет деген сөз қарауыл мұнарасы деген мағына беруi мүмкiн.

Сонымен күмбеттердің практикалық функциясы - қарауыл қарауға арналған үйiк немесе мұнара болып тұр, осы сапада бiз қалған екi күмбет топонимiн қарастыра аламыз.

Үшiншi - Қарауылкүмбет - Ұштаған ауылынан солтүстік-батыста 22 км жерде, дөңнің үстiнде (347 м) Бұл - Қаратаудың биiктерiн қоспағандағы бүкіл Маңғыстау мен Үстірттің ең биiк жерi болып табылады. (Үстірттің биiк жерi 340 м-ге жетедi). Ол Шетпе-Ұштаған негiзгi тас жолының 34 км-нен шығысқа қарай 5,5-6 км жүргендегi жерде. Аңыз ол туралы әртүрлі айтады. Бiрiншi аңыз-этимология бойынша ол “Қарауыл үмбет” деген батырдың аты болса, екiншi нұсқада - қазақ батырларының (соның iшiнде Есек батырдың) қарауыл тұрып, от жағып, белгi беретiн жерi болған көрiнедi.

Төртiншi - Қожакүмбет (картада Ходжакумбет) - Бекi ауылының Жарма, Ұштаған бағытындағы жол бойында, ауылдан шығыс-оңтүстік-шығыста 19 км жерде. Топографиялық картадан Қожакүмбеттің мола екендiгiн ғана бiлуге болады, басқа мәлiмет жоқ.

______________________________

 

                                                                    ***

“Сүмбетемір” сөзiнің этимологиясын тану жырдағы кездесуiнің сырына бiр сәуле құйғандай болар едi. Ал сөздi “Сүмбе” және “Темiр” сөздерiнің қосылуынан шыққан деп қабылдағанның өзiнде, “темiрi” түсінiктi болса да, “сүмбесi” түсінiксiздеу, дегенмен әзiрге “сүмбе” сөзiнің мағынасы – “мұнара”,[275] сондықтан Сүмбетемір – “темiр мұнара” болып аударылады деп есептеуге болады.[276] Маңғыстау жерiнде төрт рет (бiзге белгiлiсi) кездесетiн “-күмбет” топонимiнің болуына, және де түрк тiлдерiндегi “к”>”с” ауысымының болуына қарап, осы Сүмбемiздің бастапқы тұрпаты “Сүмбет” немесе “Күмбет” болмады ма екен деген ой да келедi. Бұл жорамалдың қисыны бар, ал жер аты бастапқыда “Сүмбет Темiр” деп аталып, кейiн бiрiгiп кеткен сөздегi қатар тұрған екi “т”-ның бiреуi жұтылып кеткен де, “Сүмбетемір” болып сүмпиiп шыға келуi әбден мүмкiн.

“Сүмбет-Темiр” деген сөздің тағы бiр айтылу варианты “Күмбет-Темiр” болған деп жорамалдасақ, оның аты беймәлiм темiрлi мұнара ғимаратына байланысты болуы мүмкiн. Бiз осы Сүмтемiр алаңның екiншi, негiзгi атауы Алан екендiгiн айтып өттiк. Кезiнде жарық көрген Қазақстанның жер-су атаулары сөздiгiнде кездесетiн Аланқала топонимiнің нақ осы Алан екендiгiн ескерсек, жер атындағы қала сөзiнің болуына қарап, осы жерде бiр кездерi мекен, қамал, т.б. құрылыс нысаны болған-ау деп ой түюге болады. Бұл жағдайда Күмбет-Темiр немесе Сүмбет-Темiр-Алан қамалы болған деп жорамалдаудың қисыны болады.

_____________________________

 

                                                                   ***

Мiне, осы Қожакүмбет Есен-атадан шығыста небәрi 20 км жерде, ал Қарауылкүмбет болса, Қожакүмбеттің солтүстік-шығысында 28-30 км жерде. pЕгер Солтүстік Үстірттегi Есен-қазақ түлейiнен Маңғыстаудағы Есен-атаға дейiнгi көш жолының маршрутын сызар болсақ, екi күмбеттің де осы маршруттың бойында жатқанын көрер едiк. Яғни бiздің көз алдымызда Бекi-Есен-ата >  Көктөрткүл > Қожакүмбет > Қарауылкүмбет > Қасқыржол-Тұзбайыр > Маната (екiншi тармақ болған болса, ол Қарауылкүмбет > Сынды құламасы > Бәйтi-Қозыбай үйiгi) > Қыземшек > Қарабаян > Есенқазақ түлейi деген жол жатар едi. Осы жол бойындағы биiктер қарауыл бекетi рөлiн атқарған, егер ол биiктiктер аласалау деп есептелген жағдайда күмбет-мұнаралар тұрғызылған. Бiзге осы маршрут бойынша қандай археологиялық нысандардың бар-жоғы белгiсiз, сондықтан осы маршрут қисынды болғанымен, тек долбар ғана.

 

Осы екi Есен маршруты реалды ма, болса қандай мақсатта жасалған? Ең қарапайым ой жайлау-қыстау маршрутымен байланысты, яғни Есен-ата маңындағы Маңғыстаудың ойы қыстау болса, Қыр (Үстірт) үстiндегi Есен-қазақ жазғы жайлау болғаны да, өйткенi 14 ғасырдағы осы кеңiстiк климаты бүгінгi сиқына қарағанда ылғалды да жұмсақ болды дегеннің өзiнде қысты күнi Үстіртте қалып қою жеңiл тiршiлiк болмаған. Сондай-ақ Есен-ата орналасқан Орталық Маңғыстау Алтын Орданың орталығы болып саналатын Едiл-Жайықтан және негiзi көлiк-тасымал, байланыс артериясы болып есептелген Сарайшық - Үстірт - Харазым, Сарайшық - Үстірт - Оқ-Балқан - Иран керуен жолдарынан алысырақта жатыр, яғни Алтын Орда ханының әскерiнен алыста деген сөз. Расында да бұл аймақ тарих даңғылынан алыста жатқандай әсер қалдырады. Есен-қазақтармен көршiлес, аралас тұратын саны аз түрікпен рулары әлдеқандай қауiп төндiре алмаса, үш жағынан қоршаған теңiз бен үш жағынан қоршаған шөл дала еркiн серiлер үшін таптырмайтын табиғи орта едi. Сірә, араб-парсы фольклорындағы қырық қарақшы образы да жырда Қырымның қырық батыры деген атқа ие далалық серiлерге байланысты туса керек.

Сонымен, Есен-ата бейiтi - есен-қазақ ареалының батыс шетiнде орналасқанымен стратегиялық кеңiстiк тұрғысында ареалдың кiндiк тұсы болған өңiр болып саналады. Бұл әскери-көшпелi құранды жұрттың культтiк орталығы болған сыңайлы.

Осы орайда әлгi Қандыбас топонимiне байланысты аңыз фрагментi актуал дүниеге айнала алады. Әлгi Қарақияға баратын Ыбық шатқалының басталатын тұсы осы Қандыбас. Аңыз бойынша адайлар Маңғыстауды қоныстанғаннан кейiн түрікпендермен соғыспауға уәделесiптi, бiрақ түрікпендер уәдеге тұрмай, үш рет адайды шапқан, осындай шапқыншылық бiрiншi рет Қандыбаста (одан кейiн Ұланақта және Жалбартта) болған екен.[277] Бiрақ бұл да кейiнгi жорамал, яғни аңыздан туындаған екiншi аңыздық қисын болуы әбден мүмкiн. Бұл жердегi қанды қырғынды реал тарихи оқиғаға негiзделген аңыз дер болсақ, сол шайқасқа қатысқан екi жақтың этникалық көрсеткiшi (адай мен түрікпен) мен болған уақыты сол екiншi аңыздық қисын болып шығары сөзсiз, ал оқиға, шын мәнiнде басқа ғасырда және басқа топтар арасында болған деуге де мүмкiндiк бар. Мiне, осы жағдайды да және оқиғаның Қараман-ата мен Есен-атаға жақын орналасқанын да, әлгi Есен-атадан Есен-қазаққа дейiнгi ықтимал күмбет-мұнаралары бар маршрут-сүрлеудің болуы мүмкiндiгiн де ескере отырып, осы шайқасты 14 ғасырда болды деп топшылауға болады. Бұл шайқасқа қатысушы жақтың бiрi есен-қазақтар-ақ болсын, ал екiншiсi кiм? Мүмкiн, Ақсақ Темiрдің әскерi шығар? Әлде Тоқтамыс пен Едiгенiкi ме? Бұл тұста жорамалдың сан-алуан түріне жол ашық, тек ол тарих бола алмайды (оның есесiне көркем әдебиет бола алады емес пе?).

Сөз соңында айтарымыз - Маңғыстау-Үстірт кеңiстiгiнде төрт күмбет, екi сүмбе сөзiнен құралған топонимдердің белгiлi болып отырғанын ескерер болсақ, онда әлi де белгiсiз болып отырған осындай мұнаралар мен үйiк үстiндегi қарақшы-қарауылдар салынған басқа нысандардың көп болуы әбден мүмкiн. Әрбiр осындай күмбет-мұнара - сол жерде бiр кездерi тарихтың бiр сәтi болып өткендiгiн көрсетедi, сондықтан оларды анықтап, зерттеуге көңiл бөлу керек-ақ.

___________________________

 

                                                                      ***

Есен мен Сүйін. Қырым циклiндегi Алау батыр Есен, Сүйін деген қалмаққа жорыққа барады. Әрине, бұл жердегi Есен мен Сүйіннің қалмақтың батыры еместiгi айдан анық, оларды қалмақ қылып отырған жыр логикасы ғана.

Есен мен Сүйін - қалмақ емес, түрікпеннің шежiрелiк арғы аталары. Түрікпен халқы өз тектерiн Есен (Хасен) және Сүйін (Сейiл) деген ағайынды екi жiгiттен бастайды. Сүйіннен сегiз арыс түрікпен тараса, Есеннің (немесе Хасеннің) бес ұлы болған екен, олар - Човдур (Шәудiр), Игдыр (Егдiр), Бозоджи (Бозашы), Бурунджик (Мұрыншық), Абдал. Бұларды “бес есен” деп атайды.[278]

Ашықын айтсақ, Алау батыр жырындағы Есен мен Сүйіннің тұрағы ретiнде Маңғыстау-Үстірт кеңiстiгiнің жер-су атаулары көрсетiлiп тұр. Есен сөзiнің кездесу жиiлiгiне қарап, бiз бұл сөздің жер-су атында да, ру аттарында да кездесуiн тегiннен-тегiн емес дей аламыз.

Түрікпендерге қатысты ғылыми еңбектер мен шежiрелерде ‘’сайынхан түрікпендерi’’, ‘’сегiз арыс сейiлхан түрікпенi’’, ‘’бес есен’’ деген тiркестердің болуына қарап, түрікпендердің негiзгi екi топқа бөлiнгендiгiн байқауға болады. Сірә, қырым циклiндегi жырдағы Алау батырдың жорыққа баратын Есен, Сүйін (қалмақ) батырларының елi дегенi[279] осы түрікпеннің екi тобының аты болғанымен, олардың нақ бүгінгi қалпы деген пiкiр туындамауы тиiс, өйткенi осы есен-сүйін екiлiгiнің астарында елеусiз шатастыру туғызатын жәйттер бар.

_________________________

 

14-ғасырдағы түрікпен рулары мен ру бiрлестiктерiнің арасындағы қалыптасқан немесе өмiр сүріп жатқан ортақтық шежiрелерiнде Есен мен Сүйін есiмдерi белгiлi де болған шығар, бiрақ олардың тұлғалық қарым-қатынасы (егiздер, ағайындылар, т.б. сол сияқты) мен сол есiмдердің астына жинақталған есiм-этнонимдердің тiзiмiнің бүгінгi жалпы түрікпендiк шежiредегiден өзгеше болғаны анық. С.П.Поляковтың жазбаларына сүйенсек, “сайынхан түрікпендерi” деген атауға ие теке, сарық, иомут (жәумiт), ерсары руларының күшеюi 16 ғасырдың аяғы, 17 ғасырдың басы дейдi.[280] Олар байырғы салор этникалық топырағынан өрбiген жаңа түрікпен этногенезiнің рулары едi.

Бүгінгi сегiз арыс Сейiлхан деп айтылатын үлкен сегiз рулық бiрлестiктен тұратын түрікпен шежiре ағашына үңiлсек, сол сегiздің бiр арысы болып тұрған човдур (шәудiр) тобына кiретiн човдур, игдыр, бозоджи, абдал, бурунджик және сүйінаджи руыларының аттарына қарап, олардың кәдiмгi ‘’бес есен түрікпендерi’’ екендiгiн аңғаруға болады. Сонда Есеннің балалары ресми Сүйіннің арыстары қатарына кiрiп кеткенiн де көремiз. Бұл - шежiренің кейiнгi ғасырларда жасалғандығын көрсетедi.

Ал 14 ғасырда, Үстірт-Маңғыстауда есен-қазақ қауымдасу дәуiрiнде бұл екi есiмге басқаша сипат берiлген, мұндағы Сүйін – 14 ғасырдағы оғыз-түрікпен тiлiнде сөйлеген қазақтар мен жалпы түрікпен атаулылар болса, Есен немесе Асан - қыпшақ тiлiнде сөйлеген қазақтар болған едi.

Есен немесе Хасен - қазақ аңыздық дәстүріндегi Асан немесе Хасан аталып жүрген Асан қайғының түрікпенше атауы. Сонымен қатар қазақ шежiре дәстүріндегi Жайылхан мен Сейiлхан да кәдiмгi Есен мен Сүйін, яғни мұндағы Жайыл есiмi де Есеннің немесе Асан қайғының шежiрелiк кейiнгi айтылу өзгерiстерiне ұшыраған есiмi. (Бұл жөнiнде жеке әңгiмемiз бар).

14 ғасырдағы есен-қазақтар қауымы тiлдiк-этникалық тұрғыдан екi тiлдi болды: қыпшақ тiлдi және түрікпен тiлдi, бiрақ қыпшақ тiлдi массив басымырақ болған. Бұл қауым-отаулардағы (ватагалар) жиналған жұрт сан рулы, сан тектi, сан тiлдi болғанымен, екi тiлдің сан алуан диалектiлерi өзара араласып жатқанымен, қысқа уақыт iшiнде екi тектi тiл бiрiгiп кете қоймады, яғни қыпшақ пен түрікпен тiлдің ұрпақтары бiрiнiкiн-бiрi басып жiбере алған жоқ, айтылып отырғандай мұндай жағдайда бiр тiлдің екiншi тiлге жұтылуына уақыт жетпедi. Сүйтіп Үстірт пен Маңғыстауда екi тiлдi қазақ ватагалары өмiр сүрдi. Мiне, осындай қауымдардағы оғыз-түрікпен тiлi басым отаулары Сүйін немесе “Сейiл балалары” деп аталса, қыпшақ тiлiнің сан алуан диалектiсiнде сөйлеген отаулар Асан немесе “Есен балалары” деген атаққа ие болды

Бiрақ екi тiлдi қоғамда қыпшақ тiлдiлер саны жағынан басым болған деген жорамал жасауға болады.

____________________________

 

Мiне, 1380-90 жж Ақсақ Темiр мен uТоқтамыс арасындағы соғыстар дәуiрiнен кейiнгi он-жиырма жыл iшiнде есен-қазақтар қауымы ыдырап, жан-жаққа тарап кеттi. Олардың аман қалған қалдықтары, сірә, мынадай бағытта кеткен:

Бiрiншi бағыт - есен-қазақ немесе Алаш жiгiттерiнен қалған жұрнақтардың негiзгi топ-ватагалары маңғыттан шыққан регент Едiгенің жағына шықты, бұлар, ең алдымен, бүгінгi байұлы мен әлiмұлы, сондай-ақ кейiннен жетiруға кiрген рулардың кейбiрi едi.

Екiншi бағыт - есен-қазақтардың Сарыарқаға кеткен ватагалары. Олар сол жақта жаңа рулық-территориялығ қауымдасуға негiз болды. Бесмейрам (арғын) мен уақтар - осылардың бүгінгi ұрпағы. Сірә, нақ осы жаққа кеткендердің 15 ғасырдағы ұрпақтарынан шыққандар Жәнiбек пен Керей Сұлтан төңiрегiнде топтасып, жаңа қазақ мемлекеттiгiнің басында болған секiлдi.

Үшiншi бағыт - есен-қазақтардың Маңғыстаудың өзiнде қалған және Оқ, Балқан, оның маңындағы түрікпен жерлерiне кеткен жұрнақтары, олар 15-16 ғасырларда бүгінгi түрікпен руларының, жалпы түрікпен халқының этногенезiне белсене қатынасқан, саны аз да болса пәрменi күшті этникалық элемент болды. Осы бағытқа кеткен “Есен мен Сүйін” балалары жаңа түрікпен руларын жасауға қатысты, егер сүйін есен-қазақтары бұрында да түрікпен тiлiнде сөйлеген дер болсақ, есен балалары бастапқыда қыпшақ тiлiнде сөйлеп, 15-17 ғасырлар бойына бiрте-бiрте түрікпенденiп кеттi деудің негiзi бар.

Қазақ та Есен мен Сүйіндi ұмытқан жоқ, тек Сүйін есiмi Сейiлхан, ал Есен (Асан) есiмi Жайылхан түрінде[281] шежiрелiк егiздер қалпын сақтап қалды, мұнда қазақ Сейiлханның түрікпен екенiн, ал Жайылханның өздерi екендiгiн жақсы бiлдi.

_________________________

 

Ал жырдағы Алау батырдың Есен мен Сүйінге жасаған жорықына келсек, ол тарихи оқиға бола алмайды, өйткенi Алаудың өзi осы есен-сүйін ортасынан шыққан. Бұл жыр 16 ғасырдың аяғында қалыптасқан, сондықтан да оның сюжеттiк-есiмдiк негiзiнде 14 ғасырдың маңғыстау-үстiрттiк озал-аңыздары жатқанымен, жаңа ғасыр мен жаңа орта жыршысы көне озалдың кеңiстiк сипатына басқаша түр берген. Бiз 16 ғасырдың екiншi жартысындағы “Алты ауыл ұлысы” ортасында бүгінгi “ноғайлы” немесе “қырымның қырық батыры” деп аталған жырлардың қалыптасқандығын айтып өттiк. Ал олардың негiзгi мекенi Елек-Қобда, Жем-Темiр аймағы болған, сондықтан жаңа жырлардағы өз батырларының мекендерi осы аймақта деп көрсетiлсе, жау елi ретiнде 14 ғасыр аңыздарынан сақталып қалған үстiрттiк-маңғыстаулық жер-су аттары алынған.

                                                                    ***

Қазақ есiнің басты тұлғаларының бiрi - осы Асан қайғы, қазақтардан басқа ноғайлар, астрахандық және қазандық татарлар, қарақалпақтардың әрқайсысы өз данасы деп санайтын аңыздық кiсiнің өмiрi де белгiсiз, образдық табиғаты да әлi күнге шейiн ашылмаған, ал Асан қайғы - Хасен Сәбитұлы деген шаблон-анықтама өзiнің күмәндiлiгiн айтпағанның өзiнде ешқандай ақпараттық мүмкiндiгi жоқ бос сөз болып қалған сияқты.

Қырымдық циклде Асан қайғы  есiмi бiрнеше жырда кездеседi, олар – “Асан қайғы, Абат, Тоған”, “Қарғабойлы Қазтуған”, “Жаңбыршыұлы Телағыс”, “Айсаұлы Ахмет” жырлары. Басқа жырларда, ең бастысы Аңшыбай мен Едiге, сондай-ақ Қарадөң батырдың ұрпақтары туралы топтастырылған жырларда оның есiмi кездеспейдi. Осының өзiнен-ақ кейбiр қорытындылар шығаруға болады, бiрақ бiз оған тоқталмай, тек Асан образының өзiмен ғана шектелмекпiз.

Бiрiншiден, Асан қайғы – тарихи тұлға емес, ежелгi мифтiк-поэтикалық дәстүрден жалғасып келе жатқан жиынтық абыз бен түп ата образы.

Екiншiден, 14 ғасырда, Жәнiбек және Бердiбек сияқты алтынордалық хандар билiгi тұсында, қырға шыққан қазақылық етушi топтардың рухани басшысы болған, есiмiн тарих сақтамаған реалды тарихи тұлға болған. Халық оны көне образдың атымен әспеттеп, Асан қайғы немесе Есен “Гөзлi” деп атап кеткен. Яғни бiз екi сипатты, тарихи тұлға мен мифтiк бейненi қабаттастырған синкреттi образды көрiп отырмыз. Осы қабаттасушылық халық жадында да, кейiнгi зерттеушiлердің пiкiрлерiнде де Асан қайғының тарихилығына қатысты шатасулар көшкiнiн туғызған. Сондықтан реалды Асан есiмiн иелену құрметiне ие болған тарихи тұлғаға қатысты бiрлi-жарымды ақиқаттарды атап көрсетуiмiз керек. Бiрiншiден, Реалды Асан өмiрге келсе, 13 ғасырдың екiншi жартысында, немесе ақында өмiрге келiп, саналы ғұмырын 14 ғасырдың бiрiншi жартысы мен орта тұсында, яғни Өзбек, Жәнiбек, Бердiбек хандардың тұсында өткiзген жан.

Екiншiден, Реалды Асанның 100, 200, 300 жыл өмiр сүргендiгi сияқты уақыттық көрсеткiштерi ешқандай сын көтермейдi, сондықтан Асан қайғы 15 ғасырдың екiншi жартысында, “Жәнiбек пен Керей қазақ хандығын орнатқан кезде де өмiр сүрдi” деген шатасуды тоқтату қажет. Асан қайғы екiншi Жәнiбектің заманында өмiр сүре алмайды және оның 1450-70 жж Қазақ мемлекеттiгiнің басында тұруы кейiнгi 19-20 ғасырлардағы сауатты, орысша бiлiм алудың нәтижесiнде тарихи жазба еңбектермен аздап та болса танысу мүмкiндiгiне ие болған адамдардың қате тұжырымдары едi. Мұндай қателесудің себебi көп те шығар, тек солардың iшiндегi ең қарапайымы әрi негiзгiсi Әз Жәнiбек есiмiн қазақ Жәнiбегiнің есiмiмен шатастырудан шыққан шатасу едi. Бүгінгi тарихи былықтардың бiрi – нақ осы екi Жәнiбектің ара-жiгiн ажыратпауда жатыр. Айқын нәрсе - Әз Жәнiбек дегенiмiз – тек қана 14 ғасырда өмiр сүрген Алтын Орданың Жәнiбегi, ел арасындағы Әз Жәнiбекке қатысты айтылатын аңыздардың барлығы тек қана осы Жәнiбекке байланысты, оларға қазақ Жәнiбегiнің ешқандай қатысы жоқ, болмауы тиiс те.[282] Бұл патриоттығ емес пиғыл сияқты болып көрiнетiн де шығар, бiрақ ақиқаты осындай. Оның үстiне екi Жәнiбек те қазақ зейiнiнің көрнектi тұлғалары, сондықтан тарихи-идеологиялық былық үшін тарихты бұрмалаудың керектiгi шамалы. Бұл жәйт Асан қайғы образына да қатысты.

____________________________

 

Ендi мифтiк-эпикалық Асан образы жөнiнде талдау жасап көрелiк. Асан образы - тым көне заманнан келе жатқанымен, белгiлi бiр тарихи кезеңдерде бiрен-саран этникалық-мәдени ортаның фольклорында ғана өмiр сүрген кейiпкер.

Асан – 13 ғасырдағы Шыңғыс жаугершiлiгi қарсаңында белгiлi болса тек бұлғарлар мен батыс қыпшақтарда (половецтерде), сондай-ақ қыпшақтанған қондыкер қазақтарының (яғни, *дей-байұлы-шеркеш-касог) ортасында белгiлi болған тек-бiтiм, яғни Алтын орда (13-14 ғғ) мен Ноғайлы дәуiрiнде (15-16 ғғ) де осы есiмдi жалпы қыпшақ тiлдi мәдени-тiлдiк кеңiстiкке танымал етушi орта да әлгi батыс қыпшақтық, бұлғарлық және қондыкер қазақтық ортадан шыққандар болуы тиiс. Нақтыласақ, осы сақтаушы орта - бүгінгi алшындардың негiзiн жасауды топтың бiрi - *дей-байұлдар ортасы болған.

Олай деуге рулық, жүзшiлдiк керi кетушiлiкке емес, тарихи қисынға негiзделген себептер бар.

Бастапқыда мен Асан қайғының есiмiнің этимологиясын ас/йан – “аспан пендесi” және қайғы (қайық) – “тұңғиық” деген сөздермен түсіндiре салып, осы екi сөздің бiрiккенде оның “ақын” деген мифтiк-поэтикалық тек-бiтiмдi беретiндiгiн айтқан едiк. Тек осы кiсiге қатысы бар материалдарды толықтыра, саралай келе ұққанымыз - осы тек-бiтiмнің шығу тегi мен мағыналығ табиғасының тым тереңде жатқанын және тым күрделi екендiгi. Оның тек есiмiнің шығу тегiн түсіндiрудің өзi ұзақ дәлел-талдауларды қажет етедi, сондықтан оны кейiнгi, басқа зерттеулерге қалдырып, әзiрге тек-бiтiмнің беткi жағындағы сипаттарын ғана қарастырғанды жөн көремiз.

Асан - ақын, ашық (ашуқ). Бiз бұл жерде ақын сөзiнің бүгінгi әдеби мағынасын айтып отырғанымыз жоқ, мифтiк мәнiн айтып отырмыз. «Мифы народов мира» деген екi томдық сөздiктен және «Мифологический славарь» деген томдықтан осы сөздің сипаттамасын аудармасыз берсек:

‘’Поэт, певец - в мифопоэтической традиций персонифицированный образ сверхъестественного видения, обожествленной памяти коллектива. Поэт знает вселенную в пространстве и во времени, умеет все назвать своим словом, он установитель имен, он создает мир в его поэтическом, текстовом воплощении. Поэт как и жрец, воспроизводит мир, борясь с хаосом и укрепляя космическую организацию, обеспечивая процветание, продолжение в потомстве. Тождество Поэта и жреца влечет представление о магической силе Поэта, он - создатель священных текстов, Поэт - пророк, он ведает все, что было, есть, и будет, как указание на сверхозарение, а сверхвидение Поэта реализуется как Мудрость (например Один или Коркут). Память о прошлом связывает Поэта с нижним миром, смертью, иррациональным началом”.

Мiне, осы анықтаманы Асан қайғының жеке тұлғасына қатысты қайта қайталайтын болсақ:

Асан қайғы - бүкіл халықтың бiр тұлға арқылы көрсетiлген жады-естерегi, яғни оның бiр өзi тұтас халықтың ұжымдық ес-зейiнiнің (коллективная память) жиынтықы; ол – бәрiн бiледi, ол - жасампаз, ғаламды сөз арқылы жасайды;

Асан қайғы бейнесiн тудырушы мәдени-этникалық ортанының түрктiгiн атап көрсете келе, оның бейнелiк-тұрпаттық жасының кем дегенде екi-үш мың жыл екендiгiн айта аламыз. Мифологиялық-лингвистикалық iзденiстер әртүрлі халықтардың мифологиялық тiлiнде кездесетiн мына есiмдердің бiр сөздiк бастаудан өрбитiндiгiн анықтап отыр. Мифтiк-лингвистикалық зерттеулер мен тарихи-лингвистикалық салыстырулар Асан сөзi мен қазақ сөзiнің бiр тiлдiк-мәдени бастаудан өрбiгендiгiн көрсетедi. Бiрақ осы екi сөз түбірiне қатысты талдау-саралау жұмыстарының өзi-ақ жеке кiтап көлемiне жүк боларлықтай, сондықтан әзiрге осы әлi дәлелдемесi ұсынылмаған анықтамамен шектелуге мәжбүрмiз. Ал нақты Асан-қайғы тұрпатының далалық-көшпелiлiк үш мың жылдық тарихына қысқаша шолу жасауға толық мүмкiндiгiмiз бар.

Бiрiншi белгiлi Асан қайғы - Авестадағы Франграсйан (Франгр/асйан). Авесталық анықтама бойынша Франграсйан - мифтiк-эпостық Тұран елiнің патшасы.

Кейiнгi пехлевилiк дәуiрiнде иран тiлiнде ол Фрасийак, ал жаңа парсы тiлi заманында Фердоусидің Шахнамасына Афрасиаб деген атпен кiрген Франграсийан (?-асйан) - ежелгi далалық *дей-түрктiк мифтің бейнесi. Ол б.з.д. 1-мыңжылдық iшiнде Бактра-Соғды жерiнде *дей-түрк тiлiнен жергiлiктi арийлық тiлге ауысып, арийлардың эпосындағы, арийларға жау деп қабылданған Тұран елiнің бiрiншi патшасының есiмiне айналды. Кейiн, зороастризм дiнiнің Парсы елiнде және оған бағынған кеңiстiкте қанат жаюна байланысты, бұл есiм Авеста жинағында сақталынып қалды. Одан кейiнгi пехлеви тiлiнде осы сөз Фрасийак, одан кейiнгi жаңа парсы тiлiнде Афрасиаб болып адам танымастай болып өзгердi. Селжүк және Қарахан заманының мұсылманданған түрктерi оны шығыс түрктер мифтiк шежiресiндегi Алып ер Тұңға деген бейнеге шендестiргенiмен, Франграсйан есiмi де *дей-түрктiк тiлдің көрiнбей тұрған ескерткiшi едi. Франграсйанның нақты мифтiк бейнесi - жер-астындағы ата-баба елiнің немесе Кангханың әмiршiсi болуы. Яғни Асан қайғының бастапқы образы да осындай - о дүниедегi ата-бабалар кеңiстiгiнің (абар аңғар Асйаны) әмiршiсi, мифтiк генеалогияда - бiрiншi түп-ата.

Екiншi белгiлi Асан-қайғы - Асян-шад. Көктүрктер дәуiрiнің мифiнің түрктiк жазба деректерi жоқ, ал қытай тiлiнде жазылған түрк генеалогиялық мифiндегi оның есiмi Асян-шад (Ахянь-ше), мұндағы “Асян” деген қытай иероглифтерi дәл солай оқылады - Асан-шат - Асан Сұлтан.

Асан қайғының образын тудырушы және сақтаушы ортаны шамалап көрсете аламыз. Тудырушы орта - үндiирандықтар қазақ жерiне келгенге дейiнгi дәуiрде (б.з.д. 3-мыңжылдық) Эламнан солтүстік-шығысқа қарайғы территорияда таралған, бүгінгi түрк тiлдерiне негiз болған ежелгi тiлдерде сөйлеген, шартты түрде даса-абарис деп атауға болатын неолит заманының өркениетi. Бұл тек-бiтiм кейiн үндiевропалық келiмсектермен араласқа түскеннен кейiнгi пайда болған жаңа этникалық-мәдени орта - арийлық-тұрандық көшпелiлер дүниесiнің мифтiк түсінiктерiнде де жалғасын тапты, яғни жер астындағы сарайда (үңгiрде) тұратын авесталық мифтегi Тұран патшасы Франграсийан да, көктүрктердің 400 жыл бойы өсiп өнген Өтүкен үңгiрiнен шығарған Сұлтан (шат) мәртебесi бар Асян-шад та осындай тым ежелгi бiр тек-бiтiмнің кейiнгi мыңжылдықтардағы әр ортада сақталғанған туынды бейнелерi болып табылады.

Көктүрктер аңызындағы Асян-шад (Асан Сұлтан) есiмiнің қытай жазбасында аталуы 5-7 ғасырлар аралықы. Осы образды сол замандардағы *дей-бұлғар-хазар ортасы да сақтаған деп топшылауға болады. Асан есiмiн кейiнгi ғасырларда сақтағандар – осы бұлғарлық тiл мен фольклорлық дәстүрдi жалғастырушылар болды. Мысалы, осы есiм *дей-бұлғар (және, сірә, хазар) ортасынан шығып, кейiн славянданып кеткен булгарларда осы есiм жиi таралған. Сол сияқты бүгінгi қазақ-ноғайлы ортасынан шыққан халықтар фольклорында бар Асан немесе Есен тек-бiтiмiнің шығу ортасы да осы *дей-бұлғарлардiкi деуге толық негiз бар. *Дей-бұлғарлық кутригур немесе альциагар тайпасы 8-10 ғасырларда Қобаң алабындағы алғашқы қазақтар - ‘’Қондыкер Қобаң қазақтары’’ деп атауға болатын касог (черкес) жұртына айналса, оның негiзi тобы 11-12 ғасырларда қыпшақтанып, пловецтердің дон-қобаңдық тобы, орыс жылнамасында “дикие половцы” деп аталған тобына айналды, 13 ғасырда олар Ноғай деген түменбасының қол астында болып, 14 ғасырда есен-қазақ қауымын жасаушы компоненттердің негiзгiлерiнің бiрi болды. Мiне, Асан образы да *дей-түрк > *дей-бұлғар > кутригур > касог > половец > есен-қазақ > ноғайлы тарихи-этникалық коридоры арқылы 15 ғасырдан бастап бүкіл қыпшақ тiлдi ноғайлы кеңiстiгiндегi танымал фольклорлық тұлғаға айналды.

                                                                  ***

Қарақыпшақ-половецтерде де Асан есiмi болған. Орыс жылнамасы мен көне әдеби мұраларында Асень (Осень) деген қыпшақтың есiмi айтылады. Асень - қыпшақтың Шарукань деген ханының әкесi делiнедi. Зерттеушiлерiмiз Шарукань Асеньұлын шамамен “1040-1045 жж дүниеге келген де, 1110 жылы өлгендiгiн” келтiредi, ал Асень болса “1082 жылы өлген” делiнедi. Асеньдi қыпшақты Алтайдан әкелген (?) Құнан абыздың баласы дегендi айтады. Бiрақ Шаруканьнің тарихи тұлға екендiгi айқын болғанымен оның әкесi делiнген Асеньнің тарихилығына ешкiм кепiлдiк бере алмайды. Шарукан – уранхай руынан шыққан, яғни Алтай жақтан келген “жылан жұртының” өкілі болғанымен, оның әкесі не атасы делінетін Асень жергілікті бұлғар яғни (кутригур-қазақ) ортасында белгілі болған мифтік-шежiрелiк бейне болуы әбден мүмкін. Өйткені жеңімпаз жұрт әрқашан да өздерінің билігін шежірелік деңгейде заңдастыру үшін жергілікті идеологиялығ-шежірелік және мифтік-эпикалық комплекспен ұштастырып алатыны тарихта кең таралған үрдіс болып табылады.

Тана (Дон) өзенiнің саласын жайлаған жазықтағы қыпшақтардың бiрлестiгi әр алуан топтан құралды. “Қыпшақтар қоныс аударып келген кезде сол араны мекендеп жатқан алан, бұлғар, торкi, печенегтер қыпшаққа сіңiп кеттi. Олардың басы тез арада бiрiгiп, ортақ тiл табыса қойған жоқ”, - дейдi С.А.Плетнева. Осы кiсi бұл жерде қондыкерлiк қазақтарды атамайды, бiрақ олардың да Тана өзенiнің салаларын, Қобаң алабын жайлаған қыпшақтарға сіңген бұлғарлар екендігін анық дәлелдедiк. Яғни, касогтер iз-түссiз қыпшаққа сіңiп кетпеген, тiлi мен аты қыпшақ болса да, рухани-мәдени күш-қуаты жағынан таза қыпшақтардан жоғарырақ болып, дон-кубаньдiк қыпшақтың iс жүзiнде атын өзгерткен қондыкер қобаңдық қазақтар болып табылады.

“Повести временных лет” деп аталатын орыстың iргелi жылнама жинағында 1107 жылдың мамыр айында орыс кнәздерiнің қыпшақ хандары - Боняк пен Шаруканьнің ордасына тұтқиылдан тап берiп, қырып салғандығын мақтанышпен жазған дерегi бар. Осы шайқаста қыпшақ-половецтерден Боняктың iнiсi Таз, Сугр өлген екен. Тап сол жылы орыс кнәздерiнің екi Аепаға барып бiтiм жасағандығы баяндалады, мұнда Владимир-кнәз өз баласы Юрийге қыпшақ Аепаның қызын немесе “Осеньнің немересiн” қосса, Олегтің баласы басқа Аепаның қызына немесе Гиргеннің немересiне үйленген екен. Бұл жердегi назар аудартар жәйт - екi орыс кнәз балаларының Аепа деген есiмдерi бар екi қыпшақтың қыздарын алуы болып тұр, мұнда қыздардың есiмдерi айтылмайды, оның есесiне әкелерiнің және аталарының есiмдерi келтiрiлген. Мұндағы әке есiмi реалды тарихи есiм болса, ата есiмi, яғни екi шалдың есiмi - Осень мен Гирген - нақты атаның емес, iшкi ру тармағының, iшкi ата-тақтасының аты болып шығуы да әбден мүмкiн.

Осень немесе Асень есiмi - *дей-бұлғарлық бастаудан шыққан, таза қыпшақтардан гөрi қондыкер қобаңдық қазақтарда көбiрек таралған есiм сияқты, өйткенi қондыкер қобаңдық қазақтар - байырғы бұлғарлардың (альциагарлар немесе кутригурлардың) бiр тармағы екендiгiн дәлелдедiк. “Вара есiнің” сақталып қалған санаулы көрсеткiшi ретiнде Асан сөзiн алып қарастырар болсақ, осы мәдениет рухын қалыптастырған орта ретiнде *дей-бұлғар (оноғыр, мадияр, альциагар-кутригур, утригур, сарагур, т.б.) мәдениетiн ала аламыз.

Мiне, осындай жағдаяттарды қаперге сала отырып, Шаруакань да, оның әкесi делiнетiн Асень де шығыстан келген таза қыпшақ емес, олардың қондыкерлiк қазақтармен араласудан шыққан тұқымы, тiптi сол қазақтың өзi деуге толық мүмкiндiк бар. Яғни Шарукань мен Асень - қыпшақтанған касог (Қондыкер қобаң жұртының қазақы) немесе касогтың жиенi болып шығады. Қыпшақтарда матриархаттық түсінiктердің сарқындары сол заманда күшті болғандығын зерттеушiлер атап өтедi. Олай болса қыпшаққа әйел болған Қондыкер Қобаңның қазақ қыздары Дон-Кавказ аймағындағы тағы қыпшақтар қоғамында күшті беделге ие болып, олардың ұрпақтары iс жүзiнде қазақтық рухқа ие болып шыққан.

Сонымен дон-кавказдық қыпшақта - яғни половецтер мен қондыкерлiк қазақтардың араласуынан шыққан жаңа қоғамда Асан есiмi беделдi болған деп топшылауға болады. Асан қайғы типтi мифоэпикалық образдың 11-13 ғасырларда половец-қыпшақ арасында болғандығына да сенiмiмiз мол.

                                                                 ***

Қарғабойлы Қазтуған мен Асан қайғы бір бейне ме?

Осы сауалды жалпы қазақтық таным деңгейінде аса көкейкесті десек, әрине, тым артықырақ кеткен болар едік. Дегенмен бір кітап деңгейінде және осы екi эпостық тұлғаның ұмытылып кеткен образдық ерекшелiктерiн толықтыруда осы сауалға жауап берудің маңыздылығын да еске салғымыз келедi.

Сонымен,

Тоқсан баулы ноғайлар

Мәслихат төбе басында

Жиылып кеңес құрады

Темiрдің төмен қасында

Жем өзеннiнің жағасы

Мекен еткен қаласы

Он сегiз күн кеңестi

 Ноғайдың сонда баласы (“Қарғабойлы Қазтуған”. 6 том. 1990. 73б)

Осы жердегi жиыннан соң ноғай жұртының бір бөлiгi отырған жерiн тастап ауа көшетiн болады. Жырдың осы сәтiндегi эпостық кейiпкер саны үшеу - Асан қайғы, Қарғабойлы Қазтуған, Қарт Әдiл Жәнiбек. Олардың iшiндегi отырған жұртында қалатыны – Жәнiбек де, көшiп кететiнi - екеу: Асан қайғы мен Қарғабойлы Қазтуған. “Қырымның қырық батыры” жырлар шоғырындағы қаптаған батырлардың, жалпы кейiпкерлердің iшiнен тек осы екеуiнің көшiп кету оқиғасына қатыстырылуы, бiздің ойымызша, кездейсоқ емес, және оның үлкен себептерi де бар.

Асан қайғы мен Қазтуғанның көшiп кету бағыты мен маршруты екi түрлі. Асан қайғы Сырдария жаққа, беймәлiм “Нұрдың Қарабайыры” деген жерге бағыт алса, Қазтуған Шам қаласына кетпек болады.

Асан қайғының маршруты:

Асан қайғы көшкен жер

Шыңғырлау, Торы ат басы едi

Қыземшектi Саршоқы

Осы судың қасы едi

Асан қайғы Туғанның

Бөлiнген жерi осы едi....

...Асан қайғы ер туған

Сыр дариясын жағалап,

Нұрдың Қарабайыры

Солай асып жөнелдi

          Қазтуғанның маршруты:

          Қарғабойлы Қазтуған

Шам шәhәрiне кетем деп

Мұнда тұрып нетем деп....

...Қарғабойлы Қазтуған

Шұбырып асып жөнелдi

Шам шәhәрiне жетем деп

Үшқияннан кетем деп

Оқ-Балқанға жетем деп

Осы маршруттың бағыт-бағдары мен тарихилығы жөніндегі әңгiмелердi бастамас бұрын, әуелi “осы Асан қайғы мен Қазтуған батыр бір бейне емес пе екен?” деген мәселенi қарастырып көрелiк. Осындай күдiк туғызар мезеттер жырда бірнешеу, тым көп болмағандықтан олардың барлығына да тоқталғанды жөн көремiз.

Бірiншi мезет. Жырдың осы келтiрiлген жолдарындағы кездесетiн ‘’Асан қайғы ер туған’’ және ‘’Асан қайғы Туғанның’’ деген жолдардағы Асан қайғы есiмiне жалғанған ‘’туған’’ сөзiнің болуы, қайталануы кездейсоқ емес сияқты. Осы сөздің Қазтуған (Қаз/туған) есiмiнде де болуы әлгi қойылған сұрақты да тудырып отыр. Өйткенi жыр жолдарындағы Асан қайғы “ер туған” мен Асан қайғы “Туғанның” тiркестерiнің дәл берiлген күйiнде еш мағынасы жоқ деуге болар; егер бірiншi тiркестегi ер туған орны ауысқан “ер (болып) туған Асан қайғы болса” мәндi де болатын шығар (бірақ жыр, жалпы қазақы таным Асанға ешқандай батырлық функция беріп көрмеген), ал екiншiсi (“Асан қайғы туғанның” мағынасыз тiркес сықылды. Кiмдi туған? Кiмнен туған? Осы туған сөзiнің бір кiсiнің есiмiнен кейiн екi рет қайталануын қисынды тұспалға келтiрер болсақ, онда туған сөзiн тiлдегi етiстiк (сөз табы) емес, кәдiмдi адам есiмi дей аламыз, яғни Туған - адамның аты. Қырық батыр циклiнде Тоған деген батырдың, жалпы түрк есiм демек дәстүрiнде Доған, Тоған деген аттардың бар екендiгiн ескерсек, бұған таңқала қоймаспыз. Бұл жердегi маңыздысы - Туған (Тоған) есiмiнің Асан қайғыға жалғанып тұруы. “Асан қайғы, Абат, Тоған” жырында да Тоған мен Асан қайғы бір жырда кездеседi.

Мiне, осы Тоған, Асан қайғы туған және Қарғабойлы Қазтуған - үш есiм екi жыр желiсi арқылы біртұтас образдық кешендi құрап отыр.

Екiншi мезет. Асан қайғы туған мен Қазтуған есiмдерiнің туған сөзi арқылы ұқсас болуы мүмкiндiгi тағы бір сөздiк салыстыруды туғызады. Ол “Асан” мен “қаз” сөздерiнің де түбірлес болу (ас - қаз, ас - хас - ас - hас) мүмкiндiгi. Бірақ, осы ұқсастырудан басталар лингвистикалық-этимологиялық жаттығулар үлкен, ұзақ әңгiмелеудi және барынша маманды бiлiктiлiкті қажет ететiн болғандықтан бiз тек осындай ұқсастықтың бар екендiгiн ескертумен шектелемiз.

Үшiншi мезет. Асан қайғы сапар шеккен Сырдария бағытындағы Нұрдың Қарабайыры - нақты топоним емес, мифоэпикалық символ ретiндегi ғажайып та киелi жердің аты сияқты,[283] сондықтан бұл жерде оны талдап жатпай-ақ Қазтуған маршрутына көңiл бөлгендi жөн көремiз.

Қазтуғанның Үшқияннан Шам қаласына барар жолында Оқ-Балқанға жетiп, сол жердегi дарияға малын суаруына қstrongатысты тарихи мәселелер туралы айтып өттiк. Жалпы жыр Қарғабойлы Қазтуғанның тоқтаған, тiптi қоныс тепкен жерiн оқшаулап дәлдейдi. Ол - бүгінгi Түрікпенстан елiнің батысы (бұрынғы Красноводск, бүгінгi Балқан облысы). Осында Балқан тауы да, Қазаншық (Газанджик) қаласы да бар.

Елге жуық келгенде

Оқ, Балқан тауының

Қарасы ендi көрiндi...

....Жерi жазық дала едi

Алдыңғы кеткен ноғай да

Қазаншық деген жер бар едi

Суы бұлақ мол едi

Отырған жерi сол едi

Қазаншық деген су едi

Суы артық мол едi

Қарғабойлы батырдың

Отырған жерi осы едi

Осы Оқ-Балқан аймағы мен Қазаншық төңiрегiнде ноғай жұртының (жыр жолдарындағы айтылғанындай)  отыруы тарихи тұрғыдан ақиқат бола ала ма?

Оқ-Балқан мен Қазаншық аймағына байланысты жырдағы ноғайдың, яғни есен-қазақтың осы жерде болуын тарихи тұрғыдан шын етуге сеп болар үш нәрсе бар.

а) жырдағы мал суарған дарияның тарихи Үзбой болуы мүмкiндiгi (оны жеке қарастырып өттiк);

______________________________

 

б) осы өңiрге байланысты “Тоқтамыс адамдарының” тарихи құжаттарда аталуы; 15 ғасырда Солтүстік-Батыс Түрікпенстанда басқа ру-тайпалармен қатар, Балқан тауының оңтүстікке қарай “Тоқтамыс адамдарының” да (“люди Тохтамыша” южнее Балхан) мекендегенiн парсы авторы Мирхонд жазып қалдырыпты.[284] Бiз осы жерлерде 15 ғасырдан бастап али-или, уақ руларының да пайда болғандығын атап көрсеттiк. Яғни жырлық Қарғабойлы Қазтуғанның Оқ-Балқанға жетуi – бiр адамның сапары емес, 14-15 ғасырлар белесiндегi есен-қазақтардың бiр бөлiгiнің Маңғыстау мен Үстірттен Түрікпенстанға қоныс аударуын көрсетедi.

в) осы аймақтағы Алаша[285], Дана-ата, Есен-ата (Гөзлi ата) сияқты бiз үшiн қажеттiгi бар нысандардың болуы және Есен мен Асан образдарының бір тектiлiгi мәселесiнің болуы (ол жөнiнде де жеке әңгiмеледік). Есен-ата мен қазақтың Асан-атасы бір бейне екендiгiн атап көрсеттiк, ендi Асан қайғы туған мен Қарғабойлы Қазтуған образдарының бір тектiлiгi жөніндегі әңгiмемiзден кейiн жыр оқиғасындағы Оқ-Балқанға жетiп малын суарған Қазтуған мен осы маңда жерленген Есен-атаны да бір бейнеден өрбiген деуге тағы бір мүмкiндiк ала аламыз.

Төртiншi мезет. Қазтуған мен Асан қайғыны бір бейне деп есептеуге мүмкiндiк берер тағы бір мезет ретiнде жырдағы Қазтуған батырдың қызы Асылзаттың есiмiн қарастыруға болады.

Асылзат - жауынгер қыз, ол әкесiнің атын жамылып, жауға қарсы жалғыз өзi шабады, яғни ол бұл тұрғыда - қазақ эпос жүйесiндегi жауынгер-қыз бейнесiнің аса көрнектiсi болып табылады. Бұл жерде бiз үшiн оның қыз немесе еркектiгi емес, батырлығы да емес, тек есiмiнің мағынасы актуал екендiгiн ескеріп, осы мәселеге ден қойсақ,       есiмнің екi мәнi бар екендiгiн көрер едік. Бірiншiсi - бүгінгi қазақ тiлiндегi мағынасы (асыл зат - драгоценность) болса, екiншiсi – сөздің бастапқы мәнi, мұндағы “зат” сөзiнің бастапқы айтылуы - зада (заде). Осы бір парсы сөзi түрк (оғыз-қыпшақ) тiлдiк дәстүрiнде “тегi”, “ұлы”-“оғлы”-“ұғлы”, “баласы” деп қолданылады, бiз оны қазақ әдеби тiлiндегi “ханзада” (хан ұлы), “бекзада” (бек ұлы), “Айзада”, сияқты сөздерден, әзiрбайжан, тәжiк дәстүрiндегi Турсун-заде, Тофик-заде сияқты әулет есiмдерден (фамилиялардан) көріп те жүрмiз. Яғни, жырдағы Асылзат есiмi - бастапқы Асыл зада сөзiнің (шартты есiмiнің) өзгерген түрі ғана. Бұл есiмдегi “асыл” сөзiн тiлiмiздегi “қымбат”, “қадiрлi”, “керемет” деген мәнiнде қолдана беруге болады, бірақ жыр мен тарих логикасы осы сөздің жырда кездесуiн әсте кездейсоқ деп есептеткiзбейдi. Бұл - эпикалық есiм немесе әке аты, яғни “Асылзат” сөзi “әлдебiр Асылдың баласы” деп аударылуы тиiс.

