Елең - алаң ( 2 - бөлім )

            ЕКІНШІ БӨЛІМ

                ЕЛЕҢ-АЛАҢ

          

            Пенде азды-кем тірлігінде артында ұрпағымен де атын қалдыра алады. Бірақ, ондай ұрпақ жан-жануардан да қал-май ма?!
Кісінің атын мәңгібақи өлтірмейтін оның тірлігінде тапқан абыройы. Мен өз
атымның осындай ұлы және даңқты елге де белгілі болғанына шексіз қуаныштымын.

            Әбілқайыр хан. (С. М. Соловьев.
Россия тарихы. т. XX, 1550)

            Қолыңдағы билікті үлкейтемін деп,
қарауыңдағы халықтың санын ұлғайтып, айбынын тым асырып жіберіп жүрсең, оған
сол айбынына лайық астам қасиеттер дарытасың да, ертең өз ырқыңа көндіре алмай
қаласың. Ал енді өз уысымнан шықпайтындай шағын да әлсіз қып ұстаймын десең,
күндердің күнінде ол басыңдағы азғантай дәуреннің өзіне зар қалатынындай
мүсәпір күйге түседі де, алдымен тап берген дұшпанның шеңгелінде кетеді.
Сондықтан, қанадай шешім қабылданғанда да, әлгіндей-әлгіндей келеңсіздіктердің
аздау жағына ден қойған дұрыс. Өйткені, атымен күдік-күмән тумайтындай
бірден-бір дұрыс шешім ешқашан таптырмақшы емес.

            Никола Макиавелли. «Ой-толғамдар»

            «...ешқайдан ешқандай көмек
алмай-ақ, мемлекет қызметкерлерін пайдаланбай-ақ, жаңа линия шебін ойдағыдай
тартып шықтық; егер көктемнен бері Уфа маңында жіпсіз байланып отырып
алмағанымызда осы жазда салынуға тиісті қалалардың бәрін салып, орнатылуға
тиісті маяктардың бәрін орнатып бітіріп, енді аңшы казактардың саятын
тамашалап, рахатқа батып мөз-мәйрам боп жататын едік. Несін айтасыз, өмір
сүруге таптырмайтын-ақ жер! Топырағы қап-қара Ормандары, шалғындары, түзде
ауланар аңы, суда ұсталар балығы - бәрі-бәрі шаш етектен...»

            Орынбор экспедициясы бастығы статс
-

            совептик Иван Кириловтың Сыртқы істер

            коллегиясына жолдаған
мәлімдемесінен.

            Сентябрь, 1736 жыл. Самара.

           Кирилов Петербургке
жөнелткелі отырған ақпарын пакетке салып жатып, әлденеге ызаланып столды
жұдырығымен қойып-қойып қалды. Бұғақ тұсы албырай қызарып, маңдай тұсы көгіс
тартып, шеке тамырлары бадырайып-бадырайып шыға келді. 

            Қап, осы жөтелді ме?.. Килікпес
жерде килігеді. Ертелі-кеш осылай қиқылдай-қиқылдай, тамағы әбден қарлығып
қалған. Көзінен жас ыршып кетті.

            Қағаздар, ландкарталар, минералдар,
мамонттың тісі, башқұрт даласындағы бір үйіктен табылған ертедегі алып адамның
әлдеқашан қурап қалған жамбас сүйегі мен милығы ойылған жарты басы ию-қию
шашылып жатқан айлапат стол су астына батып бара жатқандай бұлдырай жөнелді.
Тынысы тарылып, буына демігіп, біраз қиналды.

            Бір уақыттарда барып басылды-ау,
әйтеуір. Басылған құрлы да әбден діңкелетіп бітеді.

            Креслоға шалқалап біраз жатты.
Әлден соң көзін ашып, кабинеттің ішін бір шолып шықты. Өзінің қайда отырғанына
көзі анық жетпегендей, айналасына есеңгірей қарады. Сосын бір қолымен иығындағы
ана бір жолы үнді көпесі Маравий Бараев сыйлаған астарына елтірі салып сырыған
бұқара ішігінің өңірін қусыра ұстап, екінші қолымен емен столды нығарлай
таянып, шайқалақтап орнынан көтерілді. Буын-буынының дірілі күшейе түспесе,
басылар емес. Аяғын басса - құдайдың қара жері қақ айырылып ойылып кететіндей.
Аңтарылып тұр. Тұнжыраңқы жанарына анадайда жуылмаған шұлғаудай сатпақтанып
телміре жылтыраған сұрғылт терезе ілікті. Ілбіп басып солай қарай беттеді.
Келсе - сол баяғысынша. Кейінгі күндері көз алдында тырп етпей тымырайып тұрып
алған үйреншікті қоңырқай кәрініс...

            Қара жерді қаран суға алдырғалы
келе жатқандай қанатын кеңге жайып, ағыл-тегіл ақтарыла жөңкіген Еділдің ені
осы бір тұста тым даладай далиып кетуші еді. Арғы жаға тіптен көзге шалынбай
қалатын. Ол тұста мынау ұланасыр су арна атаулыны атымен ұмытып, аспанның өзіне
шапши жайылып, жер мен көкті түгел қалқытып жібергендей. Көкжиекті мүлдем ажыратып
болар емес.

            Сондай көлкөсір кеңістікте қыс бойы
көз қаратпай жалтырап жатқан да қойған ұланғайыр айна мұз кейінгі кезде адам
танымастай. Арттарына айқыш-ұйқыш ақ сызық тастап ерсілі-қарсылы құйғыта
жосылтып жататын суыт шаналар да, ертелі-кеш шуылдасып жүретін сырғанақшы
балалар да көрінбейді.

            Самараның ең думанды жағалауы осы
еді. Ол да, міне, тып-тыныш. Ығы-жығы адам да, жабыр-жұбыр үн де жым-жылас.
«Оның бәрі менің қасым мен қабағыма қарайды. Мен жадырасам, олар да маған жамырай
шапқылап, ал мен түнерсем, міне, осылай олар да бет-бетіне безіп кетеді»,-
дегендей, көк сұр айдын бүгін тым бедірейіп алыпты. Өңінде ешқандай жылт жоқ.
Қыс бойы мығым жатқан сіре мұздың көбесі сетінеп, әр жер - әр жерден қызыл су
көтеріліпті.

            Россияның тайлы-таяғын түп-түгел осында
айдап әкеп, жаппай шанаға отырғызып, үстінен әрлі-берлі сырғанақ тепкізіп,
қанша таптасаң да, мыңқ ете қоймайтындай көрінетін жотасы қалың Еділ мұзының
дәл мынандай болып қаусай сөгіліп, тозған көрпедей жырымдала бастағаны уақыттың
тойтарыс бермес өктем пәрменін ұқтырғандай.

            Тап оның Кириловқа онша ұнап
тұрғаны шамалы. Сырттағы қым қуыт жарық дүниеге ауық-ауық осылай терезеден көз
салатыны бар еді. Сонда қамырықты көңілі ара-тұра бір жадырап қалатын. Мынау
пәлен күннен бері тырп етпей көлбеп жатып алған жадау көрініс онсыз да буынын
бекітіп, бойын тіктей алмай жүргенде үнжырғасын одан сайын түсіріп жіберді.
Бұндай телегей-теңіз лайсаңның тұсында ортасында орталықтан кеме де, шана да
қатынаса алмайды. Үш жыл бойы өне жіберіледі, міне жіберіледі деген капитан
Эльтон былтыр күзде Самараға келіп бұнымен кездесіп, экспедицияға керекті
астрономиялық, геодезиялық құрал-саймандар, керек-жарақтардың бәрін тауып
көктемнен қалмай қайтып оралатын болып кеткен еді. Онымен бірге ағылшын көпесі
Гок те артынып-тартынып келмекші еді. Екеуінен де суға батқандай хабар жоқ.

            Оларды аттандырып салуға ақша аяп,
құдайдың жоқ сылтауларын жаңбырша жаудырап баққан Сенатқа бұның айтпағаны,
жазбағаны қалмады. Ондағы маубастардың бәрібір құлақ асар түрлері көрінбейді.
Олар мынау жаңа өлкені әлі күнге қайдағы бір есірік жалба тымақтар әрлі-берлі
құйын қуып шапқылап жүрген құдайға керексіз құла түз деп ойлайды. Мұнда Россия
үшін қанша байлық, қанша қазына тұнып тұрғандығында шаруалары қанша! Ол жайында
жан-жақты мәлімет жинап, қапы қалмай қимылдап қалатын түс қазір ғана! Әйтпесе,
мынау күніне қырық аунақшыған бұратаналар ертең тағы да бір ши шығарып жүрсе.
Бұл шаруаның тағы қанша жылға созылып кететінін кім білген?! Оған дейін бұл
мынау қалтаң-құлтаң қалпымен қара жердің бетін басып тірі жүре ала ма, жоқ па?!

            Көзі ішігінің омырауын қаусыра
ұстап тұрған оң қолына түсіп еді. Саусақтарының ұшы барабан таяқшаларының
басындай домаланып быртиып-быртиып ісіп кетіпті. Оберь-секретарь кезінде
астынан қан теуіп ылғи күреңітіп тұратын жұп-жұқа тырнақтары көгіс тартып
қалыңдап, мүйізгектеніп алыпты. Иә. Бұл дерт күн өткен сайын меңдей түспесе,
беті бері қарайтын емес. Профессор Гейнцельманның шипалы деген шөптерінен
ішпегені жоқ. Башқұрт қымызынан да ауыз айырмай-ақ бақты. Былтыр күзге қарай
бір шама тыңайып қалғандай еді. Қыстан бері қайта әлсіреп кетті. Бұрын
оқтын-оқтын экспедиция кеңсесіне кіріп-шығып жүретіні бар еді. Одан қалғанына
да біраз болып барады. Қазір үйден шықпайды. Кеңседегі барлық қағазды осында
көшіртіп алды. Минералл коллекциялары, гербарийлер, қазбадан табылған заттар,
башқұрттар мен қазақтардан жиналған таңсық бұйымдар - бәр-бәріне орын табылмай
ыбырсып кетті. Төсегі де осында, кабинетінде. Оқитынының бәрін сонда жатып
оқиды. Қолына тиген қағаздардың қай-қайсысының да шетіне микстура тамып,
сартаңдақтанып қалған. Сәл басын көтерсе болды, столға келіп жазуына үңіледі.
Өңшең бір бастаған да бітпеген нәрселер. «Күллі Россия мемлекетінің гүл
жайнаған дәуірі» атты еңбегін қайта жазып жатыр. Мынау бөтен өлкеге келгелі
қанша жана әсер қанша жаңа ойлар туды десеңші! «Россияның ежелгі тарихының
тигізер пайдасы туралы экстракт» басына осында келгесін түсті. Гейнцельман
екеуі бірігіп жазып шыққан Сібір, башқұрт, қазақ хандарының ата-тегі мен
башқұрт руларының шежіресі ғылым үшін де, болашақта бұл өлкені дұрыс басқарып,
дұрыс билеу үшін де таптырмайтын құнды дүние. Әттең, соны қайта қарап,
егжей-тегжейлі түсіндірме жазып шығуға мұрша болмай тұр. «Теріскей соғысы
тарихы» атымен қол тигізусіз жабулы күйінде жатыр. Ең болмаса, мынау «Гүл
жайнаған дәуренді» бір жақты қылып үлгерсе жарар еді-ау...

            Сол есіне түскенде ұйқысынан шырт
оянады. Кейінгі кезде кеңседегі барлық жұмысты қайын атасы Петр Степанович
Бахметов пен көмекшісі Петр Иванович Дьяковқа тапсырып, өзі осы қолжазбаларын
реттеуге шықты. Бірақ, ыбырсыған көп қағаз шамалыда бой берер емес! Ызадан
безгек соққандай қалшылдап, ақыл-естен айырыла жаздайды. Итшілікпен етіп бара
жатқан есіл ғүмыр-ай десейші! Тағдыр жап-жақсы басталып, оңға баса бастаған
шаруасының бәрінің ойда жоқта ойранға ұшырап, аяқсыз қалуын әуелден мұның
маңдайына жазып қойғандай. Әйтпесе, осы Орынбор экспедициясының сәті қандай
түсіп еді! Патша да істемеген жомарттығын істеп еді. Бұл да көре қоймаспын
деген дәуренін көзбен көріп, қолмен ұстағандай боп жүр еді. Міне, енді соның
бәрінің шәт-шөлкейі шықты!

            Ор бойындағы қамалдың жұмысы
ойдағыдай басталып, Кириловтың көңілі сабасына енді түсе бергенде, төбеден
түскендей түнделетіп жиырма шақты салт аттының сау ете қалғаны.

            Сезімтал Кирилов олардың түр-түсін
көргенде-ақ шошып кетті. Бәрі қалмақша киініп алыпты. Бәрі жадап-жүдеген.
Бәрінің көзінің алды қалта-қалта. Суыт жүрістен әбден діңкелеп келгендері
бірден байқалып тұр. Мұның бөлмесіндегі бір-екі башқұртты көріп, қабақтары тарс
жабылып, томсарып отырып алысты. Олар шығып кеткен соң барып сөз басталды.

            Кирилов мынау бейуақ жолаушылардың
әңгімесін тыңдаған сайын жүрегі мұздай түсті. Бөлменің ішінде кімдер отырғаны түгел
есінен шығып кетті. Анада ғана өзі жүріп еткен жол ойына оралды. Құлағына
ызың-ызың кіріп жатқан сөздер кез алдына көлбендеген сурет боп тұрып алды. Өзі
соның ортасында жүргендей екі көзі шарасынан шығып барады. Тісі тісіне жабысып
қалғандай, ажырата алар емес. Астыңғы ерініне күрек тісі қатты кіріп кетсе
керек бір жақ езуінен жылымшылап қан ақты. Бірдеңе деп айқайлағысы келіп еді,
жағы қарысып қалыпты. Ызадан көзінен жас атып кетті. Алдындағы тақтайдан сүріп
жасаған жалаңаш столды жұдырықпен бір қойып қап орнынан атып тұрды. - Доғар!..

            Дауысы бастығырылып жатқан кісінің
үніндей қырылдап әжептарқы естілді.

            Жұрт та орындарынан атып-атып
тұрысты. Бәрінің де өңдері сұп-сұр. Бәрінің де көздерінің алды дымданып тұр.

            Кирилов содан бері бірдеңеге қатты
ызаланса, столды жұдырықпен бір қайып қалатын әдет шығарды.

            Расында да, сол бір бейуақ
жүргіншілердің айтып келгендері ызаланбасыңа болмайтындай сұмдық-тұғын.

            Ор бойындағы жаңа шаһарды салуға
келетін кейбір әскери бөлімдер әлі жетіп үлгермеген-ді. Сондай бір полк Уфадан
шығып, анада бұлар жүрген машрутпен қырға қарай бағыт түзепті. Қаладан шыққасын
Сарымсақты өзенінің бойына тоқтап, екі аптадай аял қылады. Ондағы ойлары
маңайдағы башқұрт ұлыстарынан сыр тарту. Елсіз түздегі жыланшық өзеннің
жағасында қанша жатса да, қыр басынан қылтиып көрінген бір де бір башқұрт көзге
түспейді. Төңіректегі ауылдарға арқан сұрап, қом сұрап барып қайтқандар секем
алатындай хабар әкелмейді. Полк командирі Чижов ақырында аттанысқа дабыл
қақтырады.

            Оқта-текте бір ұшырасатын шағын
ауылдар соңдарынан үрпие қарап шығарып салғаннан басқа еш қайран танытпайды.
Үш-төрт күннен кейін ондай ауылдар да кездеспейтін елсіз түзге шығады. Шілде
орнап, шөбі қурай бастаған мидай жазыңта қылт еткен қарайған көрінбейді. Күні
бойы жан-жағыңа жалтақтай-жалтақтай жанарың талады. Бірақ, бәрі бір сол
жымпиған құба жазық. Бұлдыр сағым. Уфадан екі жүз шақырым ұзағасын жер
бұрынғыдан бетер құйқалана түсті. Белуардан келетін қалың бидайықтан жол сорабы
зорға байқалады. Аспан шәйдай ашық. Шиңылдаған құс үнінен басқа дыбыс та
естілмейді. Жаңа пісіп жайқалып тұрған шалғын шөптің иісі мұрыныңды жарып,
бойыңды балбыратып барады. Одан сайын рахатқа батыра түскісі келгендей, тап
көкірек тұсыңнан бипаз қыдықтап бір сайқал самал лүп ете қалды.

            Біреулер күркіретіп ән бастады.
Жұрт қапелімде: «Апырай, мынау өзі қалай болар екен? Дауысымызды естіп қап,
бұратаналар шауып кеп жүрмесе, жарар еді»,- деп бір-біріне жалтақтай қарасты.
Қысыла-қымтырыла басталған ән бірте-бірте шарықтай түсті. Сол беттерімен шеру
өн бойы қалың өскен бидайық пен ерменге қақалып тұрған қалың сайға да жетті.
Көңілдеріне: «Жол тосқандар бір ұшырасса, осы арадан ұшырасар-ау!» - деген
күдік қашып, сәл бәсеңдей түскен ән қарсы ернеуге көтерілген соң қайтадан шалқи
жөнелді. Жұрттың есінен қауып-қатер атымен шығып кеткен. Көк шүйіп жүрген
ителгі, ақсарылар да қанаттарын серіппей, әнге елтіп, аспан өріне шегедей
қағылып, қадалып-қадалып тұрып алғандай. Көкжиек сол баяғы жымпиған қалпы. Әлгі
бір үры сайдан да ұзай түсті. Шолақ самал барған сайын күшейіп бара жатқандай.
Шалғын исі де мұрынды жара түсті. Кенет сол самал әлдеқайдан бір күңірсіген
күйік исін әкелгендей. Бетке соққан лептен бір түрлі жалын шарпитындай.
Ешқайдан бықсыған түтін көрінбейді. Сол баяғы жылмық жон ұланғайыр дала. Сол
баяғы шәйдай ашық аспан. Дегенмен әлгі күркіреген ән бірте-бірте толастайын
дегендей. Салқын самал тынып қалды. Ыстық леп күшейе түсті. Көкжиектегі
еміс-еміс белестен әлде бір күрең қошқыл қызыл киіктер емпеңдей жеңкіліп келе
жатқандай. Қылт-қылт қылаңыта тұтасқан бір - қызыл толқын көк мүнардың астын
үңгіп бері қарай лықсығандай.

 

            - Өрт, өрт!

            Жұрт жапатармағай көкжиекке
қарасты. Алдыңғы жақтағылар жалт беріп кейін бұлтарды. Кейінгілер ештеңеге
түсінбей аңтарылып тұр. Полк командирі Чижов астындағы ақ боз атын ойнақтатып
бір жақ қапталға шығып, жан-жаққа дүрбі салды. Алдыңғы жақ тұп-тұтас жер
бауырлап жалаңдай жылжып келе жатқан қызыл өрт. Әлгінде ғана жайқалып тұрған
қалың бидайық пен еркек қып-қызыл от боп шайқалады. Бүлк-бүлк бүкеңдей жүгірген
мың-мың от иін тіресіп қалың келеді. Оның бетін қайтару еш мүмкін емес. Жаңғыз
амал - қашу. Қашқанда, бірақ қайда қашарсың?! Жан-жағың жапырыла иілген қалың
еркек бидайық. Маңайдан не тақыр, тастақ ұшырасса ғой, шіркін!

            Дірілдеп тұрған қолдардағы бұлдырап
тұрған көп дүрбі жан-жақты жанталаса шолып бақты. Қапелімде ештеңе кезіге
қоймады. Бір уақыттарда барып Чижовтың дүрбісіне қара сайдың арғы деңгейінен,
күн шығыс жақ көк жиектен жер бауырлап жатқан алып кесірткедей бір жіп-жіңішке
сұп-сұр жолақ ілікті. Су түсетін тастақ болса керек дүрбінің шынысын пышақтай
тіліп жалтырап көрінді. Не де болса, соған жетіп, тұяқ іліктіруден басқа амал
қалмады.

            Чижов саңқылдап бұйрық берді. Жұрт
опыр-топыр кері жөңкілді. Бірте-бірте арттағы қызыл жалынның лебі, тамызықтай
қаулай жөнелген қалың шептің сытыр-сытыр үні анық сөзіле бастады. Енді көп
ұзамай сол сел тасқындай қатайып жайылып келе жатқан от толқындардың қуып
жетулері де ғажап емес. Жұрт жан ұшырып ілгері тартты. Салт аттылар бірін-бірі
кимелеп, ілгері өңмеңдеп, шиқылдаған арбалар мен күймелер ілесе алмай, артта
қалып барады. Төкпектей шыққан тұяқ дүсірі мен жан ұшыра қиқалақтаған доңғалақ
сықыры өрт сытырына қосылып, дүние аламан- асыр болды да кетті.

            Бұлар қара сайға жете бергенде арғы
жақтағы ернектен де жалақ-жұлақ жалын көрінді.

            Естері шығып кеткен жұрт қасқыр
тиген табындай улап-шулап азан-қазан. Енді мынау қара нөпір екі жақтан сумаңдай
қаумалап келе жатқан қызыл жалынның арасында пышақтың жүзіндей боп сау жатқан
қара сайдың бойымен шығысқа қарай жөңкілді. Мына сайдың бір ұшы манағы тастаққа
барып тірелетін секілді. Енді, не де болса, жан сақтаудың содан басқа жолы
қалмады.

            Қалың дүрмек белуардан шалғын
кешіп, жан ұшырып келеді. Артқы жақтан әуелі баж-бұж айқай, артынша тарс-күрс
дыбыстар шықты. Өрт арбаларды қуып жетсе керек. Башқұрттардың ойбайлаған,
орыстардың боқтаған дауыстары құлақтарына ап-анық жетіп жатса да, қарайлайтын
ешкім жоқ, бәрі жандәрмен ілгері емпеңдейді.

            Сумаңдаған қызыл жалындар жыландай
ирелеңдеп, құйындай зулап бара жатқан көп аттыны қуып жетіп, шашаларына
оратылып, кескестей бастады. Талай жануардың тұяғы үйітіліп, сай іші мүйіз
сасып кетті. Құйрықтарын жалын шарпыған талай жылқы қорық-қаннан естері кетіп,
тізгінге бағынбай аспанға шапшып, шаншылып тұра қалып шыңғырып, оңды-солды
ойқастап, қапталдағы аттарға соқтығып аласұрып жүр.

            Жалпақ өрт сай бойына кеп тығылған
соң манағы жазықтағысындай емес, қоңырсып, бықсып, түтіндеп кетті. Шашасын,
құйрық-жалын жалын шалған жануарлар көбейіп барады. Кейбіреулері сирақтарынан
бастап лапылдап жана бастады. Олар жандәрмен сай бойына ытқып ернекке жетеді
де, тағы да отқа тіреліп, омақаса құлайды.

            Қара сайдың бойы бірте-бірте майлақылана
түсті. Үйтілген құйқаның, күйген сүйек пен тұяқтың күңірсік исі мүңкіп кетті.
Адамның дауысын, жылқының дауысын айырып болар емес.

            Жан-жақ лапылдап өртеніп жатыр. Кім
өртегені белгісіз. Шошаң еткен қарайған көрінбейді. Әлде бір құдірет жер
астынан шығып тамызық тастағандай. Не «спандағы күннен айдалаға от тамып
кеткендей.

            Не де болса, сай бойындағы өрт
гүрілдей жанып, орши түсті. Қалың дүрмек жапатармағай өңмеңдеп келеді.

            Бір уақыттарда барып алдыңғы жақ
сай түйығына ілікті-ау ақыры. Тұла бойына от тие қоймаған аман аттар «құтылдық
па, құтылмадық па» дегендей тастақ қыраңға қарай жұлдыздай ақты. Оларды көріп,
кейінгі аттар да жолдағы отты баса көктей соңдарынан салды. Сол дүрбелең әлге
дейін жалын жетпей аман тұрған шалғынға отты өздері ап келді. Қорқырап құлап
жатқандар қанша ма! Домалап түсіп, мойын омыртқалары үзіліп, жан тәсілім болып
жатқандар қанша ма! Аттан түсе салып, қасқа тұранға қарай жаяу жүгіріп
баражатқандар қаншама! Дүние аламан-асыр... Қасқа тұранның ар жағы ай тақырға
жалғасады екен. Көпке дейін жатып, жақында ғана тартылған айдын көлдің орынында
кей-кей жерде шұқанақ-шұқанақ сулар қалыпты. Тұла бойын от шарпыған жануарлар
шауып жетіп барып, шалп-шалп аунап жатыр. Қашан құлағанша жаны кеудесіне келген
күйік мүскіндер де соған жете беріп әлсіреп өмірем қауып жатыр.

            Қасқа тұранның маңы күйген қаңқаға
толды да кетті. Ат күйіп, өзі аман қалғандар бар. Өзі күйіп, аты аман қалғандар
бар. Екеуі де бірдей күйіп кеткендер бар. Екеуіне де от тимей аман шыққандар
өте аз.

            Өкшелей қуған өрт қалар емес.
Жан-жақтан жапыра қаулап қамап келе жатыр. Айдаладағы алақандай тастақ төбеге
тіреліп, өңмеңдей ұмтылып, жалп-жалп құлап жатқан жал-жал жалын толқындар. Көз
жетер көк жиек түгел өрт құшағында. Мынау тастақ пен ай тақыр сондайлық
көл-көсір от мұхитының ортасында қалған құрдым аралдай. Сол тоқымдай аралда
зәрелері зәр түбіне кеткен бір шоғыр адам отыр. Көл жақ бетте жалын ай тақырдың
өзіне секіріп түсіп, теңкие құлаған аттарды шырақша маздатып жағып жатыр.
Үмар-жұмар домаланған қомағай от тіпті су ортасында әлі жаны шықпай тыпырлап
жатқан шалажансар жануарлардың жалына арлан бөрідей қарғып мініп апты.

            Жұртта ес жоқ. Орыс та, башқұрт та,
қалмақ та, жағаларын ұстап алған. Мынау аламан-асырды салып жатқан от емес,
мың-мың жын-перідей.

            Құтырынып алған өрт күн батқанша
басылмады. Күн батқасын да көпке дейін шартарап тегіс алаулап жарқылдады да
жатты. Бір уақыттарда жел терістікке аунады. Жал-жал толқындар мана өздері
типылдап кеткен өртеңге қарай шалқиды. Біразға дейін жалпылдай жүгіріп кеп,
бірінің үстіне бірі артылып, омақаса құлап жатыр, құлап жатыр. Алып қызыл
самұрықтардай жал-жал қызыл от өртеңге жеткесін бауырларын көтере алмай, қанаттарымен
жалп-жалп жер сабалап біраз жатады да, әлден соң дәрмені құрып бықсып өше
бастайды.

            Ертеңіне таңертең жарқырап күн
шықты. Күлегеш күн күйелеш-күйелеш жер бетін келемеждеп тұрғандай жымың-жымың
етеді.

            Қақ ортада мойыны ішіне кетіп,
тұнжырап тұрған полковник Чижов полктен не қалып, не қойғанын анықтау үшін
жұртты сапқа тұрғызды. Екі жүздей адам, алпыс шақты ат, жүз елудей қылыш, жүз
қаралты мылтық... Қалғандарының бәрін кеше от жалмаған.

            Арттарына қарап еді - үйткен құйқадай
қатпарланып қара сай жатыр. О жер - бұ жерден жайраған ат, екпеттей құлаған
адамдардың шөкім-шөкім күлдері қарауытады. Арбалардың қаңқалары сайдың арғы
бетінде қалыпты.

            Чижов астындағы атын әлтек-төлтек
бастырып, ілгері озды. Бетті Уфаға түзеді. Бастары кеуделеріне түсіп кеткен бір
шоғыр адам терістікке қарай ілбіп жүріп кетті.

            Тағы да сол жым-жырт жапан түз.
Тағы да сол шошаң еткен еш нышан байқалмайтын түлдыр көкжиек. Кешегі өртке
ешкімнің қатысы жоқтай. Тәңірдің өзі жіберген зауалдай.

            Кешегі қызыл оттың арасынан тірі
шыққандардың біразы жолда аштан, шөлден өлді. Жүз елудейі әнеу күні өздері
көрген шеткергі башқұрт ауылы отырған қайқан жалға емпеңдей көтеріліп еді,
тып-типыл жұртты көріп, аңтарылып тұра-тұра қалысты.

            Кешегі өрттің өз-өзінен тұтанбағаны
енді белгілі болды. Басы Чижов болып, зығырдандары қайнап, қолдарындағы
қаруларын мытыңқырай ұстап, тістерін шықырлата түсті. Қандарына қарайып келе
жатқан біраз тентек жол жиегіндегі індерінің ауыздарында жайбарақат әндетіп
отырған сарышұнақтарды көріп, жетіп барып, қынаптарынан қылыштарын суырып ап
турап-турап тастады.

            Сөйтіп тағы да үш күн жүрді.
Төртінші күні түбінде сыздықтап бұлақ шығып жатқан бір жүлгеге келіп шел
басысты. Пәлен күннен бері қалжырап келе жатқанда он шақты кісіні күзетке
қойып, отырған-отырған жерлеріне құлай-құлай кетісті.

            Қатып ұйықтап қалған Чижов білегін
тікен-тікен бірдеңе шағып алғандай болғасын, орынынан атып тұрды. Сөйтсе,
солдаттарының көбі байлаулы жатыр. Бірқаттары жолбарыстай алысып-арпалысып жүр.
Чижов та башқұрттардың оң келгенін оңынан, сол келгенін солынан ұрып жығып,
тайталасып бақты. Бірақ көптің аты көп емес пе! Оншақтысы бір-ақ атылып, алып
ұрып астарына басты. Қол-аяғын буып байлап тастады. Беріспей жүргендерден де
қауқар кете бастады.