_______________________

 

Басқa жырларда кездесетiн Айсыл, Айса деген есiмдер (мысалы, Айсылдың ұлы Әмет, Айсаұлы Ахмет) осы Асыл сөзiмен бір тектi, яғни Асылзада (Асылзат) - Асылдың немесе Айсылдың ұлы дегенді бiлдiредi. Ал эпостағы Ахмет, Әмет - Абат батырдың есiмiнің варианттары болса, олардың әкесi болған Айса, Айсылдар - Асанның есiмiнің варианттары болып табылады, олай болса Асыл да - Асан қайғыының есiмi, ал Асылзат – “Асан баласы” (не қызы) дегенді бiлдiредi. Жырдағы Асылзат - Қазтуғанның қызы болса, этимологиялық талдау оның ендi Асанның (Асылдың) қызы не ұлы болатындығын көрсетедi, олай болса бір қызға ортақ әке болған Қазтуған мен Асан қайғы Туған да бір образдық тектен өрбiп шыққан екi есiм болары хақ.

Бесiншi мезет. Ендi жырдың өзiне қайта айналып соқсақ, жырдағы Қазтуғанның сипаты батырдан гөрi мал жайын күйттеген күйгелек қарт сияқты. Ол жұртына өкпелеп көшiп кетедi, малды малға қоспайды, яғни бiз жырдан қарт адамның бейнесiн көремiз, бұл да оны Асан қайғыға (ол да қарт) жақындата түседi. Сонымен қатар Қазтуғанның жырдағы iс-әрекетi боз маямен байланысты. Жем бойынан кетiп, Оқ-Балқанға жетiп, “сол жердегi дарияға малын суарғанда” су жетпей қалған боз мая Жемдi бетке ұстап керi қашады. Қазтуған сол боз маяны қуғаннан Жемге шейiн қуып барады. Боз мая тоқтамастан Жемдегi Қазбек, Қандыаралға[286] жетiп тоқтайды. Бұл жердегi боз маяның керi бағыттағы қайту жолы, оны Қазтуғанның iздеуi - күнделiктi тұрмыстық күйбең тiршiлiктегi түйе iздеу емес екендiгi түсiнiктi.

Бiз бұл жерде бастапқы оқиға желiсi мен мотивi ұмыт болған түйеге - маяға қатысты мифтiк-эпикалық идеяның бар екендiгiн сезiнемiз. Неге батыр Қазтуған соғысудың орнына “ер қанаты” делiнетiн тұлпарды емес, жоғалған түйесiн iздейдi? Боз мая, мифтiк Мая (түйе), нақтырақ айтсақ, Желмая - абыздық-шамандық функцияға ие кейiпкердің мiнiс малы. Жел мая - Қорқыт пен Асан қайғының, “сары түйе иесi” - Заратуштраның мiнiс малы. Желмаяға мiнiп жерұйық iздеген Асан қайғы мен жаңа жерге кетiп бара жатып, керi қашқан боз маясын iздеген Қазтуғанды осы мая малы арқылы да бір образдан шыққандар деуге тағы да мүмкiндiк аламыз.

______________________________

Осылармен бірге ескере кетер бір нәрсе - Қазтуғанның “қарғабойлы” делiнуi. Мұрын жыраудың жырында осы екi есiм екi ағалы-iнiлi батырдың екi бөлiк есiмдерi болып жырланады, бірақ жалпықазақтық эпостық-фольклорлық дәстүр Қарғабойлы Қазтуғанды бір адам деп түсiнедi, бiз де осы пiкiрдi қолдаймыз.

Махмұт Қашғаридың сөздiгiнде “бой” сөзi “қауым”, “зәузат”, “тұқым-жұрағат”, “ру” деп аударылған.[287] Ең бастысы - Махмұт Қашғари осы “бой” сөзiнің “оғыз тiлiнiкi” екендiгiн атап көрсетуi, яғни бұл сөз кейiнiрек қыпшақ тiлдi ортада емес, түрікпен тiлдi ортада таралған, қолданысқа ие болғандығын бiлу маңызды. Олай болса “Қарғабойлы сөзiнің” төркiнiн iздестiргенде, ең алдымен 14 ғасырдағы қыпшақ-түрікпен қос тiлдiлiгi қалыптасқан Маңғыстау мен Үстірттің есен-қазақтық кеңiстiгi негiзгi “жоқ iздейтiн координаттар” болуы тиiс. Егер Қарғабойлы Қазтуған түрікпен болмаса, онда оны түрікпен тiлiнің кейбiр ерекшелiктерiн бойына сіңiрген есен-қазақтар арасынан шыққан жиынтық образ деп қабылдауға болады.

“Қарға бой” сөз тiркесi – “Қарғаның тұқымы, тегi, руы” деп аударылады. Қазақ әдебиетшiлерi арасында айтылып жүрген “оның есiмi Қарға бойлы емес, Қарағай бойлы” делiнетiн топшылар - осы “бой” сөзiнің төркiнiне мән бермегендiктен туған және сөзден қарапайым, бүгінгi күнделiктi тiлiмiзде қолданылатын “дене-тұрқы”, “ұзындығы”, яғни (адамның) “бойы” деген мағыналарды көруден шыққан дүмше этимология екендiгiн айта кету қажет.

Мiне, Қазтуғанның Қарғабойдың, яғни Қарғаның баласы болып шығуы да бiраз ойға қалдырады. Қарға немесе Қарақұс – айқын мифтiк образ, ол абыздық пен бақсылыққа байланысты, бұл өз кезегiнде Қазтуғанның мифтiк эпоста қарға образымен байланысты екендiгiн, яғни абыздық (бақсылық), шамандық, дуақанттық сияқты функцияларға ие болғандығын көрсетедi. Бұл да оны Асан қайғымен біртектi ететiн көрсеткiштердің бірi болып табылады.

Осындай бірнеше мезеттер Асан қайғы туған мен Қарғабойлы Қазтуғанның бір образдан шыққан, бір сөзден шыққан кейiпкерлер екендiгiне сенiм ұялатады, яғни осы жорамалдардың iшiнде ұқсас дегенiне ден қоюға барлық негiз бар.

Қарғабойлы Қазтуған – 14 ғасырдағы маңғыстаулық есен-қазақтар ортасының бейнесi. Оның бiтiмi тым күрделi, ол туралы жыр оқиғаларынан бiз бiр-бiрiмен қабаттасқан екi дәуiрдің көшу дәуренiн көремiз: бiрiншiсi – 1350 жж шамасындағы Ащыбас-Шаттан Үстіртке, Қырға шығып кеткен қазақылық етушiлер тарихын, екiншiсi 14 ғасырдың аяғы мен 15 ғасырдың басындағы есен-қазақ қауымдастығының ыдырау дәуiрiндегi олардың бiр бөлiгiнің Оқ-Балқанға қоныс аударуы тарихын баян етедi.

_______________________________

                                                                     ***

2 БӨЛІМ

Кейбір жалпы мәселелер хақында

Кейбiр этнонимдер жөнiндегi ескерiлер жәйттер

 

‘’Қыпшақ’’ атауы  туралы. Әңгімемізде шатасу туғызуы мүмкін сөздердің бірі - қыпшақ этнонимi. Өйткенi бiздің әңгiмелерiмiзде “қыпшақ тiлдi” деген анықтаушы тiркестер жиi пайдаланылады, сондықтан оның нақты қыпшақ есiмiн иеленген ру-тайпаларға қатысты айтылмайтындығын ескеру қажет, бiз тек белгiлi бiр тарихи дәуiрде қыпшақ тiлiнде, оның диалектiлерiнде сөйлеген кез келген этникалық, аты басқа топтарды осылайша “қыпшақ тiлдiлер” деп атаймыз.

“Қызылбас” пен “қалмақ” атауы жөнiнде. “Қырымның қырық батыры” жырлар циклiнде, жалпы ноғайлы дәуiрi жырларында “жау елi”, “ноғайлыға қарсы бөгде жұрт” ретiнде пайдаланылатын қызылбас пен қалмақ этнонимдерi туралы басты ашып алар жәйттер бар. Осы екеуi нақты тарихи этнонимдер емес, тек 18 ғасырдан бергi халықтық зейiннің белгiлеп берген шартты этнонимдерi болып табылады. Яғни жырда кездесетiн қызылбас пен қыпшаққа қатысты ел, хан, батыр, топонимдердің осы этнонимдерге ешқандай қатысы жоқ екендiгiн түсіну керек.

Қазақ қалмақтармен, ойраттармен, жоңғарлармен жалпы алғанда 15 ғасырдан бастап таныс болғанымен, тек 17-18 ғасырларда ғана етене танысуға мәжбүр болды. Oсы кезеңдерде ғана қазақтық ұжымдық жады “қалмақ” атауын “мәңгi, басы мен аяғы жоқ уақыттардан берi жауласып келе жатқан антагонист жұрт” деп сақтап қалды. Бұл етене таныстық қазақтың жалпы фольклорына әсер еттi. Бұрынғы әртүрлi фольклорлық материалдардағы аталатын қазақтар мен ноғайлылардың этникалық, дiни, т.б. қарсыластарының басым бөлiгi ендi бiр ғана атпен “қалмақ” деп атала бастады. Сондықтан жыр мен ертегiде кездескен “қалмақ” атауына ешқандай көңiл бөлмей-ақ қоюға болады.

“Қызылбас” атауының тарих сахнасына шығуы 16 ғасыр. Бiрақ 16-17 ғасырларда қазақтар мен қызылбастар тiкелей қарсы тұру дегендi бiлген жоқ. Қазақ хандарының 16-17 ғасырларда Орта Азиядағы азын-аулақ соғыстары кезiнде қазақ жасақтары мен Иран қызылбастарының бiрен-саран қарсы келу фактiлерi болғанымен, осындай оқиғалардың жалпы ұлт жадында жау образын туғыза алатындай деңгейге жете қоюы мүмкiн болған жоқ. Қазақтың “қызылбас” атымен жақсы таныс болатын тұсы 1740-50 жылдар, осы кездерi кiшi жүз қазақтары Нәдiр шахтың әскерлерiмен соғысуға мәжбүр болды. Соның өзiнде де бұл атау толық этникалық айқындыққа ие болған жоқ, өйткенi қазақтар “қызылбас” деп парсыларды да, ирандық түрiкпендердi де, оларға қатысы жоқ, бiрақ аталған уақыттарда қазақтармен жаулас болған түрiкпендердi де атай берген. Мiне, осы кезден бастап қана “қызылбас” атауы қазақ эпостық жадында қалмақтан кейiнгi эпостық жау елi мәртебесiне ие болды, сондықтан осы атау кездесе қалған жағдайда бұдан 16-17 ғасырларға қатысты. Тiптi 14 ғасырдағы тарихи дерек пен аяны iздеп, тон пiшудің қажеттiгi жоқ, өйткенi “қызылбас” атауы да, “қалмақ” сияқты, эпикалық деңгейде арты бос, балласт қызметiндегi этнонимдер ғана.

“Ындыс” атауы жөнiнде. Бұл этноним де iс жүзiнде бос, балласт қызметiн атқаратын, яғни нақтылығы жоқ атау ғана, сондықтан осы “ындыс” аты кездескен жыр жолдарынан да тарихи сипат iздеудің қажеттiгi жоқ. Бiрақ “ындыс” сөзiнің бiр ерекшелiгi бар. Ол – оның 10-11 ғасырларға дейiнгi солтүстiк-кавказдық қондыкер қазақтардың фольклорында болған тарихи да сипатқа ие болғанымен, iс жүзiнде мифоэпикалық сипаты жоғарырақ болған этноним.

Касогдардың, яғни Қондыкер Қобаңның қазақтарының 7-10 ғасырлар ұжымдық эпикалық жадында өздерiне жау ел ретiнде хазарлар осы “ындыс” атауына ие болған. Сондай-ақ ындыс – б.з. алғашқы ғасырларында, ғұндардың Дон-Кубань және Тамань аймағына жетуi қарсаңына дейiн осы аймақтардың бiр тұсында мекендеген этникалық тегi беймәлiм жұрттың аты. Көне орыстiкi делiнетiн “Волх Всеславович” туралы былинадағы аталатын “Индейское царство” дегенi де, герман-скандинав сагаларындағы германның “асс” деген тәңiрлерiнің қарсыластары болып суреттелетiн “ван” теонимi де осы “ындыс” атауымен түбірлес, бәрi де бiр ортақ қайнардан шыққан. Бұл атау 11-13 ғасырларда касог фольклорынан Дон мен Кубань аймағын мекендеген половец фольклорына ауысса, солар арқылы 14 ғасырда есен-қазақтар, одан жалпы ноғайлы-қазақ эпикалық дәстүрiне әлдебiр ноғайлыға жау ел сипатында енiп кеттi. Бұл – аса маңызды жәйт, бiрақ бүкіл жыр кешенiнің қалыптасуындағы қондыкер қазақтық қабаттың да болғандығын дәлелдеуге қажеттi айғақтардың бiреуi ғана, бiрақ ындыс атауы кездескен оқиға ешқандай тарихи ақиқатты көрсете алмайтындығын ескеру қажет.

 ‘’Ноғай’’ атауы  жөнінде

Ноғай этнонимін, сонымен қатар ноғайлы атауын сөз еткен кезде осы сөздердің нақты әңгімелесу жағдайындағы мағынасын түсінген жөн, өйткенi ноғай деген аттың өзi кем дегенде екi, ал толығырақ тоқталар болсақ, бірнеше мағынаға ие. Сондықтан бір сөздің мағыналарын шатастырып алмау - бiздің айтайын деп отырған үлкен әңгімеміздің басты шарты десе де болғандай.

Біріншiден, ноғайлар - бүгiнде жер бетiн басып жүрген түрк халқы. Олар түрк тiлдер ұясының қыпшақ тiлдер тобына кiредi, яғни тiлi жағынан қазаққа түсінiктi, туыстас, жақын тiлде сөйлейдi (бірақ ноғай тiлi қазақтiкiнен гөрi қарақалпақтiкiне өте жақын тiл, оған таңданар түгі жоқ, өйткенi үшеуi де бір тарихи қайнардан өрбiген).

Ноғайлар бүгiнде Ресей елiнде, оның Терiскей Кавказдық аймағының жекеленген тұстарын мекен етедi. Саны көп емес 1979-жылқы санақ бойынша бұрынғы КСРО-да 59,5 мың ноғай болса, 1985-жылы олардың саны  65000 адамға өскен;[288] ал бүгiнде олардың саны шамамен 80 мыңның о жақ, бұ жағында. Мiне, осыдан бес ғасыр бұрын Едiл мен Жайықта дүрiлдеп тұрған үлкен ноғай жұртынан бүгiнде қалғаны осы ғана. Кейiнгi ғасырларда ресейлiк геосаяси картадан орын жетпеген[289] ноғайлар империяның балтасына біріншi болып түсті.

Ноғай тiлi үш диалектiге бөлiнедi, біріншi - ноғай деп аталатындарының, яғни Ставрополь өлкесiнде тұратындарының тiлi. Екiншi диалект - Дағыстанның солтүстігiнде тұратын қараноғайлардың тiлi. Бүгiнгi жалпы ноғай әдеби тiлi осы екi диалект негiзiнде қалыптасқан. Үшiншiсi - Қарашай-Черкес республикасында тұратын ақноғайлардың тiлi. Бұлардан басқа астрахандық ноғайлар да бар. Осылар ноғайлардың шашырап жатқан төрт субэтникалық тобын құрайды.

____________________________

Екiншiден, ноғай - тарихи этникалық-саяси атау, өйткенi 15 ғасырдың екiншi ширегiнде аты шыға бастаған ноғай атағын иемденген ру-тайпалардан бүгiнгi ноғайлар да өз тегiн шығарса, сiбір татарлары, астрахан татарлары делiнетiн қыпшақ тiлдiлердің де арғы аталары осы ноғайлар болып табылады. Қазақтардың өткен ғасырдың басына дейiн бүкiл ноғай-татар атаулыны ноғай деп бір сөзбен атауы  сондықтан.[290] Сол сияқты қазақтардың бір бөлiгi (негiзiнен кiшi жүз деп аталатын бөлiгi), сондай-ақ қарақалпақтардың елеулi бөлiгi тарихи тегiн осы ноғайлардан алады, сондықтан бүгiнде олар өздерiн “ноғай” деп атамағанымен өздерiнің сол ноғайдың ұрпағы екендiгiн жақсы бiледi. Ноғайлардың кейбір топтары 15 ғасырдан кейiн көшпелi өзбектер арқылы бүгiнгi башқұрттарға, өзбектерге, қазандық, қырымдық татарларға да сіңген. Мiне, бүгiнгi аты аталып отырған халықтар 15-16 ғасырлардан кейiн жеке тарихи даму жолына түскенiмен, 15-16 ғасырларға дейiнгi 200 жылдық ‘’ноғайдың’’ өзiн де, тарихын да өздерiнің тегi, тарихы деп есептейдi. Бұл олардың дау тудырмайтын тарихы хақысы.

Үшiншiден, ноғай атауы  осы атпен 15 ғасырдың екiншi ширегiнен бастап 16 ғасырдың аяғына дейiн өмiр сүрген қоғамдағы ру-тайпалық бірлестiктердің үлкен аттары. Мысалы, 15 ғасырдағы маңғыттар мен қоңыраттар, алшындар, т.б. өздерiн “ноғай” деген ортақ атпен атай берген. Кейiн осы ру-тайпалар бүгiнгi ноғай мен қарақалпақ халқын, және де қазақтың батыс бөлiгiнің негiзiн құрады. Сондықтан бұл тұста да атаудың қолдануына жiтi қараған жөн. Мәселен, мәден-фольклорлық қайнар тұрғысынан бүкiл қазақ эпостағы ноғайлы елiн өздерiнің бұрынғы өткен батырлық дәуiрi деп санап, өзiн рухани жағынан “ноғаймын” деп есептейтiн болса, кiшi жүздің қазағы сол тарихи ноғайдың тiкелей, ақиқат ұрпағымын деп санайды. Бұл да ескерiлер жәйт.

Төртiншiден, ноғай немесе ноғайлы - тарихи фольклорлық-эпостық ата-тек ретiнде аталған халықтардың барлығына да ортақ рухани қайнардың көзi және батыр ата-бабалар буыны болып саналады. Бұл тұрғыдан ноғай, ноғайлы атауы  - қыпшақ тiлдi көшпелi ортада туған біртұтас мәдени кеңiстiктің жалпылама атауы .

Мiне, осылардың өзi-ақ ноғай атауы  бар кез келген тақырыптық әңгiмелерде түсінбестiк, шатасу туғыза алады, сондықтан бір атаудың әр мәнiн қолдану ретiне қарай ажырата бiлген жөн.

__________________________________

‘’Қазақ’’ аттарын шатастырмау мәселесi

Бiз бүкiл қазақ атаулыны қалыптасу және өмiр сүру уақыты мен кеңiстiгiне, сондай-ақ олардың этникалық құрамының ерекшелiктерiне қарай үш қазаққа бөлiп (шарттық аталым ретiнде) алып көрсетемiз.

Қондыкер немесе Қондыкер Қобаң қазақтары	7-11 ғғ Қобаң (Кубань)-Таман (Тмутаракань) аймағында өмiр сүрген қазақтар. Орыс дерегiндегi касог, косог, византийлық деректе касах деп аталғандар - нақ осылар. Олар - этникалық жағынан адыг емес, *дей-бұлғардың альциагар-кутригур тайпасының жергiлiктi алан, адыг субстратымен араласқа түскен ұрпақтары едi.
Қыдыр-қазақтар немесе Шаруқан қыпшақтары	11-13 ғғ Дон-Кубань аймағындағы Қыпшақ-половецтермен араласу нәтижесiнде қыпшақтанып кетiп, половецтердің аймақтық тобының негiзiн құраған қазақтар. Бұлар Тана (Дон) және бұрынғы Қобаң-Таман, сондай-ақ Бештау аймағын мекендеген. Олардың этникалық негiзiн қондыкер қазақтары құраған.
Есен-қазақтар немесе айрақтылар	14 ғ-да Қыр-Үстiрт және оған жапсарлас Маңғыстау - Ащыбас-Шат аймақтарында бұрынғы қазақтардан, аландардан және түрікпендерден, басқа да қырға шыққан немесе қазақылық жасаушы топтардың қауымдасуы нәтижесiнде қалыптасқан консорциялар. Қаншама аралас, қырық құранды қауым болғанымен, оның негiзгi этникалық компонентi қыдыр-қазақтар болды.
Бүгiнгi қазақтар	15 ғасырдан бастап 15-17 ғғ iшiнде бүгiнгi құрамы тұрпатында қалыптасқан қазiргi қазақ халқы. Оның үштен бірін есен-қазақ ұрпақтары құраса, ат берушi де, шежiрелiк идеологиясын жасаушылар да, тiптi 1458-ж Қозыбасыға Жәнiбек-Керейге iлескендер де осы есен-қазақтар едi.

Мiне, бір-бірімен сабақтасып жатқан қазақтарды әңгiмелерiмiзде шатастырмау үшiн осылай деп атадық. Көп жағдайда есен-қазаққа дейiнгi “қондыкер” және “қыдыр-қазақ” деген атауларды ортақ атаумен қондыкерлiк қазақтар деп атай беремiз, әңгiме өзегi тек қана есен-қазақтар заманы болғандықтан бұрынғы – сол кездегi – кейiнгi деген уақыттық сызық ретi бойынша сол кезеңiмiз – есен-қазақтар дәуiрi болса, есен-қазаққа дейiнгi кезең – жалпы қондыкерлiк заман, есен-қазақтан кейiнгi – жалпы ноғайлы-қазақ заманы болып ажыратылады.

14-ғасыр

13 ғасырдың біріншi жартысында өткен Шыңғысхан және оның ұрпақтарының жорықтары бүкiл Евразияның орталық бөлiгiнің саяси картасына орасан зор өзгерiстер енгiздi. Моңғол мен моңғол атын алуға мәжбүр болған түрк көшпелiсiнің найзасының ұшымен құрылған алып империя батыста Дунай өзенiнің жағасынан бастап, шығыста Тынық Мұхиттың қытайлық жағалауына дейiн созылып жатты.

Бірақ Шыңғыс ұрпақтары біртұтас ел құра алған жоқ, біртұтастық атын жамылған Шыңғыс хан ұрпақтарына бөлiп берiлген ұлыстар iс жүзiнде біріне-бірі бағына қоймайтын тәуелсiз мемлекеттiк құрылымдар едi.

Мiне, сондай мемлекеттердің бірі - орыс жылнамасында ‘’Алтын Орда’ деген атпен жазылып, осы атпен орыс тарихнамасына енген “Үлкен Орда” едi. Оның орталығы Едiл бойында орналасып, Төменгi Дунай мен Сырдарияның орта ағысына дейiнгi кеңiстiкке саяси бақылау орнатқан бұл мемлекетке 14 ғасырда бiздің әңгімеміздің өзегi болмақшы Арал мен Хасарлы теңiздерi аралығындағы үнсiз меридиан ареалы да қараған едi. Бірақ осы кеңiстiк бүгiнгi таңдағыдай үнсiз емес едi, ол қайнаған өмiрдің қақ ортасында жатқан елдi-мекендi кеңiстiк едi.

Ноғайлы тарихы.

Бұл тарихи шолуды ноғай емес, ноғайлы тарихы деп атауымызның себебi ең алдымен шолу тақырыбына байланысты: бiз бүгiнгi ноғай халқының тарихына ғана емес, бүкiл ноғай атауына қатысты мәселелер тарихына жалпы шолу жасамақшымыз.

Бұл шолуды әр ғасыр бойынша көрсеткен ыңғайлырақ сияқты.

13 ғасыр. Бұл ғасырдың басты оқиғасы - 1219-1239 жылдар аралығында Шыңғыс хан және оның ұрпағы Бату ханның моңғол-түрк әскерiнің орыс жерiнен Алтайға дейiнгi, яғни бүкiл евразиялық далалық кеңiстiктi, тағы басқаша айтсақ, - Дештi Қыпшақты жаулап алуы болды. Моңғолдардың Евразиялық империясының осы аймағында “Жошы ұлысы” немесе “Алтын Орда” деп аталған кiшi империя пайда болды.

Моңғол-түрк шапқыншылығының орасан зор ойрандағыштық, жойғыштық нәтижелерi белгiлi, дегенмен тарихи дамуда бір ойран соңынан кейiн басталатын жаңа өркендеудің болатынын ұмытпағанымыз жөн. Жаңа өзгерiстер бүкiл даланың тек саяси-құрылымдық келбетiн ғана емес, оның этникалық тұрпатына да өзгерiс енгiздi. Алтайдың арғы жағынан келген моңғол және түрк тiлдес тайпаларға iлескен қазақ даласының шығыс бөлiгiнің ру-тайпалары, оның iшiнде қыпшақтар мен қаңлылардың моңғол жағына шыққан бөлiгi Жаңа Далада саяси-әлеуметтiк, экономикалық үстемдiкке ие болды. Бұлар - жаңа суперэтногенездiк дәурендегi негiзгi этникалық-нәсiлдiк және есiм берушi субстраттар едi. Олар жергiлiктi автохтон халықтар мен тайпалар, сондай-ақ бағындырылып, бір жерден екiншi жерге ерiксiз көшiрiлген тайпа-жұрттардың қалдықтары есебiмен, яғни олармен араласу (сіңiстiру - ассимиляциялау және қауымдасу - консолидация) нәтижесiнде тiлiне, әдет-ғұрпы мен тұрмыс-салтына, сенiм-нанымы мен нәсiлiне өзгерiстер енгiздi. Бұл дәурен (процесс) көп жағдайда түбегейлi болды; жаңа келген моңғол-түрк билеушi тайпалары өздерiнің аттарын сақтағаны болмаса, басқа жағынан жергiлiктi жұртқа сіңiсiп кеттi.

Дештi Қыпшақтағы осындай суперэтникалық дәуренге араласушы екiншi субстрат - 1219-39-жж дейiнгi осы кеңiстiкте мекен еткен ру-тайпалар едi. Бұлар : а) қыпшақтар мен қимақтардың өздерiнің тiлдiк-этникалық бастапқы сипатын сақтаған тайпалары, б) 11-13 ғасырлар аралығында қыпшақтардың дала кеңiстiгiне баяу жайылу кезiнде қыпшақтанып, өздерiн ‘’қыпшақпыз’’ деп санайтын бұрынғы қаңлы, қаңғар-печенег, оғыз, бұлғар, мадияр, черкес-қазақ, алан және т.б. тайпалар, в) басқа, жан-жақтан ерiксiз айдап әкелiнген және құлдыққа сатылғандар. Дештi Қыпшақтың әр тұсы мен түпкір-түпкірiнде мұндай этногенез дәуренiнің сипаты әртүрлі болды, яғни оның ауқымы, қатынасқан этникалық субстраттардың өзара сандық қатынас мөлшерi, т.б. әртүрлі болды. Бірақ оларға тән басты ортақ ерекшелiк - қыпшақ тiлiнің жеңiсi едi. Бұрынғы қыпшақтар мен қыпшақтанғандардың тайпааралық тiлi ендi суперэтникалық кеңiстiктің лингва-франка тiлiне айналды.

Ендi нақты ноғайлы мәселесiне келсек...

Хан Батудың Орыс елдерiне және Шығыс Европаға, Едiл Бұлғариясына жасаған жорықтары нәтижесiнде Алтын Ордаға қосылған батыс Дештi Қыпшақ далаларында, яғни Едiл мен Тана (Дон), Тана мен Днепр, одан әрi Днестр-Дунайға дейiнгi далалық белдеуде бірнеше ұлысқа (жалпы Бату билiгiндегi жерлер он екi ұлысқа) бөлiндi.

Құрамса ұлысы (орыс жылнамасындағы Коренца) - Днепрден Днестрге дейiнгi аралық (бүгiнгi украин далалары);

Мауци ұлысы - Днепрдің сол жақ бетi;

Картан ұлысы - Тананың оң жағалауынан батысқа (Днепрге) қарай созылған далалар;

Алтын Орданың атақты әскербасысы болған Ноғайға кейiнiрек Қырым жерi және Едiл бойынан жер сыйға берiлдi. Ноғайдың ықпалы күшейген тұста оның иелiгiне Солтүстiк Кавказдан Дунайға дейiнгi аралықтағы далалар тұтасымен қараған. Мiне, осы Ноғай батырға қараған территориядағы ру-тайпалар бірте-бірте ноғайлықтар деп атала бастады. 13 ғасыр жағдайында бұл халықтың атауы  емес, бір саяси-әкiмшiлiк территорияда қатар өмiр сүруге тағдыр жазған жеңiмпаз-келiмсек (моңғол-түрктер) және жеңiлген жергiлiктi (бұрынғы қыпшақтар мен қыпшақтанған қыдыр-қазақтар, мадиярлар, бұлғарлар, уз-торктар мен берендейлер, қара клобуктар, аландар, т.б.) жұрттың сирексiп қалған жұрнақтары едi.

‘’Ноғай’’ этнонимінің пайда болуы ғылыми әдебиетте әдетте Алтын Орда мемлекетiнің қолбасшысы Ноғайдың (13 ғ біріншi жартысы - 1290-1300-жж) есiмiмен байланыстырылады. Оған әзiрге балама тұспалдама айтыла қойған жоқ. Ноғай - бес ханға қызмет еткен кiсi.

Ноғай - маңғыт руынан шыққан, Батудың қызынан туған инал делiнедi. Оның басқарған ұлысы бірте-бірте ұлғая бердi, Берке хан өлген соң, ол Танадан (Доннан) Дунайға дейiнгi далалық аймаққа иелiк жасады. Мiне, осы бүгiнгi Украина, Молдова, Бессарабия жерлерiнің тұрғындары сол кезде-ақ оның иесiнің атымен “ноғай” деп атала бастаған болатын.

Ноғай батыр өзiнің әскери жеңiстердегi атағымен ғана емес, хандарды сескендiретiн еркiндiгiмен де көзге түсті. Осындай текетiрес Ноғай мен Тоқта хан арасында болды, мұндай текетiрестің арты соғыспен аяқталды, 1298-жылы Яса (кей деректе Яксай, Аксай) өзенi аңғарында болған шайқаста Ноғай жеңiп шыққан. Бірақ, шамамен 1300-жылы болды делiнетiн Кукандық (ендi бір деректе Буг) өзенi бойындағы ұрыста Ноғай қаза табады.

1300-жылдар шамасындағы (басқа бір деректе 1296-жылы) Ноғайдың өлiмiнен соң, Алтын Орда ханы Тоқтаның жарлығымен оның қол астында болған ру-тайпалардың (яғни біріншi ноғайлықтар) біраз бөлiгi Дон-Дунай аралығы мен Терiстiк Кавказдың Бештау-Қобаң аймағынан Едiл өзенiнің төменгi ағысы бойына қоныс аударған.

Сөйтiп, жаңа территорияда ‘’жаңа ноғай’’ тарихы басталды.

1300-жылдары Едiлге көшiрiлген ноғайлықтар мен 1428 жылы Едiгенің ұлы Нуреддин орнатқан Ноғай Ордасы деп аталған мемлекетке дейiнгi аралықта 120-130 жылдық уақыт кеңiстiгi бөлiп жатыр. Осы уақыт кесiгiндегi ноғай деп аталғандардың тарихи тағдыры қандай болған? Нақ осы мәселе - советтiк кезең тарихында зерттелу қажет болған тақырыптар қатарына кiрмесе, бүгiнгi қазақ тарихи танымы үшiн де мән берiлмеген тақырып күйiнде қалып отыр, өйткенi қазақ тарих ғылымы ноғай мәселесiнде бұрыннан қалыптасқан шала бiлiмнің ауқымынан аса алмауда.

Мiне, сондықтан да нақ осы есiмсiз аралық кiтабымызның тақырыбы болды,  оны ноғай деп емес, шартты түрде ‘’есен-қазақтар тарихы’’ деп атадық.

14 ғасыр. 1300-1400-жылдар аралығы Алтын Орданың дүрiлдеп, гүлденуiмен қатар оның заманы өте бастаған кезi болды. Осы кезеңге арнайы тоқталатын болғандықтан әзiрше осы ғасырды аттап өте тұрамыз.

 

15 ғасыр. Бұл ғасырды Алтын Орданың ыдырау заманы деуге болады. Алып империя осы ғасырда бірнеше iрiлi-ұсақты мемлекетке бөлiнiп кеттi. Олар мыналар: Сiбір хандығы, Ноғай Ордасы, Көшпелi өзбектер, Қазан хандығы, Астрахан хандығы, Қырым хандығы, т.б. Бiз олардың кейбірін қысқаша атап қана өтемiз.

Қазан хандығы 1438 жылы құрылып, 1552 жылға дейiн өмiр сүрдi. Бұл хандықтағы билiк хандардан басқа шырын, барын, арғын, қыпшақ сияқты төрт рудың игi жақсыларының қолында болды.

Астрахан хандығы да 15 ғасырдың ортасында құрылды. 1554 жылы орыс елiнің әскерi Астраханға жорық жасап, Жаңбыршы (Ямгурчей) хан билiгiн құлатып, өздерiне бағынышты Дәуiш-Әлiнi таққа отырғызды. Өзiнің орысқа тәуелдiлiгiн мойындауға мәжбүр болған бұл мемлекет 1556 жылы Ресейге қосылып алынды.

 

Ноғай ордасы деп аталған мемлекет 15 ғасырдың біріншi жартысында, шамамен 1420 жылдары, Едiгеұлы Нуреддиннің (1426-1440) тұсында, бұрынғы Менгу-Темир сыйға берген Жем-Жайық далалық аймағында пайда болды. Оның саяси негiзiн Едiге ұрпақтары билеген маңғыт тайпасы құрағандықтан Ноғай ордасы “Маңғыт жұрты” деп те, “Едiге ұлысы” деп аталған. Ноғай Ордасындағы саяси билiк Едiгенің ұрпақтары мен ру-тайпалық деңгейде маңғыттардың қолында болды. 15 ғасырдың 2-жартысынан бастап “ноғай” атана бастаған осы және басқа да түрк-қыпшақ тiлдi тайпалардың  басым бөлiгi 13 ғасырдың 2-жартысында Ноғай түменбасы ұлысында мекендегендердің, яғни алғашқы ноғайлықтардың ұрпақтары едi.

Маңғыттар өздерiнен бұрынғы есен-қазақтық (ноғайлық) беделдiк дәстүрдi қабылдап, iс жүзiнде оны жалғастырушылар болды. Географиялық тұрғыда бұл мемлекет өзiнің қуатты болған тұсында Хасарлы теңiзiнің және Арал теңiзiнің солтүстігiнде (бүгiнгi Батыс қазақ облыстары мен оған iргелес Астрахан, Волгоград, Сарытау, Орынбор, Шеләбi облыстары) жатқан далаларда Тура мен Қама өзендерiне дейiн, батыстан-шығысқа есептегенде Едiлден Ертiске дейiн созылып жатқан.

Орда орталығы бүгiнгi Атырау қаласынан 60 км жердегi Сарайшық (Cараджук) қаласы болған едi.

Бұл мемлекет ұлыстарға бөлiндi, оларды мырзалар басқарды.. Мырзалық билiк рулық-шежiрелiк сатыдағы үлкендiк ретiне қарай алынатын, ресми билiкке ие болатын, алдын ала жария етiлген мұрагер нураддин деп аталатын, ол мiндеттi түрде Ноғай Ордасының батыс бөлiгiнің әмiршiсi болуы тиiс едi. Және де ол ел басқарған мырзадан кейiнгi мемлекеттің екiншi адамы болып есептелетiн.

Ноғай Ордасының дүрiлдеген шағы 1480-жыл (Алтын Орданың соңғы ханы Ахметтің өлуi) мен 1563-ж (Ысмаил мырзаның өлiмi) аралығы болды.

 

16 ғасыр. 16 ғасырдың екiншi жартысында Ноғай Ордасы iшкi-сыртқы саяси жағдаяттарға байланысты екi-үш бөлiкке ыдырады. Тарихтағы Үлкен ноғай және Кiшi ноғай деген атаулар осы дәуiрдің белгi-нышандары болатын.

Үлкен ноғайлар - Едiлдің төменгi ағысынан Жайыққа дейiнгi аралықтағы ұлыстардан құрылған ноғайлар едi, олар 1555-63, 1564, 1567 жылдардағы орыс-ноғай саяси ойындарынан кейiн, 1600-жылы орыс патшалығына бағынды. Сол жылы ноғай мырзасы Естерек орыс патшасынан кнәз мәртебесiн алып, орыс бодандығын мойындаған едi. 1634 жылғы қалмақтар шабулынан соң Үлкен ноғайлар Едiлдің оң жағалауына өтiп, ендiгi уақытта кiшi ноғайлармен қатарлас, көршiлес, бірге көшiп-қона бастаған.

Кiшi ноғайлар - немесе Қази ұлысы, осылайша ұлыстың негiзiн қалаушы Қази мырзаның атымен аталған ұлыстың ноғайлары 16 ғасырдың ортасында Азау маңы (Қобаңнан Танаға дейiнгi) мен Едiлдің оң жағасына қоныс аударған ұлыстардан құрылған. Осы ноғайлар 18 ғасырдың ортасына дейiн Қырым мен Түркиеге тәуелдi болса, одан кейiн Орыс мемлекетiне бағындырылды.

17 ғасырдың біріншi жартысында кiшi ноғайлар Қара теңiздің солтүстігiнде далаларға (бүгiнгi украин жерiндегi) Дунайға дейiн жайыла таралып, бірнеше ұсақ ордаларға бөлшектендi (Бурджак, Едичкуль, Ембулук, Едисан, тб).

Кейбір ұлыстар үлкен ноғайлармен 17 ғасырдың ортасынан Хасарлы теңiзi төңiрегiнде, Едiлден Терекке дейiн далаларда көшiп-қонып жүрді. 1770 жылы Едиссан, Бурджак ордалары орыс бодандығын қабылдады. 18 ғасырдың аяғы мен 19 ғасырдың басында ноғайлардың бір бөлiгi Азау маңындағы (Қобаңнан Танаға дейiнгi) далалардағы өздерiнің бұрынғы көшi-қоныстарына қоныс аударды, ал бір бөлiгi 1812 жылғы Бухарест бейбiт шартына сай Түркияға кеттi.[291]

Ноғай Ордасынан бөлiнiп шыққан үшiншi ұлыс – “Алты ауыл ұлысы” (Алтыул) “Жембойлық ұлысы” – 16 ғасырдың орта кезiнде Жайық пен Жемнен Ырғыз бен Арал теңiзiне, Төменгi Сырдарияға дейiнгi аралықта қазақтармен iргелес болып көшiп жүрген Ших-Мамайдың ауылдары едi, яғни жаңа мемлекеттi құрушылар Үлкен Ноғай Ордасының ұлық биi Ших-Мамайдың алты ұлы едi, оның үлкенi Қосай жаңа мемлекеттің басшысы болды.[292] Ших-Мамай - Едiгенің ұрпағы, Мұсаның баласы., бұл кiсi – сiрә, жырдағы Мамай батырдың тарихи прототипi.[293]

Ноғайлы заманының жырлары немесе қырым циклiнің нақ осы күнгi нұсқасы осы Алты ауыл ұлысы ортасында қалыптасқан деп топшылаймыз.

______________________________

 

Ноғайлы қоғамының саяси-әлеуметтiк және этникалық-рулық иерархиясы

1300 жыл қарсаңында ноғай деген атқа ие болғандар кiмдер едi? Ноғай қауымы көп рулы бірлестiк болғанымен, ең алдымен екi сатылы едi. Бұл 1240-1300 жылдары қалыптаса бастаған иерархиялық дуализм едi. Осы қалып 1300 жылдан кейiн де сақталды, жаңа территориядағы басқа ру-тайпалардың жағдайын ескеруiне қарай кейбір өзгерiстер болғанымен, өз құрылымын сақтап қалды.

Біріншiсi - шығыстан келген түрк-моңғол көпшiлiгi, ең алдымен Алтын Орда дәуiрiнде шығыс далалардан келген тайпаларды қарастырып көрелiк. Бәрi де таныс есiмдер қоңырат, маңғыт, найман, қаңлы, кенегес, қият, т.б. Олардың бір-бірімен байланысы, бірлескен тарихы Шыңғыс хан дәуiрiне, тiптi оған дейiнгi ғасырларға, яғни ең берiсi 11-12 ғасырларға кетедi. Жүздеген жылдар бойы шығыс қазақ, алтай, моңғол жерiнде өмiр сүрген бұл тайпалар бір-бірімен соғысып та тұрған, сонымен қатар бұлар бір-бірімен туыстық қатынастар да орнатқан болатын. Ал күнделiктi өмiрдегi қыз алысып-берiсу, құдандалы, нағашылы-жиендi болу үрдiсi уақыт өте олардың шежiресiне де ықпал етiп, бірте-бірте шежiрелiк туыстық қалыптасатын. Мiне, маңғыт, қоңырат, найман, т.б. шығыс тайпалары - шежiре бойынша туыстар едi. Осы туыстық 13-14 ғасырлардан кейiн де сақталып қалды. Жаңа қоныстанған Тана-Днепр, Едiл-Жайық өлкесiнде де олардың шежiрелiк иерархиясы белгiлi бір деңгейде сақталып қалды. Олар әскери жағынан да, саяси жағынан да, саны жағынан де жергiлiктi қыпшақ тiлдi аз санды ауыл-рулардан күштi болды, сондықтан қоғамдық-саяси өмiрде шешушi рөлдi нақ солар атқарды.

Екiншiсi - оларға дейiн Едiл-Дунай-Кавказ аралығын мекен еткен қыдыр-қазақ, қыпшақ, алан, уз-печенег қауымдарынан қалған азшылық едi. 1230-40 жылдардағы Бату хан ойранынан кейiнгi қалған осылардың қалдықтары жаңа жағдайда сырттан келгендерге бағынышты болып шықты. Зерттеушiлер екi топтың да тiлдiк, мәдени, тұрмыстық ұқсастығын, туыстығын баса айтады, бірақ аборигендер мен келiмсектер арасында едәуiр мөлшерде нәсiлдiк, дiни-сенiмдiк, т.б. айырмашылықтар болғандығын да ескеруi керек едi. Әрине, бұл айырмашылықтар көшпелiлер үшiн онша маңызды бола қоймаған, дегенмен оларды ажырата бiлу керек. Негiзi айырмашылық - шежiрелiк туыстық мәселесiндегi екi топтың арасындағы құрдым едi. Бұл құрдым бірте-бірте жойылып кетуi тиiс едi, тек ол үшiн күштi орталықтандырылған мемлекет қажет болатын. Бірақ дала тарихында мұндай құрылымдар ұзақ бола алмайтын едi.

Жеңiмпаздар мен бағынғандардың да өз шежiрелiк дәстүрі болған, тек бұл шежiрелер бір-бірімен қабыспайтын. Сондықтан жергiлiктi аз жұрттар келiмсектермен бірге, көршiлес отырып-ақ, солармен бірге белгiлi бір хан, әскербасының қол астында соғысып-ақ жүрсе де, тез арада туыстасып кете алған жоқ. Олар дәстүрлі шежiре үрдiсi бойынша кiрме, еншiлес, iнi ру мәртебесiне ие болып көп әлеуметтiк, саяси, этикалық мүмкіндiктерден қағылды. Рулық-тайпалық қатынастардағы дуализм осы ғасырларда да жойылмаған едi, ең алдымен, осы дуализм той-томалақтарда, жиындарда көрiнетiн (кiм кiмнен жоғары отырады, кiмнің кезегi кiмдiкiнен бұрын, қай рудың жасы, жолы үлкен?). Мiне, алғашқы Ноғай қоғамының iшкi саяси-рулық дуализмi осындай едi.

Олар кезiнде сан мыңдаған адамы бар үлкен тайпа болғанымен, ендi үй саны 1000 жетпейтiн, тiптi 50-100 үй мөлшерiнде қалған аз ауылды тобырлар едi. Ноғай қолбасшының әскерiне және оның ұлысына кiргендiктен осы жергiлiктi көшпелiлердi де, ел билеушi ру-тайпаларды да басқа, сырттағы жұрттар жалпылама, ортақ атпен ‘’ноғай’’ деп атады. Сүйтiп жеңгендер де, жеңiлгендер де басқалар үшiн ноғай болып аталды, кейiн олардың өздерi де бұл атқа үйренiсiп, өз-өздерiн бiз ноғаймыз деп атайтын халге жеттi.

Мiне, осы ноғайлар 1300-жылдары Едiл-Жайыққа көшiп келген соң да, өздерiнің қадiрлi ноғай атын сақтаған, бірақ ру-тайпалық құрылым осы ноғай атаулыны біртұтас халық ете қоймаған едi, яғни олар өздерiнің екi жақты рулық дуализмiн сақтаған: жеңiмпаз рулар мен жеңiлген тобырлар өздерiнің бөлектiгiн сақтап қана қоймай, керiсiнше, жеке ру-тайпалық бірлестiктерге оқшаулануын күшейте түскен едi.

Ноғайлы жөне Алшын мөселесi

Ноғай мөселесiн қарастырғанда, әлi күнге шейiн мән берiлмеген мәселе - кiшi жүз немесе алшын қазақтарының ноғайлы заманындағы тарихы қандай? дегенге жауап iздеу едi. Қазақ зерттеушiлерiнің бірде-біреуi, мейлің тарихшы болсын, мейлің әдебиетшi-фольклортанушы болсын, осы мәселеге жауап iздеп көрген емес. Бұл жерде бiз Шоқанды да, М.Тынышбаевты да, С.Сейфуллиндi де, 20 ғасырдың 60-90 жж қазақтың советтiк және тәуелсiздiк дәуiрiнің зерттеушiлерiн де айтып отырмыз, яғни осындай тақырыптарды қарастырғанда, жауырды жаба тоқу, мәселенің басын ашпай жалпылай салу сияқты мәймөңкелiк жүрмегенi абзал. Осындай шалалықтың бастауы халықтық аңыз, жалпы ауыз әдебиетiнде қалыптасқан тарихи тану принциптерiнің еш өзгерiссiз, саралаусыз, оның астары түсінiлместен, автоматты түрде тарихи ғылымның әдiстемелiк принциптерiне айналуында жатыр едi.

Тарихи жазба құжаттардың жетiмсiздiгi жағдайында 15-16 ғасырларға дейiнгi ноғайлы қоғамының рулық құрамын дәл анықтап бермесе де, тiзiмдiк негiзгi сұлбасын анықтай алу үшiн ретроспективалық әдiстi қолданамыз. Бұл әдiс - ноғайлы қоғамынан 15-16 ғасырлардан кейiн өсiп шыққан бүгiнгi түрк-қыпшақ тiлдi халықтардың рулық-тайпалық құрамындағы ерекшелiктердi саралау арқылы 15-16 ғасырларға дейiнгi ноғайлы қоғамының рулық-тайпалық құрамының негiзгi сұлбасын анықтау. Ол үшiн бүгiнгi тегiн ноғайлымен байланыстыратын бүгiнгi ноғайлар, қарақалпақтар, қазақтар және сiбір, қазан, астрахан, қырым татарлары, iшiнара өзбектердің рулық құрамына талдау жасаймыз.

Бүгiнгi ноғайлардан белгiлiсi - қараноғайлар. Бұлар бүгiнде Дағыстанда тұрады. Олар жембулық, жетiсан, жетiқұл болып үшке бөлiнедi. Ал осы үш ру өз кезегiнде iшкi руларға бөлiнедi:

үлкен ру бірлестiгi	оның iшкi ру-аталары
жембулық	қаңлы, месит, қараұйырым
жетiсан	тувылга (тобылғы), бүркiт, кенегес
жетiқұл	қоңыр, сарай, мың, терiк, найман, қыпшақ, алаш

Ал ставропольдiк-қарашайлық ақ ноғайлардың рулық құрамы белгiсiз, қолымызда дерек жоқ. Ресейге бағынғаннан кейiнгi, яғни 18 ғасырдың соңғы ширегi мен 19 ғасырдың тұла бойына ноғайлардың елеулi бөлiгiнің  Түркиеге қоныс аударып кеткенiн ескере отырып, қараноғайдың рулық құрамының белгiлi болып отырған тiзiмi жалпы ноғайдық рулық құрамының көрсеткiшi бола ала ма? деген заңды сұрақ туады. Бiз оған «иә» деп жауап бере аламыз, яғни қараноғайларда бар рулар тiзiмi толық болмаса да, жалпы ноғайдың рулық тiзiмiнің негiзгi келбетiн жасай алады, өйткенi, орыс деректерiнде ноғайлардың 18 ғасырдағы, яғни олардың бір бөлiгiнің 19 ғасырда Түркиеге кетпей тұрғандағы толық саны мен орналасуы жөнінде мәлiмет бар. Ноғайлар 17 ғасырдың біріншi жартысында Қара теңiздің солтүстік жағындағы далалардан Танаға дейiн қоныстанған кездерi буржақ, едишкөл, (жетiқұл) ембулақ, (жембулық) едиссан (жетiсан) ұлыстарына бөлiнген, осы ұлыс аттары 1770 жылғы құжаттарда аталады, яғни бүгiнгi қараноғайда бар үш рулық топ сол кезде де болып, төрт ұлыстың үшеуiн (яғни басым көпшiлiгiн) құраған. Олай болса, бүгiнгi осы үш топтағы рулар тiзiмi 17 ғасырдың ортасы үшiн де тұрақты болуы әбден мүмкін. Сондай-ақ сол кездерде Едiлден Терекке дейiнгi аралықта жүрген ноғайлардың басқа тобының да рулық құрамы осындай болған деуге негiз бар, өйткенi бүгiнгi дағыстандық қараноғайлар сол аймақта тұрып келедi емес пе?

Орыстың “Казанская история” деген тарихи повесiнде ноғайлар мен маңғыттар есiмi қатар аталады: “с другой же стороны были воинственные мангиты, черные улусы которых стояли по великой реке Яику, что течет в Хвалисское море... От тех мангит она и (Орда) опустела окончательно, как прежде говорилось. И поселились в Большой орде ногаи и мангиты, пришедшие из-за Яика”... Бұл 1556 жылғы, Қазанның құлауы қарсаңындағы жағдайлар. Соған қарағанда ноғайдың маңғыт бөлiгi қарақалпақ халқының негiзiн қалаушы ноғайлар қатарында қалған тәрiздi.

Ал ендi осы берiлген рулар iшiнде бүгiнгi қазақта бар рулары бар ма? Бар, олар - қаңлы, найман, қыпшақ руы. Бұлардың біреуi ұлы жүзге кiрсе, екеуi - орта жүздiкi. Тек алаш руын кiшi жүздiкi деуге болады, бірақ ашығын айтсақ - кiшi жүзде алаш деген ру жоқ, алаша руы ғана бар. Алаш – сiрә, кiшi жүз қазақтарының жалпы, ортақ аты. Сонда бүгiнгi кiшi жүз қазақтары мен ноғайлардың бірде-бір руы сәйкес келмегенi ме? Мұндайды ғылымда “парадокс” дер едi. Яғни ноғай мен қазақтың орта және ұлы жүздерi тарихи тұрғыдан бөгде аймақтарда қалыптасқан бөгде құрылымдар, бірақ рулық құрамында ұқсастық (қаңлы, найман, қыпшақ) бар, ал ноғай мен кiшi жүз қазақтары бір тарихи кеңiстiктен шыққан тағдырлас әрi көршi құрылымдар, солай бола тұрса да, екеуiнде аты ұқсас үлкен рулар жоқ. Тарихи логика бойынша осының барлығы да керiсiнше болуы керек едi ғой.

Мiне, ноғайлы тарихын зерттеушi ғалымдарымыздың мән бермей кеткен мәселесi де осы парадокстың болуы едi.

Ендi қарақалпақтарға келейiк. 15-16 ғасырдағы Ноғай Ордасынан бөлiнiп, отау тiккен жұрттың бірі осы қарақалпақ халқы.

10 ғасырдың басында печенегтердің бір бөлiгi батысқа Арал аймағынан кетiп, бүгiнгi украин далаларына қоныс аударды. Орыс деректерi осы печенегтердi қыпшақ заманындағы Киев маңында қоныстанған қалдықтарын “қара клобук” деп атайды. Осыған қарап, зерттеушiлер қарақалпақ этнонимi печенег арасында 10-ғасырларға дейiн де белгiлi болған деп пайымдайды да, сол қарақалпақтардың бір бөлiгi бастапқы мекендерiнде көшпей қалып, әуелi оғызға, одан кейiн қыпшақтарға сіңiп, өздерiн қыпшақ деп есептеп кеткен деген болжам жасайды. Бірақ бүгiнгi қарақалпақтар өз тегiн нақ киев құжаттарында аталатын қара клобуктардан бастауы әбден мүмкін, өйткенi 1300-жылы ноғайлықтар Днепр-Тана мен Қобаңнан Едiл-Жайыққа көшiрiлгенде, олардың құрамында баяғы қара клобуктың да қалдықтары болуы әбден мүмкін ғой. Оның үстiне қарақалпақ этногенезiнің ноғайлармен байланысты болуы осы тұжырымға тiрек болғандай.

Қалай болғанда да 13 ғғ қыпшақ бірлестiгiнің құрамында қара-борклы деген рудың болғаны белгiлi, ал олардың 14-15 ғғ тарихы ноғайлармен байланысты, 16 ғасырдың соңынан қарақалпақтар тарихи құжаттарда жеке халық ретiнде кездесе бастайды.

Қарақалпақтардың рулық бөлiнiсi қандай? Олар қоңырат, он төрт ру деген бірлестiктерден тұрады. Қоңырат бірлестiгi өз кезегiнде шуулық (8 ру) және жауынгер (7 ру) болып бөлiнедi. Он төрт ру да екi топқа бөлiнедi: біріншiсi - қытай мен қыпшақ (қытай-қыпшақ); екiншiсi - кенегес пен маңғыт (кенегес-маңғыт).

Бұл жердегi ноғай мен қарақалпақтың ұқсастығы екеу - қыпшақ пен кенегес,  сондай-ақ маңғыт рулары. Ал қазақ-қарақалпақ ұқсастығына келсек; ол екеу - қыпшақ, қоңырат, сондай-ақ қоңырат iшiндегi маңғыт пен қытайдың қосындысы - маңғытай. Бұл жердегi тiзiмде де кiшi жүз қазақтарына тән ру есiмi кездеспейдi! Мiне, әлгi парадокс бұл жерде тағы да қайталанып тұр!

Көшпелi өзбектердің рулық құрамы ше? Бiзге белгiлiсi; Ильбарс ханға қараған, 16 ғасырдың басында Харазымдағы, Маңғыстаудағы билiктi қолдарына алған өзбектердің рулық құрамына қарасақ, олар мынадай: қият-қоңырат, ұйғыр-найман, қаңлы-қыпшақ, нукус-маңғыт. Ал кейiнгi ғасырлардағы қоңырат, Шақтемiр-Шымбай өңiрiндегi арал өзбектерiнің құрамында қыпшақ, маңғыт, кенегес, қоңырат деген рулар бар,.[294] Яғни бұл тұста да алдыңғы парадокс қайталанады. Өзбектегi, қарақалпақтағы, ноғайдағы рулардың аттары қазақтың орта және ұлы жүздерiнде кездеседi де, олардың бірде-біреуi кiшi жүздің тiзiмiнде жоқ. Осыған қарағанда, бүгiнгi қазақтың кiшi жүздiк, яғни алшындық тобын құрап отырған қазақтары 16-17 ғасырларда ғайыптан пайда болған немесе аспаннан түскен сияқты.

Бүгiнде 10 миллиондық қазақтың ең кем дегенде 20-25 %-iн құрап отырған алшындар ең қарапайым демографиялық ретроспективалық есептеу бойынша 15 ғасырдың ортасында 100-200 мыңнан кем болмауы тиiс Бұл - орта есеппен алғанда 20-40 мың кiбiт (кибитка) немесе түтiн отбасы, яғни сол мөлшерде әскери күш жасақтай алатын орташа саны 2-4 мың үйден тұратын 10-20 ру бірлестiгi деген сөз. Яғни мұндай мөлшердегi адамдар саны лезде, ғайыптан пайда бола алмайды, өйткенi оның осындай санға жетуi үшiн бірнеше ғасырлық тiршiлiк-тарихы болуы шарт. Ал бес-алты халықтағы рулар тiзiме қарай отырып, осыншама санды алшынның аспаннан түскеніндей әсер аламыз. Мiне, парадокс деген осы.

Тағы да ноғайлының рулық-тайпалық құрамын атап беретiн тiзiмдерге үңiлейiк. Жалпы “осы ноғайлардың этникалық құрамы қандай едi?” деген сұрақ қойылғанда, ноғай қоғамына ең алдымен маңғыттар, содан кейiн қоңыраттар, қыпшақтар, наймандар, қаңлы, кенегес, қият, кереит, арғын, үйсiн, шырын сияқты рулар кiрген делiнедi.[295] Бұл жердегi ру-тайпалар iшiнен тек кереиттер ғана бүгiнгi кiшi жүзге кiредi, оның өзiнде де саны өте аз рулар қатарына жататын кереиттер осы жүздің негiзiн құраушы байұлы мен әлiмұлына емес, 17 ғасырдың аяғында топтастырылған жетiруға кiредi.

_______________________________

Яғни бұл тiзiмде де алшын рулары жоқ.

Бiз түрк халықтарының қай-қайсысынан болмасын негiзгi ұлт құраушы тайпа ретiнде ауыз толтырып айтуға болатын кiшi жүздiк руды таба алмадық. Мәселен, 14-15 ғасырларда көшпелi Өзбек ұлысының құрамындағы тайпалардың белгiлi тiзiмiн ҚСЭ (3-т. 549-б) жинағынан алып, тiзбектеп шықтық. Мұнда 48 тайпаның жалпылама тiзiмi берiлiптi; Маңғыт, Қият, Тама, Каанбайлы, Башқұрт, Iшкi маңғыт, Кереит, Сулдуз, Иджин, чат, Жалайыр, Қарлұқ, Нукуз, Куйун [Құйын], Аз, Қоңырат, Құсшы, Тубай, Барын, Таңғұт, Арғын, Кенегес, Шынбай, Таймас, Джуркун, Найман, Барақ, Отаршы, Туман, Өкiрек Найман, Қыпшақ, Күрлеуiт, Сихиут, Жетi-мың, Адгу, Қалмақ, Iшкi Масит, Шункарлы, Ұйғыр, Iшкi-байри, Дүрмен, Бурқут, Шадбаклы, Татар, Адлу-оглы, Үйсiн, Меркит, Шұбырған, Мажар...

Бұл тiзiм, әрине, жалпы көшпелi өзбек тарихына қатысты әртүрлі деректерде кездескен тайпалардың жалпы тiзiмi ғана, оның iшiнен тама, кереит руларынан және ықтимал алшындық деуге болар сихиут, каанбайлы, адгу, адлу-оглы сияқты этнонимдер болмаса, бiз бірде бір реалды айқын алшындық этнонимнің бірде-біреуiн кездестiрiп отырған жоқпыз.

 

Осындай саралаудан шығар қорытынды мынау: Бүгiнде және өткен ғасырларда қазақ, қарақалпақ, ноғай, әртүрлі татарлар, өзбек, қарақалпақ халықтарының құрамында болған және бүгiнде бар ру-тайпалардың нақты халықтың этногенез дәуренiне қатысуы біркелкi болмаған, яғни бір ру-тайпа немесе тайпалар бірлестiгi екiншi бір халықтың қалыптасуындағы негiзгi ұйытқы болса, дәл сол атқа ие ру немесе ру-тайпалар бірлестiгi келесi бір басқа халықтың этногенез дәуренінде тек теңiзге тамған тамшыдай әсер еткен, яғни болмашы деңгейде ғана қатысып, көптің бірі ғана болған. Бұл - ру аттарын жөн-жосықсыз тiзбелей бермей әр халыққа қатысты әр рудың этногенездiк әсерi деңгейiн, сипатын (коэффициентiн) анықтай алу қажеттiлiгiн көрсететiн жәйт.

Бүгiнгi аталған халықтардың қалыптасу жолдары бір-біріне ұқсамайды. Әрқайсысының даму тағдыры түрліше өрбiген, соған қарамастан жалпылама түрде рулық құрамы жағынан көшпелi өзбектердің, қарақалпақтар мен ноғайлардың рулық құрамының бір-біріне ұқсас екендiгiн аңғару қиын емес, және де сол құраушы рулардың түгелi қазақтың орта және ұлы жүзiнен табылады да, кiшi жүзiнде кездеспейдi. Бұдан шығатын басты түйін:

Біріншiден,  алшындар 14-16 ғасырларда да (оған дейiн де) өзiндiк тегi мен құрылымдық сұлбасы бар жеке рулық-этникалық топ (топтар) болған.

Екiншiден, егер қыпшақ, найман рулары өзбекке, қазаққа, ноғайға, қарақалпаққа тараса, маңғыт пен қытайлар тек өзбек пен қарақалпаққа тарады, олардың қазақтағы үлесi тым аз. Ал алшындар өзбекке де, қарақалпаққа да қосылған жоқ, тұтастай қазаққа қосылды. Яғни алшындар 15-16 ғасырларда тұтастай қазақ халқының этногенезiне қатысқан, өйткенi нақ осылар біріншi болып қазақ атын иеленген болатын. Ал басқа халықтар этногенезiнде алшын рөлi болмашы, тiптi жоқ деуге де болады. Алшындардың аз бөлiгi ноғайлар арасында “Алаш” деген атпен қалып қойды.

Үшiншiден, алшын, жалпы кiшi жүз руларының аттарының 18 ғасырға дейiнгi тарихи құжаттарда аталмауының себебi қарапайым тарихи сәтсiз жазмышта жатқан болатын, яғни олар өздерiн біріншi болып “Алаш” деп атады, бірақ бұл рухани атау этнонимге айналмай тұрып-ақ әуелi жалпы ноғайлық, 16-17 ғғ-дан кейiн жалпы қазақтық екiншi атауға айналып кеттi; оның үстiне алшындар 15-16 ғғ бойына үнемi Ноғай Ордасының құрамында болғандықтан, тарихи құжаттарда кездесетiн ноғай, маңғыт секiлдi атаулардың көлеңкесiнде қалып қойды; алшындар біріншi болып ұмыт болған “қазақ” атауын 14 ғасырда айналысқа қайта түсірдi, бірақ тағы да есiм өзiне бұйырмады - бұл атау әуелi жалпы “еркiн”, “қарақшы”, “қаңғыбас”, “серi-рыцарь”, “жалдамалы жасақ” дегендi бiлдiре алатын, жұрттың бәрiне де танымал атауға айналса, артынан осы атауды бүкіл қазақ иеленiп кеттi. Сүйтiп меншiктелген екi атау да өзiне бұйырмады.

Кiшi жүз - алшындар 17 ғасырдың аяғына дейiн өздерiн “алаш” (алау, алағ) түрінде атаған, Жиембет жыраудың Есiм ханға “Алашыма ұран десермiн, ат құйрығын кесермiн” деген сөзiн жай ғана жалпылыққа қатысты қызыл сөз деп түсінуге болмайды, өйткенi “алаш” - нақты 17 ғасырдың бiрiншi жартысындағы алшынның екi бiрлестiгiнің – байұлы мен әлiмұлының реалды аты едi. Жаскiлең ақынның:

Алаш, Алаш болғанда,

Әлiм едi ағасы, Шолпан едi анасы, - дегенiнде де, осы тарихи дәуiрдің ақиқатын сақтаған реликтiлiк шежiрелiк таным жатыр. Өйткенi екi ағайынды алаштың, яғни әлiм мен байұлының iшiндегi үлкенi саналған әлiмдер едi. Алшын этнонимi, шамамен Тәуке хан заманындағы территориялық-әкiмшiлiк реформаларға, яғни үш жүздiк құрылымның қалыптасуына байланысты қолдан жасалған этноним едi, өйткенi бұл кезеңде “Алаш” есiмi әрi тек алшындық, әрi жалпықазақтық болып, шежiрелiк дәстүрде шатастыру туғыза бастаған болатын. Сондықтан орта жүзге берiлген “арғын”, ұлы жүзге берiлген “үйсiн” деген жалпылама атаулар қатарындағы ұйқас ретiнде “Алаш” есiмi “Алшын” болып өзгертiлген. Мiне, “алшын” деген этнонимнің тек 18 ғасырдағы орыс құжаттарында ғана кездесiп, оған дейiнгi деректердің ешбiр тұсында аталмауының сыры осында жатыр.

Нелiктен Алаш атауының өзi көне тарихи құжаттарда кездеспейдi?

“Алаш” дегенiмiз iс жүзiнде 14 ғасырдағы Үстiрт пен Маңғыстауда қалыптасқан есен-қазақтардың немесе айрақтылардың атауы едi. Бiрақ осы қоғамның қалыптасып үлгермей ыдырап кетуiне байланысты бұл атау да нақты, орнықты этникалық атауға айнала алмай қалды. Ал 15-16 ғасырлардағы Ноғай ордасының құрамында қалған есен-қазақтардың ұрпақтарынан қалған жекеленген жұрнақтар осы атауды жалпы атақ ретiнде сақтады. Бұл шежiрелiк атақ “Қазақ” сөзi сияқты айрықша танымал болды, бұл оның нақтылануына кедергi келтiрдi, өйткенi осы атты жамылған рулық топтардың саны көп болғанымен, сол рулардың адам санының аз болуы “алаш” атауының танымалдығымен қатар, алаш бiрлестiгiн аморфты, орнықсыз этникалық топ еттi, сондықтан алаш рулары сол заманғы үлкен ноғай руларының – маңғыт, қият, найман т.б. этнонимдерiнің тасасында қалып қойды. Алаш тобының басым бөлiгi қазақ халқына қосылса, қалған аз бөлiгi ноғай құрамында қалды, ал өзбек, қарақалпақ құрамында алаш атауы жоқ, өйткенi осы халықтардың этногенезiндегi алаштардың саны теңiзге төгiлген тамшыдай-ақ қана едi.

Алаш, қазiргiше айтсақ – Алшындар 17 ғасырға дейiн аморфты топ болғанына қарамастан, өзiнің этникалық құрылымын 14 ғасырда қалыптастырған едi, және олар сол қалыптастыруға қатысқан көне этникалық компоненттерi белгiлi жұрт.

Бұдан шығар қорытынды:

“Қырымның қырық батыры” немесе ноғайлы жырлары деп аталған ғаламат эпикалық комплекстің 14 ғасырға жататын аңыздық-озалдық негiзiн жасаушылар да, 16 ғасырдың соңында қазiргi тұрпатын жасағандар да осы алаш ортасы едi, сондықтан жырлардың авторы ноғайлы ортасы деген жалпылама анықтамамен қатар, нақты жасаушы орта нақты “алаш” ортасы деп айтқан дұрыс. Бұл; бiрiншiден, жырлардың авторы қазақ халқының өзi екендiгiн көрсетедi; алаш топтарының тек қазақ пен ноғайда ғана бар екендiгiн ескерiп, жыр авторларын ноғай-қазақ ортасы дегеннің де артықтығы жоқ.

                                                                    ***

Мына бір шежiрелiк тарихы бар өлең жолдарын тарихи хронология деңгейiнде қарастырып көрейiкшi:

Алаштан қазақ тараған

Ноғайлыға қараған

Жауға алдырмай ноғайлар

Бір-біріне жараған

Ноғайдан қазақ бөлiнiп

Үш жүз болып тараған

Осы жолдарда бейне бір тарихи рет бар сияқты, өйткенi өлеңнің әр жолы белгiлi бір тарихи кезеңдi көрсете алатындай әсер қалдырады.

Алаштан қазақ тараған... Өлеңнің біріншi жолында кездесетiн осы мәлiмет оқиғасы да уақыты жағынан ең алғашқысы болған. Яғни 1350-80 жылдары Алаш жiгiттерiнен алғашқы қазақ қауымы – есен-қазақтар құрылды.

Ноғайлыға қараған... Бұл - Едiге, оның ұлы Нуреддиннің (жырдағы Нұрадын) Ноғай Ордасын құрған кезi (1426-1440). Маңғыт руынан шыққан едiгелiк мырзалардың билiгi 1600 жылдарға дейiн созылды. Мiне, 1400 жылдардан кейiн ыдырап кетiп, шашыраңқы өмiр сүрген алаш-қазақтары осы Ноғай мемлекетiнің құрамында болып, ноғай атанды.

Жауға алдырмай ноғайлар, Бір-біріне жараған... Осы жолдың бір-біріне жараған деген сөз тiркесiне қарап-ақ, ноғайлардың кем дегенде екi бөлiктен тұратындығын аңғаруға болады. Олардың бірі - маңғыт руы сияқты үстемдiк құрған аға ноғай рулары болса, екiншiсi - ноғай атын жамылған алаш қазақтары сияқты аз (iнi) рулар едi. Мiне, осы (екi) ноғай бір-біріне жараған. Яғни алаш қазақтары озалдан-ақ ноғай iшiндегi ерекше, бөлек этникалық топ болған.

Ноғайдан қазақ бөлiнiп... Алаш қазақтарының, яғни алшындардың ноғайдан бөлiнiп, үлкен Қазақ хандығына қосылуы 1550-1600 жылдар аралығында өттi, осы кезеңнің 1555 жылдары - қазақтың қазаққа қосылуының басты уақыты болып саналады.

Үш жүз болып тараған... Бүкiл қазақ халқы ноғайдан бөлiнiп шықпаған. Ол тарихтан белгiлi жәйт. Сондықтан осы өлең-тарихтың алшын ортасында шыққандығын, бірақ жалпықазақтық болып түсінiлiп кеткендiгiн баса айтуға болады.

Қырым жырларының генезисi

Мұрын жырау - жалпы қазаққа таныс емес деуге болатын тұлға, күнi бүгiнгi жағдайда ол тек маңғыстаулық, адайлық провинциал деңгейдегi тарихи тұлға ретiнде ғана таныс,  маңғыстаулықтардың да оны танып-бiлуi келiсiп тұрған жоқ, Маңғыстау ғұмырбаяндық пантеонында Мұрын-жырау - екiншi қатардағы тұлға ретiнде қабылданған жайы бар. Шындығында Мұрын жырау – 20 ғасырда танылуының сәтi түспесе де, ұлттың Әуезов, Сәтбаев, Сүлейменов, Есенберлин, Ақышев, Жұмабаев, Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай сияқты таңба-тұлғалары (знаковые фигуры эпохы) қатарында тұрған адам. Оның бағасын тек қырым циклiнің ғаламат рухани, тарихи ақпаратты сақтап жатқан мұра екендiгiн сөз жүзiнде ғана емес, iс жүзiнде дәлелдегеннен кейiн ғана түсіне алдық. Бiз 14 ғасырдағы белгiсiз, еш жерде, ешбiр тарихи құжатта айтылмаған есен-қазақ тарихын тек осы жырлардан алып отырмыз, яғни Мұрын жырау қалдырған 30 жыр бiзге тұтас бiр ғасырдың күңгiрт тұстарына сәуле түсірiп тұр. Әрi бұл белгiлi болған мәлiметтер тек Маңғыстау үшiн ғана емес, бүкіл Қазақтың этникалық, рухани қайнарын аршып алуда да зор маңызға ие. Сондықтан 21 ғасырда Мұрын жыраудың Асан қайғы, Әз Жәнiбек, Абай сияқты мыңжылдықтар көлемiндегi тұлғалар қатарында өзiнің тиiстi орнын табатындығына сенiммен қараймыз.

Оны жақсы, жақсы деп қайталай бергеннен жақсылығы анықталмайды, оған жету үшiн оның мұрасының жетiстiгi мен кеңшiлiгiн көрсете бiлу керек.

Қырым жырлары циклiнің қалыптасуы туралы мынандай жасалу кезеңдерiнің болғанын атап көрсетуге болады.

Эпос алдындағы кезең 14 ғасырға дейiнгi жүзжылдықтар мен мыңжылдықтар	Бұл бүгiнгi жырлардың iшiнде сақталып отырған парфиялық, ұрым-бұлғарлық, половецтiк, башқұрт-мадиярлық, оғыздық, аландық мифоэпиканың жекеленген фрагменттерi, сөздерi мен ұғымдары, сарқыншақтары.
I кезең 14 ғасыр	Есен-қазақ қоғамында көне жергілiктi (арал-хасарлылық немесе оғыз-қаңлы-қыпшақтық этникалық-мәдени орта) және сырттан әкелiнген (черкес-қазақ-половец, алан-асс, т.б.) аңыздар мен мифтер, жырлар негiзiнде және нақты есен-қазақ қоғамында болып өткен аса маңызды оқиғалар (есен-қазақ ерлерiнің жорықтары мен ерлiктерi, iшкi бақталастықтары, т.б) негiзiнде есен-қазақ жырлары (не аңыз циклдерi) қалыптасты.
II кезең 15-16-ғасыр/strongлар[296]	16 ғасырдың аяғындағы Ноғай қоғамының ыдырауына, өркениеттiк күйзелiске қарсы рухани жауап ретiнде бүгiнгi ноғайлы жырлары, яғни Қырымның қырық батырлары циклi қалыптасты. Жаңа нұсқалы жырды жасаушы белгiсiз Жыраулар жаңадан ойлап тапқан жоқ, тек 14 ғасырдағы есен-қазақтық озалдардағы бас кейiпкерлердің есiмдерiн Ноғайлы тарихында аты мәшһүр болған Едiге және оның ұрпақтарының, т.б. кiсiлердің аттарына ауыстыра салып жыр жасады. Көне жыр негiзiн пайдаланып, жаңа жыр жасауды компиляция (ұрлық) деп атайды. Бұл - барлық әдеби-фольклорлық дәстүрге тән үрдiс, сондықтан бұған баға тек тарихи бейтараптық сапада ғана берiлуi керек.
III кезең 17-19- ғасырлар	Ендi таза қазақ этникалық ортасында айналысқа түсе бастаған ноғайлы заманының жырлары екi сипатты тағдырға ие болды. Біріншi тобы - кейбір едiге-тектi (Орақ-Мамай, Қарасай-Қази) және рулық иесi бар (Ер Көкше - Ер Қосай - уақтық, Қобыланды - қыпшақтық, Шора - тамалық) жырлар кеңiнен таралып, олардың әр жыршылық-аймақтық нұсқалары (варианттары) пайда болды. Екiншi тобы - рулық иесi болмағандықтан және едiгелiк-ноғайлық топқа кiрмегендiктен (жеке батырлар, Қарадөң ұрпақтары) тек бастапқы қалыптасқан (алшын мен этникалық ноғайлар, оның iшiнде байұлы мен адайда) рулық-тайпалық ортада, кең таралмай, өзiнше бір реликт түрінде сақталынып қалды. Екi топтағы жырлар кейiнгi ғасырлардың әлеуметтiк, мәдени, дiни, саяси өзгерiстерiне, аймақтық рулық-этникалық шығармашылық орталардың белсендiлiгiне байланысты жаңа сөздермен (қалмақ, кейбір әулие, адам, жер, ру аттары, т.б. сөздер) толықты.

 

Бүгiнгi қазақ батырлық жырларының 18 ғасырға дейiнгi ноғайлылық деп аталатын бөлiгi[297] түгелдей осы кезеңдерден өткен, яғни бүгiнгi жыр нұсқаларына негiзгi сюжеттiк-ситуациялық база болған 14 ғасырда Маңғыстау мен Үстiрттің жергiлiктi аңыздары мен әңгiмелерi.

______________________________

 

Қырға шығып кету және Алаш оғландары

Қырым циклiнің кейбір жырларында белгiлi бір ноғай тобының бөлiнiп, басқа жаққа қоныс аударуы туралы әңгiмелер кездесiп тұрады.

Мысалы, бөлiну “Қарғабойлы Қазтуған” деген жырда бар, мұнда ноғай халқы кеңес (Темiрдің Жемге құйған тұсында) құрып, нәтижесiнде басқа жаққа көшiп кетпек болып уәждеседi. Асан қайғы Сыр суын жағалап Нұрдың Қарабайырына көшпек болса, Әдiл Жәнiбек сол жерде қалмақшы болады. Бұл да Жәнiбектен Асан қайғы бастаған топтың бөлiнiп кетуiн көрсетедi. Ал Қазтуған болса елден ерек, тiптi басқа жаққа көшпекшi болады.

Әрине, мұны жеке кейiпкерге тән әрекет деп те түсінуге болар, бірақ басқа да осындай мысалдарда белгiлi бір топтың көшiп кету әрекетiнің кездесуiне қарап, осылардан бір тарихи құбылыстың сарынын көргендей боламыз. “Айсаның ұлы Ахметте” Алау мен Айса бастаған қауым үлкен ноғайдан бөлiнiп кетедi. Бірақ Асан мен Абаттың делдалдығы арқасында қайта оралады. “Асан қайғы, Абат, Тоғанда” Асан мен Абат Жәнiбек ханнан Ащыбас-Шаттың бойын алады. Мұндағы ханның бергенi берген-ау, бірақ Асан қайғының Абатқа айтқан сөздерiнен-ақ бөлiнгiштiктің сарынын көруге болады:

Сұрашы, балам, сол жердi

Берсе егер ол жердi

Шыңғырлаудан кетермiз

Шатқа таман жетермiз

Ноғайды ертiп барып бiз

Атын бөлек етермiз.[298]

Бұл жердегi ноғайды ертiп барып “атын бөлек етермiз” деген жолдарынан жаңа (қазақ) этногенезiнің басталуын байқағандай боламыз.

__________________________

 

Осы келтiрiлген екi жырдағы ұқсас оқиғалардағы жер-су атауына назар аударар болсақ, Қазтуған жырында ноғайдан бөлiнудің басталған жерi Темiрдің Жемге құйған тұсы, яғни бүгінгi Ақтөбе облысының жерi болып табылады. Бұл жерде Темiр мен Жем қиылысы бастапқы нүкте ретiнде көрсетiлген. Ал Асан қайғы, Абат, Тоған жырында бастапқы нүкте Шыңғырлау болса, соңғы, баратын нүкте Шат, Ащыбас, Жем деп аталады. Екi жырда осы жерлерге маршруттың бастапқы және соңғы сипаттары берiлгенiмен, нақ осы Ащыбас-Шат деген жердің Темiрдің Жемге құйған тұсы деп топшылауға толықтай болады.[299]

Үшiншi осындай оқиғалы жыр – “Айса ұлы Ахметте” жер аты нақтыланбайды.

Осы үшеуiнде де адам аттарының келтiрiлуiнде де, белгiлi бiр заңдылық бар. Үш жырда да Асан қайғы, екi жырда Жәнiбек аты кездеседi, екi жырда кездесетiн Абат, Әмет және Ахмет есiмдерiнің бiр ғана эпостық образдың есiмiнің варианттары болатындығын дәлелдедiк, сол сияқты үш жырдағы Қазтуған – Тоған – Асан[300] және Айсыл – Айса – Асан есiмдерiнің барлығы да бiр образдың есiмдiк нұсқалары екендiгiн де сенiмдi түрде айтуға болады. Олай болса, үш жырдан да бiз тек Асан қайғы – Жәнiбек – Абат немесе Әмет үштiгiн көремiз. Бұл – шамамен 1330-50 жылдар, яғни Жәнiбектің хан болған тұсы, не болмаса, хан болғанға дейiнгi бiр аймақтық рулық-тайпалық бiрлестiктің арасында тұрған кезi. Жыр оқиғаларынан тарихи ситуация iздер болсақ, болашақ есен-қазақ қауымдарына ұйытқы болған топ Жәнiбек хан кезiнде Ащыбас-Шатта тұрған, кейiн сол жерден кеткен болып шығар едi. Бiз осы топты шартты түрде есен-қазақ деп атадық, жырдағы Айрақты елi атымен де айрақтылар деп атадық, дегенмен олардың басқа тарихи-аңыздық атауы да бар екендiгiн айтуымыз керек. Бұл – Алаш жiгiттерi деген атау.

__________________________

 

Алаш оғландары. Аңыз бойынша Алаша хан - қазақтың біріншi ханы болса, Абат (бұл жерде Әмет) - оның баласы, яғни қазақтың екiншi ханы. Шоқан Уәлиханов Алаш туралы өзiне белгiлi аңыз дерегiне талдау жасай отырып, нақты тарихи мағлұмат айтады:

‘’Аксак-Темир в первый свой поход на Тохтамыша, проходя через кочевье казаков Каракума, заметил их, разгромил их улусы и повесил двух ханов - Амета и Самета[301] - и отправил к ним для распространения истинных правил веры и для искоренения шаманства учителей машаиха’’.

Осы шағын сөйлемдер iшiнде бірнеше дара дерек келтiрiлген.

Біріншi - шамамен 1391-92 жж Ақсақ Темiр Тоқтамысқа жорық жасауға бара жатып, жолшыбай қазақ жұртын ойрандап кеттi.

Екiншi - ойран болған жұрттың орналасқан жерi немесе нақты шайқас болған тұсы көрсетiлген, ол - Қарақұм, тарихи қисын бұл Қарақұмды Арал маңы Қарақұмы дегендi жөн қылғызады.

Үшiншi - қазақ хандарының аттары аталған, олар - Әмет пен Сәмет.

Төртiншi - ойрандау себебi көрсетiлген, ол - қазақтардың дiнсiздiгi.

Шоқан осы оқиғаның 1391-92 жылдардың бiр сәтiнде болғандығын атап кәрсетедi, бiрақ бүгінгi атқарылған саралау, салыстыру жұмыстарының нәтижесiнде айтар түйінiмiз – Шоқан келтiрген аңыздың нақты бiр оқиға емес, сол заманғы тарихи оқиғалардың жалпы ағымы, жүрiсiне байланысты қалыптасқан тарих ауанын көрсетер жиынтық аңыз болып табылатындығы. Ақсақ Темiр әскерлерiнің Тоқтамысқа бара жатып, жолшыбай кездескен қазақылық етушi топтардың бiреуiн, немесе бiрнешеуiн талқандап кетуi әбден ықтимал жәйт, бiрақ Ақсақ Темiрдің нақты Әметтi Сәметiмен қоса өлтiруi, дiн үйретуге машайықтарды жiберуi нақты оқиға бола алмасы анық, өйткенi реалды Әметтің 1391 жылға дейiн тiрi жүруi күмәндiлеу. Аңыз жалпы тарихи болмысқа баға берiп, қорытынды жасаған. Ең бастысы – шамамен 19 ғасырдың орта тұсында хатқа түскен Шоқан аңызының есiмдiк, ситуациялық сипатының қырымдық цикл жырларындағы осындай сипаттарға абсолют деңгейде сәйкес келуi, мұның өзi аз емес.

Әмет пен Сәмет хандар эпикалық образдар болғанымен, олардың нақ осы сақталған аңыздық образының қалыптасқан уақыты айқын. Бұл жерде Шоқанның осыдан бір жарым ғасыр бұрынғы жазған ой-пайымдарын еш өзгертпей беруге болады, өйткенi ол аңыздың тарихи тенденциясын барынша дұрыс түсінген. “Собственно отдельный союз казаков произошел вторым из поколений (ногайских) и узбекских; время этого переворота неизвестно, но было незадолго перед Тамерланом, который в походе своем на Тохтамыша (1392) убил детей первого киргизского хана Алача”.[302]

Мұндағы қырғыздардың (қазақтардың) біріншi ханы - Алаштың балалары делiнедi, олар - Әмет пен Сәмет,[303] яғни Абат батыр. Бұл жерде Асан қайғы мен Алаштың бір деңгейдегi, бір тектi образ деуге болады, өйткенi олардың екеуi де бір Абаттың немесе Әметтің әкесi рөлiн атқарып отыр. Егер Ақсақ Темiр 1391-92 жж Алаш балаларын өлтiрген болса, онда Алаштың өзi сол көрсетiлген уақыттан сәл ертерек өмiр сүрген болып шығады.

 

Есен-қазақтар (Айрақтылар) деген кiмдер? Ал осы қазақылық етушi батырлардың этникалық ортасы қандай болған? Шоқанның сөзiн жалғастырсақ: “Собственно прямыми потомками первых казачествующих батыров, давших первичную самобытную жизнь союзу их, почитают Меньшую орду... Посему название алчин, собственное имя племени всей орды, производят от имени первого законника - бия Майки казаков”.[304]

___________________________

 

Бұл - Шоқанның тағы бір сөзi, мұнда ол “қазақ” деген қоғамды ең біріншi болып құрған ортаның атын дәл және ашық айтады. Өйткенi Шоқан үш жүздің баласы емес, одан оқшау да жоғары тұрған төре тұқымының өкiлi, сондықтан ол 20 ғасырдағы сауатты қазақтардың, оның iшiндегi зиялы қауымның, оның iшiнде өте бiлiмдi, зерделi тарихшылардың айықпас дертiне немесе артына қарап басылған ен-таңбасына айналған рушылдық, жүзшiлдiк, жершiлдiк түсінiктен ада болған едi, сондықтан да тарихи қисынды ашық жазып қалдырған болатын. ‘’Начало народа казаков или алач, как казаков, предание это определяет довольно положительно; Если Тамерлан, в первый свой поход в 1392 (1391)г на Тохтамыша, убил детей Алача и первого хана казачьего, то приблизительно можно полагать, что сам Алач мог жить в середине 14-столетия’’...

Приволные и обширные степи киргизские, как Украина для Руси, сделались местом стечения удальцов и батыров, искавших свободу и богатство в добычах. Если русские казаки, запорожские и донские, очень скоро составили отдельную и харатерную народность, более или менее различную от великорусского населения, то нет сомнения, что смутные времена междоусобий орды, выгоняя не отдельные личности, как на Руси, а целые племена, способствовали к образованию отдельной казачьей общины из разнородных племен; - как русское казачество составилось из союза только разнородных и разноплеменных личностей. А потому начало союза Алач, татарских казаков, как казачества, я принимаю вполне и думаю, что миф киргизский о Алаче и Аласе, как выражение этого начала, имеет основание. У народов азиатских свобода и независимость могли обусловливаться только в лице отдельного хана и своего родоначальника. ...Малая орда, как мы заметили выше, происходит от первых бродяг-основателей.[305]

Шоқанның берген этникалық-рулық атауларын бүгiнгi тарихи нормаларға сай берсек – 14 ғасырдағы қазақылық құрған еркiн кеткен есiл ерлердің негiзгi бөлiгi бүгiнгi алшындарға ұйытқы болған 14 ғасырдың *дей-алшындары болып табылады. Бүгінгi үш топты алшын мен сол заманғы *дей-алшындардың рулық-этникалық құрылымында көп өзгешелiк болған, сондай-ақ алаш атауының бүгінгi мағынасы мен сол ғасырдағы мағынасы да өзгеше болған, сондықтан атаулар мәселесiнде басы артық шатастырудың болмауын ойлап, 14 ғасырдағы қырға шығып кеткен қазақтарды бір ғана шартты атаумен “Есен-қазақ” деп атадық.

_________________________________

 

                                                                       ***

Қазақылық қалай қалыптасады? Бұл сауалға жауап iздер болсақ, алдымен тағы да Шоқанға жүгінуге тура келедi. Ол бұл жерде алғашқы қазақ (алаш) қауымдарының қалыптасу жолын шамалап көрсетедi: ‘’то нет сомнения, что смутные времена междоусобий орды, выгоняя не отдельные личности, а целые племена, способствовали к образованию отдельной казачьей общины из разнородных племен’’ - яғни “қырға шығып кететiндер” - тек зорлыққа төзбеген жеке қашқындар ғана емес, тұтас аз ауылдар мен рулар да болған. Бiз осы шоқандық пайымды тұтастай қабылдай отырып, тек мәселенi тереңiрек және толығырақ қарастырып көремiз. Ендi осы ақиқат тарихи айғақтарды сол аңыз күйiнде, немесе Шоқан айтқан екi-үш ауыз сөз күйiнде қалдырмай, ары қарай дамытатын болсақ, онда осы екi-үш ауыз сөзден бірнеше күрделi мәселелер туындайды.

Біріншi – 14 ғасырда қалыптасқан алаш-қазақ қоғамының нақты географиялық сипаттамасын жасау, яғни “қай жерде пайда болды?”, “қай жерге көштi?”, “қай жерлерге таралды?” деген сияқты кеңiстiктiк сипаттағы сауалдарға нақты жауап беру.

Екiншi – 14 ғасырда қалыптасқан қазақтардың сол ғасырдағы тарихын нақты зер-кесте (хронологиялық рет) арқылы көрсету, яғни қай жылы, қай жылдары болды, бүйттi-сүйттi деген сауалдарға жауап беру. Сондай-ақ 14 ғасырға дейiнгi және одан кейiнгi қазақ-алаш тарихын қысқаша саралау.

Үшiншi - осы қазақ-алаштың қалыптасу уақыты мен кеңiстiгiн анықтауға тiрек болып отырған негiзгi материал - батырлық жырлардың, қырым циклiнің өзiнің қалыптасқан кеңiстiгi мен уақытын, оны жасаушы шығармашылық ортаның iшкi сипаттамасын анықтауды өз алдына жеке мәселе ретiнде қарастыру. Жалпы ноғайлы заманының жырларының қалыптасу мәселесiне жаңаша үңiлу.

Төртiншi - алғашқы үш мәселенi айқындау арқылы 14-16 ғасырлардағы ноғай-қазақ, алшын руларының қалыптасу мәселесiн айқындау. Жалпы батыс даламен байланысы осы ғасырларға кететiн кiшi жүздiк рулардан басқа орта, ұлы жүздiк руларды да атап көрсету.

Жалпы қазақшылықтың қалыптасуы жөніндегi Шоқанның пiкiрлерi қысқа да болса (бүгiнгi қазақ ғалымдарының көк мылжыңына қарағанда) нақтылығымен, дәлдiгiмен көзге түсетiнiн айту керек. Оның осы мәселе жөніндегi жазғандарынан тағы да өзгертпей келтiрер болсақ: “Приволные и обширные степи киргизские, как Украина для Руси, сделались местом стечения удальцов и батыров, искавших свободу и богатство в добыча”. Мiне, Шоқан 14 ғасырдағы қазақшылықтың пайда болуын еркiндiктi қалаған дала батыр-серiлерi мен байлық аңсаған қарақшылардың Даланың осындай өмiрге оңтайлы тұстарына шоғырлануымен түсіндiредi.

Гумилев осындай шоғырлануды “консорция” дейдi. Мұндай шоғырланудың негiзгi екi жолы - жекелеген қашқындардың жиналуы мен тұтас топтар мен ауылдардың, рулардың жиналып, қауымдасуы болатындығын Шоқан дәл атап көрсеткен болатын. Ол осы екi шоғырлану жолының мөлшерiне қарай, кейiнгi орыс-украин казачествосына негiз болған бастапқы Дон-Днепр қазақшылығы мен бүгiнгi қазақ халқына негiз болған Қыр қазақтарының екi түрлі бағытта этникалық топ болып қалыптасқандығын да орынды келтiредi: “Если русские казаки, запорожские и донские, очень скоро составили отдельную и характерную народность, более или менее различную от великорусского населения, то нет сомнения, что смутные времена междоусобий орды, выгоняя не отдельные личности, как на Руси, а целые племена, способствовали к образованию отдельной казачьей общины из разнородных племен; - как русское казачество составилось из союза только разнородных и разноплеменных личностей. А потому начало союза Алач, татарских казаков, как казачества, я принимаю вполне и думаю, что миф киргизский о Алаче и Аласе, как выражение этого начала, имеет основание. У народов азиатских свобода и независимость могли обусловливаться только в лице отдельного хана и своего родоначальника. ...Малая орда, как мы заметили выше, происходит от первых бродяг-основателей”.[306]

____________________________

 

Яғни Алтын Орданың батысы мен шығысындағы осындай екi қазақшылық аймағының қалыптасуы екi түрлі жолмен өрiстеген. Бірақ тек осы екi түрлі жолдың біреуi ғана тән болды деу қалыптасу дәуренiн тым қарабайырлау ету болар едi, сондықтан Шоқанның тұжырымын былайша өңдеңкiреп жеткiзуге болады:

Біріншi - екi қазақылық ету ареалында да қауымдасудың екi түрі (жекеленген адамдар мен жекеленген рулық қашқын-топтар) тұрақты болған.

Екiншi - екi қазақылық ету ареалының да 13-14 ғасырларда ең бастапқы ұйытқысы болғандар - 13 ғасырға дейiнгi осы мекендеген половец, печенег-оғыз және шеркеш немесе қондыкерлiк қазақтар едi. Бірақ 14 ғасырдың ортасынан бастап екi қазақылық топтың арасында айырмашылықтар ұлғая түсіп, олардың кейiнгi тағдырлары да, этникалық құрамы да басқаша болып шықты.

Днепр-Тана далалық аймағындағы 1300-жылдан кейiнгi селдiреп қалған половец немесе қондыкер қазақтары шеркештер, алғашқы кездерде алан, басқа қыпшақ-половецтердің, қара клобуктардың есебiмен толыққанымен, ұзақ уақыт бойына елеулi күшке айнала алған жоқ, 14-15 ғасырлар бойына олар өзен қамысына тығылған азын-аулақ тобыр күйiнде қалды. Олар тек 16 ғасырдан бастап, Ресей мен Ураинадан қашып-пысқандардың есебiмен толығып, тарих сахнасына ұйымдасқан күш ретiнде шықты. Карамзин 1549 жылғы Тана (Дон) қазақтарының атаманының атын Сарыазман деп аталғанын, сондай-ақ Дон қазақтарының бет келбетiнде европалық тұрпатпен қатар азиялық тұрпаттың да бар екендiгiн жазады. Орыс тарихы үшiн батыр-серi, бүгiнгi қазақ үшiн қанiшер болған Жармақтың (Ермактың) аты да оның тегiнің кiм екендiгiн көрсетедi, қалай болғанда да казактар (қазақтар) 14-15 ғасырларда толықтай қыпшақ тiлдi болған. Бірақ осы қазақтар арасында славян элементi мен христиан сипатының белең алуына байланысты олардың этникалық сипаты өзгерiп кеттi, 17-19 ғасырлар қазақтары (казактары) iс жүзiнде славян халықтарының біріне айналған этнос болып шықты.

Ал Қырдағы қазақтардың да негiзiн құраған қондыкерлiк қазақтар болды, олар алан, түрікпен, басқа да шағын рулық топтар мен жекеленген қаңғыбас пенделер есебiмен толығып, 14 ғасырдың аяғында-ақ кәдуiлгi көшпелi тайпалар бірлестiгiне айнала бастады. Бұл қауымдасу дәуренi аяқталмай қалды, бірақ 14 ғасырдағы есен-қазақтардың ұрпақтары бүкiл Дештi-Қыпшаққа таралып, қазақ атын кеңiнен танымал еттi, бүгiнгi қазақ мемлекеттiгi мен халқын қалыптастыруда елеулi рөл атқарды. Есен-қазақ қауымдастықтары ыдырап кеткеннен соң, аты көп болғанымен саны аз, бытыраңқы тұрған олардың тағдыры негiзiнен екi жолмен дамыды.

Бірі - аймақтағы шығыстан келген жеңiмпаз үстем тайпалардың iшiне кiшi, кiрме статусында сіңiп кету тағдыры.

Екiншiсi - кiлең ойдан қашқан, қырдан қашқандардың бір қауымға бірігiп, территориялық шағын бірлестiктер құруы болды. Мұндай құранды бірлестiктер әр аймақтан келген әртүрлі тiлдi, дiндi тобырлардан тұрғанымен негiзгi ұйытқы болатындар – 13 ғасырға дейiнгi тарихи көршiлiгi мен туыстығы бар топтардың iрi жұрнақтары едi.

Мұндай жаңа бірлестiктер де, жеке жұрнақ-топтар да жалпы далалық-аймақтық саяси-әлеуметтiк иерархияда тебiлгендер мәртебесiне ие болған болатын. Кез келген дау-дамайда, күнделiктi жер, жайылым, су мәселелерiнде үлкен (шығыстан келген жеңiмпаз) аға рулардан жеңiлiп қалатын, өйткенi далалық рулық хұқ жеңiлгендер мен тебiлгендер үшiн, ең алдымен - саны аздар үшiн жұмыс iстемейтiн, ол – “атадан алтау туғандардың”, яғни саны көптердің хұқы едi. Ал дауды бейбiт шеше алатын билер хұқының қалыптасуына жаңа қоғам (этногенез бен консолидация) жағдайында бірнеше ұрпақтың өмiр-уақыты қажет болатын.

Әлеуметтiк және рулық теңсiздiк жағдайында теперiш көрiп шеттетiлгендердің бір бөлiгi ортақ ережеге бағынбай, шетке, қырға шығып кете бастады.

Қырға кетушiлердің құрамы мен сипаты:

1. Жеке адамдар - кез келген рудың, халықтың қылмысты болған немесе теңсiздiк зорлығына төзбеген батыл тұлғалары болатын.

2. Жеке рулық топтар - бұлар көбiнесе 1220-50-жылдарға дейiнгi сол аймақты мекендеген iрi ру-тайпалардың тiрi қалған жұрнақ тобырлары болатын. Олар қырға кетiп, жекеленген адамдар мен топтар есебiмен толығып тұрды. Тонаумен айналыса бастады. Бұлардың жауынгерлiк қабiлетi орташа жалпы уақыттық көрсеткiштен жоғары болды.

3. Бұлар бірте-бірте айналасындағы жеңiмпаз көшпелiлерден тiлi, дiнi, шаруашылық типi, әдет-ғұрпы жағдайынан бірдей болып кеттi. Тек олар ежелгi рух пен шығармашылықты[307] сақтап, айналасынан ерекшеленiп тұрды.

4. Саны аз, тегi бөлек ру саяси-әлеуметтiк теңсiздiк жағдайында басқаларға сіңбеген жағдайда жатаққа айналады, ал жатақ болмау үшiн жұрттан безiну қажет болды.

Сонымен, 1290-1310-жылдар аралығының бір кезеңiнде Тана (Дон) мен Қобаңнан (Кубаньнен) қазақ деген эпикалық этнонимдi алып келген қыдыр-қазақтар (немесе қондыкер қазақтар - *дей-байұлдар), сондай-ақ қыпшақ тiлдi болып кеткен аландар, т.т. 1300-1310 жылдар кезiнде-ақ Алтын Орда мемлекетiнің орталығы болған Едiл мен Жайықтан империяның шеткерi аймақтарына ығыса бастаған деуге негiз бар. 14 ғасырдағы Алаш жiгiттерiнің өмiр тарихының хронологиясын тек шамалап қана, Алтын Орданың хандарының ел билеген тұсымен ғана көрсетуге болады.