            Он сегіз драгун, қырық екі
солдаттың өліктері жайрап қалған оңаша бұлақ басында бір-бірін көздерімен
атысып бес жүздей башқұрт пен байлаулы тұрған тоқсанға жуық жетер-жетпес орыс
жауынгерлер бетпе-бет қалды.

            Күн қағып тотығып алған башқұрттар
тірі пұшайман бұларға жан-жақтан ентелей төніп, зірк-зірк етеді.

            - Е, қалай екен, анадағы
бастықтарың «кері қайтыңдар» дегенде айтқан тілді алмап едің. Көрдіңдер ме!

            - Сол қарғыс атқырлармен
былшылдасып, босқа уақыт жіберіп тұрамыз ба? Одан да бәрін осы араға турап
тастау керек.

            -Жоға, бұларды осылай Уфаға айдап
апарамыз. Мына далаға аттап шықса, күндерінің қандай болатынын қалғандары да
біліп қойсын!

            - Қалаға айдап қайтеміз?! Одан да
ауыл-ауылға бөліп әкетіп, салпаңдатып қой соңына салып қоймаймыз ба?!

            Орысша білетін біреуі байлаулы
Чижовқа оң құлағының түбіне тұрып алып, қалғандарының не деп жатқандарын ауызы
жалпылдап аударып бақты.

            Бір тобы полк священигін қолға алған.
Әулие әкейді енеден туған қалпында тыр жалаңаш қалдырыпты. Оларымен қоймай,
жан-жағынан жапатармағай сақалына жабысып апты.

            - Әй, қауға сақал молда, ал
аруағыңа сиын! Бізді келіп атып ұрар ма екен, көрейік...

            - Сенің әлгі тақтай құдайыңның
киесі кешегі өртті нағып тойтармады, ә?

            - Жоға, бұл қауға сақалды, айнадай
қып күзеп тастау керек!

            - Қапалап кеткен шығар. Иегіне жел
тигізіп, сауабын алайық!

            Сол-ақ екен бес-алты башқұрт
бейшара попты алып ұрып астарына басты. Күйек сақал біреуі жалт еткізіп қынынан
сапы суырды. Жарғақ шалбарының тізесіне зып-зып жанып алды. Сосын поптың басын
тақымына қысып ап, шашын, сақал-мұртын сыпыра бастады. Бейшараның бұлқынғанына,
бақырғанына қарар емес. Қайта ол шыңғырған сайын желіге түседі. Май бөкседен
оңдырмай шымшып, көк желкеден салып қап:

            - Тәйт, найсап, түз жат әрі! - деп
ақырып, кісіге емес, түйеге мініп отырғандай әрлі-берлі изеліп қояды.

            Дудыраған жирен сақал, жирен шашты
найзасының ұшына іліп алған біреуі:

            - Бұны өртеп, күлін суға қосып
ішкізсең, аусыл сиыр құлантаза жазылып кететін көрінеді,- деп айқайлайды.

            Сапысы жалаңдаған күйек сақал әбден
желпініп алған:

            - Әй, осыны біржолата мұсылман қылып
жіберсек қайтеді?!- дейді.

            Кеңк-кеңк күлқі қайта қозды.

            Поп енді жарық дүниеден күдерін
біржолата үзсе керек көзі шарасынан шыға алақтап, басымен сайдың құлама жарын
ұрғылап, сусып түскен құм топырақты қарш-қарш асай бастады.

            Құдайлары беріп тұрған қалың тобыр
сақ-сақ күледі.

            Поптың көзі аларып шығып кеткен.
Аузынан қоймалжың балшық ағып жатыр.

            - Қарғыс атқан тағылар!- деп
ышқынады

            - Уай, Чижов.

           
Есер топ одан сайын мөз болады.

            - Әй, сәурік айғырдай қақшаңдаған
мына немені де сүйтсек қайтеді!

            - Сүндеттеп, әлі де әйелінің
обалына қалмайын деп тұрсың ба? Одан да біржола піштіріп жіберейік!

            Әумесер топ қолдарын сермесіп
бірдеңе жөнінде гуілдесе жөнелді. Ең соңында біреуі кеп Чижовқа:

            - Егер патшаға башқұрт даласына
тереңдеп кіруден бас тарту керек деп айтатын болсаң, аман қалдырамыз,- деді.

            - Патша сендердей бұзақылардың
талап-тілегін қайтушы еді. Патша түгілі басына күн туып тұрған мына мен де
сендердей жалаң аяқтарға бас ұрмаймын!

Аямаңдар! Атыңдар! Асыңдар!
Мені де, мына қалғандарды да қырып салыңдар! Олар бәрібір өкіметке сендердің
талаптарыңды жеткізбейді. Қай жерде

қолдарын босатсаңдар, сол
жерде өздерін өздері өлтіреді. Бірақ, сендердің сәлемдеріңді айтып, ешқайда
бармайды.

            - Оп-оңай өле салғышын қарай көр!

            - Мә, саған, ондай оңай рахат!

            Біреу екі саусағының арасынан бас
бармағын қылтитып, Чижовтың тұмсығына тақады.

            - Ендеше, итке ит өлімі!

            - Бұл екі тебет осы арада қалсын!

            - Біреуі мынау өліктердің жаназасын
шығарар!

            - Әй, сол неме біреуге жаназа
шығармақ түгілі өзі арам қатты білем!

            - Мына сәурік мықты болса, қасындағыларымен
осы арада қамал салып алсын!

            - Қауқылдасқан қалың тобыр
тұтқындарды аттарына өңгеріп, сай бойынан ұзай берді. Қырық шақтысын Уфа
төңірегіне апарып тастап, қалғандарын ауыл-ауылдарына бөліп әкетіпті.

            - Мына хабар тиісімен Уфа воеводосы
Петерборға ат шаптырыпты. Әлгі масқара жорықтан тірі қалған бір-екі адамды
қасына нөкер қосып, әуелі қалмақ асырып, сосын бәрін қалмақша киіндіріп Ор
бойына, Кириловқа жіберіпті.

            Хабаршы жігіт ділмар-ақ екен. Құдды
бір қыз айттыра барған құдадай, ештеңе қалдырмай бәрін майын тамызып
екжей-текжейлеп баяндап берді. Әлгі қарғыс атқандардың полк туын қалай
қорлағанын айта бастағанда, Кирилов шыдай алмай:

            - Доғар!- деп ышқына айқайлап орынынан
түрегелді.

            Есін ертеңіне өзер жиып, жұмысты
тоқтатып, қарауындағылардың қаққанда қанын, соққанда сөлін алып, жолға өзірлей
бастады.

            Маңайда бұқпақтап жол торып жүрген
жансыздар болса, көріп қалмасын деп қараңғыны жамылып сапарға аттанды. Қайда
бара жатқандарын қамалда қалатындардан тек подполковник Чемодуровқа ғана айтты.
Оған да: «Тісіңнен шығарма! »- деп қатты тапсырды.

            - Әрі кетсе, жарты жылда
башқұрттардың желігін басып, қамал құрылысына қайтып ораламын. Оған дейін жұмыс
тоқтап қалмасын!- деді.

            Есіне сол сөзі түскенде, көкірегі
әлге дейін қыж ете қалады. «Қайтып оралды ғой!»...

            Одан бері де, міне, үш жылға аяқ
басыпты. Ор бойындағы қамал әлге дейін түсіне кіреді.

            Суыт жүрген Кирилов қолы әлгі
қарғыс атқыр Қара сайға да жетті. Көз жетер жердің бәрі күйе. Ат түяғынан ұшқан
шаң да қап-қара. Аспандағы қара бұлттың арасынан түсе қалғандай, қаһарлы қол
баяғы арамза бұлақтың басына кеп ошарылды. Марқұмдардың мүрдесі әлі күнге
жинаусыз жатыр. Чижов бұлқына, бұлқына екі білегін арқан қиып, ақсиып сүйегі
көрінеді. Ол жарасына қара шыбын быжынай жабылыпты. Полк священигі сол масқара
болған орынынан тұрмастан жан тапсырыпты. Нәлет атқыр бұлікшілер екі тізесінің
үстіне полк туын жауып, екі жақ шетін екі үлкен қара таспен мықтап бастырып
кетіпті.

            Кирилов сол араға аял жасап, марқұм
болған отандастарына қабір қазып жерледі.

            Шәйіт полктың туын сүйіп тұрып, жер
тізерлеп ант берді.

            - Жақсылықты білмеген жалба тымақтардың
бірде бірі тірі жүргенде сендерің кектеріңді түгел қайтардық деп ойламақшы
емеспіз. Ол мына зұлымдықты жасаған қанқұйлы дұшпанның көзі түгел құрығанда
ғана қайтады.

            Кирилов ай даладағы моланың басында
осы сөзді айтқанда тісі тісіне тиіп сақ ете қалды. Жағы қарысып қалғандай содан
қайтып ауыз ашпады. Әншейіндегі көлкөсір жазық маңдайы бір уыс боп бұрысып
тырысты да қалды. Екі қасының арасына түскен ай сызық қанжардай қадалып тұрып
алды. Ешкім маңына батып бара алмады. Тевкелевтің өзі ләмим тіл қатпай,
анадайдан қасы мен қабағына қараумен болды.

            Кирилов өмірінде өшпенділіктің
құдіретін сонда үқты. Қай жағына қараса да тісін қарш-қарш қайрап, өшпенділік
кезеніп тұрғандай. Анадағы жасыл масатыдай құлпырып жатқан көгал өлкенің өзі
сол өшпенділіктің уы тамып қурап күйіп кеткендей. Алыстан көлденең сұлап жатып
алатын деңбек жалдар әлдекімнің долырған кезінің алдында күлтілдеп тұрған
ісіктей.

            Осынау ұлан-асыр далада сол
кіжінген өшпенділіктен басқа ештеңе жоқтай. Сол көк жұлын өшпенділік тиген
жерін түйрей кетер тікен боп есіп, ошаған боп балағына жармасып жатқандай. Сол
көк жұлын өшпенділік біресе бас сүйегіңді тірілей қуратып жібергісі келгендей
ап-ащы күн көзі болып қадалып, біресе сап-салқын терістіктің ызғары боп сүйегіңді
шағып, көкірегіңнен кері итеретіндей. Сол көк жұлын өшпенділік мынау
тырбиған-тырбиған сұрықсыз сұмырай шөптесіннің арасында шаян боп, бүйі боп,
қарақұрт боп, жылан боп жорғалап ыңып жүргендей. Сол көк жұлын өшпенділік көзге
көрінбес қараңғы түнде ши бөрі боп ұлып, түлкі боп сақ-сақ күлетіндей.

            Мына далада сені жақсы көретін
ештеңе жоқтай. Бәрі де сені шағып алғысы кеп, тырнап алғысы кеп, тістеп алғысы
кеп жатқандай. Жабыса кетеді, жармаса кетеді, жағаласа кетеді. Тіпті ауасы екеш
ауасының өзі тіліңді қуырып, тынысыңды тарылтып, өзегіңді күйдіріп бара
жатқандай. Маңайдан қайдағы бір күйік исі, күңірсік исі, өлексе исі шығатындай.

            Жымиып жатқан мынау жылпос дала
нағыз сыр алдыртпас сұр жыланның өзі болса керек. Өңмеңдеген сайын өкпеңді
өшіре түскісі келгендей көлкесір далия түседі. Шөлдеген сайын бедірейе, тоңған
сайын аңылжи, ішің пысқан сайын құлази түседі.

            Құдай ыққа, саяға, мәуеге
жаратпаған мына дала жүргіншіге жақсылық жасау дегенді атымен білмейтіндей.
Жақсылыққа қандай кенде болса, қаныпезерлікке сондай мырза. Аспандағы күнінен
бастап жердегі жантаққа дейін тек сол қаныпезерліктен ғана тұратындай.

            Тамұқтың өзі де тап мына безер
даладан асқан тауқымет емес шығар. Мына тамұқтың тауқыметінен өніп-өскен мақұлық
кімді аясын? Селкеу шықсаң қылғыта салуға, қылжита салуға өзір тұратын шығар.
Адамдары екеш адамдарының да істеп отырғандары жаңағы ғой. Құдай бұларға
тәуелді қыла көрмесін! Бұларға тәуелді болсаң, көретінің әлгі!!! Бұларды тек
езіңе тәуелді қылып қана күн көре аласың. Сондықтан олардың қылмыңдаған көзіне
де, жылмиған жүзіне де, жылпылдақ сөзіне де илануға болмайды! Олары да бір мына
даланың сағымы да бір. Оған сенсең - қайтып арам қатқаныңды өзің де білмей
қаласың... Баяғы өткен-кеткендердің жазып қалдырғандары ыпрас екен.

           Талай жерде ауызын күйдірген
өкініш пен ызаның дертінен сарғайып кеткендей сол бір көне қағаздардан асқан
көріп кел жоқ екен...

            Кирилов қанына қарайып келеді. Мына
далада уды тек у ғана қайтара алады. Ауасының өзі өшпенділіктің уы боп тұнып
тұрған бұл далада тек өшпенділік қана сені өрге бастап, өшпенділік қана саған
бірдеңені жүзеге асырғыза алады. Онсыз өзің өшпенділік құрбаны болып кете
барасың. Одан да енді жолыңда кездескен жалба тымақтардың бәріне кәріңді төгіп,
қанға тұншықтырып бақ... Олар аямағанда сен аяйсың ба?! Олар мынау құлазыған қу
даласын қимағанда, сен жәннәттың төріндей жайсаң армандарыңды, қолға алдың-ақ,
орындала кеткелі тұрған ғажайып жоспарларыңды қайтып қия аласың!

            Жалба тымақ бұратана елім бар,
жерім бар деп бұтқа толғанда, сенің елің, сенің жерің жоқ па екен! Ол тышқақ
жылқының сасық құйрығының сатпақ қылын шошаңдатып төбеңе ойнатқанда сен
императрицаның жібек туын топыраққа аунатып қайтып тыныш отыра аласың!

            Ұрынған өздері. Өз обалдары өздеріне!
Әлін білмеген әлек деген осы! Қайткен күнде де іргелі Россия қайдағы бір түз
бұзақыларының шалдуарлығына жол беріп отыра алмайды. Тағылықтың алдында тізе
бұге алмайды.

            Бұл мынау жапан түзге ол үшін аттанған
жоқ. Жалба тымақ жабайылықтың алдында өнер-білімнің, ғылымның, цивилизацияның
туын жығып беруге келген жоқ. Анадағы Чижов полкына істелген қастандық ең
алдымен бұған жасалған қастандық. Қастандықты қатаң жазалау, зұлымдықты жер
жастандыру ешқашан қылмыс саналмақшы емес, ерлік саналмақшы.

            Тарих мұнын басын мұндай сынға
салса, одан да сүрінбей өтуге күш салып бағады. Ол, не де болса, шегіне
алмайды, неден де болса, тайына алмайды. Өйткені, оның шегінгені - ғылымның
шегінгені, цивилизацияның шегінгені, тағылықтың мейманасы тасып, жабайылықтың
иығы асқаны. Олай етіп қойып тірі жүре алмайды. Оның жалба тымақтарды
жазалағаны белгілі бір халықты жазалағаны емес, жабайылықты, надандықты
жазалағаны болып табылады. Жабайылық пен надандық аңғалдығы мен аңқаулығы
арқасында ғана аман қала алады. Ал егер жабайылық пен надандыққа зұлымдық
қосылса, ол нағыз жыртқыштыққа айналады.

            Жыртқыштықты аяуға, кешірім жасауға
болмайды. Жыртқыштықты аяған ертең соның аузында өзі кетеді.

            Расында да, бұл нағып байқамаған...
Мына жалба тымақтарды тойғаннан басқа арманы, ырду-дырдудан басқа құмары жоқ
аңғал жұрт деп санаушы еді. Баяғыдағы Уфада тұрғандағы үйінің аула сыпырушы
щалына қарап, еңбекке үйретсе, өздері қыруар пайда тигізе алуы да мүмкін екен
деп ойлаған. Сөйтсе, нағыз екі аяқты ши бөрілер екен ғой. Ығы-жығы Уфада
моп-момақан болып жүргенмен, ұлы түзге аяқ басты-ақ, тісін қайрап, жан-жағыңнан
анталай қамап, арс-арс етіп қоя бермеді ме! Анада Ор бойына жеткенше қылмаған
қысастығы, көрсетпеген қорлықтары қалды ма! Онда әйтеуір күштері жетпеген соң,
дегендеріне жете алмады. Күштері жеткенде, Чижовтың полкінің кебін бБұлар да
киетін еді.

            Соны ойлағанда Кириловтың тұла бойы
түршігіп кетеді. Онда бұның барлық арманы адыра қалды дей беріңіз. Тәуба,
тәуба! Мынау өңшең ңорқау жайлаған жапан түзде әлі күнге аяғынан тік басып,
тірі жүргеніне тәуба! Мына қай-қайдағыны ойлайтын да жүретін сүңғыла басы бір
бұтаның түбінде құрт-құмырысқаға жем болып қурап жатпағанына шүкір де!

            Ондай күнге жетпеу үшін де мынау
жыртқыштардың көзіне көк шыбынды үймелетіп баққаны дұрыс. Есіріп кетпей
тұрғанда естен тандыра соққандары дұрыс. Өйтпесе болмайды. Олары, түптеп
келгенде, бұлардың өздеріне пайда! Сөйткенде ғана олар ерте бастығады. Ерте бастықса,
айтқанға тез көнеді. Айтқанға көнсе, далақтап құр бекерге шапқылай бермей, өнер
білім үйренеді. Өнер-білім үйренсе, бұларға да, өздеріне де қыруар пайда
түсіреді. Сондықтан қазіргі қаталдығы түптеп келгенде жасаған жақсылығы боп
шығады. Олардың болашағына рақымды болғың келсе, қазіргі бұлталағын аяусыз
жазалап бақ... Әйтпесе, бұларды көріп, ертең басқалары да құтырып жүрсе...
Жалба тымақтың аты бір жалба тымақ... Бүгін ханзадасын елшілікке жіберіп,
сызылып тұрғанмен, ертең мынау қайсақтардың да қандай мінез шығаратынын кім
біліпті?! Ендеше, мінез шығарғандағы көретін күндері қандай болатынын қазірден
бастап көріп алсын!

            Кириловтың алақаны ду-ду қышып қоя
берді. Жалақтап жан-жағына қарады.

            Әншейінде беталды құла түзде
қаңғыратын да жүретін башқұрттардан ешкім көзге түсе қоймаған. Көз ұшында
бұлтылдаған қарайғаннан дәметсең, жақындай келе не бұта, не суаттан шығып өріп
бара жатқан құлан, қарақұйрық, киік болып шығады. Ызаланып келе жатқан қол
оларды да талай рет қан-жоса қылды.

            Әбден күдер үзе бастағанда жер
түбінен әлдене шалқар теңіздей шалқып қоя берді. Көл екен дейін десең, өн бойы
өңшең тау-тау үйік. Сол дөңкигендердің арасында қыбырлап-жыбырлап бірдеңелер
жүр.

            Кирилов жол бастаушылардың біреуін
қасына шақырып:

            - Мынау не?- деп сұрады.

            - Табын қаласы.

            - Анау қыбырлағандар не?

            - Көлден түз алып жатқан
жұмысшылар. Кирилов дегенмен тіксініп көп маңайлай қоймай алыстан орағытып бара
жатыр еді, кенет...

            Әлгі көл бетінде қыбырлап жүргендер
ерсілі-қарсылы жүгірісіп қарбалысты да қалысты. Дөңкиген-дөңкиген түз
тауларының тасасынан атқып-ытқып салт аттылар шыға келді. Құйындай ұйтқыған
шапшаң жүрістерінен болмаса, қапелімде олардың не екенін аңғара қоюдың өзі де
қиын еді. Өңшең бір сорайған-сорайған ақ сырық... Жолда не жатса да қарамай
қүйғытып келеді. Үсті-бастары шаң-шаң, тозаң-тозаң... Манағы жер түбінен шалқар
теңіз боп шалқып көрінген қалқып жатқан су емес, жылмиған теп-тегіс сор болып
шықты. Сонау тұз шығарып жатқан түп жағында ғана жұқанақ- жұқанақ судың жұрнағы
болса керек. Жиек жағы ай тақыр. Ақ шағылтақ тосап басқан ай тақыр мың-мың
күміс ұнтақ шашып тастағандай жалтырап көрінеді. Сол мың-мың күміс ұнтақтың
арасында мың-мың ебіл-себіл бірдеңелер желкілдеп шауып келеді. Қапелімде, әлгі
бақташы башқұрттар көп айта беретін ши мұрындар екен деп қалатындайсың. Олар да
осындай сортауыт жерлерде көп жүреді деуші еді. Ендеше, мынау көз нұрын суырып
жылтырап, жалтылдай мың құбылып жатқан ақ шағылтақ кеңістікте жүрмегенде олар
қайда жүреді! Жер түбінен бұларды көріп өре тұрегелулері мүмкін ғой. Мына
қырсық түзде не жоқ дейсің! Ештеңеге де таңғалуға болмайды.

            Кирилов көзіме қос көрініп тұрған
жоқ па деп дүрбі салды. Жоқ, мыналарың жын-шайтанға келіңкіремейді.

            Ши мұрындардың аяғы теріс бітеді,
өкшелері ілгері, башпайлары артына қарап тұрады деуші еді. Мыналардың
үзеңгідегі аяқтарынан тап ондай ештеңе байқалмайды. Аяқтары кәдімгі аяқ.
Мұрындары да ерсі шошайып кетпеген. Кәдімгі өзіміздің сығырақ көз жалба
тымақтарға тән дөңгелек жүз, доғал тұмсық. Бұлардың бәлен күннен бері жолықтыра
алмай келе жатқан бұзақылары. Көктен тілегенді жерден беріп ойда жоқта
опыр-топыр шыға келді. Қапы қалмай сілтеп бағатын-ақ түс. Бірақ, бұларға бірден
дүрсе қоя берсең, әп дегеннен жұдырығың қатты тиіп, тез шығынтып алуың мүмкін.
Онда бұлар тағы да мынау құлазыған қу медиенге тырағайлай безіп, құтылып
кетеді. Жоқ, оларды тап бұл жолы өйтіп аман-есен жіберіп қоюға болмайды. Ұтылап
тиісіп қырып салу керек. Ол үшін бірден еңсере соқпай, біразға дейін жеңістік
беріп желпілдетіп алулары керек. Сонда бұлар білетін желбуаз жабайылар болса,
ар жағында далақтап өлген-жіткендеріне өздері-ақ қарамайды. Сосын жусата бер,
жусата бер... Қайдан оқып еді, бұлар қашса қүтылады, қуса жеңіледі... Ендеше,
олардың қашқанынан бұлардың қашқаны дұрысырақ... Өздері қарақұм ғой... Бес-алты
мыңнан асып жығылмаса, жетпей жығылмас түрі бар.

            Өңмеңдеп шауып келе жатқандардың
алдынан о жер-бұ жерден көкшіл түтін бұрқ ете қалды. Алдымен аттан жығылған
бұзақылар емес, бұның сарбаздары болды. «Қайта сонысы дұрыс»,- деп қойды ішінен
бұл. Өзінің осыншама салқын қандылығына өзі таңғалып тұр. Дойбы ойнаған кісі де
тап бүйтіп самарқау тұра алмас.

            Көл жақ шетте опыр-топыр басталды
да кетті. О жер, бұл жерде опыр-топыр көбейді. Ойнақтап құр аттар шыға бастады.
Сарт-сұрт қылыш дыбысы күшейді. Екі жақтың да арқасы енді жіпси бастаса керек.
Кирилов аспанға мылтық атты.

            - Бөгелмеңдер. Қаша ұрыс салыңдар.

            Аңырып қалған әскер бұның арғы ойын
ұқты ма - ұқпады ма, әйтеуір бұйрыққа құлақ салып шаужайлай жабысқан жалба
тымақтардан сытылып шыға бастады.

            - Аруақ! Аруақ!...

            Айқай арт жақтан шықты. Масаттанған
башқұрт қолының даусы.

            Кирилов та: «Иә, сәт!» - деп
келеді. Өз есебі тура келді. Әумесер түздіктер енді еліре түседі. Олармен
ешқайда бөгеліп шайқаспай-ақ, осылай сүмеңдетіп соңынан ертіп алулары керек.

            Тиіп-қашып төрт рет шабуыл жасап,
төртеуінде де ойсырата соққы ала қоймаған башқұрт қолы отрядқа Уфаға
жақындағанша ілесіп барды. Қос қапталдан ойда-жоқта тап беріп, ұйқы-тұйқы
қылады да тайып тұрады. Содан біраз уақытңа дейін қарасын көрсетпейді. Енді
«құтылған шығармыз» дей бергенде қиқулап тағы жетіп келеді. Сондай бір көз таса
көздерінде Кирилов отрядты үшке бөліп, екі бөлігін тосқауылға қалдырды. Айдау
жолдың үстіндегі ортаңғы бөлік Уфа төңірегіне енді тұмсық іліктіре бергенде
тағы да қиқу шықты. Бұл топтан үстем түскен бұзақылар әбден желігіп алды. Алты
мың кісілік қол түгел қаптағайлап еміне шапты. Кириловқа керегі де сол еді.
Тасадағы тосқауыл андыздап шыға келгеңде, жол торушылар қатты састы. Тең
жартысы ғана өзер сытылып шықты. Қалғандары оққа ұшты, қолға түсті. Сөйтсе,
олар - Қазан жолындағы Ақай Қасымовтың қарауындағы башқұрттар екен. Көсемдері
әлгі қоршауды бұзып өткендердің арасында аман кетіпті. Ең соңында бір тобы
өлермендікке салып әрең қүтылып еді, солардың қақ маңдайындағы ала мойнақ
шабдар атты сол Ақай боп шықты. Оқ жетпес жерге барғасын атының басын кілт
тежеп артына бұрылып қараған. Кирилов: «Бұл не қылған көк жұлын еді!»- деп
дүрбі салған. Шабдардың арқасына шаншыла жайғасқан еркектің дене бітімі де, бас
қондырысы да шаршы екен. Кеспелтек денеден бірден басталған шар табақтай
дөңгелек жүз дүрбінің шынысына өзер сыйып тұрған. Қызыл тамыры білеуленіп
кеткен екі ала көз шаншыла қадалған. Телміре қарап тұрған бұның тінткі назарын
шалып қалғандай кіжіне тістеніп, шықшытын ойнатқан. Сол бір астам немені мынау
қолдарын артына байлап, сүмірейіп алдына түскен сүмпайы немелердің арасынан
көре алмағанына қатты екінген. «Қап, бәлем, ақыры қолыма бір түсерсің!»- деп
кіжініп аттанған.

            Бірақ, кейін бұның қолына түсуін
түскенмен, бұл оған ештеңе істей алмады. Кириловтың ұзын қолы ойда жоқта
қысқарылып қалып еді.

            Алты мың башқұрт қолының жартысын
жайратып салған отряд Уфаның ирек көшелеріне дабылдатып кірді.

            Уфа бұларды бір кезде қалай
үлкен-кішісі қалмай соңдарынан телміре қарап шығарып салса, тап солай анталай
қарап қарсы алды. Көк шарбақтың ар жағынан, қарағай қақпаның саңлауларынан,
оймыштап тастаған терезе жақтауларының арасынан сығалап баққандардың қызықтап
тұрғаны да, қуанып тұрғаны да, жоқ үрейленіп тұрғаны да белгісіз еді. Бірақ,
солай көздерін алмай телміріскендері Кириловтың жанына жағып келеді. Қиын
қамалдарды алған қолбасшының өзі жеңген шаһарға неге маңғазданып, неге
масаттанып кіретініне енді түсініп келеді. Дүниеде жеңістен тәтті не бар
десеңші! Жеңістің дәмін татқан кісі де әлде бір желік бітерер жеміс жеп қойған
кісідей өз-өзінен шалыққа берілмейді дейсің бе? Кирилов талай нәрсені
армандағанмен, ол бастап шайқасқа түсіп, жеңіске жетем деп армандап па еді.
Баяғыдағы қағаз көшіруші Кирилов оқымыстыға айналды. Оқымысты Кирилов бір
өлкенің тағдыры өз қолындағы билік иесі ұлыққа айналды. Ұлық Кирилов енді,
міне, аяқ астынан тапқыр да батыл қолбасшыға айналды. Алғашқы қадамы сәтті
басталды. Шаужайына жармасқан бұзықтарға қанды ноқта кигізді. Енді тек осы
бағытынан, осы қарқынынан танбауы керек.

            Баяғыда Ор бойына аттанарда түскен
үйінің қарағай қақпасынан осылай лепіріп аттанған көңілі бір кешке жетпеді.

            Кешкі шайдың үстінде Дьяков бас
сұқты.

            - Ваше превосходительство...

            - Ол не?

            - Сізге Мензелинскіден хабаршы
шабарман кеп тұр.

            - Шабарман... Мензелинскіден?..

            - Иә, генерал Румянцев жіберіпті...

            - Румянцев?.. Ол бұл жақта не
бітіріп жүр? Кирилов орнынан ұшып тұрды. Неге екені белгісіз, өз-өзінен
қол-аяғы дірілдеп қоя берді.

            - Бар... Айт... Кірсін де...

            Сырттан мұрты ширатылған серейген
ұзын офицер ширыға аттады.

            - Ваше превосходительство...