Біріншi - Өзбек хан билеген шақ (1312-1341). Бұл тұста Қыр-Үстiртте шетке шыққандардың азын-аулақ топтары тұрғандығы анық. Олардың құрамында негiзгi болып, 13 ғасырға дейiнгi осы аймақты мекендеген жергiлiктi оғыз-қыпшақ тiлдi ру-тайпалардан қалған бірлi-жарлы ру-ауылдар құрағандығын тұспалдауға болады. Бұл тұс - Өзбек ханның ислам дiнiн бүкiл мемлекеттiк еткен тұс. Бұл тұс - керуен жолдардың империялық деңгейде абаттандарылған кезi, сол замандағы ең озық коммуникация жүйесi осы Өзбек ханның тұсында жасалды. Бұл тұс - Харазым аймағын Өзбек ханның аймақбасшысы Тұғлақ-Темiрдің билеген тұсы. Осы кiсi есiмiнің Абат жырында Тулақ хан деген образбен сабақтас екендiгiн топшылауға болады, соған қарағанда Алаш қауымы Өзбек хан тұсында қалыптаса бастағанын көрсетедi.

___________________________

 

Екiншi – Жәнiбек немесе халық жадында Әз Жәнiбек деп аталған ханның билiк еткен тұсы (1342-1357). Бұл кiсi ханға үлкендеу кезiнде отырған, сондықтан ол хан болмай тұрған кездерде-ақ (1330-40) алаш жiгiттерiмен  қарым-қатынаста болған деп болжауға мүмкiндiк бар. Осы батырлар Жәнiбекке билiктi ағасы Тыныбектен және iнiсi Қалдыбектен тартып алуына көмектескен де шығар. Бірақ аңыз бен жыр алаш жiгiттерiнің Жәнiбекпен араздасуы туралы баян қылады, осы кездегi Қырға кету оқиғасын айтады. Осы оқиғаның дәл уақытын айту қолдан келмес, тек шамамен, дөңгелектеп алынған Қырға шығып кету датасын айта аламыз, ол - 1350 жыл (1350-55). Осы кезден бастап Есен-қазақтар iрi және жеке-дара саяси-әскери күш ретiнде көрiне бастаған деуге болады.

Үшiншi - Бердiбек хан және одан кейiнгi көп хандар кезi (1357 жылдан 1360-80 жылдар аралығы). Аңыз алаш жiгiттерiнің  Бердiбек хан кезiнде  Ордаға қайтып келгенiн, Алтын орданың жарты жұртын билегенiн айтады, яғни бұл кезде есен-қазақтар біраз жерде билiк жүргiзiп, әскери қуатты күшке айналғандықтан Бердiбек хан осындай реалдылықпен есептесуге мәжбүр болған сыңайлы, ал жарты жұртты билеуi - iс жүзiнде біріншi қазақ хандығының өмiр сүруi деген сөздi бiлдiрер.

Төртiншi кезең - Едiге мен Тоқтамыс, сондай-ақ Ақсақ Темiр кезеңi (1360-70 жылдардан 1400-05 жылдарға дейiнгi аралық). Бұл кезде алаш қауымының iшкi жiкке бөлiнудi (партиялықты) және сыртқы дүрбелеңдi басынан кешiргендiгi анық, өйткенi Тоқтамыс пен Едiге, Тоқтамыс пен Темiр арасындағы теке-тiрестерде осы есен-қазақтардың үш партия (едiгелiк, тоқтамыстық, сiрә, ақсақ темiрлiк партиялар) жағында олардың жалдамалы гвардиясы немесе жай жасағы ретiнде бір-бірімен соғысуға мәжбүр болған деуге негiз бар. Бүгінгi қазақ қана емес, бүкiл қыпшақ тiлдi кеңiстiктің осы Едiгенi де, Тоқтамысты да iс жүзiнде өз адамы ретiнде санауы, Ақсақ Темiрдi де эпикалық образ ретiнде қадiр тұтуы да осыған мегзейдi. Бұл қатарға маңғыстаулық әулиелер туралы аңыздардағы дiн үшiн болған қақтығыстарды, климаттың құрғақтана бастауын, керуен жолдардың қалыпты ырғағының бұзылуы, т.б. қосымша, жанама факторларды да қосуға болар.

Қырға шығып кеткендер, Гумилевтің терминологиясын пайдаланып көрсетер болсақ, консорция мүшелерi едi. Консорция - бір дүниетанымға арқа сүйемегенiмен, бір типтi қимыл-әрекетке сүйенген, бір тарихи тағдыр біріктiрген адамдардың тобы едi. Осы үстiрттiк-маңғыстаулық консорция бірте-бірте субэтносқа, яғни жаңа рулық-тайпалық қауымдастыққа айнала бастаған едi, тек тарих оны жеке субэтнос дәрежесiне жеткiзбей, желкесiн қиып жiбердi. Жаңа тайпа, халық пайда болған жоқ, оның есесiне есен-қазақ субэтносының шашырандылары бүгiнгi қазақ, түрікпен, басқа да қыпшақ тiлдi халықтардың 15-16 ғасырлар этногенезiне субстрат ретiнде де, аймақтық этникалық компонент ретiнде де қатыса алды. Сондай-ақ, есесiне олардың фольклоры бүкiл ноғайлы эпикалық комплексiнің бет-бейнесiн жасаушы қайнар болды.

Есен-қазақтардың этникалық құрамы

“Жаңбыршыұлы Телағыс” жырында Муса-Мамай жұрты мен Асан қайғының жағындағы ноғай-қырым жұрты екi бөлек жұрт ретiнде көрiнедi. Жыр барысында олар бір-біріне қарсы да тұрады. Әмет батырда Әмет-Алаудың он шақты үйi Қарақобданың Елекке құйған жерiнде отырады. Жырда мұнымен бірге басқа да қараноғайдың да елi отырады деген жолдар бар, осыған қарап-ақ, тағы бір бөлек жұрттың бар екендiгiн сезiнуге болады. Әмет батыр көмек сұрап келгенде, Жаңбыршының қаңғырып шетке шығып жүрген ноғайға әскер бере алмаймын, жөніңнен қалма, кете бер деуiнде де эпикалық ноғайлы қоғамындағы iшкi топтарға бөлiнушiлiк сарыны жатыр.

Қыр қазақтарын қалыптастырушылар кiмдер? Оны абсолюттiк дәлдiкпен айту ендi мүмкін емес, өйткенi бірнеше ғасыр өттi, әрi жазба тарихи құжаттар жоқ. Сонда да осы қауымды құраушылардың негiзгi топтарын атап көрсетуге болады.

Біріншi және екiншi этникалық субстрат - 1290-1310-жылдар аралығындағы бір уақытта хан жарлығымен Қобаң мен Тана-Днепр аймағынан Едiл-Жайыққа қоныс аударған болашақта “ноғай” деп аталатын жұртты қалыптастырушы ру-тайпалардың бір бөлiгiн осындай этникалық субстрат деп қарастыруға болады. Едiл-Жайыққа қоныс аударған дей-ноғайлар біртектi емес, құранды жұрт едi. Оның негiзiн құраушылар – 13 ғасырдағы әскербасы Ноғайдың қарауындағы түрк-моңғолдың жеңiмпаз руларының өкiлдерi болса, екiншi әлеуметтiк-иерархиялық сатыда тұрғандар - бұрынғы қыпшақ-половецтер мен қыпшақтанған қондыкер қазақтардың, қарақалпақтардың, аландардың тiрi қалған жұрнақтары едi. Мiне, осы топтың шеттетiлгендерi – қондыкер қазақтары (*дей-байұлдар – дон-қобаңдық половецтер) мен Алау жұрты (аландар) едi. Нақ осы екеуi қыр қазақтарының этникалық негiзiн құрады.

Үшiншi этникалық субстрат - Маңғыстау мен Үстiртте моңғол шапқыншылығына дейiн-ақ мекендеп келе жатқан, ертедегi оғыз-түрiкпен (языр, салор, т.б) мен қаңлы-қыпшақ тiлдi ру-тайпалар, сол ортаға түсіп, солармен араласып, олардың тiлiне көшкен ежелгi хазар-бұлғар-вар дүниесiнің этникалық жұрнақтары. Бұлар оғыз-қыпшақ тiлдерiнде (көбiне көп түрікпен-оғыз тiлiнде) сөйлеген деген қисындырақ) сөйлеген және қыр қазақтары қауымын құраушы (саны жағынан) екiншi субстрат болған.

Мiне, осы екi тiлдi (қыпшақ пен оғыз-түрікпен), бірақ екеуiнен де ортақ - ежелгi бұлғар-Вара тегi байқалатын тобыр қыр қазақтарының қауымын жасаушылар болды.

Төртiншi этникалық субстрат - бүгiнгi Атырау мен Ақтөбе облыстарын 1222-1238-жж моңғол шапқыншылығына дейiн мекен еткен ертедегi қыпшақ және қыпшақтанған тайпалардың (қаңлы, мадияр, т,б) қырғыннан аман қалған жұрнақтары. Бұлардың түсін түстеп, аттарын атап көрсетуге еш дерек жоқ. Бірақ бұлардың да қондыкер қазақтарынан айтарлықтай айырмашылығы болмаған деп топшылауға болады.

Бесiншi этникалық субстрат ретiнде саны өте болмашы, ықпалы iс жүзiнде болмаған әртүрлі тектi пенделердi айтуға болады. Олардың болғаны айқын. Үстiрттің жан-жағындағы аймақтар - Харазым, Оқ-Балқан, Маңғыстау, Едiл-Жайық. Мұғалжар, Төменгi Сыр бойынан қашқындардың келiп жатқаны қисынды болар, бiрақ келгендердің тегiн ендi анықтау мүмкін бола қоймас, тек сан алуан тiлдi, тектi, түрлі топтар мен жекеленген адамдардың болғандығын айтуға ғана болады.

Біріншi этникалық субстрат - Қондыкер қазақтары

Қазақ халқының тарихи-аймақтық бірлестiктерiнің iшiнде тарихи зерттелуi жағынан ең соңғы орын алатындары - алшын рулары болса, оның iшiнде - байұлы руы болып табылады. Нақты есiмi тарихи уақытта 18 ғасырдағы орыс  деректерiнде кездесе бастайтын байұлының да, әлiмұлының да, жалпы алшын атауы на ие болған қазақтардың да сол 18 ғасырға дейiнгi тарихы белгiсiз күйiнде қалып келген едi. Егер алшындардың 14-17 ғасырдағы ықтимал тарихы мен орналасқан жерiн ноғайлы заманымен байланыстыра салуға, сыртынан долбарлап тон пiшуге мүмкіндiктер бар болса, оған дейiнгi мыңжылдық пен 11-13 ғасырлар тарихы жөнiнен жөндi пiкiр айтып, пайым жасаудың тiптi де ретi келмегенi белгiлi. Сондықтан он миллиондық қазақтың үштен бірін құрайтын алшынның, оннан бірін құрайтын байұлының ежелгi және ортағасырлық тарихын бiлмей тұрып, бүкiл қазақтың тарихын толыққанды меңгердiм деудің өзi әбестiк болар едi. Дегенмен тiкелей тарихи құжат болмаса да, жанама тарихи және тарихи емес (географиялық, фольклорлық-эпикалық, тiлдiк, мифологиялық, мәдениет танымдық) материалдарды кеңiнен пайдалана отырып, байұлының да 1000-1500 жылдық тарихының жалпы сұлбасын жасауға мүмкіндiк бар екендiгiн айта аламыз.

Шежiрелiк Байұлыға он екi немесе он үш ру, абстракциялық тағы да төрт-бес руды қосып алып, 17-18 ру дегенiмiзбен, оның шежiрелiк-тарихи ұйтқысын құрайтындар үш сиық (сұлтансиық, қадырсиық, бақсиық) тобы құрайтынын бiлуiмiз керек. Бүгiнгi үш сиыққа шеркеш, шенеш, ысық, масқар, алаша, тана, асқар, әлке-қызылқұрт деп аталатын сегiз ру кiредi. Әрине, бұл осы рулар осыдан бес ғасыр, он ғасыр немесе он бес ғасыр бұрын да үш сиыққа осы ретпен кiрдi деген сөз емес, бірақ алғашқы сиық-*дей-байұлдардың ұрпақтары нақ осылардың арасында екендiгi дау туғыза қоймас. Айта кету керек, сиық сөзi жеке ру аты болмағанымен, ру-ата есiмiн жасауға қажеттi формант ретiнде қазақтың барлық жүздiк бөлiктерiнің шежiрелерiнде кездесе бередi. Сиық сөзiнен құралған есiмi бар рулар жалпы қазақта да жеткiлiктi. Мысалы, Ақырсиық руы - қыпшақтың ұзынында, Алсиық - найманның байдалы-саржомартында, Байсиық - уақтың тоқтамысында, Тоқсиық - табынның бозымында, т.б. кездеседi.  Мұндағы сиық форманты жай ғана кiсi есiмдерi емес, бір кездерi дүрiлдеп тұрған, ең берi дегенде 14-16 ғғ дейiн жеке ру болған этникалық топтың атауы болып табылады. Кейiн оның әртүрлi шашыранды қалдықтары бүгінгi қазақ және басқалардың руларына жеке ата, сой есебiнде кiрiккен. Бұл жерде ескертер жәйт - байұлының үш сиығы сол көне сиық бірлестiгiнің негiзгi сарқын руы болып табылатындығын айту. Ал сол үш сиыққа туыстығы алыстан қосылатын тағы бір ру - бұл ұлы жүз дулат құрамындағы сиқым (сиығым) руы болып табылады. Жалпы, Дулаттағы сиқым (сиығым) руы мен үш сиықтың тарихи туыстығы жалпы дулат пен байұлын салыстырғанда шындыққа ұласатын сияқты. Бұл - туыстық 6 ғасырда, Дулу әулетi басқарған *дей-бұлғарлар кезi, мiне, байұлдардың белгiлi тарихы да осы ұлы Бұлғар хандығы заманынан басталады.

Сиық руының бiзге белгiлi тарихи прототипi б.з. 1-6 ғасырлар аралығына қатысты тарихи жазба деректерден кездесетiн зих, зех, цих деп аталған солтүстік-батыс кавказдық тайпа, сондай-ақ альциагар деп аталатын *дей-бұлғар тайпасы деуге мүмкіндiк бар. Егер бiз *дей-бұлғарлық альциагар тайпасы бүгiнгi сиықтардың арғы тегi деп сенiмдi түрде айтсақ, зих тайпасының сиыққа туыстығын дәлелдеу үшiн қосымша қисын iздеуге мәжбүр боламыз.

Біріншi - альциагарлар туралы. 6 ғасырдың византиялық және европалық авторларың жазбаларында Батыс Даланың Дон - Кубань (Тана-Қобаң) өзендерi алабының далалық бөлiгiнде, жалпы Азов (Азақ, Азау) теңiзiмен жапсарлас жатқан аймақтарында мекендеген көшпелiлердің кейбірінің аттары аталады. Мәселен, византийлық Прокопий (6 ғ) осы аймақтағы *дей-бұлғарлардың екi iрi тайпалық бірлестiгiнің атын атайды, бұлар - утригурлар мен кутригурлар. Утригур-бұлғарлар Азов пен Донның шығысындағы, Кубань мен Тамандағы далалық алқаптарды жайласа, кутригурлар Азов маңын, Дон мен Днепр аралығын мекендеген. Мiне, осы бір көшпелi тайпаларды сол ғасырда өмiр сүрген герман-готтардың тарихшысы Иордан (6 ғ) басқаша атапты. Ол утригурларды бұлғарлар десе, кутригурларды басқашалап альциагар деп атаған. Альциагар – көне латын тiлiнде осылай жазылғанымен, оның бүгiнгi қазақ тiлiнде Ал-сиық болып айтылу ықтималдығы бар екендiгiн ескерсек, - бүгiнгi сиықтардың арғы аталары болып шығады. Бұл жай ғана, араларын он төрт ғасыр бөлiп жатқан кездейсоқ ұқсастық емес, олай деуге тағы бір ұқсастықтың болуы мүмкіндiк бередi. Әлгi альциагарлардың екiншi атауы  - кутригур. Кейбір тарихи құжаттарда котраг түрінде де жазылып қалған бұл этнонимнің бастапқы нұсқасы - Күтыр-Оғыр (кутр-угор), яғни бiзге беймәлiм әлдебір Құтырдың оғыры, руы, жұрты. Ал бүгiнгi сиық-байұлының арғы атасы жай ғана Бай деп те, Қыдыр/бай, Қыдыр/қожа, Қыдыр/сиық деп те аталады. Жалпы кiшi жүздiк шежiреде әлiмдердің арғы атасы болып есептелетiн Құдияр (қыдуар) да осы бір есiмнің кейiнгi құбылуының бірі болып табылады. Осы Қыдырбай, Қыдырқожа, Қыдуар есiмдерi мен Кутр, котраг есiмдерi бір тектi. Бұл - тек сөздiк ұқсастыққа негiзделгенi ғана, бұлардан басқа да қосалқы тарихи-географиялық, сандық-танымдық ұқсастықтар бар, сондықтан 5-7 ғасырлар альциагар-кутригурлар бүгiнгi байұлының, сондай-ақ қазақтың басқа да жекелеген шағын руларының арғы ата-бабаларының бірі болып табылады. Бұл - жалпықазақтық этногенездегi ерте ортағасырлық Құн-вар және *дей-бұлғар субстратының елеулi рөлi болғандығын көрсетедi. Қазақ тарихшылары ежелгi бұлғар мәселесiн қазаққа тiкелей қатысы жоқ деген желеумен айналып өтедi. Ал осы бұлғарлық қайнар-бастауымыз бүгiнгi қазақ мәдениетi мен сана-сезiмiнің исламдығынан кейiнгi негiзгi, екiншi компонентi болып табылатындығын бiлген абзал, өйткенi қазақ ұжымдық жадының алғашқы қатарында тұрған Асан қайғы, Абат, Абақ, Тана, Орманбет, Ұрым, Қырым, Балқантау сияқы фольклорлық-философиялық ұғымдар осы *дей-бұлғар-вар мәдениетiнің сарқындары.

Альциагарлар 6-7 ғасырларда Шығыс Европа тарихында елеулi рөл атқарған жұрт болған. Византия империясы өзiне тыныштық бермеген альциагарларға (кутригурларға) олардың туысы бұлғар-утригурларды айдап салды, сүйтiп туысқан болып келетiн екi жұрт өзара қырқысып, бірінің күшiн бірі осылайша кемiте берген. Осындай жағдайда шығыстағы Бумын мен Истеми қағанның көктүріктерiнен қашқан тағы бір түрк халқы - аварлар (жужандар, хиониттер?) келгенде, альциагарлар солардың жағына шығып, әуелде оларға тең серiк ретiнде жәрдем бере жүрiп, кейiн, бірте-бірте өздерiнің аварға бағынышты болып шыққандығын бір-ақ бiлдi. Ақырында, 630 жылдары альциагарлар аварларға қарсы көтерiлдi, бірақ күшейiп кеткен аварлар оларды талқандап, екiге бөлiп тастады. Батыста қалғандары Баварияға қарай ығысып, ол жақта оларды опасыз франк Драговер жусатып салды, ал шығыстағылар Доннан шығысқа қарай өтiп, Бұлгар-утригурларға қосылды. Бұл жақтағы бұлғарлар көктүрктерге аздаған уақыт бағынғаннан кейiн, Кубрат ханның басшылығымен 630 жылдары ұлы Бұлғар хандығын құрған болатын. Мiне, аз қалған кутригурлар-альциагарлар өздерiнің туысы утригурларға iнi, кiрме тайпа ретiнде қосылды, сол заман тарихшылары Кубрат ханның өзiн Бұлғария мен котрагтардың билеушiсi деп атағанын жазады[308]

640-670 жылдары Азаулы-Тана (Азов-Дон), Қобаң-Тама (Кубань-Тамань) аймағында орналасқан бұлғарлар мен кутригурлар мемлекетiнің шығыс шекарасында, бүгiнгi Дағыстан-ноғай мен қалмақ далаларында және Едiлдің төменгi ағысында бұлғарларға тiлi мен тегi жағын басқа бір түркi жұрты - Хазарлар өз мемлекеттiгiнің шаңырағын көтердi. Тiлi мен мәдениетi ұқсас бұлғарлар мен хазарлар бір этникалық қайнардың өкiлдерi болатын. Тек бұлғар бірлестiгiн Дулы (дулат) әулетiнен шыққан Кубрат басқарса, хазарлар арасында билiктi көкбөрi - Ашина әулетiнен шыққан қаған алғандықтан, екi әулеттің қырқысы екi жұртты да қырқысуға алып келдi. Жекпе-жекте хазар жағы үстем болып, тоз-тозы шыққан бұлғарлардың негiзi тобы Аспарух ханның бастауымен Европаға, Балқан түбегiне кетсе, бір бөлiгi Қобаң, Тана, Таман аймағында қалды. Мұнда қалғандардың тағдыры үш түрлі болды.

Бір бөлiгi тiлi мен тұрмыс айырмашылығы жоқ хазар руларына сіңiп кеттi.

Екiншi бөлiгi (күмiс бұлғарлар) 8 ғасырдың басында Едiл мен Қама қиылысына қоныс аударып, кейiнгi Едiл Бұлғариясына негiз болды.

_______________________________

Үшiншi бөлiгi, салыстыру қисынына қарағанда, - кутригурлар сол Тамань-Кубань аймағындағы далалардан бірте-бірте Кубань мен Қаратеңiз аралық тауларға (бүгiнгi Адыгея) ығысып, шамамен 7-9 ғасырларда жергiлiктi адыг және алан тайпаларының қашып-пысқандарымен қауымдасып, жартылай көшпелi әскери қауым құрды. Олар – 10 ғасырдың басында Константин Күреңтектiнің қаламына iлiнген ‘’касахтар’’ (орыс жылнамасындағы косог, касог), яғни біріншi қазақтар едi. Олардың екiншi атауы  черкес болатын. Бiз оларды Қондыкер қазақтары деп атадық.

Касак пен черкес 8-9 ғғ қауымдасқан кутригур-сиықтардың өздерi және көршiлерi берген мифоэпикалық атауы  болатын. Әуелi шығыстан ауып келген печенегтердің (9 ғасырдың аяғы, 10 ғасырда), одан кейiн оғыздардың, тiптi черниговтық орыс кнәздерiнің саяси ықпалына түскен қазақ-черкестердің негiзгi тобы 11-12 ғасырларда қыпшақтардың (половец) ықпалына түсіп, қыпшақтанды.

Қыпшақ арасындағы қыдыр-қазақтар. Осы сиық-*дей-байұлы деп атауға болатын қазақ-шеркештер (косог-черкестер) немесе Қондыкер қазақтары жалпы Қобаң (Кубань) мен Таманьның бұлғар тектi ру-тайпалары 12-13 ғасырларда, моңғол шапқыншылығына дейiнгi бір-екi ғасыр iшiнде қыпшақтанып кеттi деуге болады. Орыс жылнамасында “дикие половцы” немесе Шаруқанның половецтерi деп аталған Дон-Кубань-Бештау аймағының қыпшақтарының рулық-этникалық құрылымындағы негiзгi топ жай қыпшақтар емес, алуан текті конгломерат еді, осы қыпшақтанған қауымның бір тобы - қазақ-шеркештер едi.

6 ғасырларға дейін Солтүстік Кавказ, оның қара теңіздік бөлігінде аты естілген зех (зих, цих, цикх) этнонимі кутригур-қазақ арасында сиық (джик)[309] түрінде сақталып өмір сүрсе, кейін қыпшақ арасында да осы атқа ие, тек қыпшақ тайпасы ретінде өмір сүрді. 11 ғасырдағы грузин авторы Джуаншер қыпшақ экспансиясына байланысты Солтүстік Кавказдағы жағдай туралы: “В последующее время печенеги и джики во множестве бежали от тюрок, и ушли  печенеги на запад” дейді. Әрине, мұндағы джик жұртын кейінгі тарихшылар “адыге жұрты” деп атай салумен шектеледі. Тек 7-13 ғасырлар аралығы үшін джик (зих, цих) этнонимінің, ең алдымен, бұлғар текті тайпаларға (бұлғар-кутригур (альциагар) – қондыкерлік сиық-қазақтар (шеркештер)) қатысты атау болу мүмкіндігі ешкімді ойландырып көрмеген. Яғни, тіпті ғұн дәуіріне дейінгі зихтарды адыге тайпасы деп қабылдағанның үзінде де олардың 5-6 ғасырлардан кейін түркіленіп кетуі де әбден мүмкін ғой. Өйткені 6-9 ғасырлардағы Солтүстік Кавказ, ең алдымен Кубань-Тамань аймағын мекендеген археологиялық мәдениетті (Салтов-Маяк археологиялық мәдениеті) жасаушылар адыгелер емес, бұлғарлар мен аландар болған. Тамань түбегінде де 7-9 ғасырларда мекендеген ең алдымен бұлғарлар болған, сондықтан зих дегеніміз – адыге, черкес дегеніміз – адыге, касог дегеніміз – адыге деген уақыт факторы ескерілмеген, тек ретроспективалық және географиялық факторларға арқа сүйеген анықтамаларға жаңаша қарап, оларға өзгеріс енгізетін кез келген сияқты. Яғни 6-13 ғасырлар аралығы үшін зих (сиық) дегеніміз – түрк-бұлғар, черкес дегеніміз – түрк-бұлғар, касог дегеніміз – түрк-бұлғар деп айтатын болуымыз керек.

__________________________

 

13 ғасырдағы Шыңғыс хан жорығы бүкiл Дала картасында ғаламат өзгерiстер енгiздi. Қыпшақ қоғамы ойран болып, қазақ-шеркештердің (сиық-*дей-байұлы) бір бөлiгi Қотан хан қыпшақтарымен бірге әуелi Орыс елiне, одан Венгрияға кеттi. Олардың тағдыры өзгеше дамыды. Бүгiнгi Венгриядағы мадияр болып кеткен қыпшақтардың сақталған рулық есiмдерiне қарап-ақ, олардың тегiнің *дей-байұлдық қазақ-шеркештер екендiгiн көруге болады. Әрине, сол кеткеннен мол кеткен Қотан ханның қыпшақтарының рулық құрамы жөнінде қолда бар мәлiмет жоқтың қасы, тек күнi кешегi өтiп кеткен ғасырдың 90 жылдары Венгрияда iссапармен болған, “Ана тiлi” газетiнің бұрынғы редакторы Жарылғап Бейсенбайұлы алып, естiп, бiлiп қайтқан деректерiн келтiре кетуге болады.[310] Мұнда 1239 жылы Бату ханның тегеурiнiнен қашып, Венгрияға кеткен қыпшақ Көтен-хан (Қотан, Котян) басқарған 60 мыңдық қыпшақ жасағынан қалған, бүгiнгi мадияр халқының 10%-iн құрап отырған куншаг (қыпшақ) ұрпақтары туралы айтылады. Мiне, осы куншагтардың құрамындағы рулар ретiнде ‘’шортан’’, ‘’бүржоғлы’’, ‘’тоқсаба’’, ‘’алаша’’, ‘’тазлар’’, ‘’кiшшеркеш’’, ‘’нодшеркеш’’ этнонимдерi бар екен. Бұлардың барлығы да бүгiнгi байұлының iшкi рулары болып табылады, мұндағы таз, алаша, шеркеш рулары өз аттарымен қазiр де өмiр сүрiп отырса, тоқсаба руы байұлының асқар-байбақтысындағы iшкi ру-ата есiмi болып жүр. 1239 жылдан бергi венгриялық қыпшақтар өз руларының iшiнен тек ‘’байұлдық ру есiмдерiн сақтауы’’ сол қыпшақтардың өзiнің де байұлдардан екендiгiн көрсетедi, өйткенi ең қарапайым қисын бойынша ‘’баяғы кеткен қыпшақтардың iшкi рулары тек бүгiнгi қазақ-байұлдардың есiмiн сақтап тұрған болса, онда ‘’1239 жылы Венгрияға кеткен қыпшақтардың рулық құрамы да осы байұлылық болған’’.

Бұл - 10-12 ғасырларда қыпшақ-половецтер, оның iшiнде “дикие половцы” деген атаққа ие болған тобы (Тана-Қобаң даласы) этникалық тегi жағынан iс жүзiнде Қондыкер Қобаңдық қазақ (шеркеш) болды деген сөз. Бiз мұны тек жана фольклорлық-әдеби айғақтарды салыстыра отырып қана толықтыра аламыз.

___________________________

 

Сонымен 11-13 ғасырлар үшiн дикие половцы, қазақ-шеркеш, сиық этнонимдерiнің iс жүзiнде бір жұрттың аты екендiгiн, оның бүгiнгi байұлы, үш сиық, шеркеш деп аталып отырған қазақ рулық бірлестiгiнің түп аталары болатындығын анықтап отырмыз.

Ал кеткен қыпшақ кеттi, қазақ-шеркештердің (половец - қондыкер қазақ) қалған бөлiгiнің қырылғаны қырылып, аман қалғаны жаңа көшпелi қоғамның құрамына ендi. Саяси-әлеуметтiк рулық-тайпалық сатыда шығыстан келген жаңа моңғол-түрк тiлдес тайпалардан төменiрек орналасқан олар (бағынышты, жеңiлген аборигендер ретiнде), бірте-бірте, 13-14 ғасырларда қалыптасқан қыпшақ тiлдi суперэтностық дүниенің мүшесiне айналды. Қобаң мен Машук-Бештау даласында, Тана мен Днепрдің бойында мекендеген осы қыпшақ-қазақтар 13 ғасырда Ноғай Ұлысбекке бағынып, ноғайлар деп атана бастаса, Ноғай өлiсiмен, 1300 жылдары, осы Ноғай есiмiн пiр тұтқандар хан әмiрiмен Қобаң мен Тана-Днепрден Едiл-Жайыққа көшiрiлдi. Мұнда да қоңырат, найман, керей, үйсiн, маңғыт, қият т.б. жаңа iрi әрi саяси қуаты бар тайпалардың көлеңкесiнде қалып қойған баяғы қыпшақ тiлдi аборигендер мен батыстан ауған қондыкер қазақтары немесе сиық-*дей-байұлы-черкестер, аландар және басқа да өткен дәуiрдің ұлы тайпаларының жұрнақтары, жалпы даланың шеттетiлгендерi (бұған орыс тiлiндегi изгой сөзi сәйкес келедi) 14 ғасырда бірнеше ондаған жасанды руларға - ‘’алғашқы қазақылап жүрген консорцияға’’ біріктi. Оларды шартты түрде ‘’Есен-қазақтар’’ деп атадық.

Өзбек ханның кезiнде бүгiнгi Сақмар-Бузулуктан Үстiрт-Маңғыстауға дейiнгi еркiн меридианда қалыптаса бастаған есен-қазақтар Әз Жәнiбектің кезiнде саяси күшке айналса, оның ұлы Бердiбектің кезiнде iс жүзiнде тәуелсiз тұңғыш қазақ мемлекетiне (1350-80-жж) айналды. Бірақ алғашқы қазақ атауын осы кеңiстiкке әкелушiлер ғұмыры қысқа болды. Олар Ақсақ Темiр - Тоқтамыс - Едiге деп аталған Үш оттың ортасында қалып ойран болды, бірақ олардың сынықтары 15-16 ғасырларда болашақ алшын руларын, iшiнара орта жүз (уақ, арғын), ұлы жүз (сiргелi) руларын қалыптастыруда негiзгi этникалық элемент болды. Бұл “қазақ” деген мифоэпикалық есiмнің бүкiл далада қадiрлi, беделдi универсал атауға айналып, 14 ғасырдың 60-70 жылдары Қозыбасыда құрылған жаңа мемлекеттің “Қазақ хандығы” деп аталуына, 16 ғасырдағы Далада қалған көшпелiлердің “қазақ” деп аталған халыққа айналуына алыстан да болса себепкер болған едi.

Мiне, әр ғасырда әртүрлі атауға ие болған байұлылардың және олармен тағдырлас басқа да қазақ ру-тайпаларының 6-14 ғасырлар кесiндiсiндегi тарихы осындай. Бұл үлкен тарихтың сұлбасы ғана. Бұл - қазақ тарихының бастапқы сатысы ғана, осы кезеңде алшын рулары тарихты жасаушы болды, 15 ғасырдан бастап тарих екпiнi Едiл-Жайық пен Үстiрт-Мұғалжардан Шу-Талас бойы мен Қаратау-Сырдарияға түсті, ендiгi қазақ тарихын жасаушылардың алғы шебiне нақты қыпшақтар мен арғындар, жалайырлар шықты, 17 ғасырда олардың орнын басқалар, негiзiнен жоңғар ауыртпалығын мекен еткен жерiне қарай көбірек көтеруге мәжбүр болған ұлы жүздің рулары болса, 18 ғасырда тарих эстафетасын Абылай төңiрегiндегi орта жүздiк қазақ рулары алды. Тарих екпiнi Сарыарқаға қарай ауды. Осылайша уақыт өте бердi. Тарихтың әр кезеңiнде қазақ халқын қорғауда болсын, мәдениетi мен өнерiн жасауда болсын, қазақ халқының белгiлi-бір аймағы шешушi рөл атқарды. Сондықтан “мына ру күштi, мынау онша емес, мынада батыр көп, бiздің арқамызда” деген сияқты ғылыми талқыдан гөрi баяғы өз руын мақтап, басқаны тiкелей жамандамаса да, бір түртiп өтуге негiзделген немесе қарсыласының осал кемшiн тұсын тауып алып, жамандауға тырысатын айтыс ақынының сөзiне ұқсайтын ғылыми пайымдар мен тұжырымдарға бармау үшiн арнайы қаулы шығарудың қажеттiгi жоқ, ол үшiн зерттеушiнің жауапкершiлiгi мен парасаты болса жетiп жатыр.

Байұлының, жалпы алшынның тарихын толығырақ меңгеру арқылы бүкiл қазақ халқының белгiлi бір дәуiрдегi тарихының ағымдарын түсінуге болады, бірақ бұл жеке тайпаның тарихы емес, үлкен халықтың бір бөлiгiнің тарихы, үлкен қазақтың тарихының бір ғана деталi екендiгiн ұмытпағанымыз абзал.

Екiншi этникалық субстрат – Аландар

14 ғасырдағы есен-қазақтар қауымының негiзгi құраушы этникалық субстраты аландар болған. Өкiнiштiсi, 14 ғасырдағы аландардың Алтын Орда кеңiстiгiндегi тағдыры жөніндегi тарихи деректер жоқ (қолымызда жоқ), сондықтан 13-14 ғасырларда жалпы моңғолдар жаулап алған саяси-географиялық кеңiстiктегi аландар туралы азын-аулақ деректердің ауанына қарап, Арал-Хасарлы Каспи өңiрiндегi аландар туралы долбар жасауға ғана мүмкіндiк бар.

Аландардың 6-7 ғасырлардан кейінгі тағдыры бұлғар-түрк тайпаларымен байланысты болды. 7 ғасырда екеуі де Хазар қағандығына бағынды. Осы қағандық аумағында қалған бұлғарлардың бір тобы қазақ (касог, косог) қауымын құрса, соның бір этникалық субстраты да осы аландар болған.[311] Кейін бұлғар текті қазақтар да, басқа бұлғарлар да, аландар да печенегтер конгломератына кірсе, одан кейін екі жұрт та қыпшақ қауымына кірді. “Помимо половцев-кыпчаков и кимаков в донское объединение кочевников входили остатки самого различного степного и лесостепного населения, обитавшего на данной территории до прихода... кыпчаков. Это были аланы и болгары..., печенеги и тюрки...”[312] Ақынжанов қыпшақтардың Шарукан және Сүгір қалаларының өзінде қыпшақпен бірге алан жұртының да мекен еткенін жазады. Яғни, Қондыкер-қазақ пен алан жұртының бір тарихи-географиялық кеңістікте қатар өмір сүруі сонау 5-6 ғасырлардан басталып, 14 ғасырда, яғни екі жұрттың субстратының да Маңғыстау жерінде есен-қазақ қауымын қалыптастыруға қатынасуымен аяқталған деуге болады.

Жалпы, 13-14 ғасырлардағы аландар жөнінде деректер қолымызда жеткіліксіз болып отыр, сондықтан әр жерде кездесетін үзік-деректермен ғана шектелуге тура келеді.

____________________________

13 ғасырдың орта тұсында Даланы басып өткен европалықтар - Плано Карпини (1245-47) мен Гильом де Рубруктың (1253-54) жазып қалдырған деректерiнде аландар туралы бір-екi ауыз сөз болса да мәлiметтер кездеседi. Рубрук өзi сапар шеккен тұстағы аландардың бір бөлiгiнің әлi де моңғолға бағына қоймағанын, олардың қарсылық көрсетiп жатқандығын атап өткен (Карпини де солай), ендi бір жерiнде, Едiлге дейiнгi жүрген жолына қатысты (Дон мен Солтүстік Кавказ далалары) жазбаларында: “а на пути между ним и его отцом мы ощущали сильный страх: именно русские, венгры и аланы, рабы их (татар?), число которых весьма велико, собираются зараз по 20 или 30 человек, выбегают ночью с колчанами и луками и убивают всякого, кого только застают ночью. Днем они скрываются, а когда лощади их утомляются, они подбираются ночью к табунам лошадей на пастбищах, обменивают лошадей, одну или двух уводят с собою, чтобы в случае нужды съесть”.[313] деген жолдар кездеседi, яғни орыс, венгр, аландардың (және басқалардың) қазақылық ете бастауы 1250 жж өзiнде-ақ болған сияқты.

Рубрук Едiл (Этилия) өзенi туралы өзiнің естiп-бiлiп, түйгендерiн жазғанда, Едiлдің төменгi ағысындағы ортаңғы салаларының жағасында Суммеркент деп аталатын, қабырғасы жоқ қаланың бар екендiгiн атап көрсетедi. Бұл қаланың бекiнiстiк қабырғасы жоқ, бірақ өзен жайылмасын су басқан кезде қала сумен қоршалған аралға айналады. Моңғолдар осы қаланы алу үшiн көп жыл соғысқан екен: “Раньше чем взять его, татары стояли под ним 8 лет. А жили в нем аланы и саррацины”.[314] Егер аландар мұсылмандармен бірге өз қаласын татарлардан сегiз жыл бойына қорғаған болса, онда бір қалада мұсылмандармен бірге тұрған аландардың христиандығы мардымсыз болғаны ғой. Осы сапардың жазбаларына түсінiк берушiлер Абд-ал-Рашидтың (15 ғ) нақты орнының қайда екендiгi белгiсiз, тек Едiлдің суы астында қалған Сакассин деген қаланың болғандығы жөніндегi мәлiметiн еске алып, Рубруктың Суммеркентi осы Сакассин қаласы болар деген жорамал айтады.[315] Мiне, осы қалада моңғолдар келгенше сарациндер (мұсылмандар) мен аландар тұрған көрiнедi, олай болса 13-14 ғасырларды Төменгi Едiл бойының этникалық портретi алан жұртынсыз толық болуы мүмкін емес деген сөз.

______________________________

 

Сондай жанама мағлұматтарды бiз орыс зерттеушiсi С.Марковтың жазбаларынан кездестiре аламыз. Оның жазған тарихи-географиялық және ғұмырнамалық мақалаларында орыс тақырыбы үстем, ол түсінiктi де - өз жұртын зерттей алған адамға кiнә тағуға болмас. Мiне, сол мақалаларда бiздi де қызықтырар (яғни аландар туралы да) мәлiметтер кездесiп қалады. Аландар 14 ғасырда жеке этнос ретiнде жоқ болғанымен, жеке адам, тұлға, пенде ретiнде көптеген елдер мен жерлердің тарихи тағдырына араласуға мәжбүр болған. Жалпы көшпелiлер дүниесiнде бойы жағынан биiк, дене пiшiмi жағынан iрi, шебер де батыл жауынгерлiк қасиеттерi болған аландар жеңiмпаздар (моңғолдар) үшiн жақсы тауар (құл) және жалдамалы жауынгер болған. Аландар 13-14 ғасырларда моңғол ордаларында аса күштi қарулы жасақ ретiнде кеңiнен пайдаланылыпты. Аландардан тұрған гвардиялар Қарақорым мен Пекинде (Ханбалықта) болған. С.Марковтың жазбаларында аландардың осындай тағдыры 1277-1340 жылдар аралығын қамтиды. “Об асах писал в “Живой старине” (1894) русский доктор Э.В.Бертшнейдер, знаток истории Китая. Он называет имена аланских полководцев, служивших ханам Мангу и Кубилаю. Николай и Или-багатур, Арселан, Юваши, Кюрджи (Георгий), Дмитрий - так звали их. Юваши, сын Илие, во времена Марко Поло дошел до суровой страны Ши-би-р. Судьба привела аланов сначала в Каракорум, а потом - в Ханбалык, где к 1336 году скопилось значительное количество аланского населения. Асские князья Фодим Иовенса, Хианса Тониги, Хембога и другие стали просить великого хана, чтобы он затребовал в Пекин католического духовника. И безвестный алан по имени Тогай[316] стал собираться в дальний путь (1336)”[317]

Бұл - тағдыр тәлкегiмен сонау Моңғолия мен Қытайдан шыққан аландар туралы бір ғана мәлiмет. Ендi батыс далалардағы аландар мәселесiне келсек, С.Марковтың жазғандарына қарағанда 1277 жылы моңғолдардың Дағыстан жерiндегi асс (алан) қамалы Дедяковты ойрандаған соғысына моңғол жағынан орыс князi Глеб Василькович жасағымен қатынасыпты. Мiне, осы Дедяков жорығынан кейiн Глеб Василькович көптеген осетиндi тұтқын етiп алып қайтқан екен. Олардың көптiгi сонша, кнәз тұтқын ястарын қайда жiберудің, орналастырудың ретiн таппаған көрiнедi.[318]

_______________________________

 

Ал осы екi мәлiметтегi қаптаған аландар моңғолдар жаулап алған кеңiстiктің екi қиыр шетiнде жүрген болса, сол кеңiстiктің қақ ортасы деуге болатын қазақ даласындағы сол заманғы аландардың тағдыры туралы бірдеңе айтуға бола ма?

1277-80 жылдары, аландардың қарсылығы iс жүзiнде басып-жаншылғаннан кейiн аман қалған аландардың тағдыры екi түрлі болған. Біріншi - олардың толық бағынбаған қалдықтары Кавказдың терiстiк беткейiнің шатқалдарына сіңiп, сол жерлердегi саны аз, мәдени деңгейi әлi де болса төмен автохтон жұрттарға (чечен-ингуш, дағыстан, осетин, қарачай, балқар, адыге) сіңiп кеткен.

Екiншiсi - тұтқын болған көп санды аландардың дүниенің әр түпкірiнде құл болып сатылып, жауынгер болып соғысып, екi-үш ұрпақ өтпей жатып-ақ тұрған жерiндегi жұрттарға сіңiп кеткен едi.

Ал осы екiншi тағдырға ие болған аландардың Даладағы тағдыры отырықшы елдерге қарағанда басқаша болған сыңайлы. Кавказдан және Доннан Едiл-Жайыққа ауып келген қондыкер қазақтары сықылды бағынышты кiшi, iнi ру мәртебесiне ие болған алан рулары 14 ғасырда жалпыға ортақ қыпшақ тiлiнде сөйлеп кеткенiмен, өздерiнің рулық-шежiрелiк және фольклорлық комплексiнің негiзiн сақтай алған деуге болады.

Аландар 14 ғасырда есен-қазақ және кейiнгi алшын жұртын қалыптастырушы аса маңызды этникалық компонент болған.

 

Ал Плано Карпини болса Орнас қаласына жеткенi туралы жазбаларында қала тұрғындары iшiнде хазарлар, орыстар, аландардың да көптiгiн атап көрсетедi.,[319] мұндағы Орнас деп аталған қаланы бүгiнгi зерттеушiлер Үргенiш (Көне Үргенiш) қаласы деп есептейдi, сонда алыстағы Харазымда да 1245-47 жылдар шамасында алан жұртының аз болмағаны ғой. Олай болса 13-14 ғасырларда сол Харазыммен iргелес жатқан Үстiрт пен Маңғыстау кеңiстiгiндегi қашқын, яғни қазақ болып кеткен, қырға шығып кеткен аландардың мекендер аймағы болуы мүмкін деген де жорамал жасауға болатын сияқты. Осындай деп тұжырым жасауға Үстiрттегi Сүмбетемiр-Алан деген микротопонимнің қырым циклi жырларының бірінде есен-қазақтардың қоныс-мекендерiнің қатарында аталуы себеп болып отыр, өйткенi осы атауды құраған қос сөздің біреуiнің алан этнонимін бiлдiруi әбден мүмкін.

Ол қалмақтың елi едi

Сүмбетемiр алаңдай

Қалмақтың жатқан жерiне

Барсаның едi жағасы

Сол жаққа да кетiптi

Зұлым қалмақ баласы

...Сүмбетемiр алаңдай

Шаптым, шеше, қаласын...[320]

Сондай-ақ Маңғыстау жерiнде Алан-қала деген де қамал болған. Немiс этнографы Р.Каруцтың «Маңғыстау қазақтары мен түрікпендерi арасында» деген кiтабында осы Алан-қала, Бесоқты аймағына байланысты аңыз бар. Қожа Ахметтің қарғысына ұшыраған бір жұрт босып, Маңғыстау жаққа қашады. Оларды үнемi екi ит қуып отырады екен. Содан әлгi жұрт Маңғыстаудың ойына құлағанда iшiнен шыққан бір жiгiт итке таланған апасының кегiн алмақ болып, түбектің оңтүстік-шығыс жағындағы Бесоқты құдығының басында, Алан-қаланың iшiнде отырып, әлгi иттердi атып өлтiрiптi. Бесоқты құдығы - Маңғыстау түбегiнде, Жаңаөзен қаласынан шығыста 60 км, жол бойындағы Сенек ауылынан 15 км жерде. Аңыз қисынына сүйенсек, Алан-қала қамалы осы құдық төңiрегiнде болған деп шамалауға болады.

__________________________

 

Маңғыстау топырағында, ортағасырлық кезеңде аландардың да тұрғанынан хабардар етер есiм Әбiлғазының шежiресiнде бар, мұнда ол языр тайпасынан шыққан Алан деген бектің атын атап өтедi. Тарихи тегi Маңғыстау-Үстiртпен де байланысты деп әңгiмелеп өткен қазақтың ұлы жүзiндегi сiргелi руының Жаңабай тақтасында алан деген ата бар.

 

Аландар - бiздің заманымыздың 1 ғасырлардан бастап бiздің заманымыздың 4 ғасырына дейiнгi аралықта географиялық жағынан бүгiнгi Қазақстанның батыс аймағын қамти батысқа қарай Днепр, Дон, Днестр, Дунай аймақтарына дейiн (уақытына қарай) мекендеген сармат-савроматтар делiнетiн тайпалық бірлестiктің құрамында болған тайпа. Ресми кеңестiк тарихтың аксиомасы бойынша аландар – ”шығыс иран тiлдерiнің бірінде сөйлеген халық және бүгiнгi осетиндер сол аландардың жалғыз ұрпағы болып табылады”, мiне осы аксиоманы ешкiм бұзып көрген жоқ. Бірақ аландар мен жалпы сарматтар туралы тарихи күмәндiлiктер бар, оларды толыққанды дәйекпен түсіндiре алмасақ та, атап көрсетудi мiндет санаймыз, өйткенi аландардан кiшi жүздегi кейбір рулар (байұлдағы адайлар) өз тегiн бастайды, сондай-ақ ұлы жүз бен кiшi жүздің кейбір шағын рулары (мысалы, сiргелi) да алантектi қайнардiкi делiнiп жүр, сондықтан жалпықазақтық этногенезiндегi соңғы екi мыңжылдықтағы өз орны бар аландарды танымай өте алмаспыз, ал алдымен аландар туралы жалпы да қысқа мәлiметке тоқталып көрелiк.

Страбон; “Каспи теңiзiнен бастап скифтердің көпшiлiк бөлiгi Дай деп аталады, одан әрi шығысқа қарай тұратындары массагеттер мен сақтар, қалғандарын жалпылай скифтер дейдi, алайда әрбір тайпаның өз атаулары бар. Олардың iшiнде ең танымалдары - сақтар мен соғдылардан соң Яксарт жағасына келген астар, пасиактар, тохарлар, сакаравлдар; бұл жағалауды сақтар иеленген” деп жазыпты. Страбон осы тайпалардың грек-бактра патшалығының құлауында шешушi рөл атқарғанын атап көрсетедi, бірақ, ол қытай деректерiнде айтылатын, осы патшалықтың құлауына негiзгi жазықты - юэчжи тайпасы жөнінде ештеңе айтпайды.[321]

______________________________

 

Антик авторлары дайларды Геродот жазған массагеттерге қарайтын жерлерге орналастырады. Осылардың бәрi де - не дайлардың (дахтардың) бастапқыда массагеттердің солтүстік жағындағы аймақтарға қоныстанғанын, не дайлардың жалпы массагеттiк ру-тайпалар конфедерациясына кiргендiгiн көрсетедi. Б.з.д. 3 ғасырдың орта тұсында дайлар Хасарлы (Каспи) теңiзiнің (Парфияға шекаралас) оңтүстік-шығыс жағалауындағы аймақтарға, яғни бүгiнгi Түрікпенстанға қоныстанады, сүйтiп олар тарих сахнасында массагеттердің орнын басады.[322] Сол уақыттан бастап Хасарлы теңiзiнің шығыс жағында көшпелiлер жалпылама түрде “дайлар” деп атала бастаған.[323]

Страбон былай дейдi: “парны-даи пришли с северных берегов Азовского моря, но тут же он делает оговорку, что не все согласны с тем, что даи есть среди скифов, живущих над Меотидой. Затем Страбон опять подчеркивает, что от этих скифов-даев ведет свой род Аршак, хотя некоторые считают его бактрийцем (т.е. выходцем из среднеазиатского государства Бактрии)”.[324] Егер Геродот мен македондық Ескендiр, Страбон заманында гректердің Хасарлы (Каспи) туралы түсінiгi ол үлкен мұхиттың шығанағы дегенмен шектелген болса, онда дайлар мекендейдi делiнетiн “выше Меотиды” сияқты аймағы нақты Азаулы (Азов) теңiзiнің солтүстігi емес, Хасарлы теңiзiнің солтүстігi болуы да мүмкiн.

Ал Рим тарихшысы Аммиан Марцеллин дайларды аландардың ата-бабасы деп жазыпты[325] Бұл дай – алан этникалық сабақтастығын көрсетедi.

 

Алан этнонимінің алғаш рет тарихта естiлуi, қытай деректерi бойынша бiздің заманымыздың 1-2 ғасырларында болған. Ханьның кiшi әулетiнің тарихында (Хоуханьшу) Арал-Хасарлы аймағындағы Яньцай [Аньцай] иелiгi Аланья деген атаумен ауыстырылды деп жазылған. Бұл қытай императорлық әулетiнің өмiр сүру уақыты - бiздің заманымыздың 25-265-жылдары, яғни Аланья атауының шығу дәуiрi де осы уақыттар iшiнде болған. Ал европа тарихшылары алан этнонимін бiздің заманымыздың 1 ғасырынан бастап қағаз бетiне түсіре бастаған. Аландар Батыс Қазақстанда тұрған, тек біріншi ғасырдан бастап олар Едiлден өтiп Кавказ бен Танаға шыққан.

___________________________

 

Аландардың Оңтүстік Кавказға жасаған біріншi жорығы б.з. 70 жылдар басында болды, сол тұста ибериялық (грузин) патшаларының бірі оларды Дарьял және Дербент қақпалары арқылы өткiзiп жiбередi, бірақ алан қаупi біраз уақытқа басылып қалады. Тек 2 ғасырдың 30 жылдардан бастап аландар тағы да Арменстанға, Атропатена мен Алванияға (бүгiнгi Әзiрбайжан) басып кiрiп, тiптi Анадолының оңтүстігiндегi Каппадокияға дейiн барып қайтады. Бұл жолы да оларды Кавказ асуларынан Иберия патшасы өткiзiп жiберген едi. Жалпы осы тұста аландар ивер патшасының жалдамалы әскерi болған деп жорамалданады.[326] Бұдан шығатын түйін, “алан” деген атқа ие болғандар Едiлден өтiп, Солтүстік Кавказ далаларына шамамен 30-60-жылдары келген болып шыққан, сол уақытқа дейiн олардың тарихи қазақ жерiмен байланысты болған.

                                                                     ***

Бiздің заманымыздың 1-2 ғасырларынан бастап шығыстағы хуннуларды немесе сиуңнуларды қытайлардың талқандауы, олардың қалдықтарының батысқа қарай жөңкiлуiн туғызды. Осы кезден бастап қазақ жерi қозғалысқа кiрiстi, ал сол хуннудың (сиуңнудың) бір бөлiгi батыс қазақ жерiне жетiп жергiлiктi батыс *дей-түрктiк, иран және угор тiлдi тайпаларды бағындырып, тарихта ғұн деп аталған мемлекеттi құрды, екi ғасыр iшiнде аралас қауым халқы “ғұндар” деп аталып кеттi. 4 ғасырдың аяғында ғұндар Едiлден өтiп, алдында жатқан аландарды, олардан кейiн готтарды алдына салып Европаның төрiне айдап шығарды. Аландардың бір бөлiгi сол Кавказ, Дон далаларында қала берген. 5-7 ғасырларда батыс далада акацирлер, савирлер, сарагурлар, уногурлар, утригурлар, кутригурлар, альциагарлармен қатар аландардың аттары естiледi. Бұлар - түрк тiлiнің әртүрлі диалектiлерiнде сөйлеген уақытша бірлестiктер болған, ал нақты алан этнониміне келсек, осы атқа ие халық 14 ғасырға дейiн өмiр сүрiп, тарих бетiнен кеттi. Алан тарихы - қызғылықты да күрделi тарих, сiрә, әр ғасырда алан есiмiн әртүрлі ру-тайпалардың пайдалануы мүмкін, сондықтан жер бетiнде аты 1500 жыл бойына естiлiп тұрған халық тарихын алан - осс - ирон тарихы деуге болмас, бұл - тым түзу сызық, тарихта түзу жолдың болуы әрқашан күмәндiлiк туғызады. Қазақта аланды өзiнің “арғы бабасы” деп санайды, ол тек кiшi жүздiк адайдың не болмаса дулат, албан, сiргелi, шапыраштының жеке меншiк атасы емес, бүкiл қазақтың атасы, тек осылай ғана тарихи хұқты иемденуге болады.

Жалпы Мұрын жыраудың «Қырымның қырық батыры» жырларындағы дай-аландық (сарматтық) және парфиялық (парн-дайлық) қайнарды iздестiрiп көргеннің ғылыми-практикалық қажеттiлiгi бар екендiгiн айтуымыз керек. Алан-дай бастауларының қазақ жырындағы қабаттарын iздестiру екi бағытта жүргiзiлдi. Қырым циклi жырларындағы сюжеттiк-ституациялық және ономастикалық кешендi солтүстік кавказдық (аландық) нарт эпосының сәйкес тұстарымен салыстыру. Қосай - Батрадз, Қосай - Сослан, нарт үштiгi мен қазақ үштiгi, Альбек - Әлi би, т.б. ұқсастықтардың бар екендiгiн анықтадық. Сондықтан 14 ғасырдағы есен-қазақтар қауымындағы алан компонентiнің күштi болғандығын сенiмдi түрде айтуға болады, яғни ежелгi Алақ жұрты ендi қазақтың Алау алаш, алшын жұртына өз атын берiп кеттi десек, қателеспеген болар едiк.

Үшiншi этникалық субстрат – Түрiкпен

Қазақ жадындағы түрiкпен. Қазақы шежiре дәстүрі қазақ пен түрікпендi, дәлiрек айтсақ, - Жайылхан мен Сейiлханды бір анадан туған егiз бала деп бiледi. Аңыз бойынша, “Жайылхан мен Сейiлхан егiз болып дүниеге келгенде екеуiнің арқасы бiтеу, жабысып туғандықтан әуелi кiндiктерiн кесiп алып, содан кейiн екеуің бiтеу тұрған арқасын қылышпен шауып айырып алған кезде екi бала да ах деп дауыстап жiберiптi деседi. Сонда әкесi тұрып: Апырымай, екеуiнің егiздiгi мен туыстығы көрiнiп те тұрар, тек арқалары қылыш жүзiн көргендiктен екеуi өмiр бойы жауласып кетпесе игi едi деген екен”.[327]

Аңыздың аты аңыз. Одан тарихи абсолют ақиқатты күту мүмкін емес. Бірақ шежiрелiк аңыз дегенiмiз - белгiлi бір уақыт пен кеңiстiктегi белгiлi бір ортаның аса маңызды күнделiктi, қарапайым оқиғаларының, сол ортаның жеке адамдарының ғұмырын ұжымдық өмiрбаян ретiнде бір ғана, барынша ортақ сипатқа, бір жиынтық образға сіңiрiлiп кетiп, бір-екi ауыз сөз арқылы айтып жеткiзу деген сөз.

______________________________

Біріншi қазақ пен біріншi түрікпеннің егiз бала болғаны күмәндi болса да, аңыз бен шежiре жер бетiнде мыңдаған халық iшiнен, тiптi тегi бір делiнетiн қырықтан астам түрк тiлдi халықтың iшiнен осы түрікпендi қазаққа егiздің сыңары етуi кездейсоқ емес. Ал сол түрікпенiмiз болса тарихи тағдыры мен тiлi, мәдени-әдеби бастауы барынша ортақ болды делiнетiн қыпшақ тiлдi халықтардың (ноғай, қарақалпақ, татар, т.б.) қатарында да емес қой, ол түрк тiлдi туыс болғанымен тiлдiк тегi жағынан оғыздық бастаудан өрбiген, сырт пiшiнi жағынан да, мәдени-фольклорлық мұрасы жағынан да қазақтан бөлектеу халық. Яғни бүгiнгi этнография, антропология, тарих пен лингвистика мамандары түрікпеннің қазақпен туыстығы ноғай мен қарақалпаққа, өзбекке қарағанда едәуiр алысырақ дер едi, бірақ шежiре өз дегенiн айтады. Өйткенi шежiренің өз ақиқаты бар, тек оны анықтау үшiн шежiренің қисын-логикасын түсіну ғана қажет.

Қазақ пен түрікпеннің егiздiгi бүгiнгi қазақ халқы мен түрікпен халқының барлығы болмаса да, бір бөлiгiнің бір кездерi ортақ этногензездiк дәурендi өткiзгендiгiн бiлдiредi. Егiздiк деген сөз - екi сипатты этникалық топтың бірлесуiн, не болмаса кейiн ажырап кеткен екi этникалық топтың қауымдасу (консолидация) дәуренiн халықтың есте сақтап қалуы, шежiре мен аңызда сақтап қалуы деген сөз.

Әдеби-фольклорлық, шежiрелiк материалдарды, тарихи құжаттарды, жер-су атауларын тарихи-лигвистикалық салыстырудан өткiзу арқылы бiз қазақ-түрікпен қауымдасуын 14 ғасырда, Үстiрт пен Маңғыстау жерiнде өткенiн анықтауға мүмкіндiк алдық. Тек бұл жерде шежiре аңызындағы түрікпен мен қазақ (Жайылхан мен Сейiлхан) атауларының астарында нақты кiмдердің жатқанын ажырата бiлу керек.

Сонымен, әлгi шежiрелiк қазақ-түрiкпен немесе Жайылхан-Сейiлхан бейнесiнің тұрақтылығын есте ұстай отырып, ой қорытсақ:

Бiз, қазақ, түрi мен тiлi, өнерi мен мәдениетi жағынан бiрдей деуге боларлық қырғыз халқын туысқан деп санаймыз, бiрақ қазақ эпостық-шежiрелiк дәстүрiнде қырғыз аты жоқ. Бүгінгi Жетiсу-Тараз өңiрiндегi қырғызбен тарихи-географиялық тұрғысынан көршi болған осы аймақтағы қазақтардың, сондай-ақ Абылай заманына қатысты тарихи аңыздарындағы қырғыз образы кеңiнен орын алғанымен, қайталап айтсақ, - қазақ классикалық эпосында да, шежiрелiк ономастиконында да қырғыз аты жоқ.[328]

Бiз, қазақ, тарихи тегiнде жақындық бар өзбек халқын “өзбек өз ағам, сарт садағам” деймiз, бiрақ қазақ эпосында өзбек образы, есiмi жоқ. Бiлсе оны тек тарихи көршiлер - оңтүстіктегi қазақтар ғана бiледi, өзбектi “өз ағам деу” де сол ортада қалыптасқан.

Ал қазақпен туыс қарақалпақ аты бiздің эпостық жадта кездеспейдi. “Қобыланды” жырындағы Сейiлдің ұлы Қараманға қатыста қолданылатын Қият этнонимi шындығында қарақалпаққа қатысы жоқ, осылай деп түсіну 19 ғасырда қалыптасқан.

Ноғайлы, ноғай атауы қазақ эпосында негiзгi есiм болғанымен, ол қазақтың бұрынғы, батыр болған заманындағы өз есiмi ретiнде қолданылады, яғни жырдағы ноғай мен этникалық ноғай екi басқа ұғымдар, сондықтан ноғай образын да қазақ эпосы мен шежiресiнде жоқ деуге болады. Жырда қазақ пен ноғай аты екi бөлек этникалық атау ретiнде ешқашан да қатар кездеспейдi. Эпостық жадта башқұрт та, татар да жоқ.

Ендi түрiкпенге келсек, қазақ эпосында не жау болып, не дос болып тұрса да, қалмақ, қызылбас есiмдерiнен кейiн аты естiлетiн осы түрiкпен. Қазақ эпикалық және шежiрелiк жады қырғыз бен өзбектi, қарақалпақ пен башқұртты, татар мен этникалық ноғайды есте сақтамай отырғанда нелiктен жалғыз түрiкпендi есте сақтайды?

________________________________

 

Қазақ шежiре тарқату дәстүрiндегi осы халықтардың бiр тектiлiгiн таратар шежiреге көз салсақ, әртүрлi вариантында орындары ауысып жүретiн Алаш, Жайылхан, Сейiлхан, Майқы, Сәбиян (Жиенбек), Айырқалпақ, Созақ, Ұзақ есiмдерi арқылы жасалатын шежiре таратуында қазақ атауынан басқа оған туысқан ретiнде түрiкпен, қарақалпақ, өзбек атаулары кездеседi де, басқалары тек 20 ғасырдың басында жасалған сауатты молдалық шежiрелерде болмаса, басқа жерде аталмайды. Мұндағы түрiкпеннің Жайылхан, қарақалпақтың Созақ болғанына қарап, негiзiнен осы екеуiнің шежiредегi көнелiгiн анықтауға болады, ал өзбек аты кейiнiрек қосылған шежiрелiк қыстырынды (вставка). Ал қазақтың қарақалпаққа және түрiкпенге туыстық жақындығын шежiре бойынша былай көрсетуге болады. Егер Қазақ 40 жастағы жiгiт ағасы болса, Түрiкпен оның қатарласы болып шығады да, Қарақалпақ оның баласымен жасты болып тұрар едi, яғни шежiре логикасы бойынша қазақ-түрiкпен жағындығы қазақ-қарақалпақ жақындығына қарағанда көне әрi жоғары болып шығар едi.

Сонда бүгінгi этникалық қыпшақтектi қазаққа ең жақыны оғыз тектi түрiкпен болғаны ма? Тiлтану да, тарих та бұлай демейдi. Қазаққа жақыны - ғылыми деңгейде, яғни ғылыми қисын бойынша, қыпшақ тектi қарақалпақ, ноғай, башқұрт, татар болуы керек. Бiрақ эпос пен шежiре олардан гөрi қазаққа түрiкпендi туыс көредi. Нелiктен?

Өйткенi, осы шежiрелiк модель де, эпикалық дәстүр де алғашқыда бүгінгi жалпы қазақтiкi емес, тек қана 14 ғасырдағы ‘’бастапқы қазақтiкi немесе есен-қазақтардiкi болған’’.

Жырдағы қазақ-түрікпен қосағы жайдан-жай айтыла салған, кездейсоқ этникалық қатарласу емес. Ол - 14 ғасырдағы бүгiнгi Қазақстан территориясындағы ең біріншi болып қазақ атауын иемденгендердің шығарған шежiрелiк идеологиясының туындысы. Алғашқы қазақтар деп отырғанымыз -  қыпшақ тiлдi Алтын Орданың қырға шығып кеткен ер жiгiттерi Үстiртте-Қырда, Маңғыстау-Балқан жақтан қырға шығып кеткен түрікпен немесе оғыз тiлдi ерлермен қауымдасып, екi тiлдi бір әскери-көшпелi қауым құрған едi. Мiне, шежiре де, эпос та кейiнгi ұрпақтар ұмытып кеткен түрікпен-қазақ, яғни оғыз-қыпшақ аралас қоғамының немесе қос тiлдi қоғамының тарихта болғанын есiнде сақтап қалып отыр. Ал мұндай аралас немесе қос тiлдi қоғам тек 14 ғасырда, Үстiрт пен Маңғыстауда өмiр сүре алады.

Біріншi мысалды келтiрелiк. Қойшығара Салғараұлының “Қазақтың қилы тарихы” деген еңбегiнде “Қозы Көрпеш - Баян сұлу” эпосының қалыптасу ортасы мен уақытын анықтауға біраз пiкiр айтыпты. Бiздің қолымызда  жырдың өзi болмағандықтан, сол кiтапта келтiрiлген үзiндiлерге көңiл бөлуге мәжбүрмiз. Жырдағы Қарабай мен Сарыбайдың тегi туралы мынадай сөз бар:

Қарабайдың тоқсан мың жылқысы бар,

Сексен үш жасқа келген сол күнінде,

Сүйер оның бір жалғыз перзентi жоқ,

Оның тегiн, кiм десең, айтады екен.

Бұрынғы өлеңшiлер түрікпен деп.

Нәсiлi Сарыбайдың ноғайлы емес,

Оның тегi Қондыкер Қобаң жұрт деп...[329]

Яғни жыр жады бiзге Қарабайдың тегi түрікпен,[330] ал Сарыбайдың тегi ‘’қондыкер қобаң жұрты’’ дегендi айтып тұр.

Түрiкпен мен Қондыкер. Қарабай мен Сарыбай, Қара мен Сары. Нелiктен осындай екiлiк қалыптасқан.

Жыр бiзге баяғы немесе бастапқы эпикалық қоғам келбетiн бередi. Ол қоғам екi түрлі этникалық-тiлдiк топтың бірігуiнен тұрады, яғни бір қоғамда екi топ - түрікпендер мен Қондыкер Қобаң жұрты бар. Мұндағы Қондыкер Қобаң жұрты дегенiмiз - Тамань түбегi мен Қобаң өзенi алабын қамтитын ежелгi *дей-бұлғар-касог-черкес, яғни алғашқы қазақ елiнің эпикалық атауы . Ал оның 14 ғасырдағы негiзгi ұрпағы - есен-қазақтар, оның iшiндегi *дей-байұлдар. Осы қондыкерлiктер мен түрiкпендердің реалды уақыт пен реалды кеңiстiкте қатарласа келуi тек 14 ғасырда, Маңғыстау мен Үстiртте мүмкiн бола алады.[331]

_______________________________

 

Екiншi бір мысал. “Қобыланды” жырындағы этникалық атаулар саны бесеу: қыпшақ (қарақыпшақ), қият, қызылбас, қалмақ және ноғай. Мұндағы қият, қызылбас, қарақыпшақ, қалмақ тек қыстырынды үстемелер ғана, негiзгi атау - ноғайлы - өз елi, және оның универсал жауы (қалмақ, қызылбас). Жырдағы  қият елiнен шыққан делiнетiн Сейiлдің ұлы Қараман, оның қасындағы Қарақозы, Аққозы, Қаражанұлы Қосдәулет, Қара Бұқан есiмдi батырлар өздерi қият болса да, ноғайлы елiн Қазан бастап келген қызылбастардан қорғауға аттанады. Қараман жолда Қараспан тауындағы қалың қыпшақ елiнің батыры Қобыландыға соғып, оны да ертiп кетедi.

Қараманның Сейiлдің баласы болуы, оның төрт серiгiнің екеуiнің аты Қарақозы, Аққозы болуы, сондай-ақ жырдағы кейбір топонимдердің (Күмiрә, Манашы, Қыземшек, Иiр тау, Сүйiр тау, Қырлы-Сырлы қала, Алтынды тау)  Маңғыстау мен Үстiрттегi нақты жер-су аттарына сәйкес келуi - осының барлығы бiзге қият деген этнонимнің кейiнгi жыр айтушы ортаның енгiзген үстемесi екендiгiн көрсетедi, мұндағы батырлар қарақалпақтiкi емес,  түрікпендiкi.

Бiздің эпостанушылар Қияттан шыққан Сейiлдің ұлы Қараман деген эпостық бейненің аты-жөнінен тек қият этнониміне назар аударған да, Қараманның әкесi Сейiлге мән бермей кеткен. Қият руының бүгiнгi қарақалпақ халқының құрамында бар екендiгiне орай эпостық батырды да қарақалпақ деп жариялап жiберген.

Қият - кейiнгi (18-19 ғғ) жырлау дәстүріндегi бағзы эпостық ел аты - қиянды (үш қиянды) жаңа замани түсінiкке (19 ғ қазақтары қарақалпақтың рулық бөлiнiсiмен жақсы таныс болған) бейiмдеуден шыққан. Сол кездің жырауы жырдағы этнонимдер мен жер-су атауларын, адам аттарын бiлмегенiн сол күйiнде қалдырып, бiлдiм дегендерiн өзi бiлетiн сол заманғы этнонимдерге, топонимдерге және адам аттарына бейiмдеген.

Cейiл - түрікпеннің қазақ шежiрелiк-эпостық танымындағы екiншi атауы. Қараманның өзiн «Мен Сейiлдің ұлы Қараман» деуi оның этникалық тегi түрікпен екендiгiн көрсетiп тұр. Қараман - түрікпен аңыздық кешенiнен табылатын есiм. Қараман ата - Маңғыстау жерiнде орналасқан, жергiлiктi жад-есiнде түрікпен деген атаққа ие әулие (ал аққозы, қарақозы есiмдерi бiзге аққойлы, қарақойлы деген түрікпен ру есiмдерiн еске түсіредi).

Үшiншi мысал ретiнде “Шора” батыр жырының барлық вариантын қарастырсақ, бiз мұнда да екi этникалық сипаты бар қоғамды көремiз. Жырдың бір нұсқасындағы “Әли - Қарахан деген әлсiз хан билейтiн ноғайлы мен түрікпен елiнің батыры”.[332] “Шора батырдың” басқа бір вариантында “Нәрiк елiнен кетiп, бір ақ қаланың маңындағы он сан ноғайлы Айрақты елiне, мың үйлi жасыл түрікпенге келедi”.[333] Үшiншi жыр нұсқасында Нәрiктің барған жерi – “Үргенiш маңындағы Ақша хан елi”.[334] делiнедi, мұндағы жер аттарына қарап, түрікпен елiн көруге болады. Төртiншi вариантта “Қарахан елiндегi айрақты руының аты аталады”.[335] Бұл жерде ноғайлы да, түрікпен де атауы  айтылмайды, оның есесiне Айрақты атының кездесуiне қарап, айрақты мен түрiкпен қосарланған қоғамының бар екендiгiн анықтауға болады.

Бұлар тек көрнектi мысалдар ғана, iздеп кетсе, осындай мысалдарды қазақ фольклорынан жеткiлiктi мөлшерде табуға болады.

Қазақтың да, түрікпеннің де бүгiнгi шежiрелiк жүйесiнің қалыптасуы, яғни жаңа, соңғы этногенез дәуренiнің өтуi 15 ғасырдан басталады, жалпылама айтқанда 15-17 ғасырларды қамтиды. Осы кезеңде қазiргi қазақ руларының аттары мен аға-iнiлiк, ағайындық-туыстық, саяси-әлеуметтiк иерархиялық жүйесi қалыптасты, яғни осы кезеңдерде бүгiнгi қазақ, түрікпен (ноғай, қарақалпақ, татар) халықтары қалыптасты. Ал бiздің шежiрелiк қазақ-түрікпен егiздiгi дәуiрi 14 ғасырды қамтиды, бұл - соңғы жеке халық болып қалыптасу процестерiнің қарқын ала бастаған 15 ғасырдың алдындағы бір ғасыр бұрынғы уақытты қамтиды. Егер бiз бүгiнгi қазақ пен түрікпенде жаңа халық болып қалыптасып болды деген кезiне қарап, Қазақ-17 және Түрікпен-17 деп атайтын болсақ, онда 14 ғасыр қазағы мен түрікпенi тиiсiнше қазақ-14 және түрікпен-14 болып аталар едi. Ал өз кезегiнде қазақ-14 пен қазақ-17 арасында, түрікпен-14 пен түрікпен-17 арасындағы айырмашылықтарды жер мен көктей болған дей аламыз.

14 ғасыр қазағы iс жүзiнде Маңғыстау-Үстiрт аймағында жүрген есен-қазақтар едi, олар қазақ деген атауды біріншi болып алғандар едi. Ал бүгiнгi қазақтың үштен екiсiн құрап отырған сол кездегi Сарыарқа мен Жетiсудағы, Алтай мен Сыр бойындағы қыпшақ тiлдi ру-тайпалар әлi де қазақ атын алмаған, жеке, өз алдына бөлек ұлыстар мен мемлекеттердің жұрттары едi.

___________________________________

 

Есен-қазақтар қоғамынан шыққан қалдықтар кейiнгi, 15-17 ғасырларда қалыптасқан кiшi жүз, iшiнара орта, ұлы жүздің руыларына ұйытқы болған құранды қауым болатын. Бұл қауым сол кездегi негiзiн *дей-алшын құрағанымен, ол қауымның жалпы алғанда ойдан, қырдан қашқан жеке адамдардан, топтардан, ауылдардан, рулардан тұратын жауынгерлiк қауым едi. Оның 1457-жылдан кейiнгi қазақ атауын иемденген бүгiнгi қазақ халқына өз аты мен рухын, ұлыс болу идеясын бергенi ақиқат, қазақ-17 қазақ-14-тің мұрагерi, бірақ этникалық-рулық құрамы жағынан бұл - екеуi бірдей деген сөз емес.

Түрікпен де сол сияқты. Түрікпен-14 рулары түрікпен-17-нің қалыптасуына қатысқанымен, яғни түрікпен-14 түрікпен-17-нің арғы атасы болғанымен, екеуi бір деген сөз емес қой. 14 ғасырда атағы дүрiлдеп тұрған түрікпен руларының аттары 17 ғасырда естiлмейдi, олардың орнына басқаша аталған түрікпен рулары жүр. Ал кейбір көне рулар бүгiнгi жаңа рулардың құрамында аз ғана ата-тақта дәрежесiнде жүр. Бұл түрікпен-14-тің бүгiнгi түрікпен халқын жасауға қатысқандығын көрсеткенiмен, тек басқа бір рулармен, тiптi этникалық (мысалы, қыпшақ тiлдiлермен) рулармен араласу нәтижесiнде ғана жаңа халықты қалыптастырған.

Түрiкпен халқының қалыптасуы туралы барынша сығымдалған жинақы мәлiмет берушi энциклопедиялық сөздiк былай дейдi: “в 13-14 вв продолжался процесс формирования туркменской народности. Ее основу составляли туркменские племена (салыры, языры, алили[336]), издавна населявшие Северную Туркмению, плато Устюрт и п-ов Мангышлак и смешавшиеся между собой. В новые этнические объединения включались разноплеменные переселенцы, которые затем постепенно ассимилировались. После падения государства Хулагуидов (сер. 14-в) и ослабления Золотой Орды  (60-е годы 14-в) на территории Туркмении возникло несколько полунезависимых феодальных владений, к-рые в 70-80-е гг. 14 в были присоединены Тимуром к его государству. В 1391 году против власти Тимура восстали туркмены Хорасана. Восстание была жестоко подавлено”.[337]

______________________________

 

Бұл жердегi қызғылықты жәйт - екi моңғол әулетi билеген кеңiстiк ортасында, екеуiнің де халқы сирек қоныстанған шекаралық шетi болып табылатын Маңғыстау-Үстiрт-Балқан кеңiстiгiндегi 14 ғасырдың ортасынан бастап орталық үкiмет билiгiнің әлсiреуi, iс жүзiнде жойылу фактысы. Яғни Ирандағы Хулагу әулетiнің 1350-60 жылдары құлауы мен Алтын Ордадағы Бердiбек ханның (Әз Жәнiбектің баласы) өлгенiнен кейiнгi таққа талас осы аталған “сұрқай меридиан” кесiгiнде жергiлiктi шағын да еркiн саяси құрылымдардың тууына жағдай жасады. Бiздің де алаш қауымы немесе есен-қазақ қауымы дегенiмiз де осындай жағдайда, осы уақытта дүниеге келген жергiлiктi жiкшiлдiкке негiзделген құрылым. Түрікпен жағының ақиқатына негiзделген советтiк тарихтың оларды “есен-қазақ” деп емес, кәдiмгi “түрікпен” деп қабылдауы, “60-е годы 14-в на территории Туркмении (бұл жерде “Түрiкмения территориясы” дегендi Маңғыстау мен Үстiрттi қоса алғандағы аймақ деп түсіну керек - СҚ) возникло несколько полунезависимых феодальных владений, к-рые в 70-80-е гг. 14-в были присоединены Тимуром к его государству” делiнуi түсінiктi жәйт, өйткенi ол кезде Маңғыстаудағы есен-қазақ қоғамының болуы деген тарихи мәселенің бар екендiгiн ешкiм бiлген жоқ қой. Осы шағын жартылай тәуелсiз феодалдық иелiктердің ақыр соңында Ақсақ Темiрдің мемлекетiне бағындырылған да, Хорасандағы түрікпендердің Темiрге қарсы көтерiлiп, оның аяусыз басып-жаншылған уақытының да 1391-жыл деп көрсетiлуi бiздер үшiн тағы бір назар аударарлық жәйт болып табылады, өйткенi нақ сол жылдары (1391-92) Ақсақ Темiр алаш қауымын да ойран қылып, олардың жартылай тәуелсiз мемлекеттiгiн жоқ еттi емес пе? Бiз бір территорияда (Үстiрттен Хорасанға дейiнгi аймақтағы) және бір тарихи кезеңде (1350-1390) болып өткен бір тарихи құбылысты көрiп отырмыз, тек оны түрікпен тарихшылары өздiгiнше, бiз де өз дегенiмiзше түсіндiрiп отырмыз.

Қазақ тарихи ғылымында қазақ этногенезiне қатысқан 14 ғасыр түрікпен-оғыз субстратының болуы туралы ой туындап та көрген, ал түрікпен этногенезiне 14-16 ғасырларда қатысқан әлдебір қыпшақ субстраты туралы тұжырым бар, тек түрікпен тарихшылары қыпшақ элементiнің рөлiн болмашы деп түсінген сияқты. “Процесс формирования туркменской народности в основном завершился в 15-в., когда сложившиеся после монгольского завоевания новые племенные объединения включили в свой состав тюркские племена неогузского происхождения, в частности кыпчаков’’.[338] Яғни түрiкпен этногенезiндегi қыпшақ элементiнің болғаны анық, бiздің жағдайда осы қыпшақ атауын нақтылап, түрiкпен этногенезiндегi есен-қазақ компонентi деп атауға болады. Сол сияқты қазақ этногенезiндегi түрiкпен элементiнің болғандығы да мойындалуы қажет.

Қазақ-түрiкпен симбиозының сырттай көрiнетiн ашық та қарапайым мысалдары ретiнде мыналарды көрсетуге болады:

Қазақта	Түрікпенде
Шәудiр - Әлiмұлы, төртқара-қарамашақ руының үлкен тақталарының бірі. Ол қойлыбай-шәудiр деп аталады.	Шәудiр (човдур) - Маңғыстауды мекендеген түрікпен руы. Ал әлiмдегi қойлыбай-шәудiр есiмiндегi қойлы сөзiн түрікпеннің аққойлы, қарақойлы этнонимдерiмен сабақтастырып көруге болады.
Тана - кiшi жүз байұлының iрi руларының біреуiнің аты. Тана - орта жүз уақ руының ереншi-сейiткен-бөкен тармағынан тарайтын тақта	Балқан жәумiттерiнде (иомут) де тана деген ру тармағы бар.[339]
Қазақтағы сары форманты бар ру-ата есiмдерi	Сарық - оғыз-түрікпен руы
Аспан - Әлiмұлындағы Шөмекей тобының үлкен бөлiгi. Аспан - аңыздық Адайға ат қойған дана образы (Аспан-үмбетi - Әспембет)	Ясман - теке руының бір бөлiмшесi
Қыр - Үстiрттің жергiлiктi қазақша атауы	бұл атау түрікпендерде де қолданылған. Гыр, кер - теке руының iшкi бөлiмшелерi.
Көкше батыр - қазақ эпостық батыры, оның этникалық тегi саналатын уақ руы Маңғыстау-Үстiрт өңiрiнде тұрған.	Геокча - теке руының бір бөлiмшесi.
Уақ (Убақ) - орта жүздің алты руының біреуi	Убак - түрікпеннің ата руының бір тобы.
	Геркез - түрікпеннің көне руы.
Алаша - байұлының руы.	Сарық руына кiретiн бес атаның біреуi Алаша деп аталады.
Таз руында абдал атасы бар. Масқар құрамында да абдал деген ата бар көрiнедi.[340]	Абдал - түрікпен руы. (Шәудiр тобына кiредi)

_________________________________________

Қазақ-Түрікпен ортақ қауымдасу (есен-қазақ) дәуiрiндегi рулардың нақты қазақтығы мен түрікпендiгi тек шартты түрде ғана берiледi. Мұндағы түрікпен деп отырғанымыз - ортағасырлық оғыз тiлiнің әртүрлі диалектiлерiнде сөйлеген шашыранды тайпалардың тiлi болса, қазақ та ортағасырлық қыпшақ тiлiнің әртүрлі диалектiлерiнде сөйлеген әртүрлі адамдар мен рулар қауымы болатын. Бұл жерде оғыз-қыпшақ диалектiлерiнің аралас формасы да қалыптасуы да мүмкін, бірақ белгiлi бір территорияда (Үстiрт пен Маңғыстауда) қыпшақ-оғыз тiлдi еркiн адамдардың қауымдасу дәуренi (процесi) жүрiп жатқандығын болжауға болады. 14 ғасырда негiзгi екi тiлдi қауымның тұтасып болуы аяқталмаған едi. Өйткенi қауымдасу процесi тоқтап қалды. Бұл қазақ-түрікпен қауымының iшкi ұйысуының әлсiздiгiнен де болар, бірақ қазақ-түрікпен қауымына негiзгi соққыны берген Тоқтамыс пен Ақсақ Темiрдің жауласуы болды, яғни Ақсақ Темiрдің Алаш балаларын өлтiруi қалыптаса бастаған этногенез дәуренiн тоқтатты.

Тарих “егер болғанда” дегендi бiлмейтiн нәрсе ғой, дегенмен егер 14 ғасырдағы қазақ-түрікпен қоғамы ыдырап кетпегенде, оның екi тiлдiлiгi бірте-бірте жойылып, бір тiлдi (не қыпшақ, не оғыз тiлдi) қазақ халқы қалыптасып, оның сипаты бүгiнгi қазақтан мүлде басқаша болып шыққан болар едi. Бірақ қазақ-түрікпен этникалық есен-қазақ қоғамы 14 ғасырда 50-60 жылдай өмiр сүрiп, ғайып болды. Тек Үстiрт қырында жағылған қазақ рухы самал жел сияқты, сай-сала мен тау аңғарларын, кең даланы шарлап, аралап кеттi. 1458 жылы Жамбыл-Қозыбасы тауында қайта жағылып, ендiгi қалған кезiнде жаңа қазақтың бойынан байыз тапты.

Түрікпен арасындағы есен-қазақтар үш түрлі жолмен түрікпенге айналған.

Біріншi - олардың негiзгi бөлiгi “бес есен” деп аталған жеке, маңғыстаулық-бозашылық түрікпендердің тобын қалыптастырған.

Екiншi - олардың бір бөлiгi шашыранды топтар ретiнде Сейiлхан түрікпендерiнің жеке руларына айналып (али-или, таз, тана, алаша), үлкен бiрлестiктерiне сіңген.

Үшiншi - олардың аз да болса дiни-абыздық тобы өздерiн әулие ру, Ата руы деп жариялап, бүкiл Маңғыстау мен Оқ-Балқанның исламдық-әулиелiк жүйесiн қалыптастырды. Мiне, түрiкпен этногенезiндегi қыпшақтар дегенiмiз, дәлiрек айтқанда, есен-қазақ элементi дегенiмiз осы үш жолмен түрiкпенге сіңiп, түрiкпенге айналғандар болып табылады.

Сейiлхан мен Жайылхан атауы, немесе осы атауларға негiз болған көне есiмдер 14 ғасырға дейiн жеке этникалық орталарда әрқайсысы өз алдына дара өмiр сүрген есiмдер. Сейiлхан немесе Сейiл – 13 ғасырға дейiнгi маңғыстаулық түрiкпендер арасында белгiлi болған мифтiк-генеалогиялық образ, оның шығу тегi жөнiнде анықталған тұжырым жоқ. 13 ғасырда түрiкпендердің маңғыстаулық бөлiгi Бату ханның құрған Алтын Ордасына кiргiзiлуiне байланысты алтын ордалық, яғни маңғыстаулық түрiкпендер Сайынханның немесе Сейiлханның түрiкпендерi деген атқа ие болды. Сайын – Бату ханның лақабы, бұл жерде осы лақаптың болуы басты себеп болды ма, әлде түрiкпеннің өз ортасындағы белгiлi болған Сүйiн мифтiк образының болуы басты себеп болды ма, ол жағын бiр-екi сөйлем арқылы түсіндiре салудың мүмкiндiгi жоқ.

Ал Жайылхан немесе Жай (Йай) – 13 ғасырға дейiнгi қыпшақ тiлдi ортаға белгiлi болған мифтiк-генеалогиялық образ. Бұл образ половец, яғни қондыкер қазақтарына да жақсы таныс болған, әртүрлi түрк мифтiк дәстүрiнде “Йай”, “Йайашы”, “Яяче”, “Йайык”, “Жайық”, “Айсыл”, “Айса”, “Асыл” деген аттармен аталып жүргенiмiз де, осы Йай – ежелгi күнтектi мифтiк кейiпкер.

Мiне, 14 ғасырда, есен-қазақтар қауымының қыпшақ және түрiкпен тiлдi этникалық топтардың қатарласа, көршiлес, аралас отыруы нәтижесiнде пайда болып, осындай қауымдағы қос тiлдiлiктің сақталуы екi жақтың мифтiк шежiресiндегi “Сүйiн” мен “Йай” образдарының екi тiлдi ортаның әрқайсысының ұжымдық тұлғалануы ретiнде қатарласып, жаңа шежiреде Сүйiн мен Йай деген қыпшақ-түрiкпен егiздiгiнің пайда болуына әкеп соқтырды.

Есен-қазақтың қыпшақ тiлдi бөлiгiнің негiзiн құраушы қондыкер қазақтары, яғни *дей-байұлдар “Йай” есiмi мен “Асан” есiмiн қатар қолданып, оларды бiр образдың екi есiмi деп түсінiлетiн дәрежеге дейiн жеткiздi. Нәтижесiнде Сүйiн мен Йай қосағынан басқа параллель Сүйiн мен Асан қосарлануы да пайда болды. Түрiкпен тiлдiлер Асанды Есен түрiнде атады, сүйтiп Есен мен Сүйiн деген қос есiм қалыптасты. Бүгінгi түрiкпен халқының шежiресiндегi Эссен (Хасен) мен Союннің (Сейилдің) егiз болып тұру үрдiсi де осы 14 ғасырдағы есен-қазақтық дәстүрдің жалғасы болып табылады, тек ендi түрiкпеннің шежiрелiк жады Есендi де, Сүйiндi де “түрiкпен” деп есептейдi.

Ал қыпшақ тiлдi есен-қазақтар “Йай” немесе “Йайашы” есiмiнің соңына “–лы”, “-ыл”, яғни “ұл”, “ұлы” формантын жалғап Йайыл > Жайыл немесе Йайашыл > Йайшыл > Айсыл (Айса) есiмдерiн жасады. Сүйiн (Сайын, Союн) есiмi де Жайылға ұйқасып, Сейiл есiмiне айналды, нәтижесiнде Жайыл мен Сейiл, немесе Жайылхан мен Сейiлхан қосарлауы қалыптасты.

Жайылхан мен Сейiлхан екiлiгi 14 ғасырдан кейiн де жаңа қазақ шежiресiне кiрiгiп, негiзгi сипатын сақтап қалды. Қазақ шежiресi бүгінде Жайылханның қазақ, ал Сейiлханның түрiкпен екендiгiн жақсы бiледi, тек 14 ғасырдағы қазақ пен түрiкпеннің қазiргi түрiкпеннің арғы аталары болғанымен бiрдей емес екендiгiн естен шығармаған жөн.

Қазақ эпосындағы түрiкпен атының кездесуi, ноғайлы-түрiкпен, қондыкер-түрiкпен, айрақты-түрiкпен қатарласуы да осы 14 ғасырға, Маңғыстау-Үстiрт кеңiстiгiне байланысты, сондықтан кез келген эпостан, немесе ноғайлы заманына қатысты делiнетiн озалдан, тiптi әңгiме басқа жақ туралы баяндалып отыратындығына қарамастан маңғыстаулық қабаттың болу мүмкiндiгiн iздестiргендi қисынды деп қабылдау керек.

Есен-қазақ дәуiрiнің байұлы-сиықтары. 14-15 ғасырларда Көшпелi Өзбек ұлысының құрамындағы тайпалардың  әртүрлі жазба құжаттардан терiп алынған рулық-тайпалық тiзiмiне (ҚСЭ. 3т. 549-б)  көз жүгіртiп шыққанда, 48 этнонимнің iшiнде сихиут деген рудың да бар екендiгiн көрдiк. Мiне, осы сихиутымыз бүгiнгi сиықтың 15 ғасырдағы аты болуы ықтимал.

Бүгiнгi байұлында “үш сиық” тобы бар. Олар - Қыдырсиық, Бақсиық (бағытсиық) және Сұлтансиық. Сиықтардың шежiре бойынша үш топқа бөлiнуi 13-14 ғасырларға дейiн-ақ жүзеге асуы мүмкін, бірақ осындай есiмдер арқылы үшке бөлiнуiн бiз 14 ғасырда, Маңғыстау-Үстiрт аймағындағы есен-қазақтар қоғамында қалыптасты деп айтуымызға дем берерлiк кейбір себептер бар. Егер сиық сөзi көне заманнан, яғни Қондыкер Қобаңнан келе жатқан этноним болса, оның алдына жалғанған қыдыр, бақ, сұлтан компоненттерiн де әртүрлі замандар мен территорияларға жататын этноним-сөздер деп топшылауға болады.

Біріншi “қыдыр” сөзi әлгi *дей-бұлғарлық кутригур этнонимінен қалған жұрнақ, яғни байұлының ағасы деп есептелетiн қыдырсиық тобы (яғни нақты шеркеш руы) 1300 жылы Қобаң мен Тана-Днепрден Едiл-Жайыққа көшiрiлгендер арасында жеке даралығы айқын топ болған.

Екiншi – “бақ” сөзiнің этникалық тегiн анықтай қою қиынырақ, тек бүгiнгi бақсиыққа кiретiн жалғыз ру - ысықтың болуы және оның негiзгi екi атасының есiмiнде де сары сөзiнің болуына (Ысық руы Ақсары, Сарыбай деген ата-тармағына бөлiнедi) қарап, осы топтың қалыптасуын 14 ғасырдағы есен-қазақ ортасына жатқызуға мүмкіндiк бар. Мәселен, бүгiнгi түрікпеннің жәумiт (иомут) руында үшiншi деңгейдегi бага, бехельке, тана деген бөлiмшелерi бар (126), мұндағы баганың бақсиықтың бақ негiзiне ұқсас екендiгiн, сондай-ақ тана руының сұлтансиық тобында бар екендiгiн айта аламыз. Ал сары сөзiне қатысы бағзы түрікпеннің сарық, кейiнгi түрікпеннің ерсары этнонимінің бар екендiгiн еске саламыз. Яғни сиықтардың бұл тобы 14 ғасырда Маңғыстау-Үстiрт жерiнде оғыз-түрікпен этникалық субстратымен молырақ толыққан деуге болады.

Үшiншi - сұлтансиық (оған масқар, алаша,[341] тана, асқар, әлке-қызылқұрт рулары кiредi) тобының атауындағы сұлтан негiз-сөзi де бiздi оғыз-түрікпен дәуiрiндегi Арал-Хасарлы аралық кеңiстiгiне апаратындай. Тарихи құжаттар 11 ғасырдың аяғы мен 12 ғасырдың басында Оқ-Балқан аймағында мекендеген агар, кокли, оглы, сұлтанлы, языр тайпаларының аттарын атайды. Мiне, осы аталғандар iшiндегi сұлтанлы сияқты рудың кейiнгi 13-14 ғасырларда да өз атын жоғалтпағаны және осы рулардың Маңғыстауды не Үстiрттi мекендеуi әбден мүмкін. Сондықтан сұлтансиық тобының қалыптасуына сиықтармен қатар осы сұлтанлы рулары да ықпал еттi деуге болады. Бұлай деуге қырым циклiндегi жырларда сұлтан сөзi бар антропонимдердің жиi кездесуi де дәйек бергендей болады.

___________________________

 

Аталмыш циклде Берiксұлтан деген қалмақ ханы (Шынтас жыры), Меңдi сұлтан, Меңсұлтан деген қалмақ ханы (Қарт Қожақ) және Сұлтан деген батырлар бар. Сұлтанкерiм жырында бас кейiпкердің өзi кей тұста Сұлтан деп аталса, Сүйiнiш жырында кездесетiн Сұлтан - қалмақтың ханы болып суреттеледi.

Сұлтан деген қалмағың...

Қалмақтың ханы Сұлтан-ды..[342]

Едiге жырындағы Сұлтан есiмi - ноғайдың бір баласына берiлген: Едiге Тоқтамыстың үлкен қызын Жылқыбайға алып бередi, ол екi бала туады, аттары - Сұлтан мен Меңдi[343]. Мұндағы Сұлтандарды жыр дәстүріндегi нақты есiмi берiлмеген жау және өз ханын сол ортадағы танымал билiк мансабының атауын, яғни бек, сұлтан, хан, төре сияқты титулдармен атай салу үрдiсi дей салуға болар едi, бірақ эпостағы мұндай кездейсоқтықтың өзiнің де логикасы болатындығын ескерген керек, өйткенi осындай кездейсоқтықтың өзi кездейсоқтық бола алмайды, оның астарында зерттеушiге әлi белгiсiз болып отырған рет пен қисын жатады. Сондай-ақ сұлтан деген мансап атауының нақты бір тарихи тұлғаға - сұлтанға қызмет еткен әскери-шаруашылық топтар мен олардың отбасылары, кейiнгi ұрпақтары үшiн әуелгi кезде әлеуметтiк, кейiннен этникалық атауға айналып кететiн тарихи мысалдары бар. Мысалы, бүгiнгi Ирандағы қызылбас-әзiрбайжандардың бір этникалық тобы “шахсеван” деп аталады, бұл – “шахты сүйетiндер”, “шахты жақтайтындар” дегендi бiлдiретiн сөз. Бір кездерi парсы шахының гвардиясын құраған қызылбастардың осы тобы кейiн осы аттас жеке этносқа айналып кеткен. Қазақтың төлеңгiт рулары да қазақ хандары мен төре тұқымдарының сарай маңы қызметшiлерiнің ұрпақтары болып табылады. Түрікпеннің сұлтанлы руының қалыптасуы да осыларға ұқсас тарихи жағдайда өтуi де әбден мүмкін. Мiне, осындай тарихи мүмкіндiктердi ескере отырып, сиық тобынының атына сұлтан анықтағыш сөзiнің жалғануын осы топтың 14 ғасырдағы алтынордалық хандар мен сұлтандардың біріне (мәселен, Жәнiбек, Тоқтамыстар сияқты) қызмет етушi әскери күш болуымен де байланыстырып көруге болады.

______________________________

 

Ең соңғысы, қырым циклiндегi екi жырда меңдi мен сұлтан есiмдерi қосарлана қолданылады. “Едiге” жырында Жылқыбайдың Тоқтамыс қызынан туған балаларының аттары Сұлтан мен Меңдi болса, “Шынтас” жырында Меңдiсұлтан деген қалмақ ханы бар. Бұл қайталану кездейсоқтық бола алмайды. Бiз меңдi деген этноним жөнінде арнайы әңгiме қозғадық, ендi мiне, сол меңдiмен қатарлас өмiр сүрген сұлтан деген де этникалық топтың болғандығын айта аламыз. Расында да бұл топ Тоқтамыс сұлтанға қызмет еткен сиықтар тобы болып шығуы әбден мүмкін.

Осылайша, дәл айғақты көрсете алмасақ та, 14 ғасырдағы есен-қазақтар қоғамындағы негiзгi топтардың бірі болған байұлы-сиықтардың құрылымдық сұлбасын көрсете аламыз.

19-20 ғасырларда орыс тiлiнде түскен құжаттарында сиық рулары “шихлар” түрінде жазылады. Осындай атпен аталған ру (шихлар) түрікпенде де бар. Түрікпеннің ших руы өздерiнің тегiн пайғамбар жұртынан бастайтын овляд руларына жатқызады (бұл топқа сейiт, мақтым, қожа, ата, ших рулары кiредi). Өздерiн араб дiн таратушыларынан шығаратынына қарай, ших руының атауын арабтың “шейх” сөзiнен де шығаруға болады, дегенмен түрікпеннің де ших этнонимін қазақтiкi сияқты ежелгi сиық (цих, зех, цикх) этнонимінің бір дыбысталу нұсқасы болар деген жорамалдың да артықтығы жоқ.

Қараған түбекте Ших-ата деген әулие орны бар.

Түрікпенадай немесе Қосай батырдың балалары. Маңғыстау этнографиялық мұражайының қызметкерлерi осыдан бірнеше жыл бұрын Маңғыстаудың біріншi өлкетанушысы Есбол Өмiрбаевтың өлке тарихына қатысты жазып алған аңыз әңгiмелерiнің екi-үшеуiн облыстық «Маңғыстау» газетiнің бетiнде жариялатқан болатын.[344] Солардың бірі адайдың Құдайкесi туралы аңыздың өзiндiк нұсқасы болатын. Өзiндiк деп отырғанымыз, - адайдың Құдайке, Қосай аталары жөніндегi аңыз желiсi біреу болғанымен, оның әңгiмелену жолдары мен сюжеттiк детализациясы алуан түрлі екендiгiн айтуымыз керек, яғни бір аңыздың әр бiлетiн кiсi айтар әлденеше нұсқасы болған. Мiне, осындай аңыз варианттарының iшiнде Есбол Өмiрбаевтiкi өзiндiк ерекшелiкке ие, мұнда Есбол ағамыз шежiрелiк аңызды тарихи болмыспен қиындастыруға, сiрә, алғашқы болып әрекеттенiп көрген сықылды.