            Сызданған ұзын мұрттың астынан
сызғыра шыққан көп сөздің не жайында екенінде ісі болған жоқ. Ол ұсынған
пакетке қол созды. Сыртындағы қырық жерден жапсырып тастаған сұр желімді
бытырлата сындырып, ашып көріп еді... Бәрі түсінікті болды... Патша ағзамның
бұйрығы екен. Бұл жақтағы бүлікке астанадағы шонжарлар да қатты дүрлігіп жатса
керек... Мына аймақтағы бұрынғы әскердің үстіне үш мың торғауыт қолы, бір мың
Дон казактары, екі мың Жайық казактары қосылыпты. Сол әскерге бас қолбасшы қып
генерал-лейтенант Румянцевты жұмсапты. Бұған: «Башқұрт ереуілі басылғанша
Румянцевке бағынасың. Оренбург экспедициясының жұмысын кідірте тұрасың»,-
депті.

            Кирилов қолындағы пакетті қайда
қоярын білмей қаңғалақтап тұрып қалды. Бастағы дәурен бір күн болмай ұшты да
кетті деген осы! Енді оның оралар-оралмасы мынау бұралқы бұзықтардың желігінің
қаншалықты тез арада басылар-басылмасына байланысты.

            Баяғыдан бергі жоспарларыныя
күл-талқаны шығып, қанына әбден қарайып алған Кирилов сентябрь айында
Мензелинскіге тартты.

            Қала шетіне лагерь тігіп жорық
үрдісімен орналасқан генерал-лейтенанттың ала шатырына статс-советник Кириллов
бастығына емес бағыныштысына келе жатқандай қабағынан қар жауып түнеріп аттады.

            Әскери адам болғанмен
арсы-күрсілікті жақтырмайтын Александр Иванович орнынан тұрып жадырай қарсы
алды.

            - Ә, дала Колумбысы, қалай
аман-есен жеттің бе? Ашуға булығып түтігіп тұрған Кирилов дәрежесі үлкен ақ
сүйектің алдында иба сақтауға тырысты.

            - Жеттік қой, мәртебелі тақсыр!
Екатеринбург заводтарының басшысы Татищев мырза да осында екен. Жап-жалпақ
маңдайын жарқыра-тып жымсия қарайды.

            Дүние болса асты-үстіне шығып
аламан-асыр болып жатыр. Ал мына екі ақ сүйек болса жын-ойнақтан бірге қайтып,
қыз алдындағы «еркеліктерін» айтып мақтанысқан екі жармес бозбаладай жайбарақат
машһурат құрып мында отыр!..

            Кирилов мұндай қорлыққа шыдай алар
емес. Башқұрт жайы ауызға іліге бере орынынан атып тұрып, анада Қарасай
бойындағы масқарадан басына келген ойын ңызына баяндай жөнелді.

            Қарсы алдында жұмсақ сәкіге
белуарынан үйелей жайлы жайғасқан екі шонжардың сол баяғы міз бақпас қалыптары.

            - Оқты аямау керек дейсіз, ә!

            Румянцев бұның жауабын естіп алып,
бір ырғалып қойды.

            - Одан басқа жолы жоқ па сонда?

            - Өйтпейінше бұл әуре-сарсаң көпке
созылып кетеді.

            - Оныңыз рас!

            - Генерал-лейтенант башқұрттардың
ереуілінен гөрі мұның қызбалығына көбірек қайғыратын кісіше қабағын шытына
сөйледі.

            - Бірақ, ондай қантөгіс
бұратаналарға қалай әсер ететінін анық білесіз бе?

            Кирилов та қолма-қол жауап берді.

            - Білетіндей несі бар?!
Башқұрттардың қан қапқанына қабырғасы қайысайын деп тұрған қайсақтар мен
қалмақтар жоқ. Оларға қайта сол ежелгі

бөсекелестерінің жер болып
жанышталғаны керек.

            Румянцев пен Татищев бір-біріне
қарады.

            - Мүмкін, - деді генерал иығын бір
қозғап қойып. - Қалмақтардың сүйтсе сүйтуі мүмкін. Бірақ, қазір олардың
ауыздарына алалық түсіп, өзара кикілжіңдесіп жүрген көрінеді. Қалмақтардың
арасында да патша ықпалынан іргелерін аулақ сала тұрғылары келетіндер табылып
жатса керек. Ал қырғыз-қайсақтарға келетін болсақ, олар біздің ықпалымызға
жаңа-жаңа илігіп

келеді. Үш орданың бүгіндікке
тек біреуінің ғана беті бері қарап отыр. Екеуінің қалай қарай аунап кететіні
әлі күнге белгісіз. Мұндай жағдайда олардың: «Орыстардан пана іздеп жүрсек, қол
астындағыларға көрсететіндері мынау

екен ғой»,- деп шоршып
түсулері де ықтимал. Оның үстіне дәл қазіргі кезде бізге екі жақтан бірдей
майдан ашу атымен тиімсіз. Сізден жасыратын ештеңе жоқ. Мені осы тарапқа
жұмсарда алдияр императорымыз: «Күнгейдегі Портамен, соның шылауында жүрген
қырымдықтармен, ноғайлармен екі ортадағы көп

жылдан бері бітпей де, қоймай
да созылып келе жатқан шырғалаңдарды бір жақты қылатын кез жетіп отыр1. Мұндай
тұста шығыс бетіміздің дүрлікпей тыныш тұра тұрғаны жөн болар еді» - деді. Біз
мұны патша ағзамның өз аузынан естіп-біліп отырып, мұнда башқұрттарға
қатыгездік көрсетер болсақ, күллі мұсылман дүниесін өзімізге қарсы қойып
алуымыз әбден мүіуікін ғой. Ол

бізге, өзіңіз білесіз, онша
оңайға түсе қоймас еді.

            Кирилов генералдың мына сөзі өзіне
тап анау айтқандай әсер етпеген сыңай танытты. Көзін екі мырзаның екеуіне де
кезек-кезек тіктеп кекірейе сөйледі.

            - Мен сіз секілді әскер адамы
емеспін. Бірақ, менің білуімше мынау түздіктер мен Түркияның арасы жер мен
көктей. Түркияның флоты, мықты бекіністері бар. Оның үстіне жарты Европаның
ауызын алып үлгерген ел. Ал мынау соғыс ісінен мұрындарына иіс те бармайтын
арда ереуілшілерді табанға салып таптап тастау тап онша сіз айтқандай қиын
қысталаң шаруа бола қоймас. Бұлардың бүлігінің неғұрлым тез жанышталғаны
қайсақтар мен қалмақтарға соғүрлым жақсы. Олар да біз тараптан енді аяқтарын
тарта жүретін болады.

            Осы арада манадан бері қаймыжық
ерінінің бір жақ езуіне монтаны күлкі жасырып, жымсиып отырған Татищевтың дөңес
маңдайы жалт ете қалды.

            -   
Иван Кирилович, олар аяқтарын тартуын тартар-ау! Бірақ, аяқтарын
тартқызамыз деп жүріп, біржолата безіндіріп алып жүрмесек жарар еді. Өзіңіз
жаңа айттыңыз. Олардың тұрақты әскері, флоты, өзіндік

сыртқы саясаты жоқ. Сол
себепті де оларға бір жақтан секем алса, Бұлтарып екінші жаққа шыға келу тап
онша қиынға түспейді. Оның үстіне, өзара қанша қырқысқанда да, бізден гөрі
бір-біріне етенелеу ғой. Түтісулері де, бітісулері де оңайырақ. Башқұрттардың
ар жағында

қайсақтар жатыр. Қайсақтардың
ар жағында жоңғар тұр. Жоңғардың желкесінде - қытай. Кеше бір-бірімен өштесіп,
бір-бірлеп біздің қолтығымызға кеп тығыла бастаған бұратаналар енді шошынып
қайтадан өзара ынтымақтаса бастаса, біз үшін одан асқан соққы жоқ.

Патша ағзамның аңғартып
отырғаны да сол болса керек.

            Кирилов түксиген қабағын бәрібір
ашпады.

            - Бәрі де мүмкін. Менің жаңғыз-ақ
анық білетін нәрсем - мұндай бүлікті көпке созылтып жіберуге болмайды. Қалған
бұратаналардың қалай-қалай шалқалақтайтынын сонда көреміз әлі! Ақылынан ашуы,
сабырынан үрейі үстем түсіп жататын тағы ел неғұрлым еңсере қимылдасаң,
солғүрлым тезірек тізе бүгеді.

            Татищевтің қаймыжық ерінінің бір
қиығы тағы да бүлк ете түеті.

            - Еңсере қимылдаудың түрі көп қой,
Иван Кирилович! Біздің байқауымызша, башқұрт даласының пұшпақ-пұшпағындағы
шоқ-шоқ өрттер әлі бір тұтас алау боп бір-біріне үласа қойған жоқ. Солардың
басы

қосылып кетпей тұрғанда
пәрменді әкімшілік шаралар қарастырғанымыз жөн. Өйтпей, бірден жұдырыққа күш
салсақ, әлі ауыз біріктіре қоймаған тайпа көсемдері тезірек тіл табысып, бір
тұтас қатерлі күшке айналып

кетуі ықтимал.

            Осы арада Румянцев масаттана жымиып
орнынан тұрды. Оған шамданып ңалған Кирилов Татищевтің сәуле жоқ жерден сәуле
тауып, өз-өзінен жылтылдап, жалтырап тұрған жазық маңдайына ызалана қарады.

            - Ал сонда әлгі пәрменді әкімшілік
шараларыңыз қандай болмақшы?

            Татищевтің орынына Румянцев жауап
берді.

            - Оны ақылдасуымыз керек. Сіздің
келгеніңіз мұндай жақсы болар ма? Әйтпегенде шақыртушы жібергелі отыр ек.

            Орал заводтарының іс басқарушысы
жымсиып күлді де қойды.

            - Мынау айдап әкелгендеріңіз кім?

            - Ереуілші башқұрттар.

            - Өздерін жақынырақ барып көрсек
қайтеді?

            - Көрсек, көрейік.

            Үш шонжар лагерьдің шет жағында
қарулы сақшылардың алдында тізіліп тұрған башқұрттарға беттеді. Қастарына
келіп, бір-бірлеп беттеріне үңілді. Орыс шонжарларының не істегелі тұрғандарын
біле алмай башқұрттар аң-таң. Башқұрттарға қосылып Кирилов та аң-таң.
Румянцевтың бөз-баяғы басқанынан жер ойылатындай нығыз қалпы. Татищевтің көк
тайғақ мұздай жалтырап жатқан жымысқы иегінде бір жылпос сөуле дірілдейді.

            Былайырақ шыққасын, Орал
заводтарының іс басқарушысы Румянцевқа қарап көзін шүйіріп:

            - Мына башқұрттардың
киім-кешектеріне, қару-жарақтарына ешкімге қол сұқтырмау керек. Өздерін біздің,
әкіреңдеген солдаттардың еркіне бермей күтіп үстаған жөн,- деді.

            Румянцев мынаны естігенде селк етіп
басын көтеріп алды. Кириловқа қарап:

            - Сіз қалай дейсіз?- деп сұрады.

            - Ыза болған Кириловтың қапелімде
ауызына сөз түсе қоймады.

 

            Румянцев адьютантына бұрылды:

            «Мынау екі шонжар мұны мазақтап
келе жатқаннан сау ма?» Кириловтың қол-аяғы қалшылдап-дірілдеп қоя берді.

            Екі шонжардың мазағы бір бұнымен
бітпеді. Арада екі күн өтпей жатып, Румянцев бұл қойдай көгендеп әкелген
башқұрттарды тағы да сапқа тұрғызды. Нәлеттердің қылшығы қисайса, не дейсің?
Сақал-мұрттары май жағып қойғандай жылт-жылт етеді. Үш күн бойы қайын
жұрттарына келіп, қыз ойнақта жатқандай, жүздері күреңітіп алған. Бірақ -
көздерінде ғана әлде бір абыржушылықтың сесі бар. Таңғалмай да қайтсын! Үш күн
бойы оларға әнеу күні, мұның алдында келе жатқандарындағыдай жекіген ешкім жоқ,
жекеленген ешкім болған жоқ. Тұла бойларына қылау түспеді. Астан-судан кенделік
көрсетпеді. Бұларға неге бүйтіп елбектей қалды. Әлде жазалар алдында әдейі
осылай істейтін әдеттері ме? Бәлкім, бұл да табалағандарының бір түрі шығар.
Кирилов та солай ойлаған. Ылғи алтын мен асылдың төңірегінде жүріп айлакер боп
қалған аққаптал Татищевтің көзіндегі мүттәйім ұшқын тегіннен тегін бола қоймас.
Румянцев ештеңе болмағандай нығыз тұр. Тек бұл ғана кешегі Орынбор
экспедициясының бастығы Кирилов қана, саптағы жаудырай қарасқан башқұрттарға
бір қарап, мығым тұрған екі шонжарға бір қарап, ештеңеге түсіне алмай аң-таң.
Екі шонжар үш күн бойы бұнымен бір де бір рет тіл қатыспады. Егер олар осыдан
бұның көңілінен шықпайтындай іс жасаса, онда аянар ештеңесі жоқ. Тура
императрицаның өзіне жазады. «Мына екі шонжар башқұрттармен бітісеміз деп,
бүлікшілермен ауыз жаласып кетті»,- дейді. «Ұлы империяның мүддесін аяққа
басты»,- дейді. «Мынау ен байлыққа тұнып жатқан ұлан-асыр өлкені зерттеу мен
игеруді тағы да пәлен жылға шегіндірмекші»,- дейді. «Егер арда түздіктер осы
жолы дегендерін істетсе, бұдан былай жалына қол апартпай жағаласып кетеді»,-
дейді. Ештеңеден тайынбайды. Петербургке аттанып кетеді. Бір күн де
кідірмейді... Тек бұның ойынан шыңпайтындай іс істеп көрсін бәлемдер...

            Румянцев лагерь бастығына бұрылды:
- Тұтқындардың қару-жарақтарын өкелгіз... «Мынау не істегелі тұр-ай! Бұлары
нағыз сатқындық қой! Татищевтен бәрі де шығуы мүмкін! Императрицаның қаһарына
ұшырап, талай жылдан бері шет аймаққа қаңғып кеткен неменің оған қай бір іші
жылиды дейсің... Мұқатқалы тұрған шығар... Ал мына генералға не жоқ! Патша
сарайы бұны өз әулие көрмейтін бе еді... Императрица мұны министр қоймақшы да
болған. Бас тартқан өзі десетін. Енді мынауы қалай? Аяр Татищевтың ықпалына
мұнша түсіп, қандай абырой таппақшы. Әлде сарайдан алты қат алыста не істесем
де қолымнан қағатын кім бар дегені ме... Жә, артын күтейік...»

            Сарт-сұрт кеткен бір сап солдат
тұтқындардың қару-жарағын ұстап бір қапталға кеп тізіліп тұра қалды. Башқұрттар
бұрынғыдан бетер аң-таң. Кириловтың қабағы бұрынғыдан бетер түксиді. Оң
қолтығының асты біреу біз тығып алғандай сыздап қоя берді. Қарап тұрып алқымы
қышып өз-өзінен түншығып барады. «Мыналар не істегелі тұр? Бұлары опасыздық
қой!..»

            Румянцевтың дауысы саңқ ете қалды.

            - Мен бұл тарапқа ұлы императрица
ағзамның арнайы тапсырмасымен келіп тұрмын. Тәж иесі қарауындағы жұрттың
мынандай бассыздығына қатты ренжулі. Бірақ, бұл бүкіл башқұрт жұртының емес,
кейбір бүлікші топтың азғырынды әңгімесінің қырсығы екенін жақсы біледі.
Сондықтан да маған башқұрт игі жақсыларының алдынан әлі де болса, бір өт:
«Мынау бұзақылықтарынан үзілді-кесілді тыйылар болса, өткен-кеткенді елемей
кешірім жасаймын. Ешкімді жазаламаймын. Ол үшін бірақ башқұрт ру басылары менің
өкілімнің алдында өздері кеп мойын ұсынып: «бұдан былай мұндай азғырынды
әрекеттен аулақ жүреміз»,- деп құран ұстап, ант берулері керек. Сонда олардың
өздеріне де, қарауындағы елдеріне де рахым жасалады»,- деп хабарлауды тапсырды.
Сіздердің Россия империясына жасаған қиянаттарыңыз ең қатал жазаға лайық болса
да, мен мейірбанды императрица ағзамның атынан бәріңізге кешірім жариялауға
бекіндім. Бірақ, тұтқыннан босаған бойда, өз жұртыңызға ұлы императрица
ағзамының әлгі дүғай сәлемін бұлжытпай жеткізуге уәде бересіздер...

            Тұтқындар сапы гуілдесіп ала
жөнелді:

            - Айта барамыз...

           
- Уәде береміз...

            - Ру басыларын ант беруге
көндіреміз... Татищевтың кең маңдайы бұлт арасынан оқыс шыға келген күн
сәулесіне шағылысып жарқ-жүрқ ете қалды.

            Румянцев тұтқындар сапын әлі сынай
қарап тұр.

            Кириловтың қолқасы кеудесіне симай,
тұншығып барады.

            - Тұтқындардың қарулары өздеріне
таратылып берілсін!

            Башқұрттар тұрған-тұрған жерлерінде
етпеттей құлап, жер сүйіп жата-жата кетісті. Төңірек құлаққа ұрған танадай
тып-тыныш. Ешкімде үн жоқ. Тек Кириловтың ғана құлақ шекесі әлденеге шыңылдап
ала жөнелгені.

            Румянцев пен Татищев сыр шашпаған
қалыптары бір-бірінө қарасты.

            Кирилов содан жарты айдай төсектен
тұра алмады. Өн бойын бір сімсі тер алып, аю терісінен тігілген қалың тонға
оранып жатты да қойды. Бірақ, бұл мынау күннен-күнге діңкелетіп, құртпай
тынбауға айналған жегі дерттің сонда жабысқанын білген жоқ-ты. Ондағы бар ойы
екі шонжардың бұған айтпай не істегелі жатқанында еді. Бас қолбасшының айлапат
шатыры жақтан бұны іздеуші табыла қоймады. Салақ солдаттың шинелінің
шалғайындай сатпақ-сатпақ ноябрь аспаны айналаны бір уыс қып көлкештеп алған.
Анадағы елді-елдеріне тарап кеткен башқұрттардан зым-қайым хабар жоқ. Айлакер
немелер бостанға бір шығып алғасын, енді жалдарына қол апартар ма? Шу асаудай
құйрықтарын теуіп, бет-беттеріне безіп алып қайқайған ғой. Ақымақ орыс
ұлықтарына сырттарынан сақ-сақ күліп жүрген шығар. Қолға түсіп тұрған басы
бұзықтарды құдды бір еркетотай кенже балаларындай арқаларынан қағып, маңдайларынан
сипап шығарып салған дұшпандарын ол немелер мазақ қылмағанда марапаттасын ба?
Осыдан бір жан аяқ баспай, тап осылай жым-жырт жатып алмайды-ау, бәлем... Мынау
кекірейген екі шонжар көресіні сонда көрер еді... Кириловтың сол тілегін
көктегі тәңір естіп қойғандай. Бір тәулік өтті - жан-жақтан хабар жоқ. Екі
тәулік өтті - жан-жақтан хабар жоқ. Бір апта өтті - жан-жақтан хабар жоқ. Екі
апта өтті - жан-жақтан хабар жоқ. Кириловтың маңайды түнжырай шолған солғын
жанары бірте-бірте шоқтанайын деді. Жер беттеніп алған күлгін жүзіне де шырай
жүгірейін деді. Аю терісі тонын арқасына іліп, басын көтеріп, самауыр
әкелгізіп, шәй сораптайтынды шығарды. Қолды-аяқтай көмекшілерінен маңайдың
хабарын құныға сұрайды. Олар да бұның көкірегіндегі күдікті баса түседі: Орыс
ұлықтары шақырды екен деп аяқтары салақтап шауып келіп жатқан ру басылары жоқ
секілді. Екі шонжар да бұрынғыдай сары ала шатырға кіріп алып, шүңкіл-шүңкіл
мәшһураттаспай, офицерлерді жиып, қолдарына сызғыш пен қарындаш ұстап,
шынтақтарын тақтай тесіп, көлкөсір етолды бір өзі алып жатқан картаға
үңілетінді шығарыпты. «Бәсе солай болар... Қылышты қынабынан бір суырмай-ақ,
жеңіп қайта қоятындай, башқұрт саған оңай жау емес. Олардың өліспей берісетін
түрі тіпті де көрінбейді. Қайта сөйткендері дұрыс емес пе? Соларын сылтауратып,
көкелеріне көрістіріп, әбден табанға салып таптап, ендігәрі бастарын көтере
алмайтындай қылып жаныштап алмас па? Әйтпесе, бүгін әке-көкелеп жүргенмен,
ертең тағы қандай мінез шығаратындарын кім біліпті?! Ішінде алтын толы
сандықтың үстінде жатқан арлан итті әуелі ас-су беріп алдап-сулап қолыңа
қаратқан жөн болса, жөн де шығар. Бірақ, ертең ол тойынып алып, ит аяғына ас
құйып тұрған қолыңа шап бермесіне кім кепіл?! Ең дұрысы, о бастан-ақ саған
аузын көрсетіп, ырылдағанын сылтауратып, қабаған немені қақ маңдайдан бір
қойып, тыржитып терісін сыпырып алып, қаңқасын қоқыр төгетін ұры сайға бір ақ
зыттырған ғой! Сосын алтын толы сандыққа созылған қолыңа кім жабыса алар
екен?!...».

            Кирилов өз ойына өзі мадиықтанып,
қабағы жазылып, маңдайынан тер шұбыра түсті. «Кейде осы біздің ұлықтардың
оп-оңай шаруаны қолдан қиындатып шыға келетіндері-ай. Орманға барған балташы
көзіне шоқтай басылған жайсаң самырсынды басына қайдағы бір ұзақ қарғалар ұя
салған екен, бұтақтарында қүйрығы бұлтыңдап ақ тиіндер жүр екен, түбінде
құмырысқаның илеуі бар екен деп аяп, басын шайқап-шайқап кері қайтпайды ғой.
Қайта сондай мойынын көкке созған зәулім діңгекті оп-оңай сұлатып салып, мол
олжаға кенелгеніне масаттанбай ма? Ал егер ондай балташыға келденең біреулер
тап болып: «Жора, мына самырсынды шаба көрме! Желегіндегі, бұтағындағы,
діңгегіндегі, түбіндегі тірлік етіп жатқан кішкене мақұлықтарды ая! Ертең
өзі-ақ азар-тозар... Құлар... Сонда сүйретіп әкетерсің!»- деп ақыл берсе, ол
құлақ асар ма еді?!. Әрине, жоқ! Оған, мұндай ақылды мол олжаға кезіккеніне
қуанған жанашыр дос-жарлар тірі де айтсын ба, айтса оның бүйтіп оңай жолы
болғанын көре алмаған іштарлар айтарын айтатын шығар... Мынау бұратана өлке -
Россия үшін тап сондай таптырмас олжа ғой. Оны тауып тұрған Бұл. Енді, міне,
бұдан гөрі лауазымы үлкен екі ұлық келіп, мұның жалаңдаған балтасына жармасып:
«Тоқта, шаппа!»- дейді. Айтқандарын тыңдамаса, екі қолын артына қайырып,
беліндегі балтасын тартыалудан да тайынар түрлері көрінбейді. Бұдан асқан
әлімжеттік болар ма! Бұл тапқан самырсынның өзегі тозып, аяғыңа өзі кеп
құлағанша қай заман! Оған дейін бұл жер бетінде бар ма, жоқ па! «Сосын мынау
самырсынды баяғыда пәленше тауып еді!»- деп кім айтар? Зая кеткен еңбек деген
сол болады. Адам түгілі ит екеш ит те өзі шалған аңды оңайлықпен өзгеге алдыра
ма! Қашан демі біткенше, тістесіп өлмей ме! Бұл да сүйтеді! Патша ағзамға ауызы
жетер күн туса, өз пікірін өткізеді... Тек мынау есер жұрт осылай құтыра
тұрғай! Мынау екі ұлықтың құрайлаған құрықтарына өздері кеп бас ұрмағай. Сонда
мына өлкені біржолата бауырға басып алуға дәлел де, жағдай да туар еді!
Алдап-сулағанға көнбейтін бұзақы жұртты аямай бұғалықтап бағар еді. Тұзаққа
шыдай алмаған шу асаулардың өз обалдары өздеріне!!! Ал қыл тұзаққа шыдай алған
көнтерілерін бір-бірлеп іштеріне тартады. Оқытады, үйретеді, өздері илейтін
терінің бір пұшпағын ұстатып, бұдан былай бөгдемін, басқамын деп ойлайтын
бұралқы ұғымнан біржола бездіреді. Күндердің күнінде олар өздерінің кім екенін
ұмытып, бұлардың сөзін сөйлейді. Олай оңай көніп жатқандардың сауатын ашу үшін
бір арба кітапты қайда барса да қасынан тастамай, тасып келеді. Бірақ, надан
жұрттың оп-оңай көндіге қоймайтыны әуелден белгілі. Тағының аты тағы! Бір
туламай, бір шапшымай илікпейді. Бұлардың да ондай бұзақы, желігін әуелі аямай
басып алу керек. Сонда барып бастарына соққы тиеді. Тоғайдағы құлағын
қайшылаған түз бөрісі қашан құйрығын бұтының арасына тығып, жымып келетін
есіктегі итке айналғанша талай арланның азу тісі қағылып алынған шығар-ау.
Бұлардың арасында да ауыз ауызына сыймай жүрген арландар толып жатыр. Солардың
мойыны қырқылып бітпей тұрып, бұл өлкені өзімсінуге болмайды. Соны мына екі
шонжар нағып түсінбейді?! Бірақ, түсінсе де, солай істейтін шығар. Пәлен жылдан
бері шет аймақта жүріп, бұратаналардың ауызынан жырып, дәулет жиып үйренген
Татищев секілділерге бұндай итірқылжыңның біржола үзілді-кесілді бітіп
қалғанынан гөрі осылай үздік-создық созыла бергені дұрыс шығар. Сонда алыстағы
үкіметтің алдында беті шіркеулілер көбейе түседі. Олар араша іздеп жер түбіндегі
астанаға бара алмайды, осындағы өздеріне жүгінеді. Жүгіністе қай заманның
қазысының да сөзіңнің дәлелінен гөрі қалтаңның көлеміне көбірек зер салатыны
белгілі. Ол жағынан Татищевтың даңқы әуелден де жер жарады. Оның сұғанақ қолын
басқа түгілі Петр ағзамның өзі де тыя алмаған. Орал тауының бар байлығын, бір
өзі билеп-төстеп қалған Никита Демидов өзінен де асқан қаптесердің қылығына
шыдай алмай, патшаға шағыныпты. Сонда патша шақырып алып: «Никита Демидов сені
жұрттан пара алады дейді. Сол рас па?»- деп сұрағанда, бұл сабазың беті бүлк
етпей: «Рас,- депті.- Бірақ, құдайдың алдында да, сіздің ұлы Мәртебеңіздің
алдында да ешқандай күнәм жоқ. Пара алу қандай ауыр жаза қолдансаңыз да,
ешқандай обал болмайтын ауыр күнә, ал еткен еңбегіңнің ақысын алу еш күнә емес.
Судья алатын жалақысын ақтау үшін түске дейін Приказда отырады, ал түс
қайтқасынғы еңбегіне тапқан ақысы қайтып пара саналмақшы.» Патшаға соны айтқан
алаяқ Румянцевке нені айтпады дейсің?! Қайран Россияның жарты байлығы параға,
жарты ақылы далаға кетіп жататыны қашанғы әдеті емес пе? Ертең ғой осыдан
айтқандарын істемесе, мына екі шонжар да бұны патша ағзамның алдында сүмірейте
жамандап бағады. Арсалаңдап алдымен жеткендіктерін адалдық, сумаңдап алдымен
айтып үлгергендігін ақиқат санайтын кердең көкірек тоң мойын тайыздықтың
қолынан тізгін кетпей тұрып, жала мен параның мұртын қай балта шаба алады?!
Міне, орыс генералдарының ең ақылдыларының бірі саналып жүрген Румянцевтың өзі
алдына бұдан бір апта бұрын жеткен Татищевтың айтқанына арбалыпты да қалыпты...

            Соны ойлағанда Кириловтың зығырданы
қайнады. Әлгінде ғана моншақтап ағып отырған ағыл-тегіл тері де аяқ астынан
байланып қалады. Өн бойы қара тастай бедірейіп қайтадан ауыр тартады. Құлақ
шекесі зыңылдап, мазасы кете бастайды.

            Ол күні де Кирилов қараптан-қарап
құрысып-тырысып отыр еді. Есіктен біреу сарт-сұрт кіріп келіп, табалдырықтан
бір елі бері аттамай, сыздиып тұра қалғаны. Румянцевтың шабарманы екен.
Кириловтың жүрегі шым ете түсті. «Шақыртып жатыр!» Баяғыдан бері бұнымен еш
шаруасы болмаған шонжардың мына қылығын не деп түсінеді?..

            Кирилов орнынан құлықсыз көтерілді.
Сыртта - күн шәйдай ашық. Бықсыған қараша ойда жоқта мамыр айындай май тоңғысыз
мөлдірей қапты. Көз ұшындағы қара орман да түксие қарауытпай, жұмсақ көк нілге
оранып, мүнартып көрінеді. Генерал шатыры маңында қара-құраң көп. Ілби басып
сонда беттеді. Неге шақыртты екен? Татищев екеуінің көңідіне тағы не қашты
екен? Әлде патша ағзамнан жаңа пәрмен келді ме?