Шежiре бойынша Адай-атаның екi ұлы болған, үлкенi - Құдайке, кiшiсi - Келiнбердi, ал немерелерiнің саны сегiз. Сондықтан да адайды “сегiз арыс адай” деп те атайды. Осы сегiздің екеуi Құдайкенің балалары: Тәзiке мен Қосай, қалған алтауы Келiнбердiнің балалары, олар - Ақпан, Құнанорыс, Балықшы, Жеменей, Тобыш, Мұңал. Мiне, осы арыстардың iшiнде аңызы көп нұсқалы болып келетiнi Құдайке мен оның баласы Қосайдiкi. Әкесi мен баласы туралы аңыздардың бір-біріне ұқсас болып келетiндiгi кейiнгi шежiре түсіндiрмешiлерi үшiн үлкен қиындықтар туғызған сыңайлы, өйткенi Құдайке туралы аңызды кейде оның баласы Қосай туралы аңыз қайталап жатқандай әсер қалдырады. Бұл жерде бiз осы аңыз кейiпкерiнің қайсысының болуы дұрыс, қайсысы бұрыс деген сауалға жауап бермеймiз. Бiздің мақсатымыз бұл емес, оның үстiне тек әртүрлі вариантта айтылған тарихи құжаты жоқ аңыздың iшiнен абсолют ақиқатты iздеу - баянсыз әрекет болмақшы. Сондай-ақ осы Қосай мен Құдайке атамыздың бүгiнгi көзi тiрi ұрпақтарының арасында, жалпы адай арасында шежiрелiк аңыз өмiр сүрiп отырғандықтан, шежiрелiк дау туғызудың қажеттiлiгi де шамалы, оның газет көлемiндегi бос пiкiрталас туғызары болмаса, айтарлықтай ғылыми айтыс туғыза алмасы хақ. Сондықтан аңыздың сюжетiн жайына қалдырып, тек аңыздағы есiмдер (Қосай, Құдайке, Ақбiлек, Оғылмеңлi) мен этникалық қисынға (қазақ пен түрікпен байланысы туралы) көңiл бөлемiз.

Бір аңызда Қосай түрікпеннің Сейiтқұл деген батырымен жалаңаш төсiне қылыш қойып серттескен, ақiреттiк достар болған екен, кейiнiрек отбасысы опат болған Қосай өзiнің түрікпен досына уақыт болғасын, оның жастай жесiр болып қалған әйелi Оғылмеңлi сұлуды әйелдiкке алады.[345]

_______________________________

 

Айтайын деген аңызымыз - Құдайкенің біріншi отбасының белгiсiз бір дарияның суына кетiп, опат болуы мен қайғыдан зағип болып қалған атамыздың екiншi рет, бұл жолы түрікпен қызына үйленiп, бүгiнгi адайдағы түрікпенадай деп аталған ру-тақтаның басында тұруына байланысты. Негiзгi оқиға желiсi осындай. Есбол Өмiрбаев вариантында соқыр болған Құдайкенің алған әйелi - қазақ ортасында Ақбiлек [346] атанған бес есен түрікпеннің бірі - сүйiнаджы руынан шыққан келiншек делiнедi.

Ол әуелде түрікпеннің абдал руынан шыққан батыр Шолақтың жары болған көрiнедi. Ол бір шапқыншылықта опат болып, келiншек жесiр болып, көгендеулi бара жатқанда, адайлардың қолына түскен екен. Содан не керек, Ақбiлек сұлу Құдайкеге жар болады.

Ақбiлектің әкесi емсек, шипагер болған, одан тәлiм-тәрбиесiн алған қыздың да сондай емшiлiгi бар едi. Ол Маңғыстауға барып шипалық қасиетi бар бір шөп алып келiп, Құдайкенi емдеп жазыпты. Ақбiлек атанған түрікпен анамыздан Тәжiке, Қосай деген екi ұл дүниеге келiптi. Қосайдан Әйтей, Бегей, Тiней, Байбол, Сүйiндiк деген ұлдар туыпты. Ақбiлек анамыз соңғы немересiне өз руы Сүйiнаджының атын берген. Кезiнде осы Сүйiндiк ұрпақтары басқаларына қарағанда нағашыжандылау болып, түрікпеннің сүйiнаджыларымен аралас, қоралас қоныс етiп, өз ағайындарынан шеттеу кеткендiктен Жаманадай, Қосайдың қалған балалары түрікпен мен адай қанынан болғандықтан Түрікпенадай атаныпты...

Тағы бір аңыздық нұсқа. Келiнбердi үйiндегi шешемiз Құдайкенi сексенге келсе де, үйлендiрмек болады.

___________________________

 

Бір күнi сол ауылға ел қыдырып жүрген кейуана әйел келедi. Кейбір қарттар оны түрікпен әйел деседi. Бірақ түрікпенше киiнiп, түрікпен жағынан келгенiмен, түрікпен емес, қазақ кәдiмгi қарақыпшақ Қобыландының немелтай тұқымдарының бірі деседi. Елдi түрікпендер шапқанда, олжа iшiнде әлгi қыз да кеткен. Өжет қызды ешкiм тоқал ете алмаған. Ол емсек шипагар, балгер болады. Ол Құдайкенің көзiн жазып бередi. Келiнбердiнің әйелi оған абысын бол деп көндiрiп, Құдайкеге әйел етедi.[347]

Бұл жерде алдыңғы аңыздағы сексендегi Қосайдың орнында оның әкесi Құдайке тұр, ал жас келiншектің аты аталмаған, бірақ нақты этногенез астарына келсек, ол келiншектің есiмiнің меңлi типтi есiмге ие болатынына күмән жоқ.

Шежiре болсын, жыр болсын, аңыз болсын айтылар оқиғадағы кейiпкер болған адамның есiмдерi бір қарағанда айтушының өресiне қарай алына салған кездейсоқ есiмдер сияқты болып тұрады. Сондықтан зерттеушi, әдетте, мұндай ұсақ-түйекке мән берiп жатпайды да, нәтижесiнде зерттеу нысанының осындай потенциалды сипаты кемшiн соғып жатады. Ал бұл мән беруге тұрарлық ұсақ-түйек. Кездейсоқ есiм болмайды. Жыр мен аңыздағы, шежiре мен ертегiдегi әйел (ана - қарындас - қыз - келiншек) есiмi де кездейсоқ емес, оның таңдалуының да өзiндiк логикасы бар.

Аналық, Ару, Бибi, Ханбибi, Жанбибi (Жәмби), Ханжан, Хансұлу, Қарлыға, Қарлығаш, Гүлбаршын, Бану-Шешек, Ақбiлек, Алтыншаш, Қарашаш, Құртқа, Тотан, Меңдi... Бұл әйел есiмдерiнің барлығы да белгiлi бір қажеттiлiкке сай алынған есiмдер.

Айтушының (ертегi болсын, жыр болсын, аңыз бен шежiре болсын, бәрiбір) өресi мен зердесi, дарын-қабiлетi қандай болғанын бiлу маңызды. Айтушы әдетте өзiнің естiгенiн, яғни бұрыннан келе жатқан аңыздағы есiмдердi өзгертпей беруге тырысады. Айтушы белгiлi бір оқиғадағы екiншi-үшiншi қатардағы қосалқы кейiпкерлердің есiмiн (есiмдерiн) қапелiмде есiне түсіре алмады делiк. Ол ойына біріншi болып келген есiмдi айта салары анық. Бірақ айтушы ойына түскен есiмде айта салады дегеннің өзiнде де ол өзiнің этникалық-мәдени ортасында қабылданған, қалыптасқан маңызды оқиғалық (ертегiлiк, жырлық, аңыз-шежiрелiк) есiмдердің біреуiн таңдайды. Яғни жалпы этникалық-мәдени орта түсінiгi деңгейiнен қарағанда есiм кездейсоқ болмай шығады.

___________________________

Адайдың Қосай немесе “түрікпенадай” деп аталған тармағына бас болған Қосай-атаға (не Құдайкеге)[348] қатысты шежiрелiк аңыздың детальдiк дұрыс-бұрыстығына назар аударып жатпай-ақ, тек аңыздық оқиғаға iлiккен бас кейiпкерлердің сипаты мен функциясына мән берер болсақ, бiз қоғам, жұрт басшысы (би, абыз, хан) функциясына ие болған қартты - Қосайды (не Құдайкенi) ғана көремiз. Оның бұрынғы ортасы (отбасы) опат болған, сондықтан ол жаңа қоғам (отбасы) құру үшiн жас қыз (келiншек) Оғылмеңлiге үйленедi. Бұл өмiрде болар оқиға. Бірақ айтылып тұрған аңыз тұрмыстық хикая емес, ол - шежiрелiк аңыз-озал. Бiз мұндай аңызды эмпирикалық озал дер едiк. Ол өтiп кеткен шағын этногенезге түсінiк берушi әңгiме ғана, яғни оның нақты тарихи айғағы жоқ болса да, осындай этногенездiк процестің болғандығын көрсете алады. Бұл жерде Қосай (Құдайке) мен Оғылмеңлi - нақты тарихи тұлғалар емес, кейiн бір жұртқа айналған, қосылмастан бұрын екi бөлек болған жұрттардың аты, не болмаса сол екi этникалық-рулық ортаның белгiлiк есiмдерi болып табылады.

Осы жағдайда адайдың Қосайы (Құдайкесi) мен уақтық, ер Көкшелiк Қосай бір ортаның, бір бейнеден өрбiген есiмдерi болып табылады, яғни адайдың Қосай-түрікпенадайлары мен орта жүздiк уақтардың бүгiнгi негiзiн (рулық-шежiрелiк келбетiн) қалыптастырған бастапқы рулар (топтар) бір кездерi бір территорияда, бір ортада бірге өмiр сүрген деген тұспал жасауға толық мүмкіндiк бар.

Нақ осы жағдайда Қосайға (немесе Құдайкеге) қатын болған түрікпен аруы Оғылмеңлiнің есiмi зерттеушi үшiн актуалды мәселеге айналады.

Қарт Қосай (Құдайке) мен жас Оғылмеңлi. Осы үйленудi кәдiмгi тұрмыстық ситуация дегеннен гөрi генеалогиялық процестi көрсететiн трафарет, архетип деуге болады.

Осы шежiрелiк қосақ тағы да басқа үш эпостық қосақты еске түсіредi.

____________________________

 

Біріншiсi – “Нәрiк” батыр жырындағы Нәрiк хан мен Ақмеңдiнi еске түсіредi. Бұл салыстыруды бiз кездейсоқ алып отырғанымыз жоқ, мұндағы ең қарапайым ұқсастықтық отау құрушы тұлғалардың жасына қатысты, яғни шал, қарт кiсi (А-Қосай немесе Нәрiк) жас сұлуға (Оғылмеңлi немесе Ақмеңдi, Меңдi ару) үйленедi. Әрине, мұндай сюжеттi патриархалды қоғам фольклорынан көптеп кездестiруге болады, тек бұл жердегi маңыздысы - екi оқиғадағы жас ару болып тұрған Оғылмеңлi мен Ақмеңдi (мең) есiмдерiнің ұқсас болып тұруы. Бiздің жырлардың қалыптасу процесiн зерттеу әрекетiмiзден шығарған негiзгi қорытындыларымыздың біреуi мынадай:

Екiншiсi – “Едiге” жырында Едiге Тоқтамыстың үлкен қызын Жылқыбайға алып берiп, оны хан етедi. Жылқыбайдан екi бала туады. Бірінің аты - Сұлтан, бірінің аты - Меңдi болады

Тоқтамыстың қызынан

Екi ұл туды, қарашы

Сексен жасқа келгенде

Балалы болдың шамасы

Ешкiмнің жоқ алланың

Еткен iсiне шарасы

Мұнда да сексен жастағы шал жас қызды қатындыққа алып отыр: 

Үшiншi – “Қарасай-Қази” жырындағы Қарасай батырдың тұлпар мiну үшiн қарындасы Қибатты қарт Көкшеге беруi. Жырда осы сюжеттің аяғы басқа болып кеткенiмен (Көкше жас қызды аяп, басына бостандық бередi, бұл, сiрә, эпостық өзгерту), бәрi бір жас қыз бен сексендегi шал қосағын көрiп тұрмыз.

Осындай төрт мысалды шендестiрудегi ең қызықты жерi Құдайкенің баласының аты да Қосай, эпостық Көкшенің баласының аты да Қосай болуы, осы тұрғыдан Көкше мен Құдайкенің бір есiмнен өрбуi де ғажап емес, өйткенi Құдай сөзi ислам дiнi мен оған iлескен араб-парсы тiлдi терминологияның далаға дендеп кiруiне байланысты көне есiмнің орнын басқан жаңа шежiрелiк есiм болуы әбден мүмкін ғой. (Құдайке>Көкше ұқсастығы).

Мiне, Көкше, Қосай (Құдайке) мен Нәрiк, Жылқыбайлар - бір архетипттiк негiзден, бір прототиптен өрбірген жеке бейнелер болып тұр деуге негiз бар, бұл жердегi Жылқыбай есiмiндегi жылқы-ат сипатты болуы теңiз жылқыларына қатысты мифтiк кешенге оның да қатысты болу мүмкіндiгiн көрсетедi. Ал Оғылмеңлi мен Ақмеңдi ару қатарына ендi Тоқтамыстың белгiсiз қызы да қосылады, бұл жерде одан туған баланың бiреуiнің атының Меңдi болуы назар аударалық жәйт. 15 ғасырдағы түрікпендер арасында жүрген Тоқтамыс адамдары туралы мәлiметтi келтiрсек, Тоқтамыс қызының да 14 ғасырдағы этникалық ортасын бажайлауға болады. Жылқыбай есiмi жылқыға, ең бастысы - теңiз жылқысына байланысты есiм болуы мүмкін.[349] Ал Көкше болса - мифтiк теңiз әмiршiсi, теңiз жылқыларының иесi. Жылқыбай есiмiнің этимологиясының тым қарапайымдығы есiмнің кейiнгi замандарда жасалғандығын көрсетедi. Ал ескi эпостарда Жылқыбай есiмiнің орнында қандай есiм тұрған? Мүмкін теңiз жылқысына ие болған  Қыдырбай (байұлы атасы) немесе дәл сондай сипатқа ие Көкше шығар. Есiмдердің ұқсастығы осындай мүмкiндiктi қисынды ете алады. Құдайке есiмiнің де осылардың қатарында тұруына қарап, оның образынан да дәл осындай мифтiк төркiн (Құдайкенің біріншi отбасының суға кету аңызындағы су стихиясының болу факторын ең алдымен Құдайкенің де теңiзге, су жылқыларына қатысы бар образ екендiгiн топшылауға пайдалануға болады) болуы мүмкін.

Жылқыбайдың Тоқтамыс қызына үйленуi де 14 ғасырдағы оғыз-қыпшақ немесе түрікпен-қазақ араласуын көрсетедi.

Көне жыр жаңа жыр жасауға материал, шикiзат ретiнде пайдаланылғанда бас кейiпкер есiмi ауыстырылғанымен қосалқы, екiншi-үшiншi қатардағы кейiпкер есiмдерi жаңа жырда да сақталынып қалады. Яғни тарихи Шора батырдың әкесi туралы жыр жасауға сұраныс (заказ) келгенде 16 ғасыр жырауы өзiне белгiлi, оның заманында ұмыт бола бастаған көне жыр не аңыз-әңгiменi компилятивтiк материал ретiнде пайдалана салған. Сондай бір аңыздың бас кейiпкерiнің есiмi Нәрiк есiмiне[350] ауыстырылған, ал бастапқы аңыздағы бас кейiпкердің әйелiнің ’Мең’’ түбірлi есiмi жаңа жырда да сақталып, ендi ол Нәрiк ханның әйелiнің есiмi болып шыққан. Осылайша 16-17 ғасырлар эпосында Нәрiк - Ақмеңдi қосағы пайда болған.

_______________________________

 

Адайдағы Қосай-ата (Құдайке-ата) туралы шежiрелiк аңыз да бастауы әлгi этно-мәдени ортада жатқандықтан сол оқиғаны пайдаланған. Мұнда бас бас кейiпкер есiмi Қосай (Құдайке) болып шыққан да, ару есiмi өзiнің бастапқы нұсқасын (Оғылмеңлi) белгiлi бір деңгейде сақтап қалған. Яғни адайдың Құдайкесi мен эпостық Шораның әкесi Нәрiк, Көкше образдары 15 ғасырға дейiнгi қалыптасқан көне аңыз немесе жыр негiзiнде жасалған болып шығады.

Жылқыбайдiкi де сондай, кейiнгi едiгелiк жырды жасаушылар сол жаңа жырға осы бір аймақтық аңызды тоғытып жiберген. Көкше, Жылқыбай, Нәрiк оқиғалары - эпостық оқиға, ал Құдайке мен Қосайдiкi – шежiрелiк оқиға, бұл жерде тарихи тұрғыдан шежiрелiк оқиға, яғни Құдайке оқиғасы барынша реалды процестердi көрсете алатындығын айтуымыз керек. Яғни барлық төрт оқиғаның бастауы ең алдымен *дей-адайлық, *дей-түрiкпенадайлық рулық ортамен байланысты. Бұдан шығар басты түйін – түгел адай жөнiнде жөндi пайым жасай алмасақ та, адайдың Қосай-түрiкпенадай тобына ұйытқы болған *дей-қосайлық консорция 14 ғасырда Маңғыстау мен Үстiртте тұрғанын, олардың қыпшақ тiлдi және түрiкпен тiлдi этникалық топтардың араласуы негiзiнде қалыптасқандығын, сонымен қатар эпостық Көкшенің ұлы ер Қосай мен адайдың Қосайының бiр тектi образдар болып шығатындығын сенiмдi түрде айтуға болады.

Мiне, бұл - қазақ пен түрікпен арасындағы, дұрысын айтсақ 14 ғасырдағы қыпшақ тiлдi қауым мен түрікпен тiлдi қауымның араласуының тарихи тұрғыдан ақиқат құбылыс екендiгiн суреттейтiн айқын мысал ғана, яғни  түрікпенадай руы бұл жерде осындай мысалдың айрықша эталоны болып тұр.Әз Жәнiбек және оның айналасы

Қырым жырларының кейбірінде өз елiнің, яғни ноғайлы елiнің билеушi болған хандар туралы да баяндалады. Бірақ жырда елдің басшыларына деген көзқарас екұдай болып келедi, мұнда хандардан iзгiлiк көруден гөрi зиянды болмаса да, жақсылығы шамалы бейненi көру басым келедi. Бұл да - зерттелiнуi қажет мәселе. Жалпы, тек қырым жырларын оқығанда ғана емес, хандар туралы кез келген қазақ жыры мен аңызын оқығанда көзге түсетiнi - хандардың да халықтың мақтауына ие болғандығы, бірақ хандарға берiлген жақсы-жаман бағаның балансы теңбе тең не болмаса жағымсыз жағы басым болып келедi, яғни ханды қанша мақтаса да, халқымыз ең жақсы деген ханның өзiнің де жамандығын да айтып отырған, оны жырлардағы екұдай бейнелi хандардың оқиғасынан да, ең соңғы қазақ хандары - Абылай, Әбiлхайыр, Кенесары туралы аңыздардан да көремiз. Халық жады бас батырды ғана абсолют пәктiк деңгейiне жеткiзедi, ал хан-билеушi әрқашан халық жадында да жақсылық пен жамандық арасында құбылып тұратын образ болып қалады.

Бірақ эпостың модельдiк аясы үшiн хан-билеушi образының болуы қажеттi, ал аңыздық ел, оның топтасқан батырлары туралы жырлар циклiнде мiндеттi түрде бір қоғамның үш қоғамдық функциясын келбеттей алатын, ұжымдық тұлғалануыдың үлгiсi ретiнде үш кейiпкерi болуы тиiс, бұл мiндеттiлiк жалпы әлемдiк батырлық эпосқа тән заңдылық болып табылады. Мiне, осы кейiпкерлер - қоғамның ұйымдастырушысы болатын билеушi-патша, осы қоғамның заңдылығын қамтамасыз етушi әрi рухани болмысын негiздеушi абыз-би, осы қоғамның тұтастығын қорғаушы, қауiпсiздiгiн баянды етушi серi-жауынгер түрiнде көрiнедi. Осы үштiктi мысалдар арқылы көрсетуге болады.

Эпостық тұтастанудың (циклизациясының) төрт фазасы болады. Біріншi - бір батырдың басынан кешкен бір оқиғасының өзi жеке-дара айтыла бередi. Екiншi - бір батырдың туғанынан бастап өлгенiне дейiнгi iс-әрекетi біртұтас жырға айналдырылады. Үшiншi - батырдан батыр туады, оның баласының баласы да батыр болады, яғни генеалогиялық циклизация бойынша жыр тiзбектер (мысалы, Алатайлы Аңшыбай және Қарадөң батыр ұрпақтары туралы жырлар) қалыптасады. Төртiншi - бас батырдың не тақ иесi төңiрегiне бірнеше батыр жиналып, бір кеңiстiк пен уақыт туралы тұтас цикл қалыптасады, оны гиперциклизация деп атайды.

Осы соңғысы оғыз-қыпшақ тiлдi халықтарда ауық-ауық, үнемi қалыптасып отырғанымен, үнемi аяқталмай қалып отырған. Ең бастысы - кейiнгi ұрпақтар осындай гиперциклдi сақтай алмаған, бұл көшпелi қоғамдар ғұмырының отырықшы өркениеттерге қарағанда қысқа болуына байланысты. Дегенмен қолда бар тарихи-фольклорлық материалдардан осындай гиперциклдердің бастапқы түрлерiнің болғандығын анықтауға мүмкіндiк бар.

Біріншi мысал. “Қорқыт ата” кiтабы жинағында оғыз батырлық эпосының осындай үштiгi сақталған. Бұл эпикалық дүние екi уақыттық сипатқа ие, яғни осы үштiктің екi түрлі вариантын келтiруге болады. Жырдағы ел кiндiгi, ортасы - Баяндүр хан, ол жырдың фонында айтылып, оқиғаға қатыстырылмайды. Абыз - Қорқыт ата, ал серi-жауынгер болып жеке жырда ең алдымен Қазан-Салор Ұлашұлы шығады, ал екiншi вариантта Баяндүрдің орнында Қазан есiмi аталады, яғни бүкiл жыр кешенiнен эпос жасаудың екi кезеңiн көремiз, біріншiсiнде Баяндүр хан төңiрегiнде, екiншiсiнде Қазан хан төңiрегiнде циклизация - эпикалық ұйымдасу жүрген.

Екiншi мысал.  Ерте орыстың (украинның) “Владимир Красное Солнышко” циклi, осы билеушi мен Киев төңiрегiнде орыстың мифтiк батырлары туралы жырлары тоғысқан, мұнда да патша - абыз - жауынгер үштiгi (Володымер - Боян - Илья Муромец) сақталған.

Үшiншi мысал.  Артур патшаның “дөңгелек үстелiнің” серiлерi туралы цикл. Мұнда патша - Артур, абыз - Мерлин, жауынгер – Ланселот не Персиваль үштiгi бар. Баяндүрдің кеңесi сияқты кеңес Артурда да бар.

Мiне, Қырым циклi де осындай эпикалық модельге негiзделген, ашық сақталмаса да, осы сипатты эпостан реконструкциялауға болады. Алдымен қазақтың тарихи үштiктерiнің мысалдарын атап көрсетелiк. Қазақта осындай үш тарихи мысал бар.

Біріншiсi – Алтын орда ханы Әз Жәнiбек туралы аңыздар мен оның төңiрегiндегi циклизация.[351]

Екiншiсi - қазақтың үш жүзiнің қалыптасуы, қазақ халқының қалыптасуы баянды болу дәуiрiндегi Әз Тәуке туралы, оның төңiрегi туралы аңыздар кешенi. Үшiншi - Абылай хан айналасындағы аңыздық циклизация. Өкiнiшке орай, осы үш тарихи билеушiнің төңiрегiнде топтаса бастаған эпикалық не аңыздық цикл аяқталмай қалды, оның да себептерi бар, толық болмаса да бір-екi ауыз сөзбен атап өтуге болады.

__________________________

Абылай - қазақ хандарының iшiнде ең соңғы эпикалық ұйыстыру хұқына ие болған тарихи тұлға, оның циклiне керектi барлық сипат болды, тарихи батырлар - Қабанбай, Бөгенбай, шақшақ Жәнiбек, Наурызбай сияқты көптеген батырлар шоғыры да болды, абыздық сипатқа ие Қаз дауысты Қазыбек те, Бұқар жырау да болды, батырлар туралы жырлар шығарылды да, бірақ Абылай циклi аяқталмай қалды, біріншiден, - 18-19 ғасырлар тарихи эпос тудырғанымен мифтiк-эпостық романтикасы бар бағзы эпос тудыра алатын баяғы заман бола алмайтын едi, өйткенi бұл дәуiр қазақтың тарихи жадының жақсы сақталу ауқымында жатқан болатын, екiншiден, Абылайды бүгiнгi жалпықазақтық ниет пен ресми идеология “бүкiл қазақтың ханы”, “қазаққа еңбегi сіңдi” дегенiмен және онымен тарихи тұрғыдан iстес болған орта жүздің атақты батырларын қаншама жалпықазақ батырлары деп дәрiптегенiмен, он тоғызыншы ғасырдың рушылдық-жүзшiлдiк санасы мен танымы өз дегенiн iстедi, яғни Абылай да, оның төңiрегiндегi батырлар мен ағындар да 20 ғасырдың ортасына дейiн, яғни қазақ советтiк мектепте сауат алғанға дейiн Қазақстанның батыс аймақтарының көп тұсында белгiсiз не шала танымал болып қала бердi. Жалпыұлттық гиперцикл жасалған жоқ. Рушылдық сана-сезiмнен осы ғасырда да арылғанымыз жоқ. Оның үстiне Абылай хан Әз Жәнiбек пен Шыңғыс хан сияқты көшпелi империялық шарықтау заманының билеушiсi емес, даму ағымынан шетте қалған көшпелi дүниенi сақтап қалуға жанталасқан заманның, қазақтың басынан бақ тайған заманның, қазақтың басқаның боданына айналған заманның өкiлi едi, сондықтан дәстүрлi эпостық гиперциклдерге тән өркениеттің алтын ғасырының Артур, Әз Жәнiбек сияқты билеушiсiнің рөлiне Абылай жарамайтын.

Тәуке төңiрегiндегi тұтастану да басталмай жатып өштi, бiр жағынан сол заманды жырға қосатын жыраулар болған жоқ, яғни аңыздар жырға айналмай аңыз күйiнде қалса, екiншi жағынан, Тәуке хан өлгеннен кейiнгi дүрбелең тарихтың оқиғалары және, ең бастысы, оның образын жаңа хан - Абылай бейнесiнің ығыстырып шығаруы едi.

Әз Жәнiбек циклi нағыз эпос тудыру дәуiрiнде қалыптасты, басқалармен салыстырғанда оны барынша толық цикл деуге де болар едi, бірақ Жәнiбек туралы циклдің жасаушысы – қазақ емес, 14 ғасырдағы маңғыстаулық есен-қазақтар және 16 ғасырдағы ноғайлылар едi. Есен-қазақтар мен ноғайлылар бүгінгi қазақтың қалыптасуында шешушi рөл атқарды, бiрақ бұл 14 ғасырдағы есен-қазақтың зейiнi мен 18 ғасырдағы қазақтың зейiнi бiрдей дегендi көрсетпейдi Сондықтан Әз Жәнiбек қазақ билеушiсi емес, әлдебiр нейтрал сипаттағы эпикалық ноғайлы елiнің билеушiсi болып қала бердi, оның есiмi аңыз түрiнде қазақ жерiнің барлық түпкірiне таралғанымен, ол туралы жыр комплексiнің сарқыншақтары тек батыс қазақтар арасында сақталды. Дегенмен, алтынордалық Жәнiбек образы негiзiнде қалыптасқан Әз Жәнiбек қазақтағы ең үлкен эпостық-фольклорлық ұйыстырушы болып саналады.

Жалпы үш хан да, соңғы бес ғасырдағы барлық төре атаулының қай-қайсысы да Едiгедей, не Жошы мен Шыңғыстай бейне бола алған жоқ, өйткенi осы аталғандар – Көшпелi Даланың басқа дүниеге үстемдiк еткен заманының өкiлдерi болды, ал қазақ хандары – көшпелiлiктің әлсiреп, Дала ендi тiршiлiк ету үшiн жанталаса күресе бастаған заманның адамдары болды, сондықтан олар империялық-қағандық деңгейге көтерiле алмай, тек ауыл-аймақтың әмiршiсi деңгейiнде қалды, осындай ұсақ-түйектiк сипат оларды бүкiлхалықтық танымалдыққа толық жеткiздiрмей тастады.[352]

Әрине, бұл пайымдарды шартты түрде айтылған, ең субъективтi сипаттағы пiкiрлер деуге де болар, қалай болғанда да кешендi, объективтi зерттеудің қажеттiлiгi айдан анық. Әзiрге қырымдық цикл Жәнiбегiнің айналасына шолу жасап көруге болады, өйткенi ол біріншi хан ретiнде осындай эпикалық циклдендiрушi мәртебесiне ие болды, өкiнiштiсi, аяқтай алған жоқ. Қырым циклiнде Жәнiбек образы бiрнеше есiм арқылы берiледi. Оның есiмi жырларда Әдiл Жәнiбек’’ (Асан қайғы, Абат, Тоған, Қарғабойлы Қазтуған жырларында), Әдiлше’’ (Шора жырында), Әдiлхан’’ (Қарасай-Қази жырында) деген аттармен кездеседi. Бұл жырлардағы шартты хан есiмдерiнің iшiндегi бір жағымдылығы басым тарихи прототипке тағылған аттар ғана.)

___________________________

 

Халықтың зейiн-есi Алтын Орданың ханы болған Жәнiбекке әз атағын да, әдiл атағын да берген, аталмыш жыр-шоғырдағы хандардың iшiнен көп айтылатыны да осы Әдiл Жәнiбек болып отыр.

Шешендiк сөздер жинағынан Әз Жәнiбекке қатысты Жиренше шешен мен Қаракөзайым, Жиренше мен Қарашаш деген аңыздарды кездестiрдiк, сондай-ақ Әз Жәнiбектің Астраханға, Сарайшыққа қатысты, қырық уәзiрiне қатысты аңыздарының бар екендiгiн де бiлемiз, бірақ осы хан туралы аңыздар бiр дүние ретiнде әлi күнге шейiн жинақталып көрген жоқ.

Қырымдық шоғырдың үш образы, жалпы Жәнiбек төңiрегiнің образдары мыналар:

Әз Жәнiбек эпостық саяси билiк иесi, тұлғалануы
Асан-қайғы заңгерлiк-абыздық билiк иесi, тұлғалануы	Абат әскери билiк иесi, тұлғалануы
Басқа тұлғалар: Қырымның қырық батыры Қырық уәзiр Жиренше шешен мен оның әйелi Аяз би[353] және т.б. образдар

Абат - идеалды серi, осы серi төңiрегiндегi Алау, Ахмет, Тоған, Әмет (ескертер жәйт - Абат, Әмет, Ахмет - бір эпостық бейненің үш түрлі айтылуы) сияқты батырлар бар, олар да ‘’белгiлi бір дөңгелек үстелдің серiлерi’’ болды, осылайша қазақ эпосында классикалық “хан” – “абыз” – “жауынгер” үштiк моделiн жасауға әрекет жасалынды, егер аяқталған цикл болған болса, қазақтың  ең басты аңыздық-тарихи эпопеясы осы Әз Жәнiбек төңiрегiндегi цикл болар едi.

______________________________

Сонымен, Әз Жәнiбектің кезiнде және одан кейiнгi хандар тұсында Қыр үстiнде Асан қайғыны абыз еткен, ерлiгiмен аты шыққан серiлер өткендiгi айқын, олардың iшiнде Абат, Ахмет, Әмет, Тоғай, Тоған, Қосай, Қарғабойлы Қазтуған, Алау, Төрехан, Кеңес сияқты батырлардың жүргенiне жыр мен аңыз тұрғысынан еш күмән жоқ.

Мифтiк-эпостық ‘’Қырымның’’ негiзгi батырлары

Екi томдыққа енгiзiлген, Мұрын жыраудың айтуынан жазылып үлгерiлген қырымдық 29 жырдың iшiндегi ноғайлы-қырым батырларын Аңшыбай ұрпақтары, Қарадөң ұрпақтары, (Қыдырбай ұрпақтары) деп топтастырған. Бұл жыраулардың ресми түрде генеалогиялық циклизациядан өткiзгендерi ғана, ал жеке батырлар деп топтастырылған, нақты циклизациясы жоқ жеке жырлар iшiнде кейiнгi жыраулар байқай алмаған тағы бір батырлық топты  көруге болады.

Бұлар - қырымдық жырлардың алғашқы батырлар ұрпағы, олар – 14 ғасыр және оған дейiнгi ғасырлардың эпостық шығармашылығының туындылары болып табылады. Оларды қырым немесе қыр батырлары деп шартты түрде атауға болады.

Қыр батырлары жырларда топтастырылып айтылады. Топтастырып таныстыру үрдiсi эпостарда, оның iшiнде қазақ эпостары мен батырлық өлеңдерiнде жиi қолданылады. Мұндай жағдайда ақын не жырау белгiлi бір ортаның батырларын тiзбелеп атап, қысқаша таныстырып өтедi.

Біріншi мысал. “Орақ Мамай” жырында осы екi негiзгi, тарихи прототипi бар батырдан оқшауланып топтастырылған, осы екi батырға көмек беретiн белгiсiз қырық жiгiт бар[354], бірақ олардың аттары аталмайды, тек екеуiнің есiмi айтылған, олар - Айсаұлы Ахмет пен Алау батыр.

Екiншi мысал. “Қарасай, Қази”  жырында[355] да екi негiзгi батырға Қырымның қырық батыры деген мәртебеге ие батырлар көмектеседi, олардың iшiнде аттары аталатыны - Әмет, Ахмет, Алау, Абат батырлар.

Үшiншi мысал. “Асан қайғы, Абат, Тоған” жырында[356] Абат батыр бастаған батырлар;

Бiзге берсең жарайды Артық туған Тоғанды Айсаның ұлы Ахмет Батыр Алау, Ер Әмет Қарғабойлы Қазтуған Аруақты ер едi Шынтасұлы Төрехан Ақжонасұлы Ер Кеңес

Және берсең Тарғынды... ... Біріншi қолды бастаған Асанның ұлы Ер Абат Екiншi қолды бастаған Айсаның ұлы Ахмет Үшiншi қолды бастаған Қайтпас батыр Ер Тоған...

Жалпы осы жыр топ батырлар соғысы туралы баяндайды.

Төртiншi мысал. “Көкше” жырында да осы батырлар топтасып берiледi, олар - Ахмет, Алау, Әмет, Төрехан, Кеңес, Орақ пен Телағыс.

Бесiншi мысал. “Жаңбыршыұлы Телағыс” жырында Телағыс батыр Мамайдың қарындасын алмақшы болғанда, оған Қалу, Сары, Қарасай, Қази бастаған Мусаханның отыз ұлы қарсы болады, сонда Телағыс көмекке қырымдық қырық ерендi шақырады, мiне осы жырда тарихи Едiге ұрпақтары - Мусаханның балалары мен ертедегi эпостық батырлар-қырымдықтар бір-біріне қарсы қойылып, әр тектi образдар екендiгi айқын көрсетiледi. Жырда Муса балалары - Шерқұрттынiкi, ал Телағыс жағындағылар – Қырымдiкi. Қырымдық батырлар тiзiмiн атасақ, олар - Абат, Ахмет, Тоғай, Тоған, Қосай, Қарғабойлы Қазтуған, Алау, Төрехан, Кеңес, Шора батырлар.

____________________________

 

Алтыншы мысал. “Айсаұлы Ахмет” жырында[357] да Алау, Абат, Тоған, Қарғабойлы Қазтуған, Шора есiмдерi аталады.

Мiне, жырлар шоғырында үнемi топтастырылатын, қырымдық атаққа ие болған батырлар саны не бәрi он үш, ал олардың iшiнде жыр жолдарында бірге аталып, жиi айтылатындары - Абат (көбiне топтың басшысы ретiнде көрiнедi), Ахмет, Алау, Әмет, Тоған батырлар, ал қалғандары жеке жырлаушының мүмкіндiгiне қарай мадақтау шумағына кiргiзiлiп отырады. Жыр шоғырында жеке жыр шумағы ретiнде қолданылатын осындай мадақ жолдарына Едiге ұрпақтары мен Қарадөң ұрпақтары кiргiзiлмейдi, ал кiрiгiп кеткен Шора, Орақ сияқтылар не кездейсоқтық сипатқа ие болған есiмдер, не олардың есiмiнің астында қалған ұмыт болған образдар, сiрә, осы есiмдер болмаған кезде осы есiмге телiнген сюжеттердің бұрынғы иелерi (кейiпкерлерi) осы тiзiмде болған да шығар, бiздің бұл жөнінде еш мәлiметiмiз жоқ.

Топтасқан батырлар – көне жырдың (ноғайлы дәуiрiне дейiнгi), яғни есен-қазақ дәуiрiнің кейiпкерлерi. Олардың бiрсыпырасы 14 ғасырдың тарихи тұлғалары болса, қалған бөлiгi сол ғасырда бiр жүйеге келтiрiлген ежелгi миф пен эпостың образдары болып табылады. Бұл ескi батырлар Әз Жәнiбек пен Асан қайғы образы төңiрегiнде топтаса бастаған, бірақ бұл кезең аяқталмай қалды. Ноғайлы дәуiрiндегi жаңа жыр жасау кезiнде олар жыр сюжеттерiнің көпшiлiгiнен айырылып қалды, жаңа жыршылар Едiге мен оның ұрпақтарын жырға қосқан кезде көне жырлардан тұтастай шумақтар мен оқиғалар тiзбегiн көшiрiп алған болатын, ал ойсырап қалған ескi жырлардың кейiпкерлерi ендiгi жерде кең тарала алмады, олар - жаңа жырдағы, жаңа батырға көмекшi болған қосымша кейiпкерлерге айналған. Дегенмен осы батырлар шоғыры 14 ғасырдағы “алаш жiгiттерi” немесе “есен-қазақ” деп отырған қауымның серiлерiнің эпикалық келбетiн, квазитарихи болса да реңкiн бере алады.

_________________________

Жырдағы ‘’жау батырлары’’ - тарихи есен-қазақтың батырлары ма?

Қырым циклiнің 29-36-жырында бiздің батырға қарсы соғысатын жаудың батырларының аттары аталады. Осындай алпыс қаралы жау батыры мен ханының есiмдерi де өз алдына үлкен зерттеу нысаны болып табылады. Олардың аттарын тарихи-прототиптiк, мифтiк-лингвистикалық, этимологиялық тұрғыдан саралау жұмыстарының өзi көп зерттеу материалдарын қажет етедi, сондықтан осы мәселенi толық қарастыра алған жоқпыз. Дегенмен осы алпыс есiмнің сыртқы сықпытына көз жүгіртiп-ақ, тек бірнешеуiн ғана саралап-ақ нақты, алдын ала қорытындыларымызды айта аламыз.

Жырдағы жау (ындыс, қалмақ, қызылбас) батырлары мыналар:

Шыманхан (“Шынтасұлы Төрехан” жырында), Серке батыр (“Айсаұлы Әмет”) Тарқас, Шаппазхан (“Нұрадын”), Орақшы, Ағрабат-Ақорал, Қарабалта, Аюбай (“Аңшыбай”), Батырхан (“Қарасай-Қази”), Ақташы (“Құттықия”), Ақташ хан (“Шора”), Қанқожа, оның ұлдары - Абығай мен Тоғанай, Иманқара, Қойғара (“Едiге”), Қозан, оның Оспан, Қосым деген ұлдары, Асанәзiр, (“Мұсахан”), Қожан, Өгiзхан (“Орақ-Мамай”), Қараменде (“Қарадөң”), Қылышхан (“Жұбаныш”), Тiрсекхан мен оның ұлы Тобылғы (“Ер Бегiс”), Андыз (“Тегiс, Көгiс”), Ақтөре (“Тана”), Өгiзхан, оның ұлы Меңдiхан (“Нәрiк”), Алшағыр, Cыбан, Бес Қасқа (бес адам аты), Қозғалмас хан, Қостөре (“Қобыланды”), Тулақ хан, Һауазым (“Асан қайғы, Абат, Тоған”), Серен (“Қарғабойлы Қазтуған”), Орманғали, Қайнас пен Жайнас (“Көкше батыр”), Қарахан, Бағлан таз (“Ақжонасұлы Еркеңес”), Мейрамхан (“Манашыұлы Тұяқбай”), Беген (“Жаңбыршыұлы Телағыс”), Қайыспас (“Айсаның ұлы Ахмет”), Есен мен Сүйiн (“Алау батыр”), Дәукескен (“Құлыншақ”), Қодарқұл (“Шынтасұлы Төрехан”), Мұратхан (“Сұлтанкерiм”), Меңдiсұлтан (“Қартқожақ”), Сұлтан (“Сүйiнiш”), Берiксұлтан (“Шынтас”)...     

10 жырда жау есiмi сақталмаған. Осында берiлген 60 жау (қалмақ, ындыс, қызылбас) ханы немесе батырына берiлген есiмнің iшiнен тек “Қарғабойлы Қазтуғандағы” Серен-қалмақ пен “Қыдырбайұлы Қобыландыдағы” Сыбан-қалмақ деген екеуiн ғана ықтимал қалмақ есiмi деуге болады, өйткенi қалмақ-жоңғар-ойрат тарихында қазаққа Цеван (Сыбан, Цеван Рабтан), Церен (Серен, Галдан-Церен) деген хандардың есiмдерi белгiлi болғанын бiлемiз. Бірақ қалмақпен екi ғасыр соғысуға мәжбүр болған қазақ үшiн олардың нақты, жалқы хан есiмдерi бүкiл “жау-қалмақ” – “жау” дегендi бiлдiретiн жалпы есiмге айналған, сондықтан бұл есiмдерден тарихи нақтылықты күте алмаймыз, олар тек бұрынғы эпостың ұмытылған есiмнің орнына қойыла салған универсал жау аты ғана болуы мүмкiн. Бұл екi есiмнің тiптi де қалмақтың Церен, Цеван есiмдерiне ешқандай қатысы жоқ, есесiне көне түркiнің өз сөздерi болып шығып жатса да, таң қалудың ретi келе қоймас.

Ал қалған 58-i қазақтың өз ортасының есiмдерi. Оларды әртүрлі көрсеткiштер мен сипаттар бойынша саралай келгендегi айтар түйінiмiз  -  бұл жырлардағы есiмдердің, соның iшiнде ‘’жау’’ есiмдерiнің қай-қайсысы да белгiлi бір қисынға сай таңдалып, алынған есiмдер екендiгi, яғни бұл жердегi ат таңдауда кездейсоқтық жоқ.

Жыр барысында Қара хан, Мейрамхан, Орманғали, Меңдi мен Сұлтандар, Есен мен Сүйiн, Алшағыр, Ақшахан, Өгiзхан, Қайнас пен Жайнас, Абығай мен Тоғанай, т.б. жаулар туралы топшыларымызды айтып өттiк. Мысал есебiнде Ақташ (Ақташы) ханды алатын болсақ, Ақташ, Ақташы – “Шора” және “Құттықия” жырларында кездесетiн қалмақ ханының, не ноғай биiнің аты. Бiз осы есiмге, дәлiрек айтсақ, осы хан билейтiн қалмақ елiне қатысты эпостық топонимдердi саралау арқылы осы хан билейтiн жау қалмақ елiнің (“Құттықияда” - Үш Бөкенбай, “Шорада” - Үстiрт) 14 ғасырдағы есен-қазақ жiгiттерiнің қоныс еткен жерлерiнің бірі екендiгiн анықтадық. Олай болса сол есен-қазақтардың нақты бір отауының (одағының немесе ватагасының) басшысы, отағасысы (атаманы) - Ақташ (Ақташы) батыр болған деуге толық негiз бар, яғни оны 14 ғасырдың тарихи тұлғасы деуге әбден болады. Ал келтiрiлген екi жырдағы Шора мен Құттықияға қатысты оқиға (егер шынымен болды деп есептелген жағдайда) бастапқыда Үстiрт пен Жылойдағы, не Маңғыстаудағы есен-қазақтар арасындағы екi атаманның (бірі Ақташы) ватага-отауының арасындағы жауластық туралы аңыз болып, кейiнгi екi ғасыр iшiндегi жыраулар осы аңыздан сылып алып, Едiгенің әкесi делiнетiн Құттықия мен Нәрiкұлы Шораға арналған жаңа жырға айналдырып жiберген.

Сонымен, Ақташы - есен-қазақтың атамандарының бірі. Оның есiмiнің сөз төркiнi де Шыңғысхан және одан кейiнгi замандағы хан малын, жылқыларын қадағалаушы мансапты бiлдiредi. Яғни бұл жерден ешқандай қалмақтықтың жоқ екендiгi айдан анық.

“Едiге” жырындағы қалмақ ханы Қанқожаның ұлдары - Абығай мен Тоғанай есiмдерiнен Абат (Абықай) мен Тоғанның (Тоғанай) есiмдерiн көруге болады, кейiн “Едiге” жыры жасалған уақыттарда осы Абат-Тоған аңызы пайдаланылып, батырлардың этникалық сипаты өзгерiп кеткен.

Мұндай iзденiстердi жырларда келтiрiлген 60 қалмақ батырына ғана емес, бүкiл цикл кейiпкерлерге қатысты да жүргiзуге болады.

Мiне, осындай саралау арқылы әлгi көрсетiлген жау батырлары мен хандарының бiрен-саранының тарихи тұлғалар екендiгi (мәселен, Тулақ хан), кейбірінің көне эпостардан ауысқан (мәселен Тiрсек хан мен Қорқыт циклiндегi Дирсе-хан, Қодарқұл) кейiпкерлер екендiгiн, кейбірінің атақ-дәреженi, лауазымды бiлдiретiн терминдердің есiм ретiнде қолданылуы (Қантөре, Сұлтан, Қанқожа, т.б.) түрі екендiгiн тұспалдасақ, олардың басым көпшiлiгi (40-50 батыр) - тарихи құжаттарда сақталмаған, 14 ғасырдағы есен-қазақтың өз ортасында ғана белгiлi болып, Үстiрт-Маңғыстау, Оқ- Балқан, Елiк-Қобда, Ащыбас-Шат кеңiстiгiнде өмiр сүрген нақты тұлғалар болар деп шамалауға болады.

Бұл осы кiтаптың басында келтiрiлген Гумилевтің сөздерiн еске түсіредi: ...’’әрдайым көптеген маңызды оқиғалар дерек-көзде айтылмай қалады да, елеусiз бір оқиғалар бадырайып шыға келедi.

Қырым циклiндегi 15 ғасырдан бастап енiп кеткен бүкiл Едiгелiк тұқымдардың, Нәрiк пен Шоралардың есiмдерiн, ноғайлы, ындыс, қалмақ, қызылбас этнонимдерiн жырлардан терiп алып тастап, олардың орнына келтiрiлген тiзiмдегi жау батырларының есiмдерiн қойса, мүлде беймәлiм батырлардың, жұрттардың өзара соғысу оқиғаларын көрер едiк. Сол жырлардағы жорықтың бағыты, соғысқан жер, жау елi мен өз елiне қатысты жер-су атаулары мен жертарап (ландшафт) сипаттарына қарап отырып, жыр оқиғалары мен адамдарының расында да Үстiрт-Маңғыстау, Оқ- Балқаннан Қобда-Елiкке дейiнгi аралықтағы жергiлiктi масштабтағы, деңгейдегi шағын адамдардың шағын ұрыс-соғыстары болып шығатындығын анықтауға болады. Бір кездерi Үстiрт-Маңғыстаудың бір жерiнде болған екi жергiлiктi тентектің төбелесi жыр арқылы ноғайлы мен қалмақтың эпикалық батырларының ғаламдық жекпе-жегiне айналып кеткен.

Қырым циклi жырлары көп жағдайда 14 ғасырдағы Алтын Орда кеңiстiгi үшiн аса маңызды болған хандар, саяси, идеологиялық, әскери оқиғалар туралы айтпайды, яғни көптеген маңызды оқиғалар осы цикл жырларында айтылмай қалған, оның есесiне жалпы тарихи құжат қалдырған араб-парсы тiлдi сол ғасыр авторы естiмей қалған, не сол автор үшiн елеусiз болып қалған Үстiрт-Маңғыстау кеңiстiгiндегi қазақылық етушi есен-қазақ тобырының өмiрiне, адамдарына, соғыстарына қатысты елеусiз оқиғалары ‘’қырым’’ жырларында бадырайып шыға келген.

Жыр жолдарында осылайша бадырайып көрiнген жау батырлары үлкен тарих үшiн елеусiз болып көрiнгенiмен, осы жыр-озалды сақтаған орта үшiн 14 ғасырдың жергiлiктi, ең атақты адамдар болып саналған батырлары едi. Сондықтан олардың ендiгi жерде есен-қазақтың өз батырлары ретiнде жарқырап көрiнгенi абзал.

Ендi осы 60 батырдың санына келейiк, жырлардағы негiзгi кейiпкерлермен қатар көмекшi батырлар есебiнде аттары бірінде аталып, бірінде аталмайтын ноғайлы батырларын (“Қобыландыда” - Қошабай, “Шорада” - Құлыншақ сияқты т.б.) тiзбектегенде 70-80 болып қалатын көп батырдың аттары шығар едi. Мiне, осылардың тең жарымын (яғни реалды қырық батырды) есен-қазақ қауымдарының тарихи батырлары деп есептейтiн болсақ та, осылардың бәрi жеке-жеке топтың атаманы болуы мүмкін бе, егер мүмкін болса соншама топ-ватаганың бір аймақта өмiр сүруi мүмкін бе? деген сауал туындайды.