            Жүрегі алабұртып қоя берді. Аяғын
жеделдете басты.

            Шатырға кіріп келгенде қапелімде
тілінен айырылып қала жаздады. Самаладай кең баспанада өңшең бір дағарадай
қызыл түлкі тымақтан көз түнады. Шеттерінен тойға келгендей сәндене киініпті.
Өңшең бір ңасқыр ішік. Өңшең бір күмістелген кісе белбеу. Өңшең бір қүдасының
төрінде отырғандай манаурай жайғасқан маңғаз немелер. Бір кезде Уфадағы бұның
үйі тап осылай қызылды-жасыл боп құлпырып шыға келуші еді. Енді сол төбелерімен
аспан тіреп тұрғандай шірене беретін кергіме топ генералдың шатырының төріне
самсап кеп қона қапты. Қалайша бұлай боп шықты екен?..

            Румянцев сол баяғысынша шаншылып
терде отыр. Татищевтың сол баяғысынша маңдайы мен иегі әнтек жылтырайды. Бұның
денсаулығын сұраған боп, екеуі де үсті-басына құрағыта қарайды. «Қалай екен,
бәлем!»- деп табалап отырғаннан сау ма?! Шынында да, мына жалба тымақтарға не
жоқ? Тым-тырыс жатып-жатып сау етіп жетіп келгендері қай ақылдары?! Өздері есер
ғана емес есуас та екен ғой! Қап, мына екі сығырдың айыздары әбден қанатын болды-ау...
Екеуінің бет-ауызы, күлкісі ғана емес, қозғалғандағы етіктерінің сықырына дейін
«қап, бәлем, қалай екен?»- деп табалап тұрған-дай.

            Румянцев қаз-қатар тізілген түлкі
тымақтарға қарап тіл қатты.

            - Орынбор экспедициясының бастығы
статс-советник Иван Кирилович Кирилов мырзаны білетін шығарсыздар.

            - Әлбетте! Білгенде қандай!

            Біреу саңқ ете қалды. Кекесін
аралас дауыс. Есіктен селқос аттаған Кирилов сол арада басын көтеріп алды. Көзі
терге таяу жайғасқан қоңқақ мұрын қара кісіге түсті. Өзге башқұрттардай қара.
Ала көз. Екі шықшыты екі жаққа шығына шапшып шыққан жалпақ бет. Басы да
үп-үлкен. Сырт тұлғасы башқұрттардан гөрі күннің көзі, желдің өтінде көп
жүретін қазақтарға келіңкірейді. Бұған тайсалмай бажырая қарады. Жүзінде әжуа,
мысқыл жоқ. Әлде бір кісімсінген астамдық бар. Бұны тақиясына тарсынып
отырғандай. Тани кетті - Ақай Қосымов. Анада Табын қасы маңындағы шайқаста
қолға түспей құтылып кеткен шабдар атты. Мынау сондағы дүрбінің әйнегіне өзер
сыйған шарадай бет. Қан тамырлары білемдене қызарған ала көздері де бұзақының
бұзақысымын деп тұрғандай.

            Енді, міне, айылын жимай алшиып қақ
төрде отыр. Есіктен жаңа кірген бұны місе түтпай шекелей қарайды. Надан неме
бұның императрица ағзамның төтенше өкілдігі бар үлкен ұлық, ресми адам екенін
не қылсын. Кімнің қамшысы ұзынырақ көрініп, айқайы қаттырақ шықса, соның алдына
түсіп жымып беріп, сәл босаңдық сезсе, қайтадан тарпаңдап шыға келмесе, тағының
аты тағы болмас еді ғой! Өйтпей де қайтсын... Орыстың бір ұлығы тырп еткізбей
тұтқын қып айдап әкелгенде, екінші ұлығы арқасынан қағып босатып жіберіп
отырса, оларда қандай пәтуа бар деп ойласын! Пәтуасыздарды кім сыйлаушы еді!
Шалжия жайғасқан отырысын жаман неменің! Шамасы, мына май тымақтарды осы азғырып
әкелген ғой. Ендеше, ол кешегі қылмысына кешірім алғанын місе тұтпай: «Сендерге
пәлен жерде пәлендей еңбегім сіңді»,- деп батпансиды ертең. Бір қызығы,
бұлданатын жерде бұлдана білгендердің еңбегі еш уақытта ескерусіз қалмайды. Ал
мынау өзіне ұқсап, «Отан қамы», «Россия қамы» деп оттан-судан тайынбай,
майлық-сулыққа бірдей жүріп, күні-түні салпақтай беретіндердің не істеп, не
қойып жатқанында ешкімнің шаруасы болмайды. Өйткені, қай заманда да
еңбекшілдікке, әділдікке, адалдыққа ешкім таңғалып көрмеген. Ол құдайдың
күнінің күнде-күнде бір орынынан шығып, бір орынынан бататыны сияқты үйреншікті
нәрсе ғой. Жұртты таң қалдыру үшін күннің құлақтанғаны не тұтылғаны секілді
оғаш нәрсе керек. Онсыз ештеңе еленбекші де, ескерілмекші де емес. Сосын да бұл
заманда жұрт өз еңбегін өзі айтып кеуделерін соғып жүретін болған! Ал еңбегін
сату жағынан мынау қу сирақ бұратаналардың алдына ешкім түсе алмайтын түрі бар.
Қазір бетіңе күле қарайды да, артынан бір айналып кеп, ең құрығанда, насыбай
сұрап атып кетеді... Мына шіркіннің де осынша манаурауында бір мән бар.
Ертең-ақ патшаға барып: «Мен болмасам, бұзақы елді бұғалақтай алмайтын
едіңдер»,- деп кергіп, әлі-ақ асынып-тағынып, артынып-тасынып қарқ боп қайтады.
Әлгі бір құйрық тұсы бозарытып, қылпылдап тұратын ерсілеу бір торғай болмаушы
ма еді: Кең дүниенің өзге құсы құрып қалғандай, қайда барсаң да, көзіңе алдымен
солар түсуші еді ғой. Мынау түлкі тымақтар да тап соларға ұқсайды екен. Бүгін
былай, ертең олай жалт беріп қылпып тұрған осындай суайттардың екі жүзділігі
болмаса, орыс қаруы мынау жапан түзге аттап баса алмайтындай көретіндерін
қайтерсіз?! Оларсыз да қауқарсыз елді емес, ысқаяқ қара. Күнге әбден тотыққан.
Сақал-мұрты мөлттей қураған қау шөптей жапырып жаншып баса көктеп кіріп келуге
әбден болатынын қайдан білсін! Жоқ, бұл немелер әлгі бейшара құстардан
бөлектеу. Ол мақұлықтар қыпылықтаса, жандарынан қорқып қыпылықтайды ғой. Бірақ,
олар сол қорыққандарының езін саған салық қылып бұлдап бақпайды ғой. Жоқ,
бұлар... құстардан гөрі... Иә, иә, енді тапты... Дәл солай... Бұлар құстардан
гөрі иттерге келіңкірейді... Әлгі бір анадайдан кәукілдеп жүгіріп шығатын
шабалаң көпек иттер болушы еді ғой. Солардың суыт жолаушылардың суық қабағынан
қорқып, ә дегеннен жым болып тайып тұрғандарына қарамай, ат байлап түсіп
жатқаныңда: «Біз болмағанда, бұл үйге қона алмайтын едіңдер»,- дегендей,
құйрықтарын бұлғаңдатып, бірдеңе дәметіп, аяғыңа оратылып, шықпай қоятыны бар
емес пе!? Мынау бұратаналардың көсемдерінен де сондай бір сасық құлық сезіледі
де тұрады. Қасқыр тартқан майып малдың қан-жынын жалап қорек айырған
көпектердің қотан қорып жарытпайтыны сияқты, бұлардың да көздегендері ел қамы
емес, елге тиген жаудың қанжығасынан жырып қалар өз қамы секілденеді де тұрады.
Ендеше әлгіндей өз көзінде жатып өзінен өзі бұралқыланып кеткен сүқкөз көпек
қорыған қотанға қой түтпейтіні сияқты өз төрінде отырып өз жұртымен өзі
жасырынбақ ойнаған жады сығырлар билеген ел қайдан көктесін! Бүгін бұлардың
алдынан құйрықтарын бұлғаңдатып шауып шыққан көпектердің ертең басқалардың
алдынан шауып шыңпасына кім кепіл!? Бүгін бұлардың етегіне жармасып, етігін
сүйіп жатқан жәдігөй немелердің ертең езгелердің аяғын құшпасына кім кепіл?
Опасыздардың жәреукесін бітім деп ұққан саясатшысымақтардың өздерінің де түбі
шикі көрінеді де тұрады. Әйтпесе, мыналар секілді кеше жағаласып, бүгін ауыз
жаласып отырғандардан не пәтуа шығып жарытады. Тәйірі, оларға бола босқа әуре
болып, уақыт шығындап не керек

еді... Тәйірі, азусыз көпекке
арсалаңдатып аяғыңды жалатып не керек?! Одан да қақ маңдайдан қамшымен бір
тартып қаңсылатып бездіріп жібермес пе...

            Кирилов салғырт басып, бос тұрған
орынына озды. Анда-санда бір тіл қатып, меймандарынан сараңдау сөз тартып
отырған Румянцев кеудесін кере кербездене бұрылды.

            - Бұлар - бізге мойын ұсынып келіп
отырған башқұрт ру басыларының алғашқы тобы. Бүгін-ертең қалғандары да түгел
келіп болмақ. Оған дейін бұл мырзалар осында қонақ бола тұрады. Бәрі түгел
келіп болғасын барып, бұл өлкені қалай басқаратынымыз жәйлі келіссөз
бастамақпыз.

            Кириловтың ісіңкі сұп-сұр беті бүлк
еткен жоқ. Сол есіктен кіргендегі сыз қабақ суық қалпы кекірейіп отыр. Қырағы
генерал қиқар оқымыстының қыдиықтанып кіргенін тез аңғарып, жүзін тез бұрып
әкетті.

            Расында да, айналасы екі күннің
ішінде башқұрттардың жүз жиырма биі жиналды. Келмей қалған Ноғай жолындағы
бүлікшілердің бастығы Қылмақ Абыз ғана. Одан да хабар болып қалмас па екен деп,
тағы да бір-екі күн кідірісті. Ат ізін салар Қылмақ Абыз болмады.

            Румянцевтың да одан әрі күте беруге
іші пысқан сияқты. Қасына қаршыға құстай қақшаңдай басып, шапшаң сөйлейтін
татар мырзасы полковник Еделевті ертіп алғанына қарағанда мынау меймандармен
тағы бірдеңе істегелі жүр. Лагерьден анадай жерге, аулаққа күмбіретіп сары ала
шатыр тіккізді. Оның қасына қаз-қатар тай қазан тізіп, от жақты. Сары ала
шатырдың алдына ақ шалмалы біреу шығып: «иә, алла!»- деп сарнап қоя бергенде,
пәлен күннен бері сары жамбас болып жатқан билер сыртқа атып-атып шықты.
Алшаңдай басып сары ала шатыр жаққа беттеді.

            Басқандарынан жер ойылардай.
Кердең-кердең. Кирилов қарадай зығырданы қайнап, қалш-қалш етіп өзер тұрды.
Әліге дейін көз алдында... Бірақ, қазір есіне сол түскенде дені жайылып
рахаттана қалады. Әлін білмеген әлек деген сол ғой...

            Жүз жиырма би әуелі жүздерін құбылаға
беріп намаз оқыды. Сосын сары ала шатырдың босағасына самсатып кебістерін шешіп
төрге озды. Шалжиып-шалжиып отыра кетісті. Сақалдарын салалап «иә, аллалап»
қояды. Құдаларының үйінің төрінде отырғандай шалқая түседі.

            Кілгіріп қалған кілегей көздерін
быртиған етті беттерінің әлде бір қалтарында көміп жіберіп, үн-түнсіз ойға
шомған болысады. Қаннен қаперсіз. «Ал, біз келдік. Айтатын нең бар?!»- дегендей
батпанси қарасады. «Қазір не болар екен?»- деп қам жеп отырған біреуі жоқ. Бұл
маңқа немелердің маңғаздық несін алған десейші! Көкіректерін көкке төсеп,
кергиді де жүреді. Бірақ, тап сол күні генералдың не дегелі отырғанын әумесер
олар түгілі бұның өзі де сөзген жоқ-ты. «Апырай, осы екеуі-ақ мына бір май
бөкселерді мардамсыта бергеннен жалықпайды екен!»- деп, іштей зығырданы қайнап
отырған.

            Кенет...

            Румянцев тамағын кенеді. Қасына
полковник Еделев жетіп барды.

            - Қадірлі меймандар! Башқұрт
жұртының игі жақсылары! Сіздердің ақ патшаның алдында адал ниетте екендеріңе
менің ешқандай күмәнім жоқ. Әлге дейін келіп үлгере алмай жатқан бірен-саран
билер болса, олар мынау сіздердің пәуталарыңызды аттап кете алмайды деп
білемін,- деді Румянцев.

            - Әлбетте!

            Майлақы сақал-мұрттар бір-бір
желпілдесіп қалды. Кілгірген кірпіктер дүркірей көтеріліп, арғы жақтарынан
оттай маздап қоя берген көп жанар генералдың ауызына қадалды.

            - Ендеше, осы пәтуаларыңызға
көктегі тәңірді куәге тартып, маңдайларыңызды құранға тигізіп, ант
бергендеріңізді қалаймын.

            Ортаға ширақ басып біреу шықты.
Басындағы тығырықтап ораған ақ сәлдесінің бір жақ шеті оң көкірегіне салбырап
түсіп тұр. Кирилов -жайнақтаған көзінен таныды. Осындай бір қаба сақалды
Еделевтің қасынан көретін сияқты еді. Сөйтсе - молла екен ғой. Бірақ, жәй
күндері бүйтіп басына сәлде орап жүрмейтін.

            Ахунның қолында сыртын жасыл
сафиянмен қаптаған калың кітап. Еделевтің қолында дәл сондай жасыл сафиян
қатырмамен тыстаған көлдей ақ қағаз. Манағы азан шақырған ақсәлделідей сарнатып
оқи жөнелді. Оқып болды да, төрдегілерге бірдеңе деп сұрақ қойды. Шамасы,
«ұқтыңдар ма?» - десе керек.

            Меймандар:

            - Әлбетте!- деп жамырасты.

            Жұрт сілтідей тына қалған. Бір
уақытта қақ ортадан опырыла қозғалып Ақай Қосымов түрегелді. Кердең жүріспен
ахунға жақындады. Ол ұсынған жасыл кітаптың деңгейіне жете беріп, тізерлей
шөгіп:

            - Жаппар хақ пен ақ патшаның
алдындағы адалдығыма ант етіп, киелі кітапты маңдайыма тигізем, - деді гүр-гүр
етіп.

            Жасыл кітапты маңдайына тигізіп,
жүрек тұсына бір басып, ахунға қайтып берді. Полковниктің қасына келіп
беліндегі кісеге мықтап байланған кішкентай әмияннан күміс мөрін алып, Еделев
көрсеткен тұсқа нығырлап басып біраз тұрды. Сосын мөрін аспай-саспай орнына салды.
Аспай-саспай төрдегі орынына қайта озды.

            Жұрт орындарынан бір-бірлеп
көтеріліп, әлгінде ғана Ақайдың істегенін істіп, қайта кеп отырысты. Сол баяғы
маңғаз қалыптары. Шамасы мынау саржамбас құр жатыстан әбден іштері пысқан.
Бір-біріне байқалар-байқалмас көз тастасып қояды. «Алар анттарын алды. Бұдан
әрі дайын асқа тік қасық қып өздері де ұстамас. Осы қазір-ақ сыңайы, кел демек
бар, кет демек жоқ дейтін шығар»,- деп дәметіп отырған сыңайлары байқалады.

            Қолдарына буын бұрқыратып үйме
табақ ұстаған даяшы жігіттер көрінді.

            Ақсақалдар дәл осы қазір атқа
қонғылары келіп асыққандай, алдарына келген асты әп-сәтте-ақ тауысты. Жұрттың
қолдарын сүрткенін күтіп отырған ахун жүрелей көтеріліп тізесіне мінді. Қоңқақ
мұрынның астынан қоңырлата шыққан жұмбақ саз жым-жырт жұрттың құлағын біраз
уақыт бір өзі жайлап, кенет тақпақтата айтылған жай сөзге ұласты. Жұрт дұға
сөздерін күңірене қайталасып қолдарын жайысты. Татищев пен Румянцев бір-біріне
қарасты. Осының бәрінің неге керек екеніне әлі түсіне алмай отырған Кирилов
қана бір қозғалақтап қойды.

            Ауада самсай жайылып тұрған сансыз
саусақ жапырыла қозғалып майлақы қара, жирен, сарғылт, тарғыл сақалдарды
бір-бір сипап шығар-шықпаста-ақ, Румянцев тамағын кенеді.

            - Қадірлі меймандар! Ант
бергендеріңіз жөнінде қазір алдияр императрица ағзамға арнайы хабаршы
жіберіледі. Қастарыңыздағы нөкерлеріңіз осы қазір елдеріңізге қайтарылады. Олар
жұрттарыңызға мындағы хабарларыңызды айта барады. Ал сіздер ел іші
тынышталғанша осында бола тұрасыздар. Сіздерге керекті жағдайдың бәрі жасалады.
Башқұрт жұртының өздеріңіздей сыйлы адамдарының сөздерін жерге тастамай,
тезірек ақылға келетініне еш күманым жоқ.

            Мынауы расы ма, мазағы ма...

            Кириловтың көзі шарасынан шығып
кете жаздады. Қапелімде қағыс естіп тұрған жоқпын ба деп, Румянцевке көз тастап
еді, ол меймандарына қарап үнсіз қапты. Татищевтің сол баяғы жүқа ерінінің бір
жақ қиығына жұмсақ күлкі ойнатып жымсиған қалпы.

            Кирилов қақ төрде қақырайып-қақырайып
отырған маңғаз билердің аяқ астынан ақымақ болғандарын сонда барып аңғарды.
Кекірейген кердең немелер оп-оңай аманатқа айналып шыға келгендеріне өздері де
сенбей қалса керек. Ауыздары ашылып қапты. Қап, бәлемдерге әуелден осы керек
еді...

            Кириловтың тап мұндай айызы қанбас. Лүпілдей
жөнелген жүрегі қапелімде көкірегіне сияр емес. Тынысы тарылып, басы айналып
бара жатқандай. Орынынан ұшып тұрып, есікке беттеді.

            Шатырына келген соң да, көпке дейін
тыншыға алмады. «Бұл ақылды кім тапқан? Румянцев па? Татищев па? Кім тапса да,
қатырып жіберді...».

            Сол күні Кирилов түнде жөтел қыспай
тыныш ұйықтады.

            Көп ұзатпай-ақ жан-жақтан хабар
келе бастады. Ру басыларынан айрылған ауылдар бұзақылықтарынан тыйылып, ел іші
тынышталайын депті.

            «Бар, пәле осылардан екенін әу
баста-ақ біліп ем... Осындай көрінгенге көз сатқан сығырақ қулар болмаса, жылқы
соңындағы май тымақтар қызара бөртіп қымыз ішкеннен басқа не білуші еді...
Бұлардың күнін үйістіп бір тұтам қылып қойсаң, қалғандары көкелеп өздері-ақ
бауырыңа тығылады. Сондықтан бұл суайт немелерді былайғы қалың тобырдан бір
жолата ажыратып жіберудің жолын ойлаған жөн. Сонда оның қандай жолы бар?»

               Кирилов тағы да қағаз ақтаруға кірісті.
Баяғыда Гейнцельман екеуі Ор бойына аттанарда Уфада жатып көліқ азық-түлік,
арқан-жабу жинағанда алынған башқұрттардың есебін қайта қарап шықты. Қай
даруғада қанша тархан бар екенін санады. Бұларды құтыртып жүрген сол тархан
деген атақ. Ең алдымен сол атақты жоюға күш салу керек. Солай еткен күнде ғана
кеше ат сауырына сыймай алшайып отырған немелердің желігі басылып, асқар таудай
көкіректері жермен-жексен боп шыға келеді. Башқұрт атаулы тегіне, дәулетіне
қарамай патша қазынасына тегістей салық төлейтін болса, бұрынғы жуан тұқым ел
алдындағы беделі мен ықпалынан біржолата айырылады. Сосын-ақ астындағы атының
күйі түзелсе, ханға сәлем бермей кететін қырдың қиқарлары олардың күні кешегі
ел билегендер екендерін қайтсын. Айтқандарына құлақ аспай, бас-бастарына
шалқайысып шыға келеді. Бұларға керегі де сол - бір-біріне құлақ аспайтын
бейберекет ел. Ондай ешкім-ешкімнің тілін алмайтын жұрттың бөтеннің
зорлық-зомбылығына тізе қосып қарсы шығуы еш мүмкін емес.

            Кирилов қараптан-қарап алақанын
уқалап мөз болып қалды. Пәлен күннен сіркесі су көтермей жүрген кісі кенет
иығын тіктеп серпіліп шыға келді. Қайда барса да, қасынан тастамайтын Петр
Дьяковқа жол сандықтан башқұрт рулары қоныстарының схемасын алдырып, алдына
жайып, қызыл көрген қаршығадай төне түсті.

            Жер-көктегінің бәрін картаға
түсіріп жүрмесе басы ауыратын әдетіне басып баяғыда Ор бойына аттанарда Уфада
ұзақ жатып мына схеманы өзірлеткені қандай жақсы болған! Онда башқұрттың қай
руы қай жерді мекендейтіні екжей-текжейлі көрсетілген. Қай рудың қанша ата,
қанша тармақтан тұратыны, олардың қалай жайғасқаны бәрі есепті. Содан бір
аңғарып тұрғаны - башқұрт рулары араларына бөтен ешкімді сіңірмей
ұлтан-ұлтанымен бұтін отыр. Әр жер-әр жерде ғана башқұрттардан жер жалдап алып
егін салып, қарағай кесіп кәсіп қылып жүрген мешерлер, тептерлер, бобылдар
кездеседі. Бұндай тұтас отырған ну қалыңға тұмсық батыру қиынның қиыны.
Сондықтан ел табанын ыдыратпай болмайды. Қазіргідей ел аяғы үзеңгіде жүрген
ереуіл кезде руды руға айдап сала алмайсың. Тархан атағын жою - рулық ынтымақты
жоюдың басы ғана. Ол ірі-ірі тайпалардың ауыз бірлігі мен тұтастығына
көпе-көрнеу нүқсан келтіреді. Тайпалық ынтымақтан гөрі рулық ынтымақты, рулық
ынтымақтан гөрі аталастық ынтымақты қолдап, күні кешегі қалың елді бөлшектей
бермей болмайды. Ол үшін бұрынғыдай әр рудан бір-бірден ғана би ұстамай,
аталастық құрамына қарап, бірнеше би ұстау керек. Сонда би бимен, ата атамен
тайталасып, рудың да мәні кетеді. Оның үстіне билерді өмір бойы билікте
қалдырмай, белгілі бір мерзімге сайлап қояды. Мерзімі өткесін басқа би
тағайындалады. Би бұрынғыдай тегіне қарап емес, қара басының қасиетіне қарап
іріктелінеді. Сонда еті пысықтардың бәрі биліктен дәметіп, бірін-бірі өздері-ақ
мүйіздеп береді. Бүйтіп тайпа ру-руға, ру ата-атаға ыдырайтын күн туса, олардың
арасына кез келген кірме тастай батып, судай сіңіп кете алады. Әлгіндей бобыл,
тептер, мешерлерді солай сыналап кіргізіп көбейте берген жөн. Олар жеткілікті
мөлшерде көбейіп алған кезде, жалға алып отырған жерлерін басыбайлы өз
иеліктеріне алып берген дұрыс. Сонда ғана мына өлкені ен жайлап, емін-еркін
жүрген ызғындай елдің арасында ызы-қиқы іріткі туады. Сонда ғана олар
көлденеңнен килігіп тұрған бұларды ұмытып, өзді-өздері қырқысып кетеді. Бұларға
да керегінің өзі - сол. Олардың қайта қауымдасуына еш қандай жол беруге
болмайды. Ол үшін башқұрт атаулы бас қосатын жиын-тойдың бәрі қатаң шектелуге
тиісті. Бұзақы ниеттерін дін арқылы өткізіп, дін арқылы ұйымдасып жүрмеулері
үшін ауыл сайын қаптап жүрген ақ сәлделі молдаларға тыйым салынады. Даруға
сайын бір-бір ахун ғана қалдырылып, оларға ел арасында Мүхамбет дінін таратуға,
жаңа мешіт, медресе салдыруға рұхсат етілмейді. Башқұрттардың бұзақы қылықтары
өзге керші жұрттарға да тарап кетуі мүмкін. Оның да алдын алған жөн. Қазақтар
мен қалмақтардың қазір бұларға жұлдыздары қарсы. Башқұрттардың емін-еркін
араласып тұратындары - Қазан татарлары. Қазан татарлары бұларға қарағанда
әлдеқайда сауатты, әлдеқайда діндар. Мұндаи бұзақы жұртты ондай көзқарақты
жұртпен жең ұшынан жалғастырып қоюдың тиімсіз жағы көп. Сондықтан башқұрттардың
Қазан татарларымен қыз алып, қыз берісулерін үзілді-кесілді тоқтаттырмай
болмайды...

            Кирилов тым қиял қуып бара жатқанын
байқап, кілт тоқтап, аңтарылып тұрып қалды. Анадай жердегі темір керуетіне
барып сылқ отыра кетті. Шынтағын керуеттің басына шанши қадап, жағын таянып
әлдеқайдағы бір нысана нүктеге қадалып ап, ұзақ ойға шомды. «Иә, бұның бәрі -
қолға алуын бүгін алғанмен нәтижесін ертең беретін келешектің шаруалары. Ал,
тап қазір қайтпек керек... Ұланғайыр башқұрт даласын бықсытып тұрған мына көк
тұманнан қалай арылмақ керек...».

            Әлде бір уақыттарда барып орынынан
атып тұрып, манадан бері оның ауызына қарап үнсіз отырған Дьяковқа төбеден
түскендей дүрс еткізіп ойда жоқ сұрақ қойды.

            - Осылардың қолдарындағы қарудың
санағы алынып па еді?

            - Алынған. Бірақ, Орға аттанар
тұста алынған. Кирилов Дьяковқа «Не деп тұрсың?» дегендей тесірейе қарады.
Хатшы жігіт оның мына қарағанына төтеп бере алмай:

            - Одан бергі қақтығыстарда олар
біраз олжа түсіріп алғанға ұқсайды. Бірақ, оның есебі алынған жоқ еді,- деп
қипақтады.

            Кириловтың әлгінде ғана шәйдай
ашылып, шоқтай жайнап қоя берген отты жанары лезде қайта сенді.

            - Сонда... сонда...

            Тағы да ерсілі-қарсылы сенделіп кетті.

            - Башқұрттардың қолдарындағы мылтық
түгел жинап алынып, бұдан былай қару асынып жүрулеріне қатаң тыйым салынуы
керек.

            Петр Дьяковтың қаламы жорғалай
жөнелді.

            Екі қолын артына қайырып ап
алшаңдай басқан Кириловқа тоқтау жоқ.

            Уездегі ұстаханалардың бәрі
жабылады. Қаладағы ұсталардың ел арасына шығып кәсіп құруына рүхсат берілмейді.
Башқұрт жерлерін жалға алам, сатып алам деушілерге керекті жағдайлардың бәрі
жасалады. Бұл ережені бұзғандар не дарға асылады, не Сібірге айдалады.

            Сосын Кирилов басын омырауына
жығып, ұзақ сенделіп жүріп алды.

            Әлгінде ғана жаздырғанын Петр
Дьяковқа дауыстатып оқытты.

            - Әр башқұрт қыстағында шағын-шағын
әскери қамал салынып қарулы күзет қойлатынын қос!

            Дьяков қағазына қайта үңілді.

            Кирилов иығын қайта тіктеп алды.
Иә, рас, қаттылау. Бұндай шартты башқұрттардың қабылдай қоюы, қабылдай қалса
да, орындай қоюы неғайбыл. Бұдан да сол қабылдамағандары, орындамағандары
керегірек. Ондай жағдайда үкіметтің қаруға жүгінуден басқа амалы қалмайды.
Қаруға жүгінсе, мынау итірқылжың тезірек бітер еді де, бұл өзінің орта жолда
тоқтап қалып тұрған баяғы шараларына қайта кірісер еді. Не де болса, ендігі
әңгіме тұсында бұл екі шонжардың алдында ешқандай ымыраға келмейді. Оларға
салсаң мынау жанжалдың уытын уақытша қайтара тұрғандарының өзі қыруар шаруа
тындырғандай боп көрінуі мүмкін. Ал бұған ойға алған шаруаларын ойдағыдай
орындап шыға алуы үшін ол жанжалдың уақытша бәсеңдегені емес, біржолата
үзілді-кесілді тынғаны қажет.

            Екі шонжар бұл жолы Кириловтың
айтқанына қарсы боп жатпады.

            Кирилов декабрьдің басында әлгі
жаңа ережені бекітіп қайтуға Петербургке аттанды.

            Кирилов Петербургтен әрі қуанып,
әрі мұңайып қайтты. Қуанғаны - ол Мезелинскіден аттанбай жатып, Ноғай жолындағы
башқұрттар қайта қимылдай бастапты. Ру басылары аманатта қалған ел әуелі
абыржығанмен артынан: «Найзамыздың ұшын бәрібір қандадық. Орта жолда кідіріп
енді опа таппаспыз. Кіл жайсаңды қырыңпа тоқтышақтай қылғынта көгендеп
тастағаны анау. Бізді де жарылқай қоймас»,- депті. Оның үстіне өлкенің
болашақта қалай биленетіні жайлы жаңа ереже де құлақтарына жетіп жатса керек.
Оны істеп жүрген - Кириловтың адамдары. «Аманатқа ұсталып қалған билерге келіп-кеткендер
көп. Солардың құлағына жайлап жаңа ереженің жай-жапсарын құя беру керек. Ол
үшін осындағы қызметте жүрген татарлар мен башқұрттарды пайдаланыңдар»,- деп
қатты тапсырып кеткен. Енді, міне, Мензелинскіден ұзап шықпай жатып-ақ,
шапқылап жасырын хабаршылар келе бастады. Ноғай жолындағы бүліктің шарпуы көрші
Қазан, Сібір жолдарына да тие бастапты. Тевкелевті Екатеринбург барып, Ор
бойындағы қалаға керек деп жиып алынған құрал-саймандары тиелген керуенге Ай
өзенінің бойында Құлеке батырдың жігіттері тиісіп ілгері басқызбапты. Орта
жолдан Верхнояицкіге қайтып оралуға мәжбүр болыпты. Отрядтың онда да бабы бола
қоймапты. Адамдардың азығы, көліктің жемі таусылып бара жатқан соң қайтадан
жолға шығыпты. Азынаған ала қыста құла дүзде өзер ілбіп бара жатқан оңаша
керуенді жалаңдап отырған бүлікшілер қайдан аман жіберсін! Өлтіргендерін
елтіріп, тірі қалғандарын ауыл-ауылдарына таратып әкетіпті.

            Бұны естігенде Кирилов
бұрынғысындай бірден қанына қарайып, қалшылдап ала жөнелген жоқ. Үстіндегі
бурадай қалың тонының түбіті бұрқырап сыртқа шығып тұрған өңіріне иегін көміп,
үн-түнсіз бұйығып ойға батты. Айтпап па еді, бәлем... Бұл жалба тымақтар пәтуа
тауып қайдан тыныш отырсын. Салады әлі дүрбелеңді... Тәк-тәкпен қайтарамын деп
тәсіл қойсып отырған немелер енді қайтер екен?.. Жә, бұлары, бір есептен, дұрыс
бопты. Бірақ, Ор бойындағы қаланы айтсайшы! Әлге дейін құрал-сайман жетіспесе,
ондағылар да не бітіріп, қарқ қыла қойды дейсің... Шіркін, заман тыныш болғанда
ғой, ендігі талай шаруаны бітіріп тастамайтын ба еді!

            Соны ойлағанда өне бойын әлде бір
бейжай дәрменсіздік билеп, алқымына ащы бірдеңе іркіліп қалғандай, көкірек түсы
қыжылдап алып қоя береді. Осының бәрі мынау қатыгез тағдырдың басқа ешкімге де
емес, бұған тап статс-советник Кириловтың езіне жасап жатқан көпе-көрнеу
тәлкегіндей. Қайсы бір май бөкселердің жұмсақ креслода мажыра боп манаурап
отырып қиялына қашқан талай бәдік ойлары оп-оңай жүзеге асып жатады. Ал, бұның
алдын ала әбден елеп-екшеп, қапысыз ойлап-пішкен жоспарының бәрі оп-оңай желге
ұшады. Неткен қырсығы арылмаған жан еді! Қалай бұлтарса да, иті қырын жүгіреді
де тұрады.

            Қыстыкүнгі бұлыңғыр жолдың сол
бұлаңытқан қалпы. Кирилов тонының жып-жылы жағасын тұре көтеріп, тырс-тырс тұяқ
дүсірі мен сыр-сыр шана дыбысына құлақ тосып, сұлық отырды да қойды. Кенет көзі
ілініп барады екен... Қарсы алдында аяқтары мәймиген нөзік диванда алшайып
императрица ағзам отыр. Қорғасыннан қүйғандай осынша ауыр бөксені мына бір
ерекше әлекей-күлекей әдемі жиһаздың сынып кетпей қалай көтеріп тұрғанына
таңырқаған Кирилов қапелімде жағын аша алмай, алдияр тақсырға жаутаң-жаутаң
қарай береді. Патша бұның қысылып отырғанын сезіп, күлімсірей тіл қатады. «Иә,
хәл қалай? Көгершінім? Баяғы жоспарларың жүзеге асып жатыр ма?» Бұл не дерін
білмейді. Алдияр тақсырдың күлімсіреген жанары сол жып-жылы қалпы. Тек әуелей
қараған құж-құж қоңқақ тұмсығы ғана әлдебір астамшылықтан сес бергендей.
Жарықтықтың, расында да, Петр ағзамға үқсайтын жерлері көп екен. Ол да
бірдеңеге қатты ызаланғанда, не қатты ренжігенде де тұмсығын тап осылай тым
әуелетіңкіреп жіберуші еді. Императрица солай отырды-отырды да, бір күрсініп
қойды: «Жарайды, келген шаруаңды айт!»- деді. Бұл қолындағы пакетті ұсынады.
Патшаханым анадай жердегі ағаш тағанның үстіндегі жылтырақ қайшыны алып,
пакеттің сыртын байлаған ақ лентаны шорт кеседі. Ішіндегі Румянцев, Татищев
үшеуі қол қойған қағазды алып оқиды. Өз көзіне өзі сенбегендей қайта оқиды.
Сосын біраз уақыт өзімен өзі боп тағы да үнсіз отырады. Кенет диваннан көтеріле
бере, шойырылған белін ұстап, мықшйып тұрып қалады. Ентіге сыбырлап тіл қатады:
«Көгершіндерім, бұларың қалай? Ол бұзақылардың күннен күнге бастарыңа шығып
бара жатқандары анау. Ал, сендердің ұсынып отырғандарың мынау!»

            Императрицаның мына сөзін естіп
абыржудың орнына, қуанып кеткен Кирилов көптен көңілде жүрген өз пікірін
айтқалы ақтала бергенде, түкірігіне шашалып қалады.

            Өз даусынан өзі оянып кеткен
Кирилов жан-жағына көз салса,- қабырғасын пәлен қабат жылы киізбен, оның
үстінен түбіті жалбыраған аң терісімен қырық қайтара қаптаған жылы күйме.
Сығырайған әйнектен сыртңа көз тастаса - сол баяғы шетсіз-шексіз қарлы дала.
Тым әріректен түнерітіп орман қарауытады. Құлағына сыр-сыр шана тысыры мен
топ-топ тұяқ дүсірі келеді.

            Кирилов тағы да ойға батады.
Шынында да, патша бұған не дер екен?

            Мынандай қызыл шұнақ аязда жер
түбінен ат сабылтып барғанда ішегінің қырындысына дейін түгел ақтарып неге
айтып бермейді? Неге анау күні үшеуі қол қойған қағаздың көлемімен ғана
шектеледі. Соншама неден жасқанады? Башқұрттардың бұл аттап шықпай жатып істеп
жатқандары әлгі! Астанаға жеткенше әлі қандай сойқан салатындарын кім біліпті?
Оларды бүйтіп құтыртып қоймай, тезірек тезге салу керек!- деп неге айтпайды?
Басқаны былай қойғанда, Ай өзені бойындағы әлгі бассыздықтарын неге желеу
етпейді? Ол бұзықтардың сазайын неге сөйтіп тартқызбайды?!

            Кирилов Петербургке барғанша сол
ойына белін бекем буды. Барған бойда ешқайда аттап шықпай, әлгі ойларын қағазға
түсірді.

            Көзін ашып-жұмып селқос тыңдаған
Остерман:

            - Жарайды, тастап кет!- деді.

            Кирилов Мензелинскіде жазылған
жобаны емес, кеше Петербургте жазылған өз пікірін ұсынды.

            Содан январьдің он біріне дейін
сарай тарапынан тырс хабар болмады. Он бірі күні вице-канцлерден шақыртушы
келді.

            Остерман үйреншікті әдетімен
өңменінен өткізе тесірейіп бір қарады да, қолына шиыршықтап оралған бір парақ
қағазды ұстата салып, доңғалақты арбасын үнсіз сырғытып абажадай кең залдың
әлдеқандай бір жеріне сіңіп жоғалды.

            Алақтап қалған Кирилов ауызын ашып
та үлгере алмады. Төрт жағында мелмиген төрт қабырғадан басқа ештеңе жоқ
екеніңе әбден көзі жеткен соң барып, қолындағы қағазға үңілді. Аяқ жағындағы
«Анна» деген төрт әріпке енді жете бергенде, қарсы алдында сығырая қарап
отырған Остерманды көзі қайта шалды.

            Кириловтың беті ду етіп қызарып
кетті. Императрица ағзам оның дербес пікірін түгелдей мақұлдапты. Бүлікшілерді
аяусыз басып жаныштауға рұқсат етіпті.

            Өз көзіне өзі сенбей алақтап тұрған
Кириловқа вице-канцлер малынған қызғылт шапанының жеңінен қылтиып өзер шығып
тұрған бүркіттің жеміндей қан-сөлсіз сұп-сұр, сұп-суық қолын ұсынды. Сосын
астындағы доңғалақты арбасын тез-тез сырғытып өлде бір жаққа тайып берді.

            Қанша тосса да, Остерман сосын қайтып
көрінбеді. Кенет қапталдағы айлапат есік сықырсыз ашылды. Еріні шиедей
албыраған жалбыр шаш жігіт қаладай тістерін түгел ақситып күліп тұр. Бұл -
аудиенцияның біткені.

            Кирилов тәр жаққа бұрылып, басын
иіп тағзым етті де, жалбыр шаш жігіттің соңынан ілесті. Алыста жүріп, әбден
елеп-екшеп саралап алған не бір ойларын ешкімге айтып бере алмастан, қайтадан
піанаға отырды.

            Келген шаруасының тап бұйтіп тез
біткеніне қуанар-қуанбасын біле алмады. Қуанбайын десе - арманына жетті.
Қуанайын десе - тіптен оңай бітті. Ең болмаса істің жәй-жапсарын тәптіштеп
сұраған ешкім болмады. Шіріген байдың қол жайған қайыршыға еш қиналмастан бір
сөлкебай ұстата салғанындай қылып басы-көзге қарамастан рұқсат ете салды. Ондай
оңай рұқсаттың түбінде сұрауы болса жарар еді. Егер бұл мынау бір парақ қағазды
жол-жөнекей желге ұшырып алса, артынан: «Орындалды ма?» деп ешкім
тексермейтіндей. Сонда бұның пәлен жылдан бері армандап келген  шаруаларының бәрі өзінен басқа ешкімге қажет
еместей. Сонда императрица алдияр үшін де бұзақы көшпенділердің
бұғалықталып-бұғалықталмағанында, жапан түздегі қыруар байлықтың
игеріліп-игерілмегендігінде тұрған ештеңе жоқ болғаны ма?! Ол үшін де бәрібір
ме...

            Кирилов өз-өзінен құлазып қалды. Бір
кезде жыларман боп қоштасқан астана да аз жылда жат боп кетіпті. Петр тұсындағы
үріп ауызға салғандай сүп-сүйкімді шап-шағын жазғы сарайды Бирон шектей
шүбалтып үзартып қайта салғызыпты. Нева проспектісіндегі сәнді палаталардың
ара-арасында қайдағы бір жатаған үйлер қаптап кетіпті. Патша бағындағы
күні-түнгі думан тыйылған. Сап түзеген карусельдер құлазып бос тұр. Петербург
жақында ғана өлік шығарған үйдей тып-тыныш. Аузын баққан, басын баққан бір
адам. Жақындаса күйе жұқтырып алатындай алыстан бас изеседі. Олардың елдің
шетіндегі, желдің өтіндегі Бұлардың не бітіріп, не тындырып жатқанында ешқандай
шаруасы жоқтай. Бәрінін көзі, құлағы, есілдерттері тек патша сарайында. Ондағы
бір-бірімен тірескен Бирон, Миних, Остерманның қайысының қайтып кетерінде. Қырым
ханының Портада жатқанын естіп, түстікке шеру тартып аттанған Минихтың ол
жақтан қалай оралатынында. Әрі ғалым, әрі сәуегей Крафт гороскоп ашып: «Біз
жеңеміз!» депті. Анна Иоановна да сол Қырым жаққа елеңдеп отырып, бұл апарған
ұсыныстың ар жақ - бер жағын ойламастан, қол қойып, құтылғанша асыққан түрі бар
сияқты.

            Астананың өз күйбеңі өзінде. Қалған
Россияны қаран су алып жатса да бәрібір. Бір-бірінің жағасына көрсетпей
жармасып, бір-бірін аяқтан көрсетпей шалып, алыс-жұлыспен ғүмыр кешіп жатқан үш
неміс шонжарының үшеуін де жақтырмайтын орыс ақ сүйектері өзара арақ үстінде
күңкілдесіп, өз демдеріне өздері тұншығып жүрген жайлары бар сияқты. Оларын
сезіп жатқан патшалары да, ұғып жатқан халықтары да жоқ тәрізді.

            Ондай күңкіл-шүңкілдің үйытқысы
Артемий Петрович Волынский екен. Ұзақ жылдар бойы Астрахань мен Қазанда өзі
патша, өзі құдай болып қалған неме ұлығы мен шонжары көп Петербургты қарадай
тарсынып, аласұрып жүрсе керек. Кабинет-министрліктен дәметіп, ішінен өлердей жек
көретін Биронның қойынынан кіріп, қонышынан шығады деседі.

            Мұндай тұман мен бықпырт өсекке
белшесінен бөгіп бықсып тұрған шерменде астана алыстан алабұртып келген
Кириловтың өрекпіген көкірегіне мұздай су тамызып, басып жібермесе, тасытып қайтарған
ештеңесі жоқ.

            Астанадан жермен-жексен боп
аласарып шыққан Кирилов Орал тауларына неғұрлым жақындай түскен сайын солғүрлым
айдындана берді. Ішінде ат басындай алтын жатқандай жол сандығын қасынан бір
елі жырақтатпай, шынтағының астына таяныш қып келеді. Әлденеше рет сыңғыр
еткізіп ашып, ішіндегі анау күні Остерман ұстатқан бір парақ қағазды
қайта-қайта оқып шықты. Оқыған сайын әлгінің әр бір сөзі салмақтана, маңыздана
түсті. Оқыған сайын күні кеше астана көшесінде сүмпиіп жүрген сыпайы статс-советник
иығын керіп маңғаздана түсті. Мензелинскіде бұның келуін тосып, екі көздері
төрт болып отырған екі шонжардың алдында абыройы бір асып қалатын болды. Қатардағыдан
көтерілген қара таяқ басымен императрицаға айтқанын өткізді.

            Таж иесінің пәрменін талқыға салып
жатуға енді жағдайлары қайсы?! Қыстың көзі қырауда жып-жылы баспаналарын, жайлы
орындарын тастап құла түзге әскер шұбыртып, қалай аттанып кеткендерін өздері де
білмей қалар. Бұл тіпті сол жорықтың алдында жазылатын бұйрықта не айтылатынын
да күні бұрын ойластырып, ішінен қырың қайтара қайталап әбден пысықтап келеді. «Қарақшыларды
тырп еткізбей шырқ айналдыра қоршап тастап, өздерін бала-шағаларымен,
мал-мүліктерімен шашау шығартпай, түп-түгел қамауға алу керек. Үйлері сол бойда
өртеп жіберіледі. Ереуілге қатысқандары тегіс дарға асылады. Былайғыларын
қараптан-қарап бастарымен қайғы болатындай қып, көздерін қорқыту үшін олай
етпей болмайды. Ереуілге қатысқандардың еркек жағы Сібірге жер аударылады,
әйелдері, балалары, қыздары ішкі қалаларда тұратындардың малай керектеріне
жалшылыққа таратылып беріледі. Сөйтіп, бұзақы жұрт тұқымтеберімен түгел
құртылып жіберіледі».

            Петербургтен шыға бере ойына
оралған осы бір сөздерді іштей қайталаған сайын тұла бойы қыз-қыз қайнап, бурадай
қара тонның жағасын кейін қарай серпе түседі. Енді Мензелинскіге жеткенше,
төбесін қаралай көкке тигізгелі тұрған сол бір тарихи сәтті көзімен көргенше
асығып бақты.

            Бұны Петр Дьяковтан басқа қарсы
алған тірі жан болмады. Кириловтың тау жығатындай болып келе жатқан көңілі сылқ
түсіп басылды да қалды.

            Гүжілдей әндеткен күбі самауыр кеп
кірді. Шай екеуден-екеу оңаша ішілді. Апырай, сонда Румянцев бұның астанадан
қашан шыққанын әлі естімегені ме? Әлде барған шаруасының жай-жапсарын өзі келіп
баяндар деп бастықтығын бұлдап жатқаны ма екен?!. Ендеше, тоса тұрсын...

            Құдайға шүкір, жан-жақтан ат тұяғы
жиіледі. Жан-жақтағы жал басынан қылт-қылт шаң көрінгеннен-ақ Әбілқайыр бір
тоғайып қалып отырады. Баяғыдай емес, бұл иліксе де, илікпей кекірейе түсетін
шіреншек ауылдардың азайған үстіне азайып бара жатқаны байқалды. Соған анық
көзі жеткенде, өз төңірегіндегі топты бір жаңалап алды. Бұрынғы: «Мықты болсаң,
бізсіз аттап көрші, кәні!»- деп кеудесіне нан пісіп, қақырайып жүретін азулы
аталардың бір қатарын алысқа серпіп тастады. Ондай астам көкірек ауылдар
қолғабыс жасағансып жүріп, қол жаулық қылып ала қойғысы келеді. Айтқандарымен
ғана жүргізгісі келіп, жан алардай жел-кеңнен төніп тұрып алады. Ондайлардан
құтылып қалатын осындай түс. Бүкіл ұлыстың ауызы өзіңе қарай жаппай бұрылған
түс. Осындай кезде оларға көрсеткен нұқайына қалған қазақтың қыбы қана түседі. Кеше
ғана өзіңмен қырбайы жүрген ауылдардың өзі саған дегенде іштері жылып шыға
келеді. Сенен көрген баяғы қатымырлықты сенен көрмей әлгілерден көреді. «Барлық
пәле сол сұмпайылардан. Өз іргемізден басқа жерге тамшы тамбасын деп тілейтін
мысық тілеу сұмырайлар былайғыға қиянат жасағаннан басқа ештеңені білмейді. Хан
алдияр қай қара шаңырақтың астында не болып жатқанын қайдан білсін, мыналардың
сөзіне сенеді. Осылардың көзі құрымай заман түзелмейді»,- деп кіжінумен жүрген
жұрт: «Иә, құдай, әділдік бар екен ғой!»- деп қуанады. Сен де ел алдындағы
біраз ұятыңды әлгі «қара беттерге» артып салып аршылып қаласың. Жаңадан
жиналған төңірек ойда жоқта ойдай бақытқа тап болғандай бар жандарын салып
бағады. Сен үшін отқа да, суға да түседі, жаманатқа да барады. Олардың қолымен
де талайды желкесінен нұқып, талайдың көзінен шұқуға болады. Олар да
ондай-ондай еңбектері өтіңкіреген сайын еркелікті күшейте түседі. Ақыр аяғында:
«Тек қана біздің айтқанымызбен жүр!»- деп талтайып тұрып алатынды шығарады. Алғашында
оларын байқамағансып, айтқандарын қыла бер. Семіздікті қой көтергенмен,
еркелікті адам көтере алмайды, есіре бастайды. Еркелік есерлікке ұласпай тұра
алмайды. Еркелігін көре алмай жүрген керпейіл жұрт есіре бастағанын көргенде:
«Шоқ, шоқ!»- деп қуаныса жөнеледі. Сәл нәрсесін шиге шаншып ел арасына жаяды да
отырады. Сен де асықпа... Ел алдында әбден өз қадірін өзі түсіріп болған кезде
маңыңнан бір жола аласта... Жұрт оны баяғыдан бергі есіртіп қойғаныңды әп-сәтте
ұмытып: «Айтпадым ба! Хан ие әділ ғой! Ақылсыз неме ақымақтығын көрсетіп алған
ғой. Көрген бойда қуып шықты ғой»,- деп лепіріседі.

            Астамсыған адамдарға істелген сол
нұқай астамсыған ауылдарға да істелуі керек. Елді тегіс риза қылу еш мүмкін
емес. Оның бәріне әділ болып, бөріне бірдей қарасаң да өкпелейді. Бәрі де:
«Еңбегімізді елемеді. Басымыз-ды басқалардан оздырмады»,- деп жер тапсынып шыға
келеді. Ондай өңшең қоңторғай жұртпен ештеңе бітіре алмайсың. Сондықтан
біреулерді ішке тартпай болмайды. Сонда тек оларды ғана емес өзгелерді де
ынталандырасың. Біреулері: «Осы абыройымнан айырылып қалмайын»,- деп тырысады. Екіншілері:
«Мен де анаған ұқсап, абыройға жетер ме екенмін»,- деп тырысады. Ынталылар
көбейгенмен ынтымақ көбеймейді. Сенің біраз жүгіңді сол ынталылардың өздері-ақ
жеңілдетіп береді. Астамсыған талай неменің сол ынталылардың пыш-пышының
өзімен-ақ дымын құртуға болады. Бірақ, жаныңа бір жолатып алма. Жолаттың екен,
қашан өз абыройын өзі теккенше жаныңнан шығарма! Әйтпесе, құр бекерге
екпелілерді көбейтіп аласың. Биліктің - өкпе-бопсадан үлкен жауы жоқ. Өкпе-бопсадан
қашсаң, жаныңдағы жандайшаптардың санын көбейтпе. Аз жандайшапты ақырына дейін
маңыңнан шығарма. Сонда былайғы көптің өкпесін сол азғантай жандайшап
арқалайды. Азғантай жандайшаптың әлгіндей асқан-тасқаны болса. Аяма...
Аласта... Сенің соған дейінгі күнаңның көбін солар арқалап кетеді...

            Билеуші басыңмен өзіңе астамшылық
жасаған адамдарды аластатудың да қыбын таба білу керек. «Қайтейін, өз обалың
өзіңе!»- дей алатындай кезде ғана ондай шешімге баруға болады. Сонда ғана ол
ішінен қанша піссе де, ешкімге барып, шағына алмай, өзінен-өзі жым болады. Өзіңе
өкпелегенше, оған сен өкпелеген бол!» «Сенген қойым сен болсаң, семіздігіңе
болайынның» кебін кигіз.

            Ал тап сондай астамшылық көрсеткен
ауылдардан тіптен абай бол. Олардан құтылу үшін әуелі жан-жағыңа қара. Өзіңнің
досың қанша екен? Олардың жауы қанша екен? Өзіңнің досыңның санына оның жауының
санын қос. Оған жөй әншейін қызық құмар көлденең жұрттың желігін қос. Соның
бәрі жабыла кеп сенің шашбауыңды көтеріп кетердей болса, қапы қалмай қимылдап
бақ. Қимылдағанда да қатты қимылда. Сені ауызымызға қара деп астамсыған
немелерді, ауыздарына қарамақ түгілі саған ауызы енді қайтып жете алмайтындай
қылып қимылда. Сонда оларды табалаушылардың құдайы береді. Олар өздері ғана
желігіп қоймай жұртты да желіктіреді. «Айтпадық па, әділдік бар!» - деп
желпініседі. Қай кезде де әділдіктен қағажу көріп жүргендер көп болады. Соның
бәрі қуанады. Астамсығандарға қара тобырдың «алақайынан» асқан соққы жоқ. Есеңгіреп
қалады. Ондай желігіп қалған жұртты ұзақ желіктіріп қойма, желігін басар айла
тап...

            Қазір осының қай жағынан қарағанда
да, Әбілқайырдың асығы алшы түсіп тұр. Көп аталы ауыл баяғы орыс елшісі
келгендегі дәнданайдың тұсында бұған көрсетер құқайын көрсетті. Артынан көртке
артқан жүктей біресе олай, біресе бұлай қисаятын бастағы дәурен тағы түзелгенде
ондай есірікке жасар кеңшілігін жасады. Соны түсінгендер кеш қалмай тұрғанда
естері кіріп қайтып үйірін тапты. Ал сонда да тәубаға келмей, әлі күнге дейін
бұған қырын қарап қисаятындарға енді кешірім жоқ.

            Олар осы тұста да бой көрсетіп
жатыр. Сауын айтқан Балпаш балаларына хабар бермегендері - оларды
менсінбегендері, «Неге біздің басымыздан аттап, қалмақ шабар жорықтын бас
ноқтасын аға баласы әлімнің басқа атасы құрығандай, қайдағы кетелерге
үстатады»,- деп бұған қитықтанғандары.

            Қитықтанғандар қитықтанып жата
берсін. Қайтадан шақырушы бармайды. «Сендерсіз де соңымдағы шаңымның мол
болатын түрі бар. Аттансаңдар да, аттанбасаңдар да - өздерің біліңдер»,-
дегендей тоңторыс рай байқатады. Бірақ, жаудан түсер мол олжаның шеті көрініп
тұрғанда керіліп-созылып үйде тыныш жататын қазақ бар ма? Қалғандар кенеліп
жатқанда ол қайтып қалыс қала алады?! Бөрік киген қазақтың бұл дүниеде
дәметпейтіні бар ма?! Өзінше екінші бөрік кигеннің қолы неге жетсе, мен де
қолымды соған жеткізем деп тыраштанып бақпай ма?.. Бұлар қашан аттанып кетпейінше
бүгінге дейін бүлк етпей жатқан талай дөңнің үстінде бұрқыраған шаң көрінер. Жау
шапқандай қызыл өкпе боп далақтап келе жатқандар әлгіндей сыбағадан құр қалып
қоям ба деп қорқып келе жатқандар... Келсе келе берсін... Өз аяғынан салақтап
келгендердің табатын абыройы белгілі.

            Уәделі күн келгенде хан майханасын
тастап, анада Жәнібек жетелеткен күлін көкке мініп қосындарды аралады. Жәнібек
пен Бөкенбайға еріп келген Орта жүздің арғын, керей, қыпшақ, уағының он мыңы -
бір қосын. Ту ұстары - атақты шақшақ Жәнібек батыр.

            Кіші жүздің үш арысынан жиылған он
екі мың - бір қосын. Ту ұстары - атақты Бөкенбай батыр. Сауынды кетелер
айтқанмен, туды Бөкенбайға берді. Өйткені жоқтап бара жатқан жоқтары -
жетірудікі. Жыртып барар жыртыстары - жетірудікі. Ендеше ту да солардың қолында
болу керек.

            Мұғажардың екі алқабын шірей
толтырған екі қосын да барын салып бағыпты. Екеуінің де өңдері қату. Әсіресе,
астарына өңшең меңсіз қара ат мініп, қарашашақ ту байлап, қарына да қара таңып,
шатыры мен жолым үйлерін де қарамен жауып, найзаларының сабын қараға бояп,
терлік пен тоқымды да қарадан салып, қабақтарын шарт түйіп алған жетіру қолы
сонадайдан на-зарыңды жығып назырқатып тастайды. Иір мойын Есет жараған үлектей
күркілдеп қарауындағы елдің екі аяғын бір етікке тығып бақты. Баяғыдан торығып
қойған ұлы қайта тірілгендей болып тұрып, қайтадан ғайып болғанының ызасын
басылса, осы жолы басып қайтпақ. Елдің алды-артының жиналғанын тосқысы келмей:
«Шұбырта беріп қайтеміз. Осы қолдың өзі де жеткілікті емес пе!»- деп аттанып
кетуге асығып тықырши береді. Оған қашан көрсең де жеті қат жер астынан енді
шығып тұрған Мәдідей түксиіп, қабарытып қарауытып жүретін табын Бөкенбайды
қоссаңыз, жетіру қолының жағдайы айтпай-ақ белгілі. «Жауды тезірек көрсетші!»-
деп жаланып тұр.

            Жетірудан кейінгі желігі күшті қол
кетелердікі. Жиеннің жыртысын жыртып шыққан «Дөйт!» ұрандылардың бұл жолы
сөздері де дөйт, өздері де дөйт. Аттың жақсылары да соларда ма деп қаласың. Бауырын
тартып, сауыры күліңдеген кіл жарау. Алды Атыраудың пұшпағына ілігіп қалған
ауыл ғой. Арасында суыннан да тұқым жоқ болмас. Мөлтіл көктер көп екен. Қол
басылары Алтайдың астында да соның біреуі мөлтеңдейді.

            Бұрын қолдың алдын бермейтін
шектілер бұл жолы алдарына дау иесі жетіру мен сауын айтқан кетелерді салыпты. Қай
тарапқа шығарларын білмей көп толғанғандықтан ба екен, баяғысындай айбынды
емес. Мінген аттары да бірі боз, бірі торы - ала-құлалау. Батыр сұлтан
қарауындағы қосынның салтанатымен шаруасы болмағандай. Өз басын аптап-күптей
берген бе қалай?..

            Бай ұлының қолының алдына беріш пен
адай жарыса шығыпты. Жау беттегі немелер осы қазір қиқулап тарта жөнелетіндей
емініп тұр. Мұндағылардың көздерінің жылты басым. Іргелерінен тұртпектеп
отырғызбай отырған дұшпанды күллі қазақ боп жапырып тастағанға олар қуанбағанда
кім қуанады!

            Кіші жүз қолы қара құрым. Кіші жүз
қолы айырықша аптығып тұр. Бірақ ат міністерінде, ер-тұрмандарында,
жарақтануында Жәнібек қолындағыдай бірден көзге түсетін бір өңкейліқ салтанат
жетіспейді. Ноқтасын біреуге ұстатып, енді оның қас-қабағын үнсіз баққан
үлгі-тәртіп жағы да кемістеу. Әр ата, әр ру өзі көзге түскісі келіп жағаласып
тұр. Ала-құла ат мініп, ала-құла жарақтанғандықтан ба, сан жағынан Орта жүз
қолынан көбірек болғанмен олардан айбынды көрінбейді.