Оған жауап беру үшiн батыс қазақылық аймақ - Днепрдегi украин қазақтарының (казактарының) тарихына үңiлуге тура келедi. Жалпы орыс-украин тарихымен бiте қайнасқан казачество да өз тегiн 13-14 ғасырлардағы черкес, казак деп аталған қондыкерлiк қазақтардың осы аймақта қалған ұрпақтарынан және печенег-оғыз жұртының қалдықтарынан бастағанымен, олардың жеке күш есебiнде тарих сахнасында көрiнуi 15 ғасырдың екiншi жартысынан басталады. Осы кезден бастап орыс және поляк-литван мемлекетiндегi күшейе түскен ұлттық және әлеуметтiк езгiге шыдамаған пенделер Днепр, Тана аймақтарына, аталған мемлекеттердің оңтүстік шекараларындағы қорғаныс және күзет бекiнiстерi салынған шептің сыртына қаша бастаған едi.

Днепр, Тана, Жайық өзендерi мен олардың салаларына орналасқан олар бастапқыда бытырап өмiр сүрдi, негiзiнен қыпшақ тiлдi болды. Олардың біріге бастауы – 15 ғасыр және 16 ғасырдың басы, нақ осы кездерi тана, едiл, днепр (черкасск), гребендiк, жайық (яик) казактарының қауымдастықтары қалыптасты. 16 ғасырдың біріншi жартысында Запорожье сечi, 16 ғасырдың екiншi жартысында Терек казак қауымы мен сiбірлiк қызметшi казактығы (служилое) қалыптасты. Бұлар бастапқыда этникалық тұрғыдан түрк тiлдi мұсылман болмағандар болып, бiрте-бiрте славян элементiнің басым болуына байланысты славян тiлдi, әрi христиандық массивке айналды.

14 ғасырдағы есен-қазақтардың iшкi құрылымын анықтай қояр дерек жоқ, тек кейiнгi ғасырлардағы украин қазақтарының (казактарының) Запорожье сечi немесе “Өзен шоңғалды тұсының арғы бетiндегi сечь” делiнетiн қоғамдық-саяси және әскери қауымының тарихы мен құрылымына көз салып, ұқсас тұстарын табуға тура келедi.

Бүгiнгi украин казағының киiм-кешегi мен құрал-жабдығынан, әдет-ғұрпы мен сән-салтанатынан, тiлiнен, өнерiнен бағзы қыпшақ тiлдi немесе қыпшақтанған қазақтардың бүгiнге ұмытылған элементтерi табылып қалады. Украинның хохолы – кәдiмгi қыпшақы-қазақтың айдары, кекiлi ғой. Ал казак биi ше? Оның да артында бағзы қыпшақ биi жатқанын аңғаруға болады. Тек орыс пен украин казагына өкпелей бермей, солардың дүниесiнен өзiмiздiкiн тауып алумен жұмыстанатын зерттеушiлер жоқ.

Мiне, 16 ғасырдың басынан бастап пайда бола бастаған казак хуторлары мен сечьтерi туралы айтар болсақ, олар ағаштан шағын қалашықтар салып қорғанған, оны сечь деп атайды. 16 ғасырдың шамамен 30 жылдары бытыраңқы қазақ қауымдары (жекеленген сечьтермен байланысқан) бірігiп, өздерiнің орталығы болған сечьтің атымен Запорожье сечi деп аталған үлкен ұйым құрды. Олардың орталық басқару органы кош деп аталды. Бұл қыпшақ тiлiндегi көш немесе қос деген сөз. Жалпы кош деп барлық сечьтердің басқару органдары аталған, яғни оларды кошевойлар, кошевой атамандар басқарған.

Мiне, запорожьелiк казактардың әскер-жасағы жеке куреньдерге бөлiндi. 18 ғасырдың аяғында, осы запорожьелiк казак қауымының жойылуы қарсаңында 38 курень болған, оны 38 куренной атаман басқарған.

Егер осы курень сөзi мен қырым сөзiнің бір тектен өрбу мүмкіндiгiн ескерсек, онда запорожьелiктердің 38 қырымдық жасағы болып, оларды 38 қырымдық атаманы, батыры басқарды деуге болар едi. Осындай жүйеде Есен-қазақтар ареалындағы сулы жерлер мен түлей-тоғайлар iшiнде, төрткүлдер үстiнде ондаған, бірнеше ондаған куреньдер - есен-қазақтардың әскери отау-ватагалары, яғни ауылдар болған деп топшылауға болады. Үнсiз меридианның сол ғасырдағы климаттық жағдайы, жер аумағы осындай ауылдардың өмiр сүргендiгiн сенiмдi ете түседi.

Мiне, нақ осындай ватага-ауылдарда белгiлi бір батырдың басқаруындағы қазақылық етушi әскери жасақ (100 адамнан 1000 адамға дейiн) тұрақтаған, қырым жырларында жалпы саны 50-60 болатын батырлардың жыр арқылы тарихта қалуына қарағанда, олар - жеке-жеке жасақтың атамандары болған деп топшылаудың қисыны бар. Егер әр атаманның қол астында әлгiндей мөлшерде адам болған болса, онда 50-60 ватагада жалпы саны 5-6 мыңнан 50-60 мыңға дейiн орта есеппен алғанда 25-30 мың қазақ қазақылық етушi ерен не қарақшы тұрған болып шығады. Бұл көрсеткiш Маңғыстау мен Үстiрт жағдайында демографиялық, экономикалық тұрғыдан да сиымды.

Олардың жеке ерлiктерi, басқа жұрттарға, яғни түрiкпендерге, хан ордаларына жорығы, өзара бақталастығы мен шайқастары, олардың арасында дiн уағыздаған машайықтар мен бірлiк пен елдiкке шақырған Асан қайғы, Алаш, Асылнұр, Нұр сияқты тұлғалардың өмiрi аңыз-әңгiмелер кешенiн құрап, бағзы жыр-аңыздармен қабаттасып кеттi.

16 ғасырдың соңында олар туралы аңыздар жаңа ноғайлы дәуiрiнің мырзаларына арналған жырларды құрастыру кезiнде iшкi сюжеттiк-оқиғалық материал ретiнде пайдаланылып кеттi де, көне батырлар мен атамандарға жау сипаты мен қалмақ, ындыс, қызылбас сияқты жаңа этникалық төлқұжат берiлдi. Бiрақ сол жау делiнген батырдың бiр кездерi Маңғыстау мен Үстiрттi мекен еткен, өзiнің мiнездемесi жағынан замандастарынан артық та, кем де болмаған есен-қазағы екендiгiн ұмытпаған жөн.

Әулиелiк география

Мұрын жырау нұсқасындағы “Ер Қосай” жырында Қосай батыр Сүмбетемiр-алаңдағы қалмақты жеңiп, елiне қайтар жолда Қарабұлақ, Ақшағыл, Үшхан деген жерлерден өтiп үйiне келедi.

Үш айлықтай жолдарға

Атаңа нәлет кәпiрдi

Сабап соның барлығын

Алдына қуып салады

Қарабұлақ, Ақшағыл,

Соған таман келедi

Таудан төмен құлады...

Онан соң жеттi Үшханға...

Күндердің күнi болғанда

Елiне таман таянды

Өзiнің келдi елiне

Мекендеген жерiне.[358]

Осындағы Ақшағыл, Қарабұлақ деген топонимдерден әжептәуiр нақтылық күте қоюдың ретi келмес, өйткенi олар тым жадағай, жалпылама атауларға ұқсайды. Ал Үшхан деген жер аты Жылойдағы Ұшқан-ата деген жердің атына сәйкес келетiн сияқты.

__________________________

 

Жылойда, Атырау облысындағы Мұнайлы кенiшiнің оңтүстік жағында, шамамен 20 км жерде Ұшқан-ата деген әулиелi нысан (зират) бар. Ол Жем бойы мен Үстiрт ернегi аралығының қақ орта тұсында, көне керуен жолының бойында орналасқан. Аңыз бойынша Ұшқан-ата осы жерден аса таяғымен шұқып, суы таусылмайтын қайнарды ашқан деседi.[359].

Ұшқан-ата - белгiсiз дәуiрдің дiн уағыздаушысы, сопы дәруiшi болған кiсi, осы белгiсiз уақыттың ықтимал көрсеткiшi 14-16 ғасырлар болар деудің қисыны келедi.

Мiне, 14 ғасырдағы Қыр мен ойға жапсарлас аймақтардағы есен-қазақтардың қоғамының қалыптасуы жөніндегi зерттеудің аясында қосымша дәлелдер ретiнде осындай Ұшқан-ата типтi әулиелердің, әулиелi орындардың қалыптасуы мен таралу тарихи географиясына да назар аударудың қажеттiгi бар сияқты.

Тағы да Шоқанның өзiне оралып соғалық: “Аксак-Темир в первый свой поход на Тохтамыша, проходя через кочевье казаков Каракума, заметил их, разгромил их улусы и повесил двух ханов - Амета и Самета - и отправил к ним для распространения истинных правил веры и для искоренения шаманства учителей машаиха”.

Осы оқиғаның дәл Шоқан жазғандай болмауы мүмкiн, өйткенi Шоқан халықтың жадында сақталған аңызды ғана айтып отыр, ал халық жады нақты тарихи фактiден гөрi белгiлi бiр дәуiрдегi тарихи тенденцияны бiр жиынтық оқиға ретiнде көрсете алады. Бұл жер ең бастысы - болған оқиғаның, қырғынның басты себебi ретiнде - дiннің ақиқат жөн-жосығын тарату үшiн және машайық мұғалiмдерiнің бақсылығын жою үшiн дегенi алға тартылады. Расында да 14 ғасырдағы есен-қазақтарының ыдырап кетуiне қосымша себеп болған дiн мәселесi болса ше?

_________________________

Терiстiгiнде Қобда-Елек, күнгейiнде Үстiрттің оңтүстік ернегiне дейiнгi аралықта, бүгiнгi Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау облыстарының сирек қоныстанған өңiрлерiнде орта ғасырлар тұңғиығына кететiн әулиелi немесе киелi орындар назар аударуға тұрарлық тарихи жәдiгерлiктер қатарына жатады. Әдетте, олардың мәдени-тарихи құндылығы бiздің ғалымдар арасында негiзiнен тек сәулеттiк-бейнелеу сипатымен ғана есептелiнедi. Бұл - қазақ адами ғылымына тән кәдуiлгi қырсыздық па, әлде жай ғана бiлiксiздiк пе? – әйтеуiр жағдай осындай болып отыр. Ал егер әулиелi орын бір төмпешiктің үстiндегi жай ғана тас үйiндiсi мен оған қыстырылған қарағаш діңгегi болса ше? Бұл жағдайда археолог та, сәулетшi де оны тарихи ескерткiш қатарына қоспасы анық. Осындай қарапайым әулиелi орындар қазақ даласының түпкір-түпкірiнде жүздеп, мыңдап кездесетiндiгi анық, тек оларды түгендеп, насихаттап жатқанымыз шамалы.

Аталмыш кеңiстiкте әулиелер кенiшi iспеттi Маңғыстаудың ойы бар. 360 (362) әулиелi Маңғыстаудың әулиелi орындардың бәрi болмаса да, бірер саны оқырманға белгiлi. Ал Үстiрт пен Жылойдың, Сағыз бен Ойылдың, Үлкен-Кiшi Борсыққұм мен оған iргелес өңiрлердің, Елек-Қобда, Мұғалжар-Ырғыз аймақтарының осындай нысандары iс жүзiнде көпшiлiкке белгiсiз болып қалып отыр.[360]

1	Дауымшар	12	Ақсай
2	Снндет	13	Үлкен-Кiшi Жыбысқы
3	Нұрмамбет	14	Арыс-әулие
4	Асреп-Мүсреп	15	Абат Байтақ
5	Қарақұл	16	Шәкен ишан
6	Тайлан	17	Мәнi әулие
7	Әбдiлдә қазiрет	18	Қарабас әулие
8	Жеңке	19	Ишан ата
9	Қосаман	20	Ұшқан ата
10	Қыздаршыққан	21	Қайыршы ишан
11	Көкей	22	Бекетата-Ақмешiт

___________________________________________

 

Бұл, ең алдымен әулиелердің аттары емес, тек Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстарының аталмыш аймақтарындағы қорымдардың аттары ғана. Әрине, олардың iшiнде белiгiлi әулиелер бар, ең бастысы бұл тiзiм аталған өңiрдің әулие-қорымдарының толық тiзiмi емес. 18 ғасырдан, яғни 1700-1720 жылдардан бергi қазақтардың осы аймақтарға араға шамамен 80-100 жыл салып қайта оралуы дәуiрiнен кейiнгi әулиелердi (байұлы, әлiмұлының әулие делiнетiн кiсiлерiн) есепке алмағанның өзiнде осы аймақта не ноғайлы заманiнiкi, не қыпшақ заманынiкi делiнетiн нақтыланбаған, рулық иемденушiсi жоқ, басы бос, көне ғасырлардың әулиелерi бар. Мәселен, Үстiрттің солтүстік бөлiгiндегi Маңғыстау облысының Бейнеу ауданы жерiндегi Жағалбайлы-Құсшы, Құсшы-ата,[361] Қайыршы-ишан, Қырыққыз, Атырау облысының Жылой ауданы жерiндегi Тайлан, Ұшқан-ата, Ақтөбенің Байғанин ауданы жерiндегi Қошқар-ата, Арыс әулие, Сағыз өңiрiндегi Алып ана мен Түктi ата, Темiр ауданындағы Ишан ата т.б. толып жатқан белгiсiз әулиелер ең берi дегенде 1600 жылдарға дейiнгi ғасырларға, яғни ноғайлы (1400-1600 жж) не алтынордалық (1300-1400) замандарға жататыны анық, тек нақты уақытын атап көрсетудің ыңғайы келмей тұр, өйткенi дерек шамалы. Ең бастысы - аталған әулие адамдар жөнінде аңыздар сақталмаған, не жинақталмаған. Ең белгiлi дегендерi - Алып ана мен Түктi ата туралы аңызда олардың ерлi-зайыпты қасиет қонған кiсiлер екендiгi және Алып ананың жауынгер қыз (келiншек) болғандығы айтылады. Мәнi әулие туралы әңгiмелердің бірінде оның да жауынгер қыз болғандығы айтылады.

Үстiрттегi Құсшы-ата деген әулиелi орын саны екеу. Оның біреуi - қазақтың жағалбайлы деген руынан көрiнедi. Ал екiншiсiнің кiм екендiгi белгiсiз, бірақ олардың кейiнгi қазақ дәуiрiнiкi (18-19 ғғ) емес екендiгi анық, ал оның 17 ғасырдағы қалмақтардың тұрған кезi бола қоюы күмәндi, олай болса әулиенің өмiр сүрген уақытының бергi шегi – 16 ғасыр, яғни 14-16 ғасырлар ноғайлы-түрікпен заманы болып шығар едi.

_____________________________

 

Құсшы-ата - аңыз бойынша құс иесi және құс салушы аңшылардың пiрi. Ал әлгi Құсшы-аталардың біреуi жағалбайлы руынан екендiгiн айтып өттiк. Айта кетер жәйт, жағалбайлы руының есiмi де құсқа байланысты, жағалмай - ұсақ тұлғалы жыртқыш құстың бірі. Мiне, осы ру аты мен осы рудан шыққан әулие есiмiнің де құсқа байланысты болуы, - өз алдына жеке мәселе боларлық әңгiмеге арқау болса, екiншi жағынан - осы Үстiрт-Маңғыстау аймағындағы ман  формантты жер-су атауларының болуы, ең бастысы - Ман-ата мен жағалбайлы руының ұранының Манатау болуы көне ғасырлардағы жағалбайлылар тарихының бір парасы осы Үстiрт өңiрiмен байланысты деген қисынды туғыза алады.

Маңғыстау мен Атырау облыстарының шекаралық тұсының маңғыстаулық бөлiгiндегi Көлеңкелi тауында белгiсiз Қайыршы ишан әулиенің моласы жатыр. Этникалық тегi белгiсiз әулиенің 14-16 ғғ заманның бір сопы-машайығы екендiгiн жорамалдауға болады. Айдалада, халық сирек қоныстанған жерде осындай ишанның моласының жатуы тек осындай пайым туғызады.

Бейнеулiк Үстiртте “Қырық қыз” деген жер атауы  картада көрсетiлген. Қазақтың және ортаазиялық түрк халықтарының дiни аңыздарында орын алған жауынгер-қыз, молда-қыз, бақсы-қыз, рух-қыз образдарында деп суреттелетiн болғандықтан, осы атпен аталған жерде зиярат ету немесе қадiр тұту нысанының бар екендiгiн (немесе болғандығын) шамалап тұспалдауға болады. Бұл өңiрден мұсылман-сопылық түсінiкке сай келетiн образдың моласының табылуы – бір кездерi осы аймақта да дiни уағыздаушылардың жиiрек болғандығынан хабардар етедi.

Сағыз өңiрiндегi Буракөл деген жерде (Ақтөбе-Атырау облысының шектесер тұсы, ақтөбелiк жағында) Алып-ана деген әулиелi қорым бар. Аңыз бойынша ол алып денелi, жауынгер әрi қасиетi бар келiншек болған екен. Өмiр сүрген уақыты белгiсiз, тек ноғайлы не қалмақ заманынiкi болар деген дағдылы жорамал ғана бар. Ебейтi-Ноғайты мен Сағыздың тұщы сулы Қопа қонысын мекен еткен. Алып Ана өз күйеуi Түкті атаның атағы өз атағының қасында шықпай қала ма деген қауiппен өлгесiн екеуiн екi жерге жерлеуi жөнінде өсиет қалдырған екен. Екеуi екi жерге, бірақ арасы жақын жерге жерленген. Зиярат етушiлер әуелi Түкті атаның басына барып тәу етiп, содан кейiн Алып ана бейiтiне барып дұға етiп, басына түнейдi.[362]

Бақашы әулие - Атырау облысы, Құлсары кентiнен шығысқа қарай, Жем өзенi бойында орналасқан қазақтан бұрынғы замандардың киелi тұлғасының моласы. Бақашы өңiрi - 18 ғасырдың алғашқы жартысында адайлардың тұрақтаған аймағының орта тұсы болған. Адайдың шежiресi бойынша алтыншы, жетiншi ұрпақтарының көпшiлiгi, сiрә, осы Бақашы мен осы аймақ қорымдарына жерленген деп жорамалданады. Әбiш Кекiлбайұлының “Ұйқыдағы арудың оянуы” деген кiтабында “Адайдың көш жолы” деп аталатын көшi-қон маршрутының ең соңғы (аты аталғаны) нысаны - осы Бақашы жерi.

Хасарлы теңiз (Каспи) маңы Қарақұмында Қарашүңгiл (қазақ даласындағы ең біріншi мұнай алынған жер), Ойыл өзенiнің Бекбәкөн иiнінде орналасқан Секер әулие,  Буракөл жерiндегi Түкті-ата әулиелердің де аңыз-дерегi белгiсiз болып отыр.

____________________________

 

                                                                    ***

Бала әулиелер. Әулие атаулының қалыптасу туралы аңыздарына келгенде жиi қолданылатын оқиға желiсiнің бірі, тiптi ең негiзгiсi ретiнде мынадай сюжеттi айтуға болады:

‘’Бір мешiт-медресе болады. Мұндағы молданың қырық шәкiртi болады. Оларды жау келiп қырып кетедi’’.

Мiне, осы сюжет жалпы Қазақстан мен Орта Азиялық суфилiк әулиелерге тән ортақ сюжет болар деп шамаланады, дәл осындай деп нақтылай салуға қолымызда дерегiмiз жоқ, сондықтан тек Маңғыстаудың өзiнде бiзге белгiлi (ал белгiсiзi қаншама) әулиелерге қатысты осындай сюжеттің бірнеше рет қайталатындығын айта аламыз. Тек қана бір шағын аумақтағы, онда да өзiмiз бiлетiн (мәселен, Маңғыстау облысының аттас ауданында) әулиелерге қатысты осындай аңыздарды тiзiп шығар болсақ...

Мысалы, Шетпеден 15 км жердегi шағын Тұщыбек ауылы маңындағы Сарытаған деген алқаптағы елеусiз жатқан Бала әулие туралы аңыз желiсi осы сюжетке сай құрылған, яғни ‘’бір күнi жау келiп қырып кеткен мешiттің шәкiрттерiне байланысты аталған киелi орын’’.

Маңғыстау ауданындағы Шайыр ауылы маңында тағы бір “Бала әулие” бар. Ол Қырықкез қорымының оңтүстігiнде 5 шақырым жерде[363]. Көп танымал емес осы әулиенің тарихы белгiлi аңыз орамы бойынша өрбидi: ‘’Қырықкез қырғыны’’ кезiнде бір бала өзiнің шабылған басын етегiне орай салып құбыла жаққа қарай жүгірiптi. Мiне, бүгiнгi әулие орны осы баланың жетiп құлаған жерi екен. Аңыз әлгi баланың жүрегi жетi күн бойына тоқтамай соғып жатқанын да айтады. Тiрi қалған жұрт баланы сол жерге арулап жерлептi. Кейiнiрек бейiт басынан от шығып, ерекше қасиет белгiсiн таныта бастаған. Жаңа кие орны ‘’Бала әулие’’ деп атанып кетiптi.[364]

_____________________________

 

Әлгi Тұщыбектен Жыңғылды ауылына қарай бағытталған жолдың бойында, Шұқырой-Бесбұлақ алқабында тұрған әулие де осылай аталады. Басқа бала-әулиелер де бар. Олардың аңыздық оқиға желiсi де осындай сюжетке сай болған деп шамалауға толық негiз бар, өйткенi мұндай сюжет бала-әулиелермен шектелiп қалмайды. Басқа мысалдар да бар.

Топографиялық картадан Форт-Шевченконың шығысында 16 км жерде, Қаңға-бабаға барар жолда Баламешіт деген төбенің, маңғыстаулық Ащыбас-Шат пен Таушықтың аралығында, Ақтау-Қаламқас асфальт жолының Оңтүстік Ақтау жотасына жеткен тұсында Бала әулие деген, сондай-ақ Қошақ шығанағына таяу жерде тағы бір Бала әулие деген жердің бар екендігін көрдік.

Ақшымырау өңiрiндегi Сарғат деген жердегi Көп шейiт деп аталып жүрген зираттың әулиелiк аңызы да осындай: Бұл да ‘’жаугершiлiк заманда жаулар келiп қырып кеткен молда мен шәкiрттерi жерленген қорым.[365]

Шайыр ауылының оңтүстік жағында, басында қарағаш өскен орын Қаңғырқаз әулие деп аталады. Қасында қара тастан салынған ескi құрылыстың қирандысы бар, аңыз әңгiме бойынша әлгi қиранды бір кездердегi медресе-мешiттің орны екен, осында бір молда бала оқытыпты, бір жаугершiлiк заманда осы молда мен қырық шәкiртiн жаулар қырып кеткен деседi’’.

Әлгi бастапқы универсал сюжетке аздаған өзгерiс енгiзiлгенiн байқауға болады: Бір молда бала оқытыпты, жаулар келiп молданы қырық шәкiртiмен бірге қырып кетiптi, шәкiрттерiнің біреуi қашып шығып, көп ұзаңқырамай ол да жан тапсырыпты - яғни ‘’әлгiндей қырғыннан қашып шығып, ұзаңқырап барып өлген бала’’ сюжетi қосылған. Бiз тек аттары белгiлi әулиелердi ғана тiзiп шықтық, аттары да белгiсiз, тек баяғыда осы жерде жаулар молда мен қырық шәкiрттi қырып кетiптi деген қысқа мәлiметтi барларын (Жармыш ауылының шығыс жағында осы типтi тағы бір-екi мола бар деседi, Айрақты-Көгез маңында да осындай бала әулие бар) атап отырмыз.

____________________________

 

Аңыздық дерегi осындай оқиғамен түсіндiрiлетiн әулиелер Маңғыстау жерiнде біршама көп, әдетте оларды ‘’бала әулиелер’’ деп атайды. Бiз тек Маңғыстау түбегiнің шағын ғана Шетпе ауылынан 20-30 км-лiк радиустың шеңбер iшiндегi бiлетiндерiмiздi ғана көрсеттiк. Бұл шамамен 16 мың шаршы шақырымдық алқап, Маңғыстау облысының жерiнің оннан бiр бөлiгi ғана. Ал осындай аңызды бала-әулиелердің Маңғыстаудың ойы мен Үстiрттің қырында, яғни қалған оннан тоғызында, сондай-ақ Жылой мен Шағыройда, Доңызтау мен Ойыл-Сағызда, тiптi бүкiл қазақ жерiнде қанша екендiгiн ешкiм санап көрген емес, осы типтi аңыздары бар әулиелердің тек Маңғыстауға ғана тән болып қала алмайтыны түсінiктi, ол - жалпықазақтық сопылық-әулиелiк сипат болып табылады. Егер осындай барлық әулиелi орындарды жинақтап, картаға түсірiп көрсе қайтер едi. Бұл жағдайда карта бетiнде бiр дәуiрдің оқиғалары болған аймақтар көрiнiп жатар едi де, қазақ тарихына қосымша эмпирикалық дереккөз қосылған болар едi.

Бұл әулиелердің түсіндiрмесi біреу: олардың барлығы да жаугершiлiк кезiнде қаза болған қырық шәкiрт деп суреттеледi. Мұндай аңыздар сопылық (суфистiк) дәруiштер орденi немесе монастырь тәрiздi қауымдарының болуымен байланысты да шығар, әзiрге олар туралы сауатты да жүйелi пайым жасаудың мүмкiндiгi жоқ.

Осындай сюжет түбектегi Шақпақ-ата мен Шерқала түбiндегi  Темiр Абдал Дәнiспән әулиеге қатысты аңыздардан да орын алған. Сонда бiзге анық белгiлi деректе әлгi оқиға желiсi жетi (он) рет қайталанып тұр. Ал осы кiтапты құрастырушыға белгiсiз болып отырғаны қаншама. Бұл оқиға Масат-ат мен Үкаша атаның жау қолынан мерт болуы’’ мен ‘’басын етегiне салып алуы, бастың домалап кетуi’’ сияқты оқиға детальдерiмен астаса келе, біртұтас дiни сюжеттi құрайды.

Бұл бойына екi сипатты ұштастырып тұрған дiни-әулиетанымдық аңыз типi, трафаретi болып табылады.

Біріншi сипаты, бiздің шамалауымша, - көне, исламға дейiнгi мифтiк түсінiктердің пайдаланылуы. “Домалаған бас, етекке салып алған бас, шетке қашқан біреу” - осының бәрiнің көне мифологиядан қалған фрагмент екендiгiнде күмән жоқ.

Екiншi сипаты - сол, әулие жасау заманына тән болған жаугершiлiк замандағы дiни қақтығыстардың көптiгiне, жиiлiгiне сай бір молда бала оқытыпты, оларды жаулар келiп қырып кетiптi деген тұрақты ситуациялық трафареттің қалыптасу мүмкіндiгi. Бұл да әбден мүмкін. Және де бұл оқиғалар бiздің тақырыбымызға негiз болып отырған 14 ғасырдағы есен-қазақтар заманында болған сықылды. Осы ғасырда Өзбек-хан ислам дiнiнің жаппай таралуын жүзеге асырса, осы ғасырдың ақырында, Шоқан айтқандай, “Аксак-Темир... и отправил к ним для распространения истинных правил веры и для искоренения шаманства учителей машаиха”[366] сияқты оқиғалар болды, яғни нақ осы ғасырда Далада дiн үшiн қақтығыстардың басқа да дәстүрлi соғыстармен қабаттаса жүргендiгiн топшылауға болады.

Шоқан бұл жерде Темiрге дейiнгi қазақтардың дiнi ата-баба мен табиғат культi болғанын жазады, cондықтан да Темiрдің олардың хандарын мұсылман болмағасын өлтiрген болар деп шамалаған. Әрине, Шоқан Уәлихановтың осы пайымдарында үлкен ақиқат жатыр деуге болмас, бiрақ Шоқанның аңыз тенденциясын дұрыс байқағандығында сөз жоқ, сондықтан нақ осындай қырғынға әлгi әулиелiк қырғындарды да жатқызуға болатынын айта кетуiмiз керек. Тек бұл жерде дiн соғысының iшкi сипаты дәстүрлі қалыптасқан түсінiктерге қарағанда, кеңiрек болып шығады.

________________________

 

Дiнi ежелгi тәңiрiлiкке негiзделген түрк-моңғол көшпелiлерiнің дiн үшiн соғысып, қараптан-қарап, қайта-қайта не малы, не ақшасы жоқ молда мен шәкiрттердi қырып кете беруiнің жөнi жоқ. 14 ғасырға дейiн көшпелiлер қоғамында дiни плюрализм тұрақты болған-ды. Сондықтан бiздің дәстүрлі түсінiгiмiздi кейiнгi молдалардың түсінбеушiлiгi деп қарастырғанымыз абзал. Ал ислам дiнiн қабылдағандар, дiн жөнінде сараптай бiлетiн және оны өзiнің саяси мүдделерiне сай пайдалана алатын басшысы болған жағдайда, дiн үшiн не дiн тазалығы үшiн күресетiн күшке айналып кете алатын. Бұл жерде олардың қылышының жүзi мен найзасының ұшына жай ғана дiнсiздер мен кәпiрлер ғана iлiккен жоқ, ресми өз дiн басылары анау деп көрсетiп берген дұрыс емес мұсылмандар, өтiрiк мұсылмандар да iлiккен.

Суфизм исламға тек ежелгi парсылық танымды ғана емес, далалық-түрктiк танымды да бейiмдеп, меңгерiп алды. Сүйтiп суфизм - дала көшпелiлерiнің негiзгi сенiм тiрегiне, сондай-ақ, бүгінгi саясаттанушы Әзiмбай Ғалымның сөзiмен айтсақ, сол замандағы мұсылмандық ортодоксиялық  догматика қазақ топырағында суфистiк протестантизмге айналды. Көшпелi бабаларымыз икемделген сопылық исламды өздерiнің рухани космосына лайықтады. ...Сонымен сопылықта жаңғыртушылық-жаңашылдық контекст, тiптi протестанттық бағынбаушылық, дербес шығармашылық, сара жол iздеуге құлшыныс байқалды.

Әзiмбай Ғалымның сөзiн жалғастырсақ, ...Имамдық, вакуфтық ислам истеблишментi – пәни жалғанды мәңгi бақидан жоғары қойғандар, сол кездегi хан-сұлтандармен, би-бай-бектермен біртұтас материалдық тiршiлiк қатынаста болды. Сол тұстағы сопылар пәни жалғанға қызықпай - дiни ордендерде шоғырланып - дервиштердi, муршидтердi, шейхтарды дiни истеблишментке қарсы қойды. Қазақ жыршылары, дастаншылары, жыраулары, күйшiлерi, қожалары сопылық бағыттың рухани функционерлерiне айналды...

Аңыздардағы молда оқытқан шәкiрттердi жаулардың қайта-қайта қыра беруi оқиғасындағы кейiпкерлер (қырылушы шәкiрттер мен молда, мұсылмандар мен қырушы жаулар) тегiн нақтылау керек. Бiздің дәстүрлі түсінiгiмiздегi қырылушылар - мұсылмандар, ал қырып кетушiлер – кәпiрлер не дiнсiздер болып көрсетiледi. Бiз тұспалдап отырған жәйтте кейiпкерлер орны ауысуы тиiс.

Бiзге 14 ғасырдағы Далаға дiн таратқан машайық, дәруiш, сопы, бап, молда атаулылардың мұсылмандығы қандай сипатта, қандай деңгейде болғандығы белгiсiз. Жалпы суфизмнің ресми исламмен келiспейтiн жағы болуымен қатар, дүниеден баз кешкен сопылардың ресми өкiмет пен дiн басыларына оппозицияда болғанын ескерер болсақ, онда әлгi бала-әулиелер аңызына негiз болған екi жақтың кiм екендiгiн барынша дәл әрi сенiммен анықтауға болады. Мұндағы молда мен оның қырық шәкiртi – әдетте ерен ғайып қырық шiлтен деп аталған суфистiк дәруiштер тобы. Оларды қырып кетушi жаулар да мұсылмандар болуы тиiс, тек олар - ресми өкiмет пен дiн басылардың қол астындағы әскер, яғни аңызда ресми мұсылмандар ресми емес мұсылмандарды қырып кеткен болып шығады. Халық жады кейiн жаудың нақты бейнесiн ұмытып кеткен, тарихи екi мұсылмандық топтың қырқысын жай ғана бөтен жау мен молда шәкiрттердің қарама-қарсылығына айналдырған.

14 ғасырдағы есен-қазақтар дiни тұрғыдан ала-құла болған деуге негiз бар, өйткенi жан-жақтан келген рулар мен жеке тұлғалардың өз таным-нанымдары болған. Бiрi далалық ескi сенiмдерге сенсе, ендi бiрi шамандықты қолай көрген. Дуашылар, емшiлер, балгерлер өз сенiмiн алға тартса, жергiлiктi түрiкпендер 14 ғасырға дейiнгi шала, қарадүрсiн исламды, ал аландар сауатсыз, шартты христиандықты ұстанған. Сол ғасырдағы суфийлiк машайықтардың Түркiстан мен Нұратадан Маңғыстау-Үстiртке ағылуы есен-қазақтарды бiр-екi ұрпақ iшiнде суфий-мұсылмандарға айналдырып жiбердi. Суфийлiк таным өзiне дейiнгi түсінiктерде барынша бейiмдей бiлдi, сондықтан Харазымда не Сарайшықта отырған ресми ханифиттiк имам үшiн маңғыстаулық сопылардың iлiмi кәпiрлiк iлiм түсінiлдi. Қарақшылық етушi есен-қазақтарға қарсы хан әскерлерiнің не әмiр әскерлерiнің жазалаушы жорықтары кезiнде хан жасағы жай қазақпен қоса дұрыс емес дiндi уағыздаушы сопыларды да қырып кеткен де шығар. Аңыздардың астары осылай болған деуге болады.

Маңғыстау 14 ғасырда тек алғашқы қазақ мемлекеттiгiне талпыныс жасаушы және қазақ эпосының алғашқы сюжеттiк-ономастикалық комплексiн қалыптастырушы орта ғана болған жоқ, сонымен қатар халықтық жасампаз исламның, сопылықтың да орталығы болды.

 

Кейбір жеке мәселелер

Қыдырбай. Қыпшақтың (дикие половцы) атақты батыры Артақ та осы Асень-Шарукань руының өкiлi, яғни оның да қондыкерлiк қазақтармен нағашылы-жиендi болғандығы жоққа шығарылмайды.

Орыс фольклорынан алынған мына бір өлең үзiндiсiнде үш қыпшақ есiмi берiлген: Кудреванько-царь, Артак, Коньшик.

Подымается на Киев да Кудреванько-царь

А да с любимым-то зятелком со Артаком

Он с любимым-то сыном да все со Коньшиком

Да у Артака силушки сорок тысячей

Да у Коньшика силы да сорок тысячей

А у самого Кудреванко да цисла - смету нет[367].

Бұл өлең жолдарының бiздi қызықтырар жерi - белгiсiз Кудреванконың тарихи Ардақ батырға қайын ата болып айтылуы, яғни Ардақ Кудреванькоға күйеу бала (зять, зятелок) болып тұр. Бұл жерде Кудреваньконың тегiн анықтау арқылы сол дәуiрдегi половец-қыпшақтардың бір бөлiгiндегi iшкi рулық-этникалық құрылым мен иерархиялық табиғатты ашып көрсетуге болады. Өлеңдегi үш қыпшақтың екеуiнің - Артак пен Коньшиктің күштерi бірдей әрi реалды санмен көрсетiлген - қырық мың. Артақ әлгi Құлыншақтың (1130-1204, Коньшик) әкесi, екеуi де - тарихта болғаны анық, белгiлi тұлғалар.

_____________________________

 

Ал өлеңдегi үшiншi есiм - Артақтың қайын атасы болып тұрған Кудреванько-патшаның күшiнің сансыз болуы (гиперболизациялануы) және оның күшiнің әлгi екеуiнің күшiнен ерекшеленiп көрсетiлуi, оның үстiне бұл кiсiнің ғылыми зерттеулерде тарихи тұлға есiмi ретiнде кездеспеуi - есiмнің тарихи емес, мифопоэтикалық және шежiрелiк образдыкi екендiгiн көрсеткендей болады.

Кудреванко - тарихи тұлға емес, ол, сiрә – Дон – Кубань аймағы қыпшақтарының аңыздық-фольклорлық кешенiмен жақсы таныс ежелгi орыстық фольклорлық-ұжымдық санасы мен жадындағы ‘’даланың қуатты да залым патшасының’’ жиынтық образы болып табылады.

 Осындай образдың қалыптасуы үшiн; а) нақты тарихи тұлғаның болуы керек, ал нақты тарихи тұлғаның болмаған жағдайында; б)  қыпшақтардағы, жалпы, орыспен көршiлес болған далалықтардың белгiлi бір мифоэпикалық-шежiрелiк таным жүйесiндегi аса қадiрленетiн образдың есiмi орысқа да танымал болуы керек.

Мiне, Кудреванконың күшi тарихи Ардақ пен Коньшиктен әлденеше есе артық, тiптi оны санауға есеп жетпейдi. Оның үстiне Кудреванконың есiмi орыстың “Илья Муромец” деген жырының кейбір варианттарында көшпелi даланың белгiсiз Калин-царь-патшасының есiмiнің орнына ауыстырылып қолданылады. Калин-царь - орыс фольклорына дала шежiрелiк аңыздарынан немесе жырынан ауысқан мифтiк образ, ал оның орнын ауыстырып тұрған Кудреванько да сондай мифтiк кейiпкер.

Кудреванько мифоэпикалық образ болса, онда оны мифтiк-шежiрелiк есiм ретiнде қарастыруға болады. Ал оған ең сәйкес келетiн шежiрелiк есiм - Байұлындағы Қыдырбай (Қыдыр-бай - Кудре-ванько). Қыдыр-Бай есiмi - осы байұлдар бірлестiгiнің екiншi аты.  Бiз бүгiнгi қыдыр-Байұлдардың өз тегiн ертедегi кавказдық қондыкерлiк қазақтардан, яғни Қондыкер Қобаң қазақтарынан бастайтындығын, ал сол қазақтардың өз кезегiнде тегiн ежелгi бұлғарлардың кутри/гур немесе альциагар (аланкутаргар) деп аталған тайпасынан бастайтындығын айттық. Мiне, Қыдыр/бай - Кутри/гур - Кудре/ванько ұқсастығы анық көрiнiп тұр емес пе? Бұл жай ғана ұқсастық емес, қосалқы дәйектермен бекiтiлген, тiкелей сабақтастық болып табылады, яғни Қондыкер Қобаң қазақтары 11-12 ғасырларда қыпшақтарға сіңiп, половец - тағы қыпшақтардың үлкен тобына айналған деуге болады.

Сонымен, орыс фольклорындағы Кудреваньконы - бүгiнгi Қыдырбайдың ертедегi бейнелiк варианттарының бірі деп қарастыра аламыз. Бұл бiзге 6 ғасырдан бергi үзiлмей келе жатқан сабақтастықты көрсете алатын мысалдардың біреуi ғана.

Егер Артақты қыпшақтардың хан тұқымынан шыққан, яғни тегi жағынан таза қыпшақ деп есептейтiн болсақ, онда оның қайын жұртына баланып тұрған Кудреванько-Қыдырбайдың тегi қондыкер қобаңдық қазақ болған деуге болады. Мұны дәлелдеу тағы половецтер қоғамында күшiне сан жетпейтiн Кудреванькосы бар қазақтардың рөлi мен үлесiнің жоғары болғандығын көрсетедi.

Таза мифтiк тұрғыда Кудреванконы қыпшақ батырына қайын-ата болып шығуына қарай оны су перiсi, Тана, Қобаң сияқты өзендердің пiрi деп түсінiктің  болуы да мүмкін дей аламыз. Су иесiнің қызын батырдың алуы - дала мифоэпикасында тұрақты да жиi қолданылатын сюжеттiк әдiс. Яғни Кудреванко – су тәңiриесi, әрi су жылқыларының Қыдырбай сияқты иесi, ал Ардақ оның қызын алушы.

Сонымен, 12 ғасырдағы дикие половцы - қыпшақ жұртының этникалық тегi - *дей-байұлдық қондыкер қазақтары екендiгiне күмәнiмiз жоқ. Шыңғыс пен оның немересi Бату кезiнде сол қыпшақ-байұлдың қырылғаны қырылды, босқаны босты, ал аман қалғаны жаңа көшпелi қоғамның саяси-әлеуметтiк рулық-тайпалық сатысында шығыстан келген жаңа моңғол-түрк тiлдес тайпалардан төменiрек орналасып (бағынышты, жеңiлген аборигендер ретiнде), бірте-бірте, 13-14 ғасырларда қалыптасқан қыпшақ тiлдi суперэтностық қоғамның мүшесiне айналды. Қобаң мен Машук-Бештау даласында, Тана мен Днепрдің бойында мекендеген осы *дей-байұлдар 13 ғасырда Ноғай Ұлысбекке бағынса, 1300-жылдары, осы Ноғай есiмiн пiр тұтқандар хан әмiрiмен Қобаң мен Танадан Едiл мен Жайыққа көшiрiлгенде, солармен бiрге Едiл-Жайықтан бiр шықты. Бұдан кейiн, 14 ғасырдың ортасында Үстiрт пен Маңғыстауға келiп, есен-қазақтардың қауымдастығына қатысты.

Тоқтамыс. Алтын Орданың тарихта аты шыққан ханы болған Тоқтамыс ханға қазақтың халықтың ес-зейiнiнің де, тарихи ғылымының санасының да көзқарасы да жақсы деуге келмейдi. Тарихи тағдырын Алтын Ордадай ұлы қағанатты құлатушы, астынан үңгiп, қаптесердей кемiрген Едiгемен тұстас болып, онымен өмiр бойы арпалысып өтуге мәжбүр еткен Тоқтамыстың тарихи жадтан Едiге-Тоқтамыс дуализмiндегi алған батасы терiс болды, ал Едiге болса оң батаға ие болып кеттi. Тарихи әдiлетсiздiктің ең керемет үлгiсi осы едi, бірақ халықтың Едiгенi қалауына ештеңе дей алмайсыз, өйткенi тарихқа кiнә тағу, дау айту теңiзге су шашумен бірдей ғой.

Едiгенің тұқымдары империялық билiкке ұмтылмай-ақ, аймақтық мемлекеттi құрып, бөлiнiп кеттi. Тарихи тұрғыдан қарағанда, Тоқтамыс ел тұтастығы үшiн күрессе, Едiге сол ел бiрлiгiн бұзушы болды, яғни Тоқтамысқа берiлер баға оң болуы тиiс едi, бiрақ бәрi керiсiнше болып шықты. Есен-қазақ рухы мен аңыздық кешенiн жаңаша пайдалана бiлген 16 ғасырдың ноғайлы ақын-жыраулары бүкiл қыпшақ тiлдi кеңiстiкте Едiге мен оның тұқымына оң баға берсе, Тоқтамыс оңбаған тұлғаға айналды. Едiге мен Тоқтамыс туралы жыр қазақ пен ноғай түгілi бүгiнгi татар атаулыға, қарақалпаққа, өзбекке, тiптi қиырдағы қырғызға да, адыг халықтарына да танымал болып, олардың ауыз әдеби мұрасының құрамдас бөлiгiне айналды. Сол жырларда аты қалған Тоқтамыс игi жақсы Едiгенің жауына, зұлым қарсыласына айналып кеттi.

М.Тынышбаев кезiнде кiшi жүздің барлық аңыздары ноғай мырзалары мен алтынордалық хандармен байланысты, ал Тоқтамыс туралы халық аузында ‘’Бiздің ел Тоқтамысты жамандағанын қоймайды, көрсе бас ұрып тоңқайғанын қоймайды’’ деген сөз бар деп жазған едi.

Жошы - Бату ұрпағының Алтын Ордадағы билiгi 132 жылға созылып (1227-1359), 1359 жылы аяқталды. Осы жылдан бастап Алтын Орда тағына үш төре тұқымы - Орда-Ежен, Шайбан мен Тоғай-Темiр ұрпақтары таласа бастады. Тарихи деректерге қарағанда, 20 жыл iшiнде алтын тақта осы үш үйден шыққан 19 хан отырып көрiптi. Бұл - таққа таласудың, хан мен оның төңiрегiндегi қырып-жоюдың үздiксiз тiзбегi едi. Мұхаметжан осы талапайға бұқара халықтың қатынаспағандығын жазады, дегенмен осындай үнемi болып тұрған сарай төңкерiстерi империя халқына әсер етпедi деудің жөнi келе қоймас.

1372 жылы шамасында Алтын Орданың шығыс бөлiгiн Орыс хан біріктiрдi, ал батыс бөлiгiнде қарадан шыққан хан Мамай таққа отырды. Халық сөзi өлдің Мамай, қор болдың дегенiн осы өмiрiнің соңында ел-жұртсыз тентiреп жүрiп өлтiрiлген нақ осы Мамай туралы айтқан дейдi.

Тоқтамыс, әкесiн өлтiрген Орыс ханнан қашып, Ақсақ Темiрге барады, оның көмегiмен бірнеше рет Орыс ханмен соғысып көредi. Содан кейiн Ақсақ Темiрдің өзi соғысқа кiрiседi. 1376 жылы Темiрдің көмегiмен Темiр-Мелiктi (Орыс хан ұлы) жеңген Тоқтамыс хан сол жылы Орыс хан ұрпақтарынан Ақорда билiгiн тартып алды. Ал 1381 жылы Мамайды Алтынорда тағынан тайдырып, екi орданы біріктiрiп, Алтын Орданың бұрынғы даңқын қалпына келтiруге барын салады. Осы тұста Алтын Орда (Тоқтамыс) мен Ақсақ Темiр мемлекетiнің мүдделерi бір-біріне қайшы түсті де, осы қайшылықты одан әрi Едiге ушықтыра түсті. Ақсақ Темiрдің 1391, 1395 жылдары Алтын Орданы екi рет жеңуi империяның күйреуiн тездеттi. Ақсақ Темiрдің арқасында Алтын Орданың iс жүзiндегi билеушiсiне айналған Едiге оның ең басты құлатушысы да болды, Едiгенің хан ойыны ақыр түбiнде империяның басын жұтты.

Мiне, осы тұста есен-қазақ жұрты Тоқтамыс хан билеген Алтын Орда аумағында бар едi.

Әбiш Кекiлбайұлының Үстiрт ернегiнде тұрған Оғланды туралы жазған, айтқан тұспалдары бiздің тақырыбымыз үшiн қажеттi болмақ. Ол Оғланды топонимiне негiз болған Тоқтамыстың әкесi Түйеқожа Оғлан есiмi дегендi айтады. Оғлан - хан емес, сұлтан, принц деген сөз. Тағы бар кiсiлер хан болады да, таққа ие емес балалары ханзада болады. Сондай ханзадалардың бірі - Түйеқожа Оғлан. Ол  - Тоқа-Темiрдің ұрпағынан, ол 14 ғасырда Маңғыстау мен Харазымды билеген кiсi көрiнедi. Сол жылдар - Алтын Ордадағы дүрбелеңдердің көбейген заманы едi. 20 жылда 29 хан ауысып, бірін-бірі қырып-жойды. Сол кезде Алтын Орданы қайта біріктiрем деп Сығанақ қаласынан Орыс хан шығып, жолдағы ханзадалар мен ұлысбектердi көндiрiп, Сарай қаласын шабады. Керi қайтып келе жатып Түйеқожа Оғланға соғып, оны да дегенiне көндiрмек болады. Көнбеген соң Орыс хан Түйеқожа Оғланды өлтiрiп кетедi. Оның 16 жасар баласы Тоқтамыс қашып шығып, Самарқандағы Ақсақ Темiрге барып паналайды.

Мiне, осы Түйеқожа Оғланды кейiнгiлер есiнде тек бір оғлан деп қана сақтап қалған, ал Оғланды қорымының атының осылай болуына да себепкер болған осы Түйеқожа Оғлан, өйткенi ол осы жерде жерленген деген уәж айтады.

Бiздi қызықтыратыны - Түйеқожа Оғланның өлген тұсы Маңғыстау, Үстiрт, Харазымның бір жерi болу мүмкіндiгi. Яғни қарапайым қисынды ойға жүгінсек: егер Түйеқожа Оғлан Маңғыстау-Үстiрт пен Харазымның әмiршiсi болған болса, оның нақ осы географиялық кеңiстiкте дүниеден өтуi керек. Олай болса 16 жасар Тоқтамыстың Маңғыстау-Үстiрт аймағында тұруы түсінiктi болып шығады. Егер ол осы аймақта тұрған болса, оның есiмiн есен-қазақтар жақсы бiлген болып шығады. Сонда Тоқтамыс 1360 жылдар шамасында туған және оның туған жерi Маңғыстау болды дер болсақ жорамалымыз тым қияли болып көрiнбес те.

Түйеқожа-Оғлан да, оның жас ұлы Тоқтамыс та есен-қазақтардың еркiн жауынгерлерiмен қарым-қатынаста болғаны анық, екi жақтың да бір кезеңде бір кеңiстiкте мекендеуi осындай қорытындыға әкеп тiрейдi. Тiптi Түйеқожа-Оғлан мен Тоқтамыстың есен-қазақтарды әскери-саяси күш ретiнде пайдалануы, олардың жекеленген топтарына басшылық жасауы да мүмкін нәрсе.

“Ер Едiге” жырының жеке вариантында Тоқтамыстың елiмен қоштасуы тұсын былай келтiрiптi.

Ей байтағым, байтағым,

Бастап сенi алдырттым

Ал, аман бол менен соң.