            Ал Орта жүз қолы бұның анадағы
көргенінен гөрі де жүтына түсіпті. Өңшең баран мінген қалың қол өздері
жайғасқан кен алқапты алыстан қарағанда жауар бұлттай түнертіп жіберген. Қақ
маңдайдағы Жәнібек мінген шаңқан боз сол қара бұлтты қақырата тіліп жарқ-жарқ
ойнап келе жатқан найзағайдай. Онмың жан бірдей ат мініп, бірдей киініп, бірдей
жарақтанған соң не жорық! Көптікке бір өңкейлік қосылғанда одан асқан айбар
болмайды екен! Ертең қалмақтардың қалай қарайтынын бір алла білсін! Ал қазір
Кіші жүз сарбаздарының кезі тегіс соларда. Олардың жалт-жұлт қимылдары мен
жарқ-жұрқ қару-жарағына таңдайларын қағып, бастарын шайқайды. Сардарлардың
қабақтары салбырай түскен. Шамасы, қызыққандарынан гөрі қызғанғандары басымырақ
білем.

            Қызғанса қызғансын... Бұл қазақ әуелі
басқа біреуден бірдеңені көріп, соған іші қыз-қыз қайнамай тұрып іс қылмайды. Кіші
жүздің көп ноқта ұстарлары, басқа жұрттарды былай қойғанда, тап іргесіндегі
Орта жүзде не болып, не қойып жатқандарына қарамай, бір-бірімен иық салыстырып,
бір-бірінен озғанына мөз болып жүр. Аталы ауылдардың басшылары: «Біз түшкірсек,
бәрі жәрекімалла» деп масаттанып кеткен. Қарауындағы елдің, соңындағы қолдың
абыройын ойлаудың орынына, өз көкіректерін көбірек күйттейді. Ондай даң
көкіректіктің неге әкеліп ұрындыратынын көрсін, күйінсін, бастарын түссін!

            Мұндай жорықтардың көптен кетіп
жүрген есеңді қайтарып, алдыңа олжа салып берумен қоса, жан-жағыңа көзіңді
түсіріп, жұрттың неден озғын, өзіңнің неден кенде екеніңді ұғынуға да септігі
тиеді.

            Қақақулап атқа қонған ауыр қол
қазақ шебінен шыға сала қан майданға кірісіп кетті. Қой қоздатып, түйе
боталатып, жабағы жүн қырқып, өздеріне ырғалып-жырғалып жатқан қалмақ, түрікмен
ауылдары ойда жоқта ала шаңның астында қалды. Қазақтардың Жайыққа жеткенше-ақ
алды малға толып болды. Жайыққа жеткенше-ақ қоржын арқалап, түйе жетелеуден
басқаға қолдары артылмайтын күйге жетті. Бейуақ ұрынып, еңсере тиген қазақтарға
ешбір тайшы тетеп бере алмай, ала топырдың астында талан-таражға ұшырап
қалғандары қала берді, ал жан дөрмен бас сауғалағандары Еділге қарай жөңкілумен
болды.

            Қазақтардың бұл шапқынына іштей
қуанғандары да жоқ емес. Еділден арғы нуға марқұм боп кеткен Аюке мен қазіргі
Дөндік Омбының ақтылы қойы мен құлалы жылқысы емін-еркін кенеліп жатқан-ды. Ол
сүбелі қоныстарға қалған тайшылар қанша қызыққанмен ар жағындағы Астраханьдағы
орыс әскерінен тайқақсып жақындай алмайтын. Жайықтан бергі қуаңда баяғы ақтабан
шұбырындыдан есін жиып әлденіп қалған қазақтардан бәрібір тыныштық болмайтынын
біліп болған немелер не де болса, Еділді сағаламаққа көңілдері ауып отырған-ды.
Ақ патшаның ұлықтарына да: «Біздің керегіміз болса, Дөндік Омбыға жасағаныңды
бізге де жаса»,- деп қол жаймақ еді. Кезекпелеп тиісіп жүдетіп бара жатқан
құдайдың қуаңшылығы мен қазақтың шапқын-шылығынан солай құтылмақ еді. Ондай
қиқар ойдағылар мына сүргінді пайдаланып көздерінің құртын тескен құнарлы
өлкелерге қуана-қуана көшіп алды. Ондай тайшылардың бұлар малына тиіссе де,
жанына тиіскен жоқ.

            Ал оған түсінбей қасарысқандары нағыз
қансоқтыға ұшырады.

            Қыжылды қайнатып барған «қырық
қыршынның» анық хабарын ешкім айтып бере алмады.

            Шона Добыны біреулер: «Оның өз
ажалынан өліп қалғаны қашан! Моласы сонау Басқұншақ жақта»,- деп азар да безер
болса, біреулер: «Ол - тірі. Оны ақ патшаның өзі қанатының астына алыпты.
Жоңғар қонтайшысының құрығынан алыс болу үшін Кубань жақта жүрген көрінеді»,-
деп соқты.

            Қазақтан түскен тұтқын балалардың
жағдайынан ешкім ештеңе білмейді.

            - Шона Добының бұл жаққа қашан
асқанын көрген ешкім жоқ.

            - Соңына қанша қол, алдына қанша
мал салып келгенін де ешкім әңгіме қылып көрген емес.

            - Өзі қашып-пысып зорға құтылып
отырып, қайдан тұтқын жетелеп жүрсін!

            Көбінің ауызы соған саяды.

            Тек Дөндік Омбыға кесек атқаннан
басқа ештеңе ойламайтын қиқарлары ғана:

            - Ондай көп тұтқынды Дөндік Омбы
көзі қиып қайдан өлтіре салсын. Хиуаның саудагерлеріне айдатып жіберген шығар.

            - Иә, хан қолға түскен қазақтарды
Астраханьға барып келе жатқан саудагерлерге сатады екен деген қаңқу көптен бар.

            - Ендеше - ол балаларды Хиуа мен
Бұхардың базарынан іздеу керек.

            - Бұл гәптің анық-қанығын Дөндік
Омбы мен, тірі болса, Шона Добыдан басқа ешкім білмейді. Солардан сұрағандарың
жөн.

            Сондай үмітіңді біржолата
үздірмеген ұйтқымалы лақаптар болмағанда, ырғалып-жырғалып үлгерген қазақ қолы
Жайықтың бергі жағасынан-ақ қайтатын еді. Әлгіндей әрі итеріп, бері жық
әңгімелерді естіген Есет пен Алтай: «Дөндік Омбының ұлысын шаппай қайтпаймыз»,-
деп өзеуреп болмады.

            Жайшылықта кеңк-кеңк күліп кең
жүретін иір мойын Есет қисық ағаштай қиқарланып:

            - Дау иесі мен болсам, жау иесі де
мен. Қандықол қарақшының іргесіне келіп тұрып, алдыма мал толды екен деп, кері
қайтып жүре бере алмаймын. Өйтуге Ақмаңдай жанымның тірі болса көз жасынан, өлі
болса үрейінен қорқам. Жолдарыңды бөгемеймін. Ал бірақ өзім мына гәптің бір
ұштығын шығармай тұрып, кері қарай ат басын бұра алмаймын,- деді.

            Әуелден соның қайғысын желеулетіп
келіп отырып, енді өзін жаңғыз қайтып тастап кете аларсың!

            Көнуге тура келді.

            Жер қайысқан қалың қол көлденең
аққан Ақ Жайықты қақ тіліп әрі өтті. Жылқының қартасындай Нарын құмның
қатпар-қатпарын қанша тінткілемегенмен Дөндік Омбы таптырмады. Ол Қап тауы
жақта Құм езені бойында жатыр десті. Орыстың қол астындағы өлкеге өйтіп кеулеп
кіріп кетуге жүрек қайдан дауаласын!

            Тағы да абыржу, тағы да аңтарылыс. Тағы
да күйіп-піскен Есеттің түксиген қабағына қарап үнсіз телміріс.

            - Ендеше осы Еділ мен Жайық
арасындағы ен маңда Дөндік Омбының өзі болмаса да, соның көзі бір тұқым жоқ
дейсің бе! Иә, жиені, иә күйеуі - біреуі бар шығар. Кімі болса да, менің
Ақмаңдайжанымнан садақа кетсін. Қанжығама байлап ап, ауылдан ауыл қоймай
аралатып, ит аяқтан ас ішкізіп, ит қорлықты көрсетіп жүріп өлтіремін. Қанға
қан, жанға жан!

            Есеттің айтар осыдан басқа сөзі
жоқ. Бет ауызындағы көк түктің бәрі сабаудай-сабаудай боп самсап көтеріліп
алған. Ауыз ашқан жұртқа бурадай арп-арп етеді. Айтқанына құлақ аспасаң, кім
болсаң да, тарпа бас сап, таптап өтуге шақ тұр. Әншейінде бір сөзін екі
айтқызбайтын Бөкенбайға да қиқайып құлақ аспай қойды. Көзінің қарашығы көміліп,
оның орынындағы алақандай екі жапырақ қызыл ет бөрінің азу тісінен енді
ажыраған жаңа жарақаттың орынындай жалп-жалп етеді.

            Салбырай түсіп кеткен сала құлаш
өндіршегі сыртқа тамбай, ішке саулаған жасқа шылқып толып тұрғандай қалш-қалш
етеді.

            Мал танитын қазақтар мұндай жанықас
мінезді тұлыбынан айырылып тағаты таусылған нар түйеден көруші еді. Олар да
осылай қара көрсе, қарадай сүйкеніп, қақшып еткісі, таптап өткісі келіп
тұратын. Есет те алдына барған адаммен амандаспай екі тізесін құшақтап ап,
жуандығы білектей қыл арқанды қарш-қарш асап, қайзалай шайнап отыр.

            Намыс пен қайғыдан мұнша пұшайман
болған батырды сабасына қайтып түсіруді біле алмай бастары қатқан Әбілқайыр,
Жәнібек, екі Бөкенбай енді жан-жаққа шолғыншы шаптыра бастады. Бұған дейін мал
алса да, жесір алмай, адам олжадан алдарын бос ұстап келе жатқан-ды. Солай
еткендеріне іштей тәуба етіп отыр. Әйтпесе оларды Есет әлдеқашан турап тастаған
болар еді. Арқалы батыр ауық-ауық:

            - Қайран Ақмаңдайжаным-ай! Артында
ызғындай елің, арыстандай арпылдаған әкең қалғанда не көрдің? Сұраусыз кеткенің
бе?- деп ақырып-ақырып қояды.

            «Ұйықтап жатқан дүлейді оятып алып
ек! Мынау біреудің басын жұтып, қара қанына шашалмай тұрып, ашуын басар емес
қой!».

            Осы ойда отырған төртеу кеткен
шолғыншылардың алғашқысының төбесі қылт еткенде не істерлерін біле алмай
есеңгіреп қалды. Сорлатқанда қалмақ ханының баласы Қалдан Норбының ұлысы осы
маңда екен. Астраханның түбіндегі Қызылжарда соның ауылы отыр дейді: Жуықта
түрікменнің бір бегінің қызын тағы алып, жас қатын қызықтап ауылында жатыр
дейді.

            Мынаны естігенде төртеуінің көзі
тас төбелеріне шоршып-шоршып шыққандай болды.

            Мәссаған, безгелдек! Қалмақ ханының
баласының қанын арқаласаң, ақ патша арқаңнан қаға қоймас. Мына жорық орыс
патшасының өзімен жағаласқа айналып кетіп жүрмесе не қылсын!

            Не де болса құтырынған үлектей
айналасына ақ көбігін атып отырған Есетті қапысыз Қалдан Норбының төбесінен
түсірсең, іс насырға шапты дей бер.

            Әбілқайыр әбден дал болды. Мұны
естісе, ақ патша башқұрттан кейін көз қырына өзін алар...

            Жәнібектің да басы қатты. Әу баста
осы әңгімеге жел берген өзі еді. Дегеніне жеткендей болған. Жайықтан арғы сар
далаға жылқың мен түйеңді айдап әкеле, шалқайып жайғаса бер. Енді соның бәрі
көз ұшыңнан бір-бір ұшып жүрмесе не қылсын!

            Екеуінің жағдайын түсінген табын
Бөкенбай:

            - Сендер осы арадан қайтыңдар.
Есеттің қасында мен қаламын. Алтай да кете алмас. Норбының ауылын біз шабамыз.
Ақ патшадан дау шықса, жауабын өзім беремін. Сендердің тілдеріңді алмаған
боламын. Кек қуып келген болып, Ақ патшада шаруам жоқ. Әбілқайырда шаруам жоқ.
Қалмақ өлтірген бауырымның жазықсыз төгілген қанының жоқшысы боп келдім деймін.
Орыс патшасы ел араздығына араласса бір жөн, пенде араздығындағы шаруасы қанша!
Еңгезердей батырдың қара талақтанып алған шарадай бетін көріп тұрып Жәнібек
оның мынау жүйелі сөзінің өзіне келісе алмады.

            - Жоқ, оның болмайды. Сендерді
мұнда тастап, біз анда елдің бетін қалай көреміз?! Онан да сен барып тентек
батырды алдарқата тұр. Біз тағы да қабырғамызбен кеңесіп көрейік,- деді.

            Әбілқайыр мен Жәнібектің бар
тапқаны: астыртын жәукем қол жіберіп, Қалдан Норбыны тұтқынға ап, Жайықтан әрі
өткізіп, түрікпен арасына асырып тастау. Ол жақтан Қап тауындағы әкесімен,
Астраханьдағы орыс әкімімен хабарласып үлгергенше, бұлар елдеріне қайтып та
оралады: «Бұған көнбесе, бізден жақсылық күтпесін!»- деп айту қатты тапсырылды.

            Жәнібек бұл істі өз мойынына алды. Мұндай іш
астарды Кіші жүз қолынан ешкімге білдірген жоқ.

            Екеуі енді Есетке келді.

            - Саған қояр шартымыз бар,- деді.

            - Айтыңдар.

            - Айтсақ, қазір Қалдан Норбының
ауылын шабамыз. Бірақ ханзаданың өзінен басқа ешкімге тиіспейміз. Оны да қашан
әкесінен хабар болғанша қол жүмсамай тірі ұстай тұрамыз. Оған көрсететініңді
әлгі қырық қыршынның ажалына әкесі Дөндік Омбының араласына анық

көзіміз жеткенде барып
көрсетесің! Осыған көнесің бе?

            Есет бұтындағы жарғақ шалбардың
тізесін тісімен қайзалап дар-дар жыртып, басын бұлғаңдатып біраз отырды да:

            - Атам Тамаға абырой таптырған нар
тәуекел ғой. Тәуекел! Мен де көнейін. Қорқаудың күшігі қолыма түссе, я
Ақмаңдайымның, я одан қалған тұяқтардың бір хабарын шығарып берер,- деді.

            Қызылжардағы екі мың үй бес күн
үдай қазақ қолының қоршауында тұрды. Ешкімді одан аттап шығартпады. Ешкімді
оған қарай жібермеді. Екі мың үйдің тілі шыққан адамдары кезек-кезек тергеуге
алынып жатыр. Қалдан Норбының қайда құрығанын ешкім білмейді. Жеті-сегіз күн
бұрын осында жүргенін бәрі көріпті. Қашан кетті, қайда кетті - онысы
ешқайсысына мәлім емес.

            Қалдан Норбының қатын-баласы да
ештеңе біліп-жарымайды. Жеті-сегіз күн бұрын бір топ түрікмен келіпті де,
апақ-сапақта әлдеқайда алып кетіпті. Қайда алып кеткендері белгісіз.

            Есет өз бармағын өзі шайнап отыр.

            - Қайда құрыды дейсің. Келер. Ең
болмаса анау құшағына енді кірген қаншығына оралар.

            Екі мың үйдің жаны неше қайтала
тергеліп-тексерілді. Олардың айтар жауабы - әлгі. Есеттің түйер пәтуасы -
жаңағы. Бес күн бойы солай.

            Бес күн бойы осы отырыс отырыс. Есет
Әбілқайыр мен Жәнібектің оңаша кеткенін жақтырмайды. «Мынау төбесі озған төре
мен алды толған арғын нағып екеуден-екеу пыш-пыштаса береді. Шықпасын қасымнан!
Қалдан Норбы келгенше осылай отырсын омалып! Бұл қоршаудан қазақ та, қалмақ та
ешқайда аттап баспасын! Шықты екен - көк найзамның ұшы сендердің
кеңірдектеріңде!»- деп ежірейді.

 

            - Жә, болды, бауыры өлген, баласы
өлген жалғыз сен бе екен! Отыр жайыңа!..

            Бөкенбайдың қату дауысы барқ ете
қалды. Орынынан атып тұрып әр өрімі білектей дойырын алып қараптан қарап
теңселіп қанына қарайып отырған күйеу баласына төніп жетіп барды.

            - Балаң өлсе, біреудің өтеуіне
берген нең бар? Жалпақ елді жайрата шапқан жаудың қанжығасында кімнің қатыны,
кімнің бауыры кетпей жатыр. Ел қанжығада кете жаздағанда түсірмеген еңсеңді
бүгін түсіріп не қара басып отыр?! Доғар әрі былшылды! Норбы бес-алты күннен
бері қаңғырып жүр дейсің бе? Барған шығар анау ақ патшаның әкіміне! Қарауындағы
елді саған талатып қойып, орыстың да қолына бұйен байланып қалмаған шығар. Ертеңді-бүгін
ақ алмасын жарқылдатып казак-орыстар да жетер. Сонда мына еліңді босқа қырғызып
қоясың ба? Сенің кегің елде емес, Дөндік Омбыда ғой. Тірлік болса,

онымен де сөйлесерміз. Ендігі
қиқаңыңды тыңдамаймын. Қайдағы бір шұнақ қалмақтың басы үшін екі арыстың
боздағын зеңбірекке жем қылатын жайым жоқ. Орныңнан тұр!! Атыңа мін! Мінбесең
буып әкетем!

            Иір мойын Есет төбесінен төніп
тұрған Бөкенбайға алая қарады.

            - Қайдағы шұнақ қалмақтың басын
айтасың! Ақмаңдайжанның кегі қайда? Қанды қол қарақшысының аты шығып тұрғанда
да, сұрауы сұралмайтын ол кім еді? Ауызың барып қалай айтып тұрсың, Бөке!

            Бөкенбай қолындағы дойырды лақтырып
тастап шығып жүре берді. Оң жақ босағада үн-түнсіз отырған Алтай бір ышқынып
қалып, екі бұйірін таянып теңселіп қоя берді.

            - Жоқ, бұлай кетпеймін. Мынау екі
мың үйдің еркегін түгел қырамын. Қара қанын қасықтап тұрып ішкізем.
Ішпегендеріңнің ауыздарыңа жығып салып құямын. Ойбай-ау, шүлдір қалмақты бүйтіп
жыққанша жығылғаным жақсы еді ғой. Құлағыңды ұрайын қамыс құлақ, бауырсақ құлақ
қайда жоқ! Біздің ауылда да айғыр кісінеп, қошқар мекіреніп жатқан жоқ па? Бұларсыз
да көбейер. Ақмаңдайдың жолында қан төкпей аттанар болсақ қолдарыңда өлем! Алдарыңдағы
мал мен дүниені айдап апарып анау көк теңізге ағызып жіберем!

            Есет теңселгенін қалт тыйды. Ауызы
толы қыл-қыбырды табалдырықтан асырып бір түкіріп тастады.

            - Қараң қалсын бәрі де! Ақмаңдайжан
енді жоқ болғаны ғой. Ғайыптағының жыртысын жыртамыз деп тірінің обалына
қалмайық. Алтайжан тұрегел! Нағашым Балпаштың аруағынан айналайын! Сөгілген
қабырғамды

бұтіндедің ғой! Ал, мен
тоқтаттым. Жүрістеріңе мен дайын.

            Төбесімен шаңырақтың
күлдіреуіштерін шатыната сындырып атып түрегелді.

            Манағыдан бері үнсіз тұрған
Әбілқайыр табын Төлебайға сырттағы Бөкенбайды шақыртып алып:

            - Жықтырыңдар анау екі мың үйді! Тірі
лағын, өлі пұшпағын қалдырмай, жым-жылас кешіріп ала жүреміз. Дөндік Омбымен
Қалдан Норбыға тұқым-тұяқ керек болса, Ақмаңдайдың анық хабарын шығарып берсін
де, қайтарып алсын. Елшілікпен бітсе, жөні сол! Жаушылықпен алғысы келсе,
жағаласты сонда салармыз. Жеті ру ішінде талай ханымы, талай ханзадасы бар
мынау екі мың үй,-

сенің олжаң! Не істеймін
десең де, ешкім қолыңнан қақпайды. Ақмаңдайдың я өзінің, я балаларының хабарын
шығарып бергенше аманат қылып ұстап тұрам десеңдер, ағайын оны құптайды. Бұл
екі мыңның жолындағы дауға қамшыны бір салысамыз, жауға - найзаны бірге
сұғысамыз. Олжаның билігі сендерде болғанмен, ауыртпалығын осы тұрған екі арыс
бірге кетеріседі. Ал көш жөнге! Түс жолға. Көшіңнің алдында Жәнібек, артында
өзім болам!- деді саңқылдап.

            Көкжал Есеттің бет-ауызындағы көк
сабау түктер жығылды. Құлайтын жардай түнеріп тұрған Бөкенбай-дың қара талақ
беті күреңітті. Сымдай тартылып сырбаз тұрған Жәнібектің көзі бір жалт етіп
ханға қарады. Басын изеді. «Ақыл таптың!»- деп қуанғаны еді. Анадайда бар-жоғы
белгісіз боп оқшау ожырайып тұрған Батыр сұлтан «Уһ»- деп ұртын томпайтты. Екі
иінінен өзер дем алып тұрған көпшіліктің дендері жайылып қоя берді. Бір-біріне
жымыңдай қарасып, жамырай тарасқан ығы-жығы жұрт екі мың үйге беттеді.

            Манадан бері салбырай төніп тұрған
тымырсық бұлттың арасынан шатыр-шұтыр найзағай ойнады.

            Дария беттен лүп етіп жел есті.

            Бармақтай-бармақтай бадана тамшылар
ойнақтап қоя берді.

            Екі мың үй қалмақ ығы-жығы жылап
жатыр.

            Жиырма екі мың әскер ыржың-ыржың
күліп жүр.

            Артынып-тартынған ауыр қол бесін
ауа найқала басып жолға түсті.

            Сол жолғы жорықтан талай байдың
үйірінің саны артып, келесінің қатары көбейді.

            Сол жолғы жорықта талай тақыр
кедейдің іргесіне тықыр, қазанына бүлкіл бітті.

            Сол жолғы жорықтан талай бәйбішенің
қолы ұзарды.

            Сол жолғы жорықтан талай сұр
бойдақтың қойыны жылынды.

            Сол жолғы жорықтан соң талай баланың
нағашысы қалмақ болды.

            Сол жолғы жорықтан соң талай
ауылдан «ақ сұқсырдың балалары», «қалмақ енем балалары», «бес қалмақ», «төрт
қалмақ» дейтін тармақтар тарады.

            Көптеген тұқымның онсыз да шарадай
беттері одан әрі жалпайып, онсыз да шығыңқы шықшыттары одан әрмен шығынып
кетті.

            Батыстан балпаң басып оралған
Әбілқайырды Нияз сұлтан мен Мырзатай тықырши тосып отыр екен. Айтқандары:
башқұрттар әбден ашынып алған; патшаның жағындағылар, патшаға қарсылар болып
ірге ажыратып, екі бөлініп алған ел бір-бірінің жағасына жармаса бастаған;
бұндай қиямет-қайым жағдайда олардың өз бас көтерерлеріне басу берер түрлері
жоқ; ара ағайынның араласы керек.

            Әбілқайыр ағасы мен балдызының мына
сөзіне құба қалмақты шапқанынан бетер масаттанды. Неге екені белгісіз: алақаны
мен табаны бірдей қышып қоя бергені. Бұл не қылған олжа? Бұл не қылған жол?
Соны ойлағанда бозбала жігіттей жүрегі ала бұртып қоя береді.

            Арада жарты ай өтер-өтпесте іңір
қараңғыда:

            Кеш жарық,- деп Мырзатай аттады.

            - Ассалаумағаликүм.

           

Созалаңдаған тағы біреу тағы
аттады.

            Балдызы ағасы базардан келгендей
ыржаң-ыржаң етеді. Соңындағы созалаң кісі төрге озуға батпағандай иіліп тағзым
етті.

            Оң жаққа кеп жайғасқан Мырзатай:
«Нағып тұрсың?»- дегендей алая қарап, төр жағынан орын ұсынды.

            Жалбағай тымағының маңдайын түсіріп
жіберген бейсаубат қонақ:

            - Иә, бісмілла!- деп Мырзатай
керсеткен орынға озды.

            Басындағы жалбағайын сосын барып
алды. Кенересі биік татары-тақияның жиегінің сыртынан қалқиып шығып тұрған
қалқан құлағы мен жұдырықтай өндіршегінен таныды - Алдарбай. Сақал-мұрты аппақ.
Самайтүгі де аппақ. Өзі де сілтіге салған сүйектей боп-боз. Жүріс-тұрысында да
баяғы батылдық жоқ. Кібіртік. Созадаң. Бір нәрседен әбден соққы жеп, басымен
қайғы болған адам ғана осындай болса керек. Бірақ бұл ана жылы Мәмбет мырзаны
ертіп әкелгеніне қарағанда ақ патшаның алдында жағдайын түзеп алған кісі сияқты
еді ғой. Әлде аурудан тұрды ма екен. Айтпақшы, ол мына дүрбелеңнің тұсында қай
жаққа шықты екен? Әрине, ақ патшаның жағында шығар. Әйтпесе, баяғыда жер
түбінен аяғы салақтап, басын қатерге тігіп босқа жүрді дейсің бе? Петербордан
да ырғалып-жырғалып қайтты дейтін. Баяғыда Сейіт көтерілісі тұсында бұнымен екі
ортада жүріп талай рет ереуілшілер мінетін ат айдап әкеткен. Талай рет жандары
қысылған жерде Бекенбай екеуіне келіп көмек алған. Жас кезінде Әбілқайыр да осы
Алдарбайдың айтқанына еріп, Сейіт көтерілісіне араласқан-ды. Кейін көтеріліс
жеңілгенде біраз ереуілшілерді өз ұлысында ұстап, құба қалмақ пен қара
қалмақтың арасында шұбырып жататын керуендерді тонатқаны бар. Олардың ақтығы
кейін қарақалпақ арасына сіңіп, бұдан көз жазып қалған-ды.

            Әлі күнге бір-бірінен көз жаздырмай
келе жатқан осы Алдарбай. Баяғыда бұның елшілігін екі рет Петербургке апарып
қайтқан да осы болатын. Ол кезде баяғы атқа мінген алау тақым кезіндегідей
ширақ еді. Жер түбіндегіні айтпай біліп отыратын сұм еді. Қашан да үсті-басы
осылай қақпан қарап қайтып келе жатқан аңшыдай қурап жүргенмен, қайын жұртына
келген күйеудей аяғын арқайын көсілмей, сызылып отырғанмен көкейінде талай
қызыл құрттың басы шошайып жататын. Бұл жолы да қандай оймен келгенін кім
біліпті. Мырзатайды сағалаи келгеніне қарағанда, анада Нияз екеуі барғанда
бұлармен сөйлескен болды. Нияз екеуінің сүйек бітісі, тері қондырысы бір-біріне
ұқсайды. Нияз бұндай емес. Лапылдақ, лепірме, жаңғалақ. Ал мынау найза
бойлатпас сұм, ауызына берік, иненің көзінен өтердей тіпті ширақ. Ол - ылғи
терлеп-тепшіп, апырып-жапырып жүретін қызыл кеңірдек. Ал мынау терісі сүйегіне
жабысып қурайды да жүреді.

            Хан одан не сұрарын білмей отыр. Башқұрт
арасындағы жағдайды онсыз да біледі. Бірден келіс сұраса, әдепке сыймайды.

            Алдар да ңабағының астынан сынай
ңарап қалған.

            - Иә, Алдарбай мырза, әлей болсын! Сөйлей
отырыңыз,- дей салды.

            Алдарбай сараң шәугімнің шүмегіндей
сыздыңтатып отырып біраз жердің басын шалды. Бұның қышыған жерінен түскісі
келгендей сөзді анау Самарадан бастады. Былтыр бұның елшілері барып келетін
Керел (Кирилов) мырза жуырда өкпе аурудан дүние салыпты. Оның басқарып келген
мәккамасының аты өзгөріпті. Бұрын «іспедей» (экспедиция) аталса, қазір
«кәмесей» аталыпты. Кәмесейге «нәшәндік» болып Тәтәш1 мырза келіпті. Бұған
дейін Орал тауында ашылып жатқан кендерді қазатын сондай бір қасқа маңдай ұлық
барын білетін. Өзін қазаң, башқұрт, қалмақтарға кеңшілікпен қарайды, жолап
кетсең ата-тегіңді, жер-судың атын сұрап, желімдей жабыса қалады деуші еді. Патша
ұлықтарының алдында айыпты боп қалған түздіктерге араша түседі деп еститін. Енді
сол Төтеш мырзаның «кәмесеге» бастық болып келгені мынау кейінгі жылдары тым
қуырылып бара жатқан қытымыр дүниенің қайтадан кеңиін дегені шығар.

            Алдарбай ханның бұл ойына мырс ете
қалды. Құп-қу мұртының қақ ортасы бір бүлк ете қалды.

            - Іспедейдің кәмесейге айналуы сол
істің насырға шабайын дегені. Іспедей мынау біздің жерлеріміздің асты-үстін
тіміскілеп, іске татитын бірдеңелері бар болса, тасып әкету үшін жіберілсе,
кәмесей елдің құлқын барлап, кімнің бұзық, кімнің түзік екенін анықтау үшін
құрылып отыр.

            Талайды естісе де, мұндайды
естімеген хан аңырып қалды. Сонда қалай олар кімнің бұзық, кімнің түзік екенін
қайдан біледі?

            1 В. Н. Татищевтың бұрмаланған аты.

            

            Қу башқұрт, бұның көмейіндегі
сауалды танып қалжыңдай бір жымиып қойды.

            - Әуелі өздері білетін түзіктерді
жинап алады. Содардан кімнің бұзық екенін сұрады. Айтпасаң: өзіңді де
(іүзықтарға апарып тіркейді. Айтсаң: «Сол бұзықтарды қасыңа әскер ертіп барып
өзің ұстап бере ғой»,- дейді.

            Бұның манадан бері басы жетпей
отырған таудай тауқыметі ауылдың желкесіндегі жел төбеге желіп шыққандай қандай
оп-оңай!

            - Сені бұзықтарға қосты ма,
түзіктерге қосты ма? Алдарбай тағы да мырс етті! Мына башқұрттың танауына құрт
кіріп кеткеннен сау ма?!

            -Түзіктерге.

            -Е, бопты ғой онда...

            Әбілқайыр башқұрт биінің қайдағыны
қайдан біліп жауап беріп отырғанына таң қалса, қасындағы балдызы Әбілқайырдың
қайдағыны қайдан біліп сұрап отырғанына таң қалып отыр. «Ханда қырық кісінің
ақылы бар деген осы-ау...»

            Алдарбайдың жұқа танауы тағы бір
қусырылып қайта кеңіді.

            - Түзіктерге сенен басқа кімдер
қосылды?

            - Сіз танитындардан Таймас бар,
Көсемше бар, Оразай бар, Қыдрияс, Шима, Отжаштар бар...

            - Олар нағыл деді?

            - Неғыл десін? Соңдарына бір-бір
сап солдат ертіп ел аралап кетті. Көтеріліске қатысқандарды ұстап береді.

            - Ал сен ше?

            - Мен, міне, мұнда келіп отырмын
ғой.

            - Сонда немене... Қашып жүрсің бе?

            - Солай десеңіз де болады.

            Ханның манағыдан бері алабұртып
отырған жүрегі бір түрлі басылып қалды. Сонда да сөздің қазасынжібергісі
келмей:

            - Ал әлгі ұстап апарғандарға Тәтеш
мырза не істеді?

            - Сайман1 мырзаға апарып
тапсыртқызды.

            - Онысы кім тағы?

            - Жандарал... Патша әскерінің
бастығы...

            - Ол әлгілерге не істейді?

            - Бәрін істейді - атады, асады,
суық теңізге, Іргебекке2 айдатады, қатын-баласын казак-орыстарға жалшылыққа
таратып береді.

            1                    Соймонов.

            2     
Балтық тенізі жағасындағы Рогервик қамалын айтып отыр.

            

           

           

           

           

            - Олардың құлдыққа кісі сатпаймыз
дейтіні қайда?

            Сатпайды... Тегін таратып береді...
Және де олар есіктегі кісілерін құл демейді, малай дейді, қызметші дейді...

            - Бұл жолы Алдарбай емес Әбілқайыр
мырс етті.

            - Сонда қайтпексің?

            - Сізге келіп отырмын ғой...

            Әбілқайыр шаралы көзін бір төңкеріп
Алдарбайға бұрылды.

            Алдарбай Мырзатайға бұрылды.

            - Тамыр, менің мініп келген атымды
керме ағаштан әкетіп, кеп атқа қосып жіберсең қайтер екен? Біреу-міреу танып
қалып жүрер...

            -Иә, сөйіт... Өзің таңертең соқ,-
деді Әбілқайыр қосарланып.

            Алдарбайдың сөзінің боталы ауылға
тап болған жылқы құйрығындай неге келте боп отырғанын хан енді аңғарды. Көлденең
көзден қаймығып отыр. Оның үстіне Мырзатай секілді барып кел, шауып келде
жүрген немелерге сенуге болмайды. Олардың ауызына сөз тұрмайды. Айтқысы келіп
айтпайды, мақтанғысы кеп айтып қояды. «Біздің пәленшекең бәрін біледі ғой»,-
десең, білетінін де, білмейтінін де судай сапырыстырып соға береді. Қазақ
арасымен майлы қасықтай араласып қалған қу неме соны ойлап отыр ғой...

            Оңаша қалғасын Есекей баласы Алдар ашылайын
деді. Анадағы Нияз бен Мырзатайдың айтқандары рас екен. Ел екі жарылған. Біріне
бірі оқ атып қырылып қалар түрі бар. Ара ағайын шықпаса, өздігінен бітісе қояр
түрі жоқ. Алдарды жіберіп отырған ереуілшілерге бас болғандардан өзір қолға
түсе қоймаған Қылмақ Абыз, Жүніс Ысмайыл баласы, Жақып Қосаш баласы, Жиянқұл
Үсеке баласы, Қарабас Өтеп баласы, Жолай Сарболат баласы секілді билер
көрінеді. Әбілқайырға: «Қазір мұсылман баласында одан беделді ешкім жоқ.
Қырылып жатқан қарындас халыққа ара тұрмай ма? Ақ патша оның сөзін жерге
тастамайды. Өзі келіп бірауыз тілдесіп, бітімге жүрсін»,- депті. «Әбілқайыр бас
тартса, басқа амалымыз жоқ, Қарасақалға ат шаптыруға мәжбүр боламыз»,- депті.

            - Қарасақалы кім?

            - Сұлтанкерей?

            - Ол кім Қырымның мырзасы ма?

            - Жоқ, ңара қалмақтың тайшысы.

            - Тайшы... Ол қалай Сұлтанкерей
болып жүр.

            - Сұлтанкерей болып жүрген баяғы
өзіңіз шайқасатын Шона Добы Жаңа қонтайшы өлім жазасына кескен жерден қашып
кетіп, қүба қалмаққа сіңіпті. Оны ақ патша өз қамқорлығына алып: «Қап тауы мен
Қырымдағы мұсылмандарды тыныштыққа шақыра алсаң, қонтайшыдан кегіңді алуға
жәрдемдесем»,- депті. Шона бүгінде өз дінінен безініп мұсылман болып алған.
«Баяғы Шона өлді, енді басқа адам боламын»,- деп Нарын құмның бір жерінен мола
салыпты. Тайшы Шонаның жатқан жері осы. Ол - енді жеті қат жердің астында. Мен
енді Сұлтанкерей атанып, қажы боламын»,- деп, Мекеге барып, баяғыдан бергі
күнасынан арылып қайтыпты. Күллі мұсылман қадір тұтып, төбесіне көтеріп жатқан
көрінеді. Қап тауындағы, Қырымдағы мұсылмандарды аралап: «Мен барда қам
жемеңдер. Түрік сұлтаны да, ақ патша да сөзіме құлақ асады. Пайғамбардың жасыл
туының астына жинап, мұсылмандардың Жоңғардың қонтайшасында кеткен кектерін
қайтарам. Жоңғар тағының заңды иесі менмін. Тағыма қолым жетсе, жоңғарларды да
пайғамбар жолына қаратамын»,- депті.

            Әбілқайырдың құлағы елең ете қалды.
Көзіндегі әлгі бір ақшыл жылт-жылт жым болып, бұның ауызына телміре қапты.

            Сұлтанкерейді құндыздай сақалына
бола көрген жұрт Қарасақал атап кетіпті. Мұсылман халықтарының барлығының
тілінде де сайрап тұр деседі. Сол Қарасақал ақ патшамен бітімге отырыпты. Ақ
патша оған Русияның мұсылман жұрттарының көмегімен жоңғар тағына отыруына
жәрдемдеседі. Ал Қарасақал оның есебіне түрік сұлтанын ендігәрі орыс шебіне
тиіспеуге көндіреді.

Сөйтіп кешегі тайшы бүгін
өзін мұсылмандардың қамқоршысымын деп жар шашып жүрген көрінеді.

            - Һм...

            - Башқұрт ақсақалдары іргеде отырып
Әбілқайыр қол ұшын бермесе, біз жер түбіндегі Қарасақалға ат шаптырамыз десіп
отыр.

            Түлкі сылаң Алдар би осының бәріне
езінің еш араласы жоқтай бейтарап әңгімеледі. Мұның жауабын тосып қылғынбады
да.

            Әбілқайыр ертеңіне Алдарды
аттандырып тұрып:

            - Ақсақалдарыңа сәлем айт... Көп
ұзатпаспын... Хабар езімнен болар,- деді.

            Алдарбай:

            - Хош! Көріскенше күн жақсы!- деп
атына қамшы ұрды.

            Мына сығыр не деп кетті? Ертегінің
Алдарындай жылмиған неменің әңгімесінің өтірігі қайсы, шыны қайсы?

            Қайдағы бір төбе шашыңды тік
тұрғызар сойқан хабарларды ауыл-үйдің өсегіндей жүрдім-бардым айта салады. Ал
сосын әлгі сұмдығына сенеріңді, сенбесіңді біліп көр...

            Қалмақ сапарында алдынан қырық құбылып
шыққан да отырған Шона Добы әңгімесі енді былайша ұйытқыды. Оны өлді дегендері
етірік болғаны ма? Басқұншақ жақтағы мола астына арам өлген тоқтышақ көмілген
жәй әншейін темпек боп шыққаны ма? Ал енді күллі мұсылманның қамқоршысы
пірәдарға қол көтеріп көр!.. Бәрін айт та, бірін айт. Ресей қарамағындағы күллі
мұсылманға оп-оңай ие болып шыға келгенін айт. Қап тауындағы мұсылмандар
мойындаса, Қырымдағы мұсылмандар мойындаса, Еділ бойындағы мұсылмандар
мойындаса, түріктің сұлтаны, Мекенің хадиі мойындаса, іргедегі башқұрт та
құлдық ұрып ат сабылтса, қақ ортадағы қазақ қайда қалушы еді! О да құлынша
құлдық ұрып шыға келеді де! Көбі бұның үш арысқа ортақ хан болам деген дөмесін
болдыртпау үшін қаңғып жүрген қалмақ түгілі қаңғалақтап ұшып бара жатқан
қаңбақты ұстап алып, төбесіне қоймас па...

            Мына башқұрттар соны біліп жіберіп
отыр. Жаңағы Алдар соны біліп келіп отыр. Бұл да бір жағынан қорқытқаны, бір
жағынан ескерткені. «Мұсылман дүниесін түгел безіндіріп жібергің келмесе, жең
ұшынан жалғас»,- дегені. Хиуа, Бұхардың дінбасыларының ана жылдары не
істегендері жақсы белгілі. Енді іргедегі башқұрт безінсе, құдайды бірде боқтап,
бірде жақтап жүрген қазақтар да теріс айналып қағынып шыға келулері мүмкін... «Ал,
шақырған екенсіңдер, келдім»,- деп жетіп барса, ар жағындағы орыстың не
дейтінін кім білсін! «Біресе қол астымыздағы елді шабады, біресе ереуілшілермен
жең үшінен жалғасады, бұл не қылған бодан?»- деп кіжініп жүрсе, не істемекші?

            Әбілқайырдың басы тағы да
шырғалаңға түсті. Осы бір сират кепірдің үстінде тұрғандай қалталақ күйден
қашан құтылар екен? Ақ патша... Ереуілші башқұрт... Қара сақал... Қайқақ бас
қазақ... Қай жағына жарыларсың? Қай жағынан жағынарсың? Қай жағынан қандай
абырой таппақсың?

            Кешегі жеңістің желпінісі де көрген
түстей ұмытылып барады. Оны енді есіне алса, масаттанудың орнына, мазасы
кетеді. Баяғы Қалдан Норбы ендігі әкесімен, ақ патшаның ұлығымен хабарласқан
шығар. Дендік Омбы не десе, о десін! Ал Астрахань әкімі не деді екен? Ол өзі
ғана біліп қойды дейсің бе, қоңыраулатып Самараға, одан өрі Петерборға шабарман
шаптырған шығар! Әлгі Тәтеш мырза не деді екен? Ақ патша не деді екен? Әйтеуір,
абырой болғанда жер аяғы қашық. Әйтпесе ендігі ол хабардың бір дүмпуі осында да
жетіп үлгерер еді. Қайтпек керек! Алдына мал салған қазақ ауыл-ауылына тарап
кетті. Қойынына қатын салған қазақтың бұл түгілі құдайды есіне алып жатуға
мұршасы бар ма? Сонда бұл кімді жарылғады? Өзі үшін не тапты? Әрине өзір ол
жорық ұмытыла қойған жоқ. Қашан зорлықпен келген әйел бала тауып бастыққанша
ұмытыла қоймас. Жаудан келген малдың төлі байырғы төлдің малымен мидай араласып
кеткенше ұмытыла қоймас. Бірақ, түнде жолыққан еркекті тегіне қарап емес,
тегеурініне қарап мойындайтын қатын ит қашанғы тулар дейсің? Төсіне көкпар
тартсаң да былқ етпейтіндей боп үйренісер. Бір түнде пәктігін жоғалтады, бір
жылда дінін жоғалтады, бірер жылда тілін жоғалтады. Сосын қасында бірге жатқан
байы мен тапқан баласынан басқа несі қалады? Малдың жат болуы одан да қысқа. Сосын
жұрт өз қатыны, өз малы үшін бұны қайдан есіне алып, бұған қайдан алғыс айтып
жатсын! Ол әншейін далбаса! Бұл қазақ ел болып, еткен еңбегіңді біліп,
мәртебеңді асырады деген мәңгінің қиялы! Ендеше, қолыңдағы биліктің күшейерін
ойла! Басыңдағы дәуреннің нығаярын ойла! Ол үшін бас сүйекті басқаша үйретпей
болмайды. Төмен қарап елпектегеніңді жорғалап бара жатқан құрт-құмырсқа
көрмесе, ел көрмейді. Ал жоғары қарап жалтақтағаның кезге түспей қалмайды.
Көктегі құдайдың көретін көрмейтінін бір өзі білсін! Ал оның бер жағындағы
өзіңнен жоғарыдағылардың бәрі көреді. Өзің теңірегіңе көз салмай отыр ма
екенсің? Кімнің саған қалай қарайтынына енжар қарай алып отырсың ба? Сәл ізетке
ішің жылып, сәл астамдылықтан көңілің суып, қырық құйқылжып қипақтап бақпайсың
ба? Сенен жоғарғылар да тап солай... Олар да сенің шалқалақтаған басыңды емес,
жалтақтаған жанарыңды көргісі келеді... Ұшатын нәрсе қаңғалақ, өсетін шыбық
солқылдақ келетіні тегін ғой деп пе едің? Тұзы ауырлық тұралап тұрып қалуға
жақсы. Қозғалғысы келген нәрсенің жеңілдікке, елгезектікке, елпекбайлыққа
ұмтылғаны жөн. Енді, соны есте ұстамай болмайды. Бұрын төбеңде құдайдан басңа
ештеңе жоқ еді. Құдайдың құдайшылығына сенетін едің. Енді төбеңде ақ патша бар.
Ол да - адам. Адам адам бол-са өзін жаратқан құдайға адам. Құдай жаратқан басқа
жан-жануарларға адам. Ал адам дәл өзіндей екінші адамның алдында бәрібір пенде.
Тіпті патша қойсаң да пенде. Енді сен патшаның да пенде екенін ескеріп
отырмасаң болмайды. Кім білідті, өзінің бір мүддесіне керек етсе, құдайдың көрмегенін,
қазақтың көрмегенін сол көрер. Тілегіңді сол берер... Ендеше оның қалай
қарайтынын алдын ала біліп алмай тұрып іс қылма... Башқұрт ісіне де соның қалай
қаратынын біліп алып аралас... Қазақтың көңілін аулаймын деп анау күнгі қалмақ
шапқаның да жетер... Енді соның дауынан қайтып қүтылудың жолын ойлап бақ.
Ендігі басты қамың - ақ патшаның тілін табу. Аз халықтың басшысы болу азғантай
тоқтылақтың бақташысы болу емес. Азғантай тоқтышаққа бақтащы болу үшін азғантай
ақыл, азғантай қайрат та жеткілікті. Ал аз жұрттың басшысына көп жұрттың
басшысынан гөрі де кебірек біліқ көбірек айла керек. Кеп жұрттың басшысы
бағындыра білсе де жеткілікті. Аз жұрттың басшысы бағындырумен қоса бағына да
білуге тиісті. Бағыну бағындырудан әлдеқайда қиын... Енді сол қиынға төзбей
болмайды. Сонда мынау башңүрт ақсақалдарының сәлемі қайтуы керек. Олардың да,
ақ патшаның да көңілін қайтып жықпауы керек? Қайткенде қой да тыныш, қасқыр да
тоқ болады? Бұрын ақылға сыймастай бұл далбаса сөз енді ақылыңның бар-жоғын
білдіретін ауыр сын, ауыр міндетке айналады.

            Ал, Абдолла баласы Әбілқайыр, өзің
таңдап, өзің тілеп алған осы талқыға мықты болсаң, шыдап көр!

            Соны білгендей бір күні Таймас
келді. Ол Алдарбайға ұқсап іргеден кірген мысықтай жымпимай, көлден қайт-қан
қара өгіздей түнере қарап, талтаңдай енді. Алдарға ұқсап әр нәрсенің басын бір
шалып отырмай, тапсына сөйледі. Сөйтсе Шаим баласы Таймастың да басы қатыпты.
Шаим баласы Таймастың да еліне жаны ашып келіпті. Ол да өз халқының көрер көзге
бірін-бірі атып босқа қырылып бара жатқанына қиналады екен. Бұдан арғы
қарсыласу халықты босқа қыру болатынын түсінбейтін ереуіл көсемдеріне жыны
келеді екен. Ол да «араға арағайын бітімші жүрмесе іс насырға шабады» деп
ойлайды екен. Ол да әлгіндей Бұліншілік шаруаға ең таптырмайтын адам Әбілқайыр
деп біледі екен. Оны да башқұрттың бір топ биі жіберіпті. Олар - патша
жағындағы Бекқожа баласы Көсемше, Абазын баласы Абадай, Күлтешек баласы Шима,
Малақай баласы Қыдрияс, Разманқұл баласы Өтжас. Бұл оларды да жақсы таниды.
Алдарды жібергендерді сонау Сейіт заманынан білсе, бұларды сонау Ырғыз бойына
Мәмбет мырзамен бірге келген күндерінен біледі. Сондағы біраз билер бүгінде
басқа тарапқа шығып кеткен. Тонтай баласы Бекшора, Есеней баласы Алдарлар ақ
патшамен ат құйрығын үзіскен.

           
Енді, міне, екі тарап та бұның үзеңгісіне жабысып, біздің ауылға бұрыл
дейді. Бұрылу қиын емес. Бірақ, ауылдары бір болғанмен ауыздары әрі үдай. Сонда
қайсысының ауызын алып, қайсысының ауызына қарауы керек. Біреуінің ауызын алып
тоқтатып, біреуінің ауызына қарап тоқтату мүмкін бе?

            Таймас та сөзін сонау Самарадан
бастайды. Тәтеш мырзаны кәмесейге бастық қылған пәрмәнінде патша жаңа ұлыққа
қазақтарға айырықша назар аударуды, мүмкіндігінше ереуілші башқұрттардың
ықпалына түсірмей, еркелетіп ұстауды тапсырыпты.

            «Еркелетіп ұстау» деген сөз
Әбілқайырдың құлағына жағып отыр. Бірақ, шым-шытырық заманда қайтып ерке боп
қала аласың? Ақ патша сол сөзін ақырына дейін ұстана алар ма екен? Тек қана
еркелетіп ұстағылары келсе, неге мынандай пәлелі іске араластырғылары келеді? Неге
башқұрт бұлігін басуға қолқабыс сұрайды? Еркелетіп ұста дегендері әлде бейтарап
қазақтар бүлікші башқұрттарды қанша қырса да, қолынан қақпа деген сөз бе екен? Ендеше,
олар башқұрттың бетін қандай жолмен болса да, бері қаратып тыныштандырып берсе,
оған риза болар ма екен?! Оларға башқұрттардың тұқым-түяғымен түп-түгел қырылып
қалғаны керек дейсің бе?! Ақ патшаға қарсы көтерілмей түзік отырғандары керек
шығар. Олай болса, ол бұл іске неге араласпайды? Бітім аңсап отырған екі жақтың
арасына неге бітуажаға жүрмейді! Оған көнбегендері башқұрт қолымен емес, қазақ
қолымен неге ауыздықтамайды. Сосын бітуажаға келген екі жақтың басын құрап неге
бір хан сайлатпайды? Ол хандыққа Нұралы мен Ералының біреуін неге ұсынбайды? Сонда,
түптеп келгенде, башқұрттар да бұның қол астында болып шыға келмес пе еді? Ақ
патшаға бәрібір емес пе? Қарауындағы ел қаймағы бұзылмай тыныш отырса, болмай
ма? Әлгі екі сығыр бұның арғы көмейін көрмей, білмей келіп отырған жоқ. Анада
бұлар жоқта башқұрт аралаған Нияз бен Мырзатай жарапазан айтып зар қағып
кетпесе, бұның дәмесін оларға сездірудей-ақ сөздіріп қайтқан секілді еді ғой. Ендеше
олар бұның шартына іштей келісіп отырған шығар.

            Әбілқайыр арманшыл адам еді. Баққұмарлық
та - арманшылдықтың бір түрі. Арманшыл адамдар қисыны келіп тұрған қиялға
шындықтан бетер қуанады.

            Әбілқайыр әлгі ойына расында да
қуанып отыр. Қалмақтарға жасаған анадағы қылықтарына қуысты боп жүргенде мынау
тіптен дұрыс болды ғой. Бұзақыларын бұғалықтап берсе, онсыз да итір-қылжың
отырған қалмаққа бұның артық тиген бір-екі жұдырығын кешпес дейсің бе? Тіпті:
«Қап, бәлем, өздеріне де сол керек еді»,- деуі де мүмкін. Ендеше, бұл сол жорық
жайындағы жайсыз хабарлар жоғарғы ұлықтардың құлағына дүңкілдете жетіп қалмай
тұрғанда башқұрт асып кетуі керек. Олардың бірінен соң бірі ат жүгіртіп шақырып
отырғанын сөздірмеуі керек. Өткен жылғы сумақай тілмаштан айтып жіберген тұспал
қолқаларына түсініп өзі аттанып бара жатқан болғаны жөн. Өзі аттанғасын бұл
мәселеге қалай кірісуді де өзі біледі. Әйтпесе, ақ патшаның ұлығына адам
шаптырып арнайы рұқсат сұраса, ол рұқсатпен қоса «олай етпе, былай етсінін»
дегенін де қоса айтып жібереді. Ал сосын әлгі айтқандарынан қия басып көр!
Өйтіп өз аяғына өзі тұсау салып Әбілқайыр өле алмай жүр ме? Өздері башқұртқа
жеткен шамада бұл жақтан Бөйбек Ағлұқ пен Итжемес атқа мінеді. Асықпай май
Бүлкекпен Самараға жол шегеді. Барып ханнан дұғай сәлем айтады. «Өзі қайда»-
десе, «Ереуілші башқұрттарды бұғалықтауға кетті»,- дейді. Ол тараптан келген
жансыздарды көрсе де көрмеген, білсе де білмеген болады. Өздері тықақтап қоймай
сұрап жатпаса, қалмақ ұлыстарын атымен ауызға алмайды. Ал алда-жалда анадағы
жорықты естіп отырған болса, сонда бар салмақты қыршын қырық боздаққа салып
бағады.

            Сонда патша ұлықтары былтырғы қолқамыз
аяқсыз қалды деп бұған өкпелей алмайды. Бізге хабар бермей өзім білемдікке
салды деп тағы өкпелей алмайды. «Жау жағаласпен отырғандарға бір жақтан олардың
да тиіскені жақсы болды-ау»- деп қуанып жатса, тіптен қүба құп. «Ау, бұл
көшпенді ханның тағы не ойлағаны болды екен?»- деп, секем алып жатса, оны да
өздері білсін...

            Не де болса, башқұрт ісіне
араласудың сәті түсіп тұр. Оның бұл әрекеттеріне қарсы шығуға мындағы
қазақтардың да дәлелі жоқ. Жақсы көрсе де, жек көрсе де, іштерінде болады. Бұл
жолы ол Жәнібекке де хабар бермеді. Башқұрт арасында да тек бір-біріне қиғаш
қарап отырған екі жақтың ақсақалдары ғана біледі.

            Не де болса, Әбілқайырдың бұл
жорығы қай тарап үшін де төбеден түскендей төтен оқиға болғалы тұр.

            Мұндай жағдайда мейлінше төтен,
мейлінше шұғыл қимылдағаны жөн.

            Әбілқайыр атқа суыт мінді. Қасына
баласы Нұралыны ерте кетті. «Кім біліпті? Үмітсіз - сайтан... Сәті түсіп
жатса...».

            Тағы бір тәтті қиял құндыз мұрттың
бір ұшында ұры күлкі боп ілініп тұр.

            Қара суықта басып кірген қазақ қолы
әуелі патша жағындағы даруғаларға келді. Анадағы астыртын хабаршы салған
билерді тағы да астыртын жиып алды. Бәрінің де әбден қажығандары анық көрініп
тұр. Өз тентегіңе қол көтеру де оңай шаруа емес секілді. Бәрінің де көзінің
алдын мүнар көміп, кісі бетіне тура қарай алмайды. Талай нәрестенің шырылы,
талай қатынның баж-бұж қарғысы құлақтарында өлі тұрса керек. Айтқан сөзіңді
ести алмаған кісідей ауызыңа еміне, телміре түседі. Бұл түрлерімен олар қарсы
жақпен әрине тілге келісе алмайды. «Бұларға иліге салыңдар»,- деп аналарға да
айта алмайсың. Кенеуі кетіп қалған ел, қисыны қашқан қиғаш шаруа... Не де
болса, сөз салып отырған өздері... Не де болса, шығар жолға шығып қалды... Енді
не де болса, арттағы жұрттың табасына қала алмайды... Бір амалын табу керек... Қиястай
тартып қиғаштай кетіп бара жатса, қаруға жүгінуге де тура келер... Өзі өңін
жылытқанмен қасындағылар өңін жылытпауы керек. Соны біліп соңындағы әскерді
өңкей башқұрттарда есесі кетіп жүрген рулардан жиған. Олардың бұларға іштерін
жылытам десең де, жылымайды. Бұлар да олардың алдындағы өз күнәларын біледі. Сондықтан
қарадан қарап бұгежектеп, алдарынан қия басып өте алмайды.

            Әбілқайыр алдына қол қусырып кірген
башқұрт ру басыларына жағалай бір қарап өтті. Таймасты танып ортаға шақырды.

            Оған қарап:

            - Шаим баласы Таймас сізді маған
осы ақсақалдардың жұмсағаны рас қой!

            - Құдай ақы рас. Осы жиынның атынан
бардым.

            - Әлеумет! Шаим баласы Таймасты
маған жұмсағандарыңыз рас қой.

            - Әлбетте! Жүмсадық. Өзіміз
шақырттық.

            - Ендеше, сендердің сол
сөздеріңізді жерге тастай алмай келіп отырмын. Оның үстіне нұр сипатты
падишамыз Анна Иоан қызының да, осындағы бүлікті бұғалықтауға қол ұшын бер
деген бұйрығы бар. Пәрменді бұйрықты алған бойда, аламаңдап жетіп келуге я
күшімнің, я ақылымның жетпей қалған ештеңесі жоқ. Қарындас елсіңдер. Обалдарыңа
қарадым. Арыстанбаев деп айға атылып та бітіріп жатқандары шамалы. Естері кірер

дедім. Естері кірсе, елдікті
ойлар. Елдікті ойласа, ағайыннан араша сұрар деп тостым. Араша сұрасаңдар ақ
патшаның алдына барып сендерге рахым сұрап жүгінуге өзір екенімді білдіруге
келдім. Оған ризамысыңдар?

            - Ризамыз! Ризамыз!

            - Разы екендеріңіз рас болса, бұл
бір жақты болғанға дейін менің рұқсатымсыз ешқайда аттап баспайсыңдар. Ереуілшілер
жағына да, патша ұлықтары жағына да не қол, не жеке кісі тұяқ серіппеуі керек. Қай
тарапқа да хабар менің өзімнен болады. Оған дейін мен мұнда егесіп отырған екі
жақтың екеуімен де екжей-текжейлі сөйлесіп алуым керек. Екі жақтың да шын
пиғылдарының қандай екендігіне көзімді анық жеткізуім керек. Сендерге берер
уәдем, патшаға айтар жауабым тек сонда ғана пәтуалы болады. Оған дейін менің
айтқанымды екі етпейсіңдер. Менін сарбаздарыма қол көтермейсіңдер. Қол
көтерсеңдер жақсылық күтпейсіңдер. Ақ патшаны

жаңтайтындарың рас болса, мен
не істесем де, не істе десем де пейіл боласыңдар. Ал мен өз пиғылымның
ақ-қаралығы үшін бір құдай мен бір падишаның алдында жауап беремін. Онда
сендердің шаруаларың болмауға тиіс. Осыған пейілсіздер ме?

            - Пейілміз! Пейілміз!

            - Осы сөз сөз ғой!

            - Сөз.

            Ханның жарты әскері патшаны
жақтайтын тархандардың қол астындағы елде қалды.

            Өзі жарты әскерімен ереуілшілерге
аттанды. Әбілқайырдың мұндағы әңгімесі белгілі.

            - Егер бұрынғы бұзық пиғылымызды
қоймаймыз, жер бетінен тұқым-тұяғымызбен жойылып кеткенше соғыса береміз десеңіздер,
онда мен ол пиғылдарыңызды қостамаймын. Онда ақ патшадан алған бұйрығым бар.
Соны орындауға кірісемін. Ал егер «Өткен ереуіл, қалған салауат. Ақ қарасын
алла айырар. Бұдан былайғы қырсықтық өз жұртымызға өзіміз жасаған қиянат
болады. Өйтіп өз тұқым-тұяғымызы өзіміз құртып алмайық. Ақ патшаның қол
астындағы бодан ел жаңғыз біз емес қой. Арасында мұсылмандар да аз емес.
Солардың көрген күнін бірге көрерміз. Тек ендігі қалғанымызға кешірім қылсын.
Кешегі тентектігімізге бола тапап тастамасын»,- десеңдер, сендердің аттарыңнан
ақ патшаның алдында бітуаға жүруге өзірмін. Онда бұдан былай аспандағы қарғаға
да оқ атпайсыңдар. Патша жағына шығып кеткендерге де жұдырық түйгендеріңді
қоясыңдар. Екі жақтан да бір-біріне оқ атқандарға кешірім болмайды. Ондайлар бітім
сөздің қала бітеріне қарамастан менің жігіттерімнің қолынан жер құшады. Бір
пәтуаға келгенше сендер де ешқайда аттап шықпайсыңдар. Осыған пейілсіздер ме?..

            Бұлар аналарға ұқсап қауқылдай
жөнелмеді. Мойын омыртқалары сіресіп қалғандай қаздиып-қаздиып отыр. Түксие-түксие
қарайды. Қазір өре түрегеліп, бұны қуып шығатындай.

            Бір-біріне де қарасқан жоқ. Сазарған
қалыптары селт етпей отырып қалды. Әлдебір уақыттарда орнынан ырғала басып
Жиянқұл көтерілді. Еңгезердей нарт қызыл жігіт балпаңдай басып қасына келді. Адырайып
көзіне қарады. Қонышына тығулы дойыр қамшысын қолына алды. Бір құлағын қоса
жұлып кеткен ай тыртықты қамшының ұшымен бір қасып өтті.

            - Алдияр!- деп гүж ете қалды. Балағаттағалы
тұрғандай дауысы тым қатқыл шықты.- Біздің жәйді сен біз айтпасақ та білесің.
Қатынның дауымен, малдың дауымен атқа қонып жүрген әншейін даңғазалар емеспіз. Біздің
де ойлағанымыз халықтың қамы. Соқыр күшік екеш соқыр күшік те итаяғын қориды. Біз
де түгін тартып күн көріп отырған алақандай жерімізге өзіміз ие болғымыз
келеді. Астындағы кені ме - алсын, малымыздың қылшығы ма - алсын, қаруымыздың
қайраты ма - оны да берейік. Бізге тек малымыздың ауызына ілігер түкті қалдырса
болады. Башқұрт пен қазақтың содан басқа не ырзығы бар? Енді сол екеш соның
өзін де, бізге де көп көріп отыр. Құдайдың қурап жатқан қу тақырлары
жетпейтіндей, қайда киіздей өріс, шалғынды жайылыс болса, сонда күректерін
арқалап келеді де тұрады. Ең болмаса, ел атағы бар ғой деп, алдыңнан өтуді
білмейді. Ақ патшаның қол астында бірінші жыл отырғанымыз жоқ. Білеміз.
Айтқанын қылдық. Жұмсаған жеріне бардық. Шведпен соғыс деді. Соғыстық. Түрікпен
соғыс деді. Соғыстық. Неміспен соғыс деді. Соғыстық. Бас тартқан жеріміз жоқ.
Ең болмаса, сол ниетімізді ескеріп: «Мынандай жеріңде мынандай кен бар екен. Соны
алу үшін мынандай қала салайық, мынандай жол тартайық. Сендерге керегі өріс
болса, мынандай жердегі бос жатқан жерді берейік»,- десе, біз де илігеміз ғой. Оны
өздері білмейді. Білмесе өзіміз айтайық деп бас көтерген билерімізді жұмсасақ,
ұстап ап қаптесер тышқанға талатып қамайды да салады. Ақылымыздан сескенбесе,
ашуымыздан сескенер деп талай жерде бой көтердік. Бөрін де қансоқты қып қырып
салғаннан басқа ештеңе білмейді. Екінші бір ел түгілі қойынындағы тілі ащы
қатыныңды да басқа-көзге төпей бермей, осының өзі неге бұлқан-талқан боп жүр
екен деп бірауық тыңдап көресің ғой. Бұлардың онымен де шаруасы жоқ. Бір
патшасы болмаса, бір патшасының ақылы бар шығар деп, біз де үмітті үзбейміз. Бәрібір
киеріміз баяғы сол таз кепеш. Енді, міне, сол таз телпекті кигіз деп саған
ұстатып жіберіпті. Киерміз. Таз кепеш қайда қашар дейсің. Біздің де бұдан әрі
бұлқына берер шарқымыз шақ болуға айналды. Жанымыздан қорықпасақ та,
қатын-баланың көз жасынан қорқайық дедік. Біздің қырылып кеткенімізге қиналатын
ешкім жоғына да көзіміз жетті. Енді, міне, өзімізді өзімізге жау қылып
қырылыстырып қойды. Ең болмаса өзімізді өзіміз қырмалық. Шүршіті қыра ма,
қалмағы қыра ма, қазағы қыра ма - обалымызға солар қалсын. «Екі арамызға
бітуажа бол»,- деп шақырдық. Келгеніңе көп рахмет. Ендігісін өзің біл. Жығылғанымыз
рас жеңілді деме! Бағынғанымыз рас - бас ұрды деме! Соны анау ақ патшамызға
түсіндіріп көрсеңіз қайтеді. Біздің өзіміз талай рет құлдық ұрып бардық.
Бәрінде ұстап алып атты, асты. Енді ара ағайын салып тілдесіп көрмесеқ болмай
барады.

            Хан мынау қақ төбесінен жарқ-жұрқ
ойнап өткен жасындай бұлтартқызбас өткір әңгімеге не деп жауап берерін білмей,
сөзден тосылып отырып қалды. Жұртта да үн жоқ. Бұны көздерімен ішіп-жеп барады.

            Бір ырғалып қойып қызылқоңыр
Қарабас тіл қатты: - Алдияр тақсыр, біздің кептің сиқы осы. Ақ патшаңыз бізбен
сөйлесіп болған. Бәлкім, сізбен сөйлесер.

            - Иә, хан ие, біздің кепті сіздің
де біліп қойғаныңыз теріс болмас,- деді Жүніс батыр күлімсірей тіл қатып. Басындағы
қызыл түлкі бөркі, аяз сүйген екі беті албырап қызарып тұр. Найзасының ұшын
жаудың көкірегіне күнде сүңгітіп жүрген көкжал батырдан гөрі қыз алдына алғаш
келіп тұрған бозбала жігітке ұқсайды.- Біз осы отырғандарымыз кешірімнен әлдеқашан
күдерімізді үзгенбіз. Оның әншейін мәңгінің қиялы болатынын жақсы білеміз. Біздердікі
ең болмаса артымыздағы қатын-балаларымызға аяушылығы болар ма екен деген
далбаса тілек. Тіліңізді алса, ұғындыра көріңіз: патша ұлықтары біздің
өзімізден ала алмаған өштерін артымыздағы шиеттей сәбилерден алып жүрмесе екен!

            Ереуілшілер алыса-алыса әбден
жүдеген. Бірақ жүнжімеген. Көп нәрседен торыққан. Бірақ еңселері түспеген.
Бұнымен де жалдарын жықпай, терезелерін тең ұстап, тәкаббар тіл қатысады. «Ал,
біз айтарымызды айттық, өзің не айтасың?»- дегендей сынай қарайды.

            Бұлар кешегі Таймас тобындағылардай
емес. Шарт қойып қатқыл сөйлесе алмайсың. Болмастан деметтіріп уәде бере
алмайсың. Патша ұлықтарының оның мына жүрісін неге жорып қалай қарайтынын,
шындап келгенде, бір құдайдың өзі ғана біледі.

            Әбілқайыр ойланып қалған. Расында
да, мынау бейшараларға ол қол ұшын бергенде қалай бере алады? Олардың жоғын
жоқтап, мұңын мұңдайтындай бұл сонша кімдері болыпты? Оны ертең ақ патшаның
ұлықтарына қалай деп түсіндіре алады? Діндес едік, тілдес едік, көрші едік
дегендерің олардың, сірә, миларына кірер ме? Діндес, тілдес болсаңдар,
бір-бірлеріңізге соншама шығарға жандарыңыз басқа болса, баяғыда құдайдың
бұндай аламан-асырсыз жайбарақат күндерінде бір-біріңнің шашау шыққан
жылқыларыңыз болса қуып кетіп, шашау шыққан адамдарыңыз болса - аяқ-қолын
байлап алып кетіп, бір-біріңнің жағаларыңа жармасып жағаласып тіршілік
кешкендеріңіз қалай? Ол кезде бір-біріңізге неге жандарыңыз ашымады? Ал қазір
аяқ астынан неге аяи қалдыңыздар? Олар бұны айта ма? Айтады. Ендеше оған
қайтарар жауабы қайсы? Тәйірі жайбарақат заманда нәсілдес халықтар түгілі бір
құрсақтан тараған бір үйдің балаларының өзі сәл нәрседен қиқу шығарып, сәл
нәрседен бір-бірінің тұмсығын бұзысып жатпай ма? Ол баяғы арқайын заманның
істері ғой. Ондай-ондай оп-оңай ұмытылады. Ал мынандай қиында «жаздық,
жаңылдық, қол ұшын бер» деп жалбарынып тұрғанда, теріс айналып жүре бергеніңді
жердегі пенде, көктегі құдай кешіре ала ма?! Олар: «Бұдан әрі де жағаласа
береміз»,- деп тұрған жоқ. «Өзімізді не істесеңдер, оны істеңдер, тек
қатын-баламызды ғана есіркерсеңіздер!»- деп тұр. Бұл, түптеп келгенде,
қаруларын тастап, қолдарын көкке көтеріп: «Құдай салды, біз көндік»,- деп
берілгендері... Патша әскеріне берілсе, жайратып сала ма деп қорқып, ара ағайын
Әбілқайырға беріліп тұр. Ереуілді бұғалақтауға бұдан да қолғабыс сұралғанын
олар жақсы біледі. Соны пайдаланып, берілуін бұған беріліп, ақ патшамен екі
ортаға бітуажаға жұмсамақ. Егер ұлықтардың көздегені көтерілістің тыйылғаны
болса, ол дегендеріне жетпекші. Демек, олар Әбілқайырдың бұл араласына,
шынтуайтқа келгенде, ренжімеулері, қайта алғыс айтулары керек.

            Ал одан әрі не болады? Оны, әрине,
ұлықтар шешеді. Бірақ оған да Әбілқайыр енді енжар қарай алмайды. Біріншіден -
ереуілшілер бұған тек қана беріліп қоймай, шарт та қойып отыр. Сол шарттың
жүзеге асар-аспасы Әбілқайыр үшін ең басты сын. Жүзеге асса Әбілқайырдың ақ
патшаның алдында да башқұрттардың алдында да тасы өрге домалап шыға келері
сөзсіз. Ал жүзеге аспаса... Онда... Әрине... Бірақ, тап осындай жүйелі әңгімеге
құлақ аспайтындай патшаның ұлықтарын не қара басыпты? Өйтіп шалқайса аш
күзендей тамағына жабысып тырнағын ажыратпай жатқан шақар башқұрттармен қоса
бодан деген сөздің өзінен одыраңдап, жүрегі әлі күнге дауаламай жүрген тарпаң
қазақтарды да біржолата шошытып алып жүрмей ме?! Бұның басындағы шірік сүзбенің
жұғыны болмай ми болса, патша бұл гәпке қалай болса, солай қарай алмаса керек. Таймастың
анадағы айтып келген хабары рас болса, жаңа сайланған бастыққа «қазақтарға
мүмкіндігінше оң кездеріңмен қарап еркелетіп ұстаңдар» деп әдейі тапсырма беруі
соған саяды. Жігітке мешкей деген жақсы атақ емес деп, қарауындағы жұрттың
бірінен соң бірінің шоршып шыға келіп тұрғаны ақ патшаға абырой дейсің бе? Шамасы
келсе, олар қазақты башқұрттың бұзақы ықпалынан аулақтап ұстауға тырысып
бағады. Солардың жағына шығып, солардың сойылып соғып кете ме деп қорқады. Мынау
көтерілісшілер де бұған соны біліп сөз салып отыр. «Бізді тыңдамағанмен сізді
тыңдайды» дейтін әңгімелерінің төркіні де сонда жатыр. Қазақты шошынтып алмау
үшін, оның ханы айтқан ұсынысқа амалсыз құлақ асар деген дәме. Несі бар? Оның
да жөні бар. Ендеше өйтіп сескенетін ұлықтарлы неге сескендіре түспейді?! «Ағайыннан
түйе сұра, сасқанынан бие берер»... Ол да осындайдан шықпады дейсің бе?!. Сыйлап
өткізе алмаған сөзін зорлап неге өткізбейді?!. Сөз өткізу - ендігі жердегі
бұның ең басты қамы. Қазақтарды біржолата шығынтып алмау үшін көтерілісші
башқұрттардың қатын-баласына аяушылық жасаудың ақылға сыймайтындай ештеңесі жоқ
қой! Ондай ұсыныс жасау Әбілқайыр үшін сын болғанда, ондай ұсынысқа қандай
жауап беру ақ патшаның ұлықтары үшін сын емес пе екен?! Сынасардай жер келсе,
неге сынасып қалмасқа?! «Патша біздерге жақсы қара!»- депті,- деп қол қусырып
отырып алғанда бұлардың ұтары не? Одан да ақ патшаны әлгіндей пәрменіне
башқұрттардың мына қолқасы қосарланып тұрған кезде құрыққа сырық жалғап,
көңілінде көптен жүрген бір дәмесін жүзеге асырып қалуға неге тырысып көрмейді?

 

            Құдайға шүкір, қазақтың екі арысына
ықпалы бар. Біреуін езі билесе, екіншісін кіндіктес бауыры Жолбарыс билейді. Үшінші
арысына да шым-шымдап сөзін еткізе бастайды. Бүйірдегі Хиуаның тағы ортаншы
баласы Ералының болашақ қайын атасының тақымында. Оның да аты - Жолбарыс. Бұл
маңайдағы екі Жолбарыс ханның екеуі де бұған азу көрсете алмайды. Арал
маңындағы қарақалпақтардың ханы Сәтемір - бұның туған інісі Бұлғайыр сұлтанның
қызын берген күйеуі. Ол да бұның алдын кесе көлденең етіп көрген емес. Сонда
бұл маңайдағы мұсылман баласында оның құрығы жетпей жүрген тек осы башқұрт
арасы ғана. Оның да, міне, бір қисыны шығып тұр. Ондай сәтті құдай, қанша
жомарт болғанмен, қайта-қайта бере-бере ме? Рас, «осылай еткелі жатыр едім»,-
деп ақ патшаның алдынан ақи-тақи өтпегенмен де, ұлықтарының баяғыда бұл
тұспалдап берген сауалына тұспалдап қайтарған жауаптары бар. Оны былтырғы
жылмаң төс елшіге жалпақ жұрттың алдында өз аузынан тағы бір қайталатты. Демек,
бұл жүрісінің де тап анау айтқандай шырық бұзып тұрған ештеңесі жоқ. Ендеше,
жан-жаққа жалақ-жұлақ қарап бақ сынай бергеннен ештеңе шықпайды. Одан да белді
бекем буып, бақ сына! Оның үстіне әлгі Қап тауындағы мұсылмандарды дүрліктіріп
жүрген Қарасақал дегеннің анадағы әңгімесі, шынын айтқанда, оған онша ұнап
тұрған жоқ. Ол не сөз? Анық-танығын ешкім білмейді. Бірақ солай екен деп бейқам
отыра беруге тағы болмайды. Қазірдің өзінде лақабы мынау дүңк-дүңк етіп
жер-көкті алып барады. Ондай ойда жоқта киліккен төтен хабардың бұның енді-енді
беті бері қарап келе жатқан талабына қаншалықты жайлы тиерін бір алланың өзі
білсін! Құдайға күпір болса да, әлгі неменің Ресей мұсылмандарының жоқшысы
болам дегені көкірегіне қона қоймайды. Ол деген сөз - «Қап тауында жата
бермеймін, кеңге шығып қазақ пен башқұрттың да басын айналдырып көремін»,-
деген сөз. Ал ол бұның мұнда құрып жатқан ермегіне тұп-тура қайшы алып
жүгіргенмен бірдей. Ендеше, башқұрт ертең соның ықпалына аунап кетпей тұрғанда
әрекеттеніп қалмай болмайды. Ол үшін мына орайды пайдаланып, бұндағы елді де өз
ауызына қаратып қалуға күш салған жөн. Оның жаңғыз жолы ақ патшаның алдында өз
сөзіңді өткізу. Олай боп жатса, башқұрт та айтқаныңды екі ете қоймас. Олардың
қазіргі ең басты уайымы - қызыл қарын жас баланы жан алғыш жендеттердің ңолынан
аман алып қалу. Мұндай қияметте қол ұшын берсең, ауызы күйіп қалай пұшайман
болып отырған қасіретті ел назарыңды қайдан жықсын. Ләмим тек солай болып
шығып, осылардың тізгінін Нұралыжан мен Ералыжанның біреуінің қолына алып бере
алса, орыс патшасының қол астындағы мұсылман билеушілерінің ең пәрмендісі өзі
болып шыға келер еді. Бөтен жұрттардан ондай бөлекше ықылас көріп жатса, қазақ
арасы да қанша тулар дейсің, қаймығар, қайырылар! Әрине, бұның бәрі айтуға ғана
оңай!.. Иті қабаған, әкесі тентек, шешесі құс ұйқы үйдің қызының қойынына
барғандай дымың ішіңде болып, аяғыңды еппен баспасаң, салымым судан қайтты дей
бер...

            Ақ патшаның жол жағынан шығып
қалмау керек. Ол бірақ қашан өзі бас изегенше, қолыңды қусырып қарап отырып ал
деген сөз емес. Реті келген жерде қинап алудан да қаймықпа. Қинамасаң, ол да
сенің қалағаныңды қолақпандай қылып қолыңа ұстата салмайды. Бірақ, қинаудың да
түрі бар ғой. Күшің асып тұрса, әлім жеттік жасап та қинай аласың. Күшің қораш
болса, құлқыңмен жағып, еңбегіңді өткізіп сыйласып қинайсың. Не оның да түйыққа
тірелер осал жерін біліп ап, амалсыз көнуге мәжбүр етесің. Біреуіне қайрат,
екіншісіне мінез, үшіншісіне айла керек. Бұның бірінші жолы бұған ешқашан қол
емес... Ормандай орыстан тақырға біткен итсигектей іри-тіри қазақ өлем десе де
күшті бола алмайды. Екінші жолы әлі ертелік етеді. Құлқыңмен жағып, еңбегіңді
өткізуге мүмкіндігің де, уақытың да жете қойған жоқ. Ал үшінші жол - дәл қазір
нағыз іздегенге сұраған. Құдай оны сенің де қас-қабағыңа қаратып тұрса, неге
пайдаланбасқа!.. Мұндайда бірден иліге салмай, сәл-пәл шіреніп көрсе, қайтер
еді?! Кеуде тұсынан шаншу ұстаған керік қатындай кекжие қарап, кергіп сөйлеп,
аңысын аңдап көр... Бірақ, тым қатты шалқайып кетпе! Жетектегі жарбайдың қатты
тартынғанда желбезегін жырып, өз тұмсығын өзі ауыртқаннан басқа табары қайсы? Ал
жетекшіл болғанның жөні осы екен деп емпеңдей бергеннің де көсегесі көгөріп,
жарымайды. Қайда бастасам, сонда жортатын қарғылы төбетім ғой дейді де, сенің
тіпті өлген-тірілгеніңе де қарамайды. Ал реті келгенде бұйдаңды бір сілкіп
қалардай айлаң болса, қайдағы бір сай-жыралы, тау-тасты тар жерлерде тартынып
қалып жүрмес пе екен деп, оқтын-оқтын саған да көз тастап қойып отырады. Жалпы,
жетектей білудің сыры көп. Ал бірақ, жетектете білудің де гәбі аз емес. Қазір
де, міне, тап сондай сыр аңдасып көретін тұс. Ақ патшаның өзі кептен бұғалықтай
алмай келе жатқан бұзақыларын бұғалықтасып берген болып бір сына. Жазықтыларын
жазалағанмең, жазықсыздарына жаның ашыған болып екі сына. Ел мен елдің жұрт пен
жұрттың арасындағы кейбір кикілжіңдерді қайрат шешпей айла шешетінін көрсетіп
үш сына. Асқар таудай даңқы бар ақ патшаның абыройын асырысқан боп төрт сына...

            Не де болса, бұл сенің сыналар
жерің емес, сынайтын жерің. Тек аңдаусыз сөйлеп, арзан айтып, қапы соғып
қалмасқа тырысып бақ. Бірақ аранымды тым мол ашам деп шошынтып та алып жүрме...

            Нағыз қимылдайтын тұсың - осы тұс. Ақ
патшаға ақылың мен айлаңды сынатсаң, қазақ пен башқұртқа баяғыдан бері бір
бүйірлеп қиялай тартып келе жатқанда не абырой тауып, не нәпақа көретініңді
сынатпақсың. Оның үстіне, сенің ойлаған дәмең, білсе білген кісіге, тек өзіңнің
ғана емес қазақтың да, башқұрттың да пайдасы ғой...

            Бұл ол дәмесінің не дәме екенін
анада Нияз бен Мырзатайлар таратқан лақаптар арқылы аңғартудай-ақ аңғартқан
сияқты еді. Бірақ башқұрт билері ол жайында жұмған ауыздарын ашпай отыр.
Әуелден хан деген сөзден қаралай қорқып қалған немелер оны айтса, таңдайларын
шаян шағып алатындай бүгежектей береді. Азаттықты асаулық деп түсінгендіктен
бағы жанбай келе жатқан жұрттардың бірі осылар-тұғын. Содан ауыздары әлі
күймепті. Қазіргідей бір мықтыны бір мықты желкелеп жатқан төмпештің заманында
біреуден тәуелсіз болу үшін де біреуге тәуелді болмай болмайтынын әлі ұқпапты. Соны
түсінбейтін жаңғыз халық өзіміздің қазақ қана екен десе, бұлар да ол жағынан
өзір ешкімнен қалыса қоймайтын түрі бар екен. Өзіндейге бағына білмегендердің
өзгедейге құлақ кесті құл боп кетуі мүмкін екенін түсінсе, осылар түсінулері
керек еді. Түсінбепті ғой. Әу бастан ортақ туларын жаманды-жақсылы біреуге
ұстатып, жаманаттарын соған арқалатып қоймағандықтан да осындай күйге ұшырап
отырған жоқ па?! Бір даруғаның халқы патшаға қарсы болып ереуілдеп жатса,
екінші даруғаның халқы оларға бұғалықты бірге тастасып жүреді. Сосын қандай
пәтуа шықпақ! Баяғы Сейіт көтерілісі тұсында да солай бопты. Одан бұрын да тап
солай болыпты. Сонда да бәрібір ауыздары күймейді, баяғы бір қалыптарына тарта
береді. Бағына білмегеннің, сірә бағы жанған ба? Айбына білмегеннің айдыны
асқан ба? Гәп бағынбауда, айбынбауда ма екен! Гәп кімге бағынып, кімнен айбынуда
емес пе! Соны білмей, бас-басына би болам деп жүріп, қайта-қайта осы кепке
ұшырайды да жүреді. Олай етпей, жаманды-жақсылы бір билеушінің аузына қараса,
ақ патшаның ұлықтарымен сол сөйлеспес пе еді, анау-мынау итірқылжыңға сол жауап
бермес пе еді, сонда осының бірі де болмас еді. Анау өздеріндегідей қалмақтарды
көрмей ме?! Әне, олардың арасында да қырсық сөйлеп, қыңыр жүретін қиқарлар
шығып отыр. Бірақ, соларын сылтауратып патша ұлықтары оларды қанға тұншықтырып
жатыр ма?! Жаманды-жақсылы өз одақтары болып табылатын қалмақ ханының көңіліне
қа-рап, өз тентектерінің еркін өзіне беріп жайбарақат отыр ғой. Сол қазақтың
игі жақсыларының да бәр-бәрінің миына кіре бермейді. Үш арыс үш жаққа тартып,
арыс басы екі-үштен хан ұстағылары келеді. Екі ұдай жұрттың өзі мынандай болып
жатқанда, үш ұдай жұрт қайдан оңсын! Соны жеке-жеке тілдессең, бөрі де ұғатын
сияқты. Қай-қайсысы да: «Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығармай тұрып біз
қайдан оңайық?»- деп сарнап қоя береді. Ал сондай үш ауыз жұрттың пиғылын
түзейтін дуалы ауызды қайдан табар екенбіз деп қармана бастасаң, баяғы пәтуаның
бәрі ұмыт қалып, әр қайсысы әр жаққа тартып шыға келеді. Бәрі де ондай ортақ
тізгінді өзінің ауылының белдеуіне қарай сүйрей жөнелгісі келеді де тұрады. Біреуді:
«Осы лайық-ау!»- деп атай қалсаңыз, байғұстың баяғыдан бері байқалмай келе
жатқан барлық міні бір күннің ішінде баттиып-баттиып көзге түсіп шыға келеді. Біреуі
өзін, біреуі көзін ұнатпайды. Біреуі қайын жұртын, біреу нағашы жұртын
жақтырмайды. Ең құрығанда, астындағы атының аяқ басқаны көңілден шықпайды.
Әйтеуір мін табады. Ондай тал бойында бір міні жоқ пайғамбарлар мен
періштелерді сорлатқанда қай қазақтың қатыны күнде топытып туып жатыр. Талай
пайғамбар мен талай періштенің абыройларының асып жүргендері де біздің керауыз
далада тумағандығында шығар. Біздің даладағы көп тал шаңырақтың біреуінің
астында туса, солардың көбінің абыройы әрқашан-ақ айрандай төгілген болар ма
еді, қайтер еді... Құдайдың құдайлығы да сонда ғой... Ешкімнің кезіне
көрінбейтіндігінде ғой... Әйтпесе, біздің қазақ оның бойынан да бір кемшілік
тауып шықылықтап күліп ала қайқаяр еді.

            Ондай орақ ауызды, от тілді боламыз
деп, бір-біріне шікірейе қарағанды мерей түтқан жұрттың неге үрына-тынын бүгін
кеп өздері көріп отырған жоқ па?

            Асаулығы мен өжеттігі жағынан
башқұрттар кімнің қолына су құйғандай еді!

            Енді, міне, тізгін ұстаған ешкімі
жоқтыңтан олардың жүйелі сөзінің өзі патша ұлықтарының құлағына кірмей отырған
жоқ па?! Ақыр аяғында, міне ай даладағы бұған кеп жалынып отыр.

           
Анада екі тараптың екеуінің де өзіне кісі шаптырғанына қарап, мұндай екі
ұдай алауыздық шекелеріне әбден тиген шығар, бұған: «Тек ақ патшамен екі
ортадағы бітуажашымыз ғана болып қоймай, ендігі ноқтамызды өзіңіз ұстап, ендігі
обал-сауабымызды мойыныңызға алыңыз»,- дейтін шығар деп дәметіп еді. Жоқ, ондай
әңгімеге келгенде бұлар шеттерінен оқтау жұтып қойғандай сіресе қалыпты. Ол
кешегі Таймас ауылындағы жиында да, бүгінгі Алдар ауылындағы жиында да
ауыздарына түспеді. Үндемесе үндемесін... Олар үндемейді екен деп, бұл
әрекетсіз қала алмайды. Егер ақ патша айтқанына құлақ асып жатса, бұлармен
ертең өзі-ақ сөйлеседі.

            Тек патша ұлықтарының бұның мына
жүрісіне оң көздерімен қарап, әлгіндей ұсынысын оң құлағымен тыңдарын айт.

            - Ара ағайындығыңды істе деген
қолқаларыңды жерге тастай алмаймын. Ақ патшаның ұлықтарына жағдайларыңызды
түсіндіріп айтуға да бар күшімді салып бағамын. Одан не шығатынын бір алланың
өзі көрсетер. Бірақ, бұл әңгіме қашан бір жақты болғанша орыс шебінен де, патша
жағындағы ауылдардан да тышқан мұрынын қанатпайсыңдар. Ондай әрекет, қай
тараптан орын алса да, қатаң жазаланады. Осыған пейіл болсаңдар, мен патша
ұлықтарына адам аттандырамын.

            - Мақұл! Дегеніңіз болсын!

            Сол екі ортада патша жағындағыларда
қалған қазақ қолынан қызыл танау болып шабарман келді.

            Таймас жағындағылардың бір биі
анадағы жиын тарап, хан аттанып кеткен соң ұлықтарға астыртын хабаршы
шаптырыпты. Оны жолда хан сарбаздары ұстап алыпты.

            - Әлгі