Байтағымның iшiнде

Он сан елiм ноғайлы

Сенi тағы алдырттым

Он сан ноғай iшiнде

Үш жүз алпыс отау қазағым

Сенi тағы алдырттым,

Ал Аман бол менен соң.[368]

Мұндағы басты жәйт - Тоқтамыстың ноғай да, оның iшiндегi қазақ та болуы.

Осы жыр жолдарында назар аударалық тiркес - үш жүз алпыс отау қазағым деген жолдар. Мұндағы 360 саны өз алдына мән берелiк болғанымен, ең бастысы қазақ сөзiне N-баулы, N-сан деген анықтама сөз емес, нақ отау сөзiнің жалғануы болып тұр, Отау сөзiнің половец-бұлғар-*дей-байұлдардың 13-14 ғасырлар тiлiндегi айтылуы ‘’вутаг’’, ‘’вутау’’ болған деудің жөнi бар, ал бүгiнгi орыс-украин казактарының тiлiне меншiктелiп жүрген ‘’ватага’’ сөзi нақ осы отау немесе одақ дегендi бiлдiредi. Яғни славян казактары мен дала қазақтарының ортақ сөзбен отау-ватагамен анықталуы кездейсоқ нәрсе емес.

_______________________________

Тоқтамыстың жырдағы сөздi шын тарихта айтпағанның өзiнде де, оның қазақ отаулары мен жасақтарымен байланыста болғандығына, ал қазақтардың бір бөлiгi Едiге (Ақсақ Темiр) мен Тоқтамыс антагонизмi кезiнде Тоқтамыс жағына шыққандығында күмән жоқ, әйтпесе әлгi бiздің ел Тоқтамысты жамандағанын қоймайды, көрсе бас ұрып, тоңқайғанын қоймайды деген сөздi халық бекерден бекер сақтамаған да болар едi. Ал Мирхондтың жазбаларында кездесетiн 15 ғасыр Оқ-Балқан жерiндегi Тоқтамыс кiсiлерi – 14 ғасырда осы Маңғыстау мен Үстiртте өмiр сүрiп, Едiге - Тоқтамыс, Ақсақ Темiр - Тоқтамыс антагонизмiнде Тоқтамыс жағында соғысқан есен-қазақтардың ұрпақтары болса керек, олай деуге тарихтың да, шежiренің де, эпостың да қисыны келiп тұр.

Тарих Тоқтамысты қара еттi, ал бүгiнгi қазақ мемлекетшiл әрi ұлтшылының көзқарасына сай бағамдасақ, ол - дала империясының мәңгiлiгiн баянды етпек болып жанталасқан соңғы алып тұлға. 

                                                                      ***

Сыпыра жырау. Осы Сыпыра деген жырау тарихи тұлға ма? Сыпыра жырауды жыршылар да, кейiнгi фольклортанушылар да Қырым жырларының авторы не болмаса құрастырушысы деп есептейдi. Қырым циклiнде Сыпыра жырау туралы аздаған сюжет бар: Біріншi – “Құттықия” (5-том, 64-б) жырында бар, мұнда “Сыпыра жырау сөйлейдi” деген жол ғана сақталған, жыр толық емес. Екiншi – “Едiге” жырында айтылады, мұнда Сыпыраға белгi бір сюжеттiк орын берiлген (5-том, 71-б). Үшiншi – “Көкше” батыр жырында ақылшы ролiнде болса, төртiншi – “Телағыс” жырында дауласқан екi жақтың үйлестiрушiсi болады (6-том, 103, 189, 190-194-бб). Мiне, бүкiл жыр iшiнде Сыпыра есiмi тек төртеуiнде ғана аталып, екiншi-үшiншi қатардағы қосымша кейiпкер ретiнде ғана көрiнедi. Асан қайғы мен Сыпыра бір жырда кездессе, оқиға барысына қарап, Асанның мәртебесi жоғарырақ екендiгiн бiлуге болады.

Екi томдықтың соңында берiлген түсінiктемеде “Қырымның қырық батырын” жырлаушылардың iшiндегi белгiлi ақындардың алғашқысы - Абыл ақын. Мұрын жырау өз әңгiмесiнде Абыл бұл жырларды Сыпыра жыраудан алдым деген екен деп айтыпты, Абыл - 18-19 ғасырлар белесiнің қазағы, ал Сыпыраға 14 ғасыр меншiктелген, яғни Абыл мен Сыпыра арасын 500 жыл уақыт бөлiп тұр, бұл орта есеппен 10 жыршы ұрпақтың ауысымдық мерзiмi.

 Ал Сыпыра жырау туралы жазылып жүрген мәлiметке жүгінуге тура келгенде, одан гөрi аңыздық жиынтық образ немесе жырауларға халық беретiн қосымша, лақап атау болар деген пiкiрге ауғанды қолай көремiз, өйткенi, егер Сыпыра жырау 14 ғасырда өмiр сүрген дегенге келiсер болсақ, бұл Едiгенің жастық шағымен сәйкес келуi ықтимал, ал Едiгенің эпостық образға айналуы қарапайым логика бойынша Едiге өлгеннен соң немесе оның қартайған шағында басталады, бұл кезде Сыпыраның өмiр сүре қоюы неғайбыл, ал ол 15-16 ғасырларда өмiр сүрген Едiге ұрпақтарын жырға қоса алмайды.

Әуелi Сыпыра сөзiнің этимологиясын түсінiп көрелiк. Сыпыра жыраудың тарихи тұлғаның аты емес, аңыздық образдың аты екендiгiн Амантай Шәрiпұлы “Ана тiлi” газетiнде жазған болатын (Сыпырадан сөз саптасақ. 14 қазан. 1992) оның есiмiнің сырын ашатын түрктiк сөздер ретiнде cап, саб – “сөз” (сөз саптау, сабымен түкетi есiдгiл – “сөзiмдi түгел есiткiл”, сабра – “хат”, “сауат”, сабыра пiчiк – “тастағы жазу”, самура – “даналық кiтабы”) деген көне түрктiк түбірмен байланыстыруға да болады екен, сонымен қатар Қырым циклiндегi Сыпараға жалғанған сып берме тiркесiндегi сып сөзi де сөзбен байланысты, мысалы, “сыбырлау”, “сыпсыңдау”, “сымпылдау”, “сөзбен сыбау”, “сыбап боқтау” деген сөздер бар, олардың түпкi мағынасы – “естiртпей, астарлап, түсінiксiз тiлмен құпия сөйлеу” дегендi бiлдiредi. Сыпыра – “сып ырағ” – “сөз ырқын бiлдiрушi” дегендi бiлдiредi, қыпшақ тiлiнде сөз соңындағы “Қ”>”г”>”қ”>”к” дыбыстары не “у”-ға айналады (ырағ > ырау > йыпау, жырау), не болмаса түсіп қалады (ырағ > ыра), мiне, Сыпыра есiмi де осындай өзгерiстің нәтижесi болып табылады. Түрк тiлiнде қару жасау мен шешендiкке бір тектi мән берiлген, мысалы, “сөз саптау” мен қылыш саптау, пiш, пiшу, пышақ - кесу әрекетi мен кесетiн құрал, ал көне түрктiк пiсiл – “сыбырлау” дегендi бiлдiрген, сондай-ақ “кесiп айту”, “кесiп сөйлеу” деген тiркестер бар екендiгiн де бiлемiз, қазақ сөзi кең сипатты, оны түсіне бiлгенге не жетсiн. Сонымен, Сыпыра - жеке адамның шын аты емес, жырауға берiлетiн құрметтi атақ қана, ол iс жүзiнде бүгiнгi қазақ тiлiндегi жырау (йырақ) сөзiнің көне қазақ тiлiнде қолданылған синонимi болып тұр. Сонау есен-қазақтар (14 ғ) арасында болған, Тоқтамыспен, оның әкесi Түйеқожа-Оғланмен жақын таныс болып, кейiн Едiгенің жырауына айналған біріншi Сыпыра деген лақабы бар жыраудан бастап 1777 жылы дүниеге келiп, 1800 жылдар белесiнде ғана ақындық пен жыршылыққа кiрiскен реалды тұлға - Абылға дейiнгi 400-500 жыл iшiнде, әр ғасыр мен әр ұрпақтық буынның өз жыршысы болып, олар үнемi бір ғана мәртебе атағымен - Сыпыра атағын иемденген. Осындай уақыт кеспегiнде кем дегенде 10-15 Сыпыра ғасырлар бойына бірін-бірі алмастыра берiп, көне жырларды біріне-бірі жалғастырып отырған. Уақыт өте келе кейiнгi буын адамдары үшiн көп Сыпыра ғана емес, тек бір Сыпыра ғана 180 жыл, 360 жыл өмiр сүрген сияқты көрiнген. (“Құбақұл” және “Мәуленияз-Едiге” жырларында).

Сонымен, төтесiнен қойылуы тиiс тағы бір сауалымыз бар. Сыпыра жыраудың Маңғыстауда тұрғаны ақиқат бола ала ма? Мына үзiндiлерге көз салсақ: Ибн-Баттута жазбаларында аталып өтетiн Сарайшықтағы ұлы жырауды Ә.Марғұлан, сiрә, Сыпыра болса керек дейдi.[369]

Жырдың да, есен-қазақтардың да қалыптасу ареалының Үстiрт пен Маңғыстау болғанын ескерсек, сол аңыздарды жасаушы кiсiнің, яғни алғашқы Сыпыраның да осы аймақта, есен-қазақтар арасында өмiр сүруi де қисынды болмақшы.

Ащыбас-шат: тарих және география

Кiтабымыздың тақырыбы “Маңғыстау – қазақ эпосын жасаушы бастапқы орта” делiнiп, осындай жасампаздық мәртебенi бiр ғана Маңғыстауға меншiктегенiмен, iс жүзiнде олай емес. Маңғыстау – эпос қалыптастырушы базаның тоғысқан тұсында жатқанымен, шын мәнiндегi эпикалық шығармашылық бүкіл Батыс Қазақстан - Үш Қиян аймағына тиесiлi болып келедi. Бiз кiтап тақырыбын, ең алдымен, бүгінгi заманғы автордың мүмкiндiктерiне қарай алдық, сонымен қатар аталмыш шығармашылық ареалға кiретiн басқа облыстардың жерi, топонимиясы, басқа да мәселелерi жөнiнде бiлетiнiмiз шамалы болғандықтан да, тек Маңғыстау аумағымен шектелуге мәжбүр болдық. Мiне, қырым циклiнің қалыптасуына себепшi болған басқа да жерлер туралы қысқаша баяндап өтуге мәжбүрмiз. Жырлардағы жер-су атаулары Маңғыстаудан басқа бүгінгi Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының ауқымынан табылып қалады. Оларды түгендеп, бүгінгi орындарын нақтылау – келешектің iсi, ең алдымен аталған облыстардың жер жайын жақсы бiлетiн жергiлiктi өлкетанушылардың шаруасы болсын дер едiк. Әзiрге тек кейбiр эпостық топонимдерге ғана, кейбiрiне шамамыз келгенше тоқталыңқырап, кейбiрiне көз жүгіртiп қана өту қолымыздан келедi.

___________________________

 

Шыңғырлау – бүгінгi Батыс Қазақстан облысындағы жер аты.

Шыңғырлаудан кетермiз

Шатқа таман жетермiз

Ноғайды ертiп барып бiз

Атын бөлек етермiз... [370]

Бұл топоним әлгi шумақтан басқа “Қарғабойлы Қазтуған” жырында бар:

Асан қайғы көшкен жер

Шыңғырлау, Торыат басы едi

Қыземшектi Саршоқы

Осы судың қасы едi

Асан қайғы Туғанның

Бөлiнген жерi осы едi...[371]

Осындағы Қазтуғанның бейнелiк бiтiмiнің Асан қайғымен бірдей екендiгiн жеке әңгімемізде барынша толық қарастырып, дәлелдi етпек болғанбыз. Ендi мiне, екi есiмдi бір бейненің бастапқы тұрған жерi де ортақ болып көрсетiлген, ол - Шыңғырлау және оған жапсарлас Қыземшектi Саршоқы, Торатбасы өңiрi. Келтiрiлген жыр шумағы бастапқы бөлiну, ажырасу оқиғасының басталған жерi, бастапқы бекетi ретiнде осы жердi көрсетедi, яғни жыр осы жерде болған (бiзге шын мәнiсi белгiсiз болған) аса маңызды оқиғаны сақтап қалып отыр.

__________________________________

 

Сондай-ақ Шыңғырлау мен Торатбасы жерлерi Көкше батырдың ауыл-аймағы ретiнде көрсетiледi:

Мекенiмдi сұрасаң,

Шыңғырлау, Торат басы едi

Осы судың қасы едi

Әуелiнде қалмақты

Қобданың бойын жайлаған

Едiге сынды батырдың

Қалмақтайын кәпiрдi

Қуған жерi осы едi...[372]

Шыңғырлау - бүгiнгi Батыс Қазақстан (Орал) облысының Шыңғырлау ауданындағы жер. Аттас кент бүгiнде Елек өзенiнің сол жағасында, қазақ-орыс мемлекеттiк шекарасында орналасқан. Шыңғырлау мен Жиренқопаның арасы 65 км.

Үстiрт үстiнде де Шыңғырлау (Сыңғырлау) деген жер бар, (әлгi Манашы-Күйкен-Есен-қазақ өңiрiнде бар. Ол - бүгiнгi Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданы, Манашысай-Ащағар алқабындағы жердің аты), яғни ол да есен-қазақ ареалына кiредi, ал басқа Қыземшек екеу, біреуi  Жаңаөзеннен солтүстік-солтүстік-батыста 30  км (биiкт. 266 м) жердегi төбе аты болса, екiншiсi - Үстiрттің батыс бөлiгiнде, Сайөтес станциясынан шығыста 43-48 км жердегi құдық пен дөң (202 м). Сайөтес пен осы Қыземшектi төбенің дәл ортасында Елегажи (Елек суы) құдығы бар. Өтестен шығыста-25 км жерде) Ешкiқырған құдығы да Өтестен 27 км, Елегажiден 17 км жерде). Торыат -Маңғыстау-Бозашы түбегiнде, Ақшымырау ауыл-аймағындағы жер аты, бұл да есен-қазақтық тарихи ареалға кiретiн топоним,  Бұлардың соңғыларын (Қыземшектер мен Торатты) жергiлiктi жер бедерi ерекшелiктерi мен жылқыға байланысты жергiлiктi оқиғаға байланысты дегеннің өзiнде Орал жақтағы Шыңғырлау мен Үстiрттегi Сыңғырлаудың арасында сабақтастық бар деуге болады. Әлдебір жұрттың бұрынғы тұрған жерiн тастап, жаңа қонысқа келiп қоныстанғанда бұрынғы жерiнің атын да көшiрiп алып келуi әбден ықтимал жай.

________________________________

 

Осы екi топонимнің (Шыңғырлау мен Ащыбас-Шаттың) жырларда өзара ұштасуынан мынадай түйін шығаруға болады. Шыңғырлау - болашақ есен-қазақтардың әзiрше белгiлi 14 ғасырдағы алғашқы тұрағы болған. Кейiн олардың Жәнiбек ордасындағы беделi күшейген тұста олар Ащыбас-Шатты ханнан сыйға алып, сонда көшедi. Ал Әз Жәнiбекпен араздасқан шақта олар Ащыбас-Шатты тастап шығып, Үстiртке (Қырға) шығып кетедi де, сол аймақта Есен-қазақ әскери қоғамын құрады. Мiне, Шыңғырлау – Ащыбас-Шат - Есен-қазақ тарихи маршрутын осылайша көрсетуге болады. Ал жырлардағы ноғай батырларының қалмақтарды Ащыбас-Шаттың бойында үнемi жеңе беруiнің - ноғайлы заманына (15-16 ғғ) да, қалмақ заманына (17-18 ғғ) да қатысы жоқ, олар - 1350-60-жылдардағы қазақ-алаш (есен-қазақ) отауларының (ватага) арасында, не болмаса есен-қазақтар мен сол заманғы әртүрлi хандардың әскерiнің арасында болған жергiлiктi масштабтағы шайқастардан ғана хабар бередi.

Бұл - шамамен 1340-50-жылдар, тiптi 1310-40-жылдардың, яғни Өзбек ханның кезiнде Асан-Абат жiгiттерi, яғни бүгiнгi байұлының арғы аталары - Қондыкер қазақтары шағын топ болып, осы Шыңғырлау өңiрiнде тұрған деуге болады.

Бұл - тек жырдың аңыздық дерегi ғана емес, дәл уақыты көрсетiлмеген тарихи оқиға. Осы ойды одан әрi жалғастыра өргiзу үшiн әуелi Шыңғырлау топонимiнің циклдегi кездесу сипатына қарап алайық.

Ащыбас-Шат. Осы бір жер-су атауларының қосақталған түрі Қырым циклiнің біраз жырында кездеседi. Шора батыр қалмақты осы Ащыбас-Шаттың бойымен қашырып, сол Ащыбас-Шаттың бойымен елiне тұтқын болған қалмақтарды айдап барады.[373] Едiге батыр Қанқожа қалмақтың елiне бармақ оймен сапарға шыққанда, қалмақтың тұрған жерi Ащыбас-Шат болатын.[374] Алау батыр жырындағы Ащыбас-Шат - Алау батырдың мекен еткен жерi делiнедi.

________________________________

 

Мекенiмдi сұрасаң

Ащыбас-Шаттың бойы едi...[375]

Осы қосарланған топонимнің бір сыңары – Шат топонимi - жырлардың кейбірінде жеке түрінде де атала бередi.

Шынтас батыр қалмақтармен Шаттың бойында кездеседi...[376]

Бұл топоним Алау батырда да бар:

Есен, Сүйiн қалмақты

Iздейтiн болсаң сен балам

Шаттың бойын жағалаған

Темiр деген бір жер бар

Ол Шаттың бойында

Жемнің түстік бетiнде

Ол бір биiк төрткiлдi

...Шаттың бойын жағалап

Шаршамай батыр сол жүрді

Төрткiлдің келiп ол шықты

Алау батыр басына...[377]

______________________________

 

Сүйiнiш батыр да осы Шаттың бойын жағалап қозғалады (үш рет қайталанады):

Бір күндерi болғанда

Қырық кiсi алдымен

Темiрдің келдi басына

Екi батыр бұл шыққан

Шаттың бойын жағалап

Жазық жерге шықпады

Бармақ боп тауды жағалап

Жердің бойы Темiр-дi

Темiрге келiп Сүйiнiш

Демалып сонда кiдiрiп....[378]

Бұл жер аты “Асан қайғы, Абат, Тоған” жырында да кездеседi. Сонымен... Бұл не деген қаптап жүрген Шат пен Ащыбас-Шаттар? Осыншама қайталанудың iшiнде белгiлi бір логика бар ма? Бұл сауалға бiз әрине бар деп жауап беремiз. өйткенi жырлардағы осы топонимдерге арналған үш сипаттың үшеуiнің де, яғни:

а) кездесу орны;

б) жау елiнің мекенi;

в) өз елiнің мекенi; болуы жер-су атауының тектен-тек еместiгiн көрсетедi. Бұдан шығатын басты қорытынды – Ащыбас-Шат бастапқыда еркiн қазақылық жасаушы топтардың негiзгi тұрағы болған. Олай деп айтуға сол жерде тұрады делiнетiн батырдың аты (Алау батыр) мен Ащыбас-Шаттың географиялық орны мүмкіндiк бередi. Ал Едiге жырында осы жердің Қанқожа деген қалмақ елiне меншiктелуi осы жырдың кейiнiрек шығарылған көшiрiндi (компиляциялық) жыр екендiгiн көрсетедi, бұл бастапқыда Тоған батыр жыры болған және осы жырдағы Ащыбас-Шат - Тоған батырдың, есен-қазақ Қанқожаның ауыл-аймағы ретiнде көрсетiлген. Осы жырды 14 ғасырдiкi дер болсақ, 16 ғасырда қалыптасқан Едiге жырын жасаушылар әлгi жырды ойып алып, Едiгенiкiне қосып жiберген, сөйтiп өз жерi жаңа жырда жау жерiне айналып шыға келген.

________________________________

 

Темiр өзенi – “Сүйiнiш”,[379] “Алау”,[380] “Шынтас”,[381] “Қарғабойлы Қазтуған” жырларында кездеседi.

...Тоқсан баулы ноғайлар

Мәслихат төбе басында

Жиылып кеңес құрады

Темiрдің төмен қасында

Жем өзеннiнің жағасы

Мекен еткен қаласы

Он сегiз күн кеңестi

Ноғайдың сонда баласы[382]

Тарихи маңызы бар оқиға – Жәнiбекпен араздасқан Абат пен Тоған бастаған есен-қазақтардың Үстiртке – Қырға шығып кетуi нақ осы Темiр мен Жемнің тоғысынан бастау алады.

Сонымен...

_________________________

 

Ащыбас-Шат – бүгінгi Ақтөбе облысының Мұғалжар (Қандағаш) ауданының жерiнде, Темiр өзенiнің Жемге құяр тұсы[383] (жалпы алғанда – Темiр өзенiнің бойын эпостық “Ащыбас-Шат”, “Шаттың бойы” деп есептеуге болатын сияқты), Қожақ, Жағабұлақ ауылдарының маңайы болуы керек. Мiне, тап осы өңiрде бiрнеше маңызды оқиға болған сияқты:

Бiрiншi оқиға – шамамен 1340-1350 жылдарда Алтын Орданың ханы осы өзен аңғарын бұрындары Шыңғырлау-Елек маңында қоныстанған Абат (Әмет, Ахмет) батырдың жұртына сыйға – “сүйерге алға” (союргал, сойюргаль)[384] бередi. Яғни Абат батырға берiлген “Ащыбас-Шат сүйерге-алы” (союргалы) – болашақ Қырға шығып кеткен есен-қазақтардың алдындағы база болды. “Асан қайғы, Абат, Тоған”, “Қарғабойлы Қазтуған” жырларындағы көшу оқиғалары осы уақытқа және осы жерге байланысты:

“Абат батыр Әз Жәнiбектің үш сынағынан да өтедi. Артынан хан батырды сарайға шақырғанда Асан қайғы Абатқа: “егер хан тiлегіңдi айт десе, сен жер сұра, жер сұрағанда “Ащыбас-Шатты” сұра” деген ақыл айтады.

Тiлегіңдi айт десе

Шаттың бойын сұрашы

...Тiлегiмдi тiлесем

Шаттың бойын беріңiз

_____________________________

 

Әз Жәнiбек Абаттың тiлегiн орындап, Ащыбас-Шатты бередi. Абат пен Тоған, Асан қайғылар осы жерге барып қоныс тебедi.

Тұрақтап Жемге қоныпты

Алдында Шат болса да,

Асан қайғы қонған соң,

Оның аты Жем болыпты...

Мұнда жер сұраудың астары анық көрiнген:

Шыңғырлаудан кетермiз

Шатқа таман жетермiз

Ноғайды ертiп барып бiз

Атын бөлек етермiз... [385]

Шыңғырлаудан кетермiз

Шатқа таман жетермiз

Екiншi оқиға – шамамен 1350-1360 жылдарда Жәнiбек ханмен араздасқан Абат батырдың тобы нақ осы жерден Қырға, яғни Үстiртке, оның арысы – Маңғыстауға қоныс аударды, “Қарғабойлы Қазтуған” жырындағы оқиға осы уақытқа және осы жерге байланысты:

...Тоқсан баулы ноғайлар

Мәслихат төбе басында

Жиылып кеңес құрады

Темiрдің төмен қасында

Жем өзеннiнің жағасы

Мекен еткен қаласы

Он сегiз күн кеңестi

Ноғайдың сонда баласы[386]

Үшiншi оқиға – жырларда айтылмайды, бiрақ оның болғандығы реконструкциялана алады. Бұл – 1560-1600 жылдардағы ноғайдың “Алты Ауыл ұлысының” орталығы ретiнде осы Ащыбас-Шат өңiрiнің есептелуiнің ықтималдығы, өйткенi бүкіл қырым циклiндегi барынша нақтылыққа ие болған әрi жиiрек кездесетiн жер-су аттары – осы Темiр, Ащыбас-Шат, Шат деп аталған бiр жердің аттары болып табылады. Сондай-ақ 1560-1600 жылдары осы аймақтың әлгi “алтыауылдық ұлысқа” қарағандығы тарихи еңбектерден белгiлi. Ал бiз 14 ғасырдағы мағыстаулық-үстiрттiк аңыздары негiзiнде жасалған бүгінде өзiмiз оқып отырған “Қырымның қырық батыры” жырлар циклiнің 16 ғасырдың 2 жартысында, “Алты Ауыл ұлысы” ортасында қалыптасқандығын айтып өттiк. Мiне, осы жырлардың қазiргi нұсқасын қалыптастырған жер ретiнде осы Ащыбас-Шаттың бойын айта аламыз.

Асан қайғының ойы - қазақтардың еркiн қоғамын орнату едi, әлгi бөлек кетiп, атын бөлек етермiз дегендегi абыз бен батырлардың iс-әрекетiнің лейтмотивi осыған негiзделген едi. Осындай лейтмотивтің кейiнгi сарқыншағы ретiнде Асан қайғының жерұйықты iздеуi туралы аңыздарды айтуға болады. Жерұйықтың, бағзы түркiше айтсақ Йер Ыдуқтың - Ыдық Йер-Судың қайтадан iзделiнуi ежелгi дәуiрлермен сабақтастықты Асан қайғы заманының қазақтарының әлi де ұмыта қоймағандығын көрсетедi.

_________________________________

 

Жырларда кездесетiн кейбiр жер-су атаулары: “Едiге” жырында кездесетiн Иманқара, Қанқожа, Қойқара сияқты “жау елiнің батырларының” атымен аталған деген жерлер Бейнеу-Құлсары (Жылой) аймағында бар. Иманқара (биiктiгi - 200 м) - Атырау облысының Жылой ауданындағы таудың (төбенің) аты, ол Құлсары кентiнен солтүстік-шығыста 60 (жол бойымен 65-70) км, Ақкиiзтоғайдан солтүстікте 34 км жерде, Құлсары - Мұнайлымола - Мұқыр жолының бойында. Ал Қанқожа деген жер - сол Иманқара тауының оңтүстік-батыс баурайында. Қойғара дөңi де - сол маңдағы микротопоним.[387] Аталған жерлер де Маңғыстау-Үстiртте болмағанымен тарихи жағынан да, географиялық жағынан да «жыр жасаушы» есен-қазақтар ареалына кiредi.

Қобда мен Жиренқопа, Жиренкөл, Ешкiқырған, Бесоба деген жырлар Қобыланды жырында кездеседi.

Биiк дөңге көз салса

Бесоба деген дөң екен

Ешкiқырған деген

Биiк тау екен

Тұрған жерге көз салса

Жирен деген көл екен...[388]

Және:

Жайықтың арғы бетiнде

Жиренқопа деген жер едi

Бесоба деген дөң едi..[389]

Жиренқопа - бүгiнгi Ақтөбе облысының Қобда ауданы жерiнде, Қобда өзенiнің бойында, оның Елекке құяр сағасынан 20 км жоғырырақтағы жер аты. Ол Ақтөбе қаласынан солтүстік-батыс жақта тас жол бойымен 220 км жерде. Мiне, осы Жиренқопа - эпикалық астам батыр қарақыпшақ Қобыландының жерленген жерi, ал әдетте батырды ата қонысына да жерлеуi мүмкіндiгiн ескерiп, - батырдың ата-қонысы да болып табылады.

__________________________________

 

Қарақобда деген жер - Әмет батыр жырында кездесiп, эпостық Әмет пен Алаудың қоныстары ретiнде аталады.[390] Қобда атауы - Көкше батыр. Әмет жырларында Орақ-Мамайдың мекенi ретiнде кездеседi.[391] Осы өзен аңғарына қатысты бiздің назарымызды аударған үш жәйт бар. Бiрiншiсi - Қара Қобда өзенiнің бастау алатын тауының аты Қараған тау делiнуi; екiншiсi - осы Үлкен Қобда өзенiнің сол жағалық бөлiгiнде, Ақтөбенің батысындағы Новоалексеевка селосы маңында мифоэпикалық батыр - Абаттың моласы тұруы, үшiншiсi - осы өзеннің қазақ-орыс шекарасындағы Елек қаласы тұрған жерде Елек өзенiне құюына 20 км қалған жерде қарақыпшақ Қобыландының да моласы бар.

Ұлы Қобда бойында

Қобыландының моласы

Ажалға кiмнің шарасы

Салынған белгi тамы бар

Бұрыннан қалған жоба бар, -

демекшi, осы Қобыланды сияқты тарихи емес, бiрақ күрделi мифтiк-эпостық тұлғаның да, осы бейнелi Абаттың да Қобда бойында жатуы әсте кездейсоқ жәйт емес. Бұл - осы аймақтың да бiр кездерi эпос тудырушы орта болғандығынан хабар бергендей.

____________________________

Жырларда кездесетiн Боғда, Көкөзен, Томарөткел,[392] Өзен,[393] Қазбек, Қандыарал,[394] Қанжыға,[395] Үш Бөкенбай[396] деген жер аттарының Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының жерiнде екендiгiн ұсақ масштабты карталардан, баспасөз бен басқалай әдебиеттерден шамалап бiлгенiмiзбен, олардың нақты координаттары туралы да, оларға байланысты жергiлiктi аңыз-әңгiмелер жөнiнде ештеңе бiлмеймiз. Сондықтан бұларды нақтылауды, толықтыруды басқалардың несiбесiне қалдырдық.

Соңғы жылдарда Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау облыстарының территориясынан ортағасырлық қалалардың орындарының табылғандығы баспасөз беттерiнде айтылып қалып жүр. Мәселен, 2001 жылы Ақтөбенің Мұғалжар ауданы аумағындағы Ащы деген өзенiнің Жемге құйылысында орналасқан Алкөлдi төбесiнен көне бекiнiс-қаланың орны табылды. ұзындығы 300, енi 200 метр болатын бекiнiстің сырты енi 7-8 м, тереңдiгi 2,5-3 метр болатын орлармен қоршалыпты.[397] Бұл – бiз әңгiмелеген Ащыбас-Шат аумағына кiретiн жерлердің бiрi. Алдында келтiрiлген үзiндiнi қайталап оқып көрейiкшi:

Темiрдің төмен қасында

Жем өзеннiнің жағасы

Мекен еткен қаласы

Он сегiз күн кеңестi

Ноғайдың сонда баласы[398]

Табылған бекiнiс дәл осы жыр жолындағы қала болып шықса ше? Солай болмағанның өзiнде де жырдағы қаланың да осы маңайда топырақ астында көмiлiп жатпағандығына кiм кепiлдiк бере алады?

___________________________

Қарғабойлы Қазтуған. 6 том. 1990. 73-б       

Жақын арада Орал қаласы маңынан бiр қала орны табылды, “Алтын Орда” газетiнен Шыман ханның қаласының Ақтөбе жерiнде бар екендiгiн, осы облыс жерiнен алтыннан құйылған сақаның да табылғандығын оқып бiлдiк. Мiне, сондықтан да осы аймақтардың жүйелi түрде үлкен ғалымдар тарапынан да, жергiлiктi әуесқой зерттеушiлер тарапынан да зерттелiне бастағанын тiлер едiк. Сонда ғана жырда айтылған (ал бiз мұндай топонимдердің көпшiлiгiн бiлмейтiн болғандықтан кiтабымызда келтiргенiмiз жоқ) жер-су аттары нақты адреске ие болып, сол жерлерден әлi күнге дейiн белгiсiз болып келген қалаларды тапқан болар едiк.

Соңғы түйін

Мiне, бұл кiтапты да аяқтадық. Бірақ шаруаны толықтай тындырып тастадық деп айта алмаймыз, өйткенi қырым циклi жырларынан алынған әртүрлі тақырыптық-сипаттық айғақтар мен жорамалдардың барлығын бірдей осы кiтапқа сыйғызудың ретi болмады, мұнда тек есен-қазақ тарихына қатысты тiкелей және жанама айғақтары ғана кiргiзiлдi. Басында тiптi болмашы болып көрiнген материалдар уақыт өте көбейiп кеткендiктен оларды сәттi топтастыруды қиындатты, сондықтан оны екi еседей қысқартуға мәжбүр болдым, ал кiтапты iшкi-тақырыптық топтастыруымыз тек шартты түрде сұрыпталғаны ғана, яғни оны сәттi, кiршiксiз деп айта алмаймыз.

Анығы - Маңғыстау-Үстiрт аймағының 14 ғасырда жергiлiктi және сырттан келген мифтiк-эпикалық және фольклорлық, аңызға айналған тарихи оқиғаларды қорытып, 15-16 ғасырларда, дәлiрек айтқанда 16 ғасырдың аяғы, 17 ғасырда (мысалы, “Ер Тарғын” туралы жыр 17 ғасырда Қартқожақ батыр мен оның қарсыласы туралы маңғыстаулық-есен-қазақтық аңыз негiзiнде жасалған) ноғайлы дәуiрiнде жасалған жырларға компилятивтiк материал дайындаған шығармашылық орта, база болғандығы. Яғни ежелгi, әр заманғы, әр тiлдiк-мәдени ортадағы далалық эпикалық, мифтiк фольклорлық мұра 14 ғасырда Маңғыстау жерiнде тоғысып, жергiлiктi аңыздар мен тарихи озалдарға кiрiктiрiлiп, бiр деңгейге, бiр шкалаға келтiрiлдi. Осы кезде қалыптасқан ономастикалық база (адам есiмдерi, олардың бiр-бiрiмен ұштастырылуы, жер-су атаулары) 16 ғасырдан кейiн жасалған бүгінгi жырларға негiз болды. “Маңғыстаулық кезеңнің” iзiн тек қырым циклiнен, Қобыланды, Қамбар, Тарғын, Қосай туралы жырлардан басқа Алпамыс, Қозы Көрпеш пен Баян сұлу туралы жырлардан да табуға болады. Бұл жерде кiтапқа тақырып болған “Маңғыстау – қазақ эпосын жасаушы бастапқы орта” деген анықтама – таза ғылыми тұрғыдан алғанда артықтау, өйткенi “эпостың бастапқы базасы, уақыты” деген сөздің өзi шартты, эпостың басы сонау палеолит, неолит, қола ғасырына кетедi. Бiз тек қана бүгінгi қазақтық эпостардың басты келбетiн анықтап берген “Маңғыстаулық шығармашылық кезең” туралы әңгiмелеп отырмыз.

Әрине, осындай кезеңдiк шығармашылық базаны тек Маңғыстау облысының бүгiнгi шекарасымен шектеп, көмкерiп қою қате болар едi, өйткенi бұл базаға Маңғыстау-Үстiртке жапсарлас Солтүстік-батыс Түрікпенстан, Ақтөбенің Ащыбас-Шат, Қобда, Елек аймағы, Оралдың Шыңғырлау-Торатбасы өңiрi, жалпы Жем алабы да кiредi. Бiз тек кiтаптың тиражы мен таралу мүмкіндiгiн ескерiп, кәдiмгi пендешiлiк пиғылмен кiтап тақырыбын Маңғыстау-Үстiртпен шектедiк, соның өзiнде кiтап көлемi аз болған жоқ.

Сондай-ақ кейбір жалпы теориялық, тарихи, этнографиялық, культурологиялық мәселелердi кiтаптан алып тастауға тура келді, сәтi түссе олар да бір кездерi қосылар.

Ал осылардан шығар түйін қандай? Тек оқып шығып, “е-е, жақсы екен” деп кiтап текшесiне салып қоюмен шектелемiз бе? Өткен заманғы бабаларымыздың ерлiгiмен, жасампаздығымен, серiлiгiмен құр мақтану – бүгінгi сиқымызда, яғни салғырттық пен селқостық, шалағайлық пен шашпалық, алауыздық, даңғойлық пен бөспелiк, сөзуарлық, жаппай қорқақтық сияқты дерттерiмiз асқынып отырғанда қалай болар екен? Бiз тарихымыздан (жырымыздан) батыр есен-қазақ серiлерiнің ерлiгiн, салттығын, мәрттiгi мен арлылығын көрiп отырмыз. Тек бұл теңгенің жылтырақ бетi ғана, бiз рыцарьлықтан басқа, сол ортаның адамдарының өзара алауыздығын да, бақталастығы мен жауластығын да, сатқындығы мен жалғыз қалғандағы сырт айналғыштығын да көрiп отырмыз. Осының бәрi бiзге сабақ бола ала ма?

Осы кiтапта тұтас беймәлiм қоғамның картинасы көрсетiлдi: олардың шаруашылығы, тұрмыс-салты, сенiм-нанымдары қысқа да болса таныстырылды. Аңыздық-тарихи есiмдер мен оқиғалар ретi көрсетiлдi, яғни бiз iс жүзiнде бір қоғамның тұтас тарихи эпопеясын көрсеттiк. Заманның тiлiмен айтқанда, бұрынғылар бiздің қазiргiмiз үшiн қалалар салды, жыр тудырды, батырлар мен дана абыз, әдiл хан бейнелерiн сомдап бердi, яғни инвестиция жасады, Сол инвестицияның “экономикалық қайтымы мен тиiмдiлiгi” әзiрге нөл. Тек осындай мұраны идея түрiнде (мектепте, жоғарғы оқу орындарында оқыту, әскери идеологияда үлгi ретiнде, мемлекеттiк символика мен эмблематикада) де, материал түрiнде де (теледидар, кино, анимация, әдебиет, бейнелеу, сәулет, музыка, т.б.) пайдалана, кәдеге жаратқанда ғана “өлi мәдениет қабаты” реалды дүниеге айнала алады. Ал көпiрiп сөйлеп, көкпе-шашпа той жасауды, бос мақтануды онсыз да қатырып жатырмыз емес пе? Жақсы жазушы табылып жатса - ол тұтастай да, жекелеген үзiндiлерi арқылы да үлкендi-кiшiлi көркем әдеби дүниеге айналуға толық мүмкіндiкке ие. Тек қана жазушыға емес, ақынға да, суретшiге де, сазгерге де, аниматор мен синематографқа да, теледидар жүргiзушiсiне де осы Жыр мен Есен-қазақ дүниесiнің берерi жетерлiк. Бiз мұны жасы 60-тан асқандарға емес, өзiмiз қатарластарға және кейiнгiлерге айтып отырмыз.

Ең бастысы - бұл зерттеу үлкен тақырыптық iзденiстердің басы ғана, оны iске асырып алу үшiн алдымен мына iстер тындырылуы қажет:

Біріншi - ұлттық, облыстық, аудандық деңгейде барлық топонимдер мен микротопонимдердің жинақталуы тиiс. Олардың нақты орны (координаттары) дұрыс көрсетiлуi тиiс. Олардың бүгiнгiсi де, күнi кешегiсi де, бір-екi ғасыр бұрынғысы да жинақталып, жүйеленуi тиiс. Арнайы анықтамалықтар шығарылуы тиiс.

Екiншi - ұлттық, облыстық, аудандық, ауыл-аймақтық деңгейдегi барлық аңыз әңгiмелер, жер атауларына байланысты түсіндiрулер мен аңыздар, халықтық этимологиялар толық жинақталуы тиiс, яғни киелi-әулиелi, молалы жерлер мен нысандардың, тарихи не аңыздық, маңызды оқиғалар болып өткен жерлердің нақты орындары көрсетiлiп, жалпы оқырманға ұсынылатындай жұмыстардың iстелiнгенi керек-ақ.

Үшiншiсi – ноғайлы жырларының, жалпы ноғайлы заманына қатысты фольклорлық, жазба материалдардың барлық варианттары жинақталуы тиiс. Бiзде кейбiр жырлардың оннан, жиырмадан асатын жырлану нұсқалары бар. Әдетте тек солардың iшiнен бiр-екеуi ғана көркемдiк тұрғысынан құнды делiнгендерi ғана өңделiп, түзетiлiп кiтап ретiнде жарық көредi де, қалған нұсқалары тек әдебиет институтының қолжазба қорында жылдар бойына шаң басып жата бередi. Тарихи зерттеу үшiн жырдың көркемдiгi, поэтикасы маңызды емес, керiсiнше барлық варианттың ерекшелiктерi мен детальдерiнің белгiлi болуы маңызды. Сондықтан осы мәселе де шешiлуi тиiс.

Төртiншi – бiзге осы ноғайлы заманына, ноғайлы жырларына қатысты ноғайдың, қарақалпақтың, өзбектің, башқұрттың, татарлардың, адыге халықтарының, құмықтардың, орыстардың, түрiкпендердің фольклорлық, жазба материалдары таныс емес. Тiптi үлкен фольклортанушыларымыздың өзi сол халықтардың дүниелерiмен таныс емес. Бұл мәселе шешiлмейiнше, бiздің көтерген тақырыбымызға толық жауап беру iсi аяқсыз қала бермек.

Бесiншi – архив мұрахат мәселесi. Ашхабаттан Мәскеуге, Черкасскдан Новосибирскіге, Махачқаладан Қазанға дейiнгi аралықтағы мемлекеттiк, облыстық, республикалық, аудандық архивтерде жатқан құжаттармен таныс болу қажет.

Алтыншы – археологиялық iзденiстердi жеделдету және облыстық деңгейде осындай жұмыстарды үйлестiретiн орталықтардың болу қажеттiлiгi.

Осындай iзденiстердың болуы - тек бүгiн ғана белгiлi болып, ашылып отырған жаңалық емес қой, бiз тек бұрындары да айтыла-айтыла жауыр болып кеткен мынау жалған дүниенің жөн-жосығын тағы қайталап айтуға мәжбүр болып отырмыз. Iзденушiлер, жинақтаушылар бұрында да болған, қазiр де бар, бiрақ материал жинаушы фольклортанушылар мен тарихшылардың, географтар мен археологтардың, лингвистердің, т.б. жеке мамандардың жинақтары мен iзденiстерi бiрiмен-бiрi қабыспай жатады, олар бiр-бiрiнің тұжырымдарына құлақ аспай да жатады, тағы бiр ортақ кемшiлiк - географияны, дәлiрек айтсақ, географиялық картаны пайдаланбауы. Тарихшы бір оқиғаны талдап кетiп, арасында жер-су аттарын айтып отырады, бірақ сол жердің нақты орны оқырманға белгiсiз болып қала бередi. Филолог та айтылған не жазылған сөздің көркемдiгi мен қасиетiне тамсанып отырып, тағы да географияны ұмытып кетедi. Қазақ дерекшi-режиссерi де сондай: табиғаттың бір көрiнiсiн өтiрiк фон ете отырып, сол көрiнiске қатысы жоқ басқа бір тарихи оқиға мен жер туралы малтасын-езiп отыра бередi. Бұлардың бәрi бүгiнгi қазақ кiтабы мен теледидарындағы көз үйренiскен жағдайлар.

Ал нақты өз зерттеуiмiздің қорытындысына, оны iске жарату мәселесiне келсек: Кiтапта көрсетiлген жер-су атаулары - бүгiнгi Маңғыстау облысының, сондай-ақ iшiнара болса да Ақтөбе, Атырау Батыс Қазақстан облыстарының аумағында нақты координаттары бар нүктелер. Олардың бәрi болмаса да біразы - ұлт үшiн рухани маңызы зор боларлық (егер насихатталса, әрине) нысандар. Шыңғырлау, Жиренқопа, Ащыбас-Шат, Есен-қазақ, Манашы-Күйкеұшқан, Сүмбетемiр-Алан, Баба түкті шашты әзiз, Есен-ата, Абат-Байтақ, Ақшабас-Айрақты, Шетпе-Айрақты, Жапырақты, Әлеу-Майрам сияқты нүктелер – әспеттеуге тұрарлық нысандар, сондықтан оларды жарату жолдарын қарастыру керек-ақ. Жер-су атауларынан басқа қырымның қырық батыры, Сыпыра, Тоқтамыс, Ерек Айрық, Орақ батыр, Өгiзхан, Қарахан, Құртқа, Алау, Абат, Асан қайғы сияқты мифтiк-эпостық және тарихи бейнелердің де жер бетiнде, сәулет немесе мүсiн-монументалдық ескерткiштерде нақты көрiнiске ие болу жағын да ойластырғанның артықтығы жоқ. Оның төмендегiдей мүмкін жолдары бар:

а) ұлттық тарихи-ландшафтық (мысалы, Жиренқопа, Абат, Ащыбас-Шат, Шерқала-Айрақты, Ақшабас-Айрақты, Манашы-Күйкенұшқан, Есен-қазақ түлей, Есен-ата, т.б) немесе ұлттық табиғи-мемориалдық парктер ұйымдастыру. Оларға тақырыптық атау, мысалы, “Ноғайлы” тарихи-эпостық паркi, “Алау ата үйi” комплексi, “Қырық батыр” жертараптық-сәулет паркi делінген сияқты т.б. атаулар берiлiп жатса құба-құп.

б) ұлттық тарихи жол немесе маршруттарды (Алаторпа-Айрақты-Маната-Бейнеу, Жиренқопа-Абат-Ащыбас-Шат, Шетпе-Айрақты-Құлаат-Қаразым-Қошақ, т.б) ұйымдастыру.

в) Жекеленген ұлттық ескерткiштер немесе мемориалдық кешендер жасау (Есен-қазақ, Шыңғырлау, Ащыбас-Шат, т.б).

Әрине, осыларды тек туристiк мақсатта пайдала бiлгенде, ең бастысы осы салаға керектi туризммен айналатын және ұлттың тарихы мен географиясын ұштастыра бiлетiн, қолда бар материалдардан идея туғыза алатын, идеяларды практикада жүзеге асыра алатын, яғни шығармашылық қабiлетi мол мамандар мен бiлгiрлер - экономист-географтар, жертараптанушылар (ландшафтоведтер), сәулетшiлер мен жертарап сәулетшiлерi (ландшафтная архитектура), экологтар қазақ арасында өсiп шыққан жағдайда ғана жүзеге асыруға болады. Өкiнiштiсi, ғарышқа ұшып, банкир болып, медицина мен есеп-қисап ғылымдарын меңгере бiлген қазақ осындай, сырт көзге оңай, қарапайым көрiнетiн салаларға келгенде, ақсап отыр. Сондықтан осындай iстердi жақсы уакыттарға қалдыра тұрамыз. Оның үстiне қаржы деген үлкен мәселе және бар.

Кiтаптың негiзгi үш мақсатын біршама жақсы орындадық деп есептеймiз.

Біріншiден, Арал мен Хасарлы-теңiз аралығындағы үнсiз меридиан бойында жатқан сұрқай шөл далада бүгiнгi қазақ мемлекеттiгiнің бастау алғандығын, 14 ғасырда осы кеңiстiкте “еркiн кеткен есiл ерлер” мен сан-алуан ойлы дәруiштер, абыздар, жыраулар, қарапайым шаруақорлар мен қарақшылар, саудагерлер өмiр сүрiп, жазба тарихқа түспей қалған ерекше қоғам орнатқанын бiлдiк. Бұл тарихи қоғамның ашылуы, пендешiлiгiмiздi тәңiрiмiз кешiрсiн, қазақ үшiн кезiнде археолог А.Эванс ашқан, ешкiмге белгiсiз болып келген, тек грек мифологиясындағы Минотавр елi ретiнде ғана мәлiм болып келген Криттегi Миной өркениетiн ашқанмен бiрдей. Қазақтың ең соңғы рухани бекетi болған, құдды бiр рухани Шамбаласы болған осы ғаламды бiлудің қазаққа тигiзер әсерi күштi болар деп үмiттенемiз.

Есен-қазақтардың тағдырын бүгiнгi ұрпақтарына сабақ болсын деп артық жағын да, кемшiлiктерiн де көрсеттiк. Олардың басында болған артық қасиеттерiнің көпшiлiгi бүгiнгi қазақ бойынан табылмай жатса да, олардың жаман қасиеттерi болған жiкшiлдiк, бөлiнгiштiк, алауыздықтың бүгiнгi қазақтан сол күйiнде сақталып отырғандығын аңғардық. Ендi сол жамандық жағы аз болып, ата-бабаларымызға тән болған батырлық пен шығармашылық дарын мол болса екен деп тiлеймiз.

Екiншiден, Қырым циклi жырларының ғылыми-бастаулық потенциалының қандай екендiгiн және жай жырдан қалайша тарихи айғақ алу жолдарын аздап та болса көрсете алдық деп, осындай мол байлықты бүгiнгi ұрпаққа жеткiзген Мұрын жыраудың қандай дәрежедегi тұлға екендiгiн де көрсеттiк деп есептеймiз. Сондықтан осы кiсiге де тек ауыл-аймақтың жырауы деп емес, бүкіл ұлттық масштабтағы ғаламат тұлға деп көңiл бөлiнсе деймiз. Яғни Мұрын жырау - соңғы мыңжылдықтағы таңдаулы 10 тұлғаның (Қожа Ахмет Йассауи, Абай, Асан қайғы, Жәнiбек, Құрманғазы, Шоқан, Әуезов, т.б.) қатарынан орын алатын тұлға.

Үшiншiден, тақырып болған аймақтың біраз жер-су аттарын, молалары мен әулиелерiн көрсету арқылы, оларды аңыз-жыр және мифология сюжеттерiмен әспеттеу арқылы жердің рухани-эстетикалық ресурстарының потенциалы мол екендiгiн, оларды аршып алып, насихаттау қажеттiгiн көрсеттiк.

Ең бастысы - Үлкен Маңғыстаудың жалпы қазақтық деңгейде екi бастаудың: а) эпос алды материалдарын жасаушы орта; б) қазақ мемлекеттiгiнің негiзiн қалаушы орта екендiгiн көрсете алдық деп есептеймiз. Туған өлкемнің осындай маңызды рөл атқарғандығы мен үшiн үлкен мақтаныш, осы мақтаныш тек маңғыстаулықтардың ғана емес, бүкiл қазақтың мақтанышына айналып жатса оң болар едi.

Серiкбол Әдiлбек-оғлы Қондыбай. 2000-жыл. 20-маусым.

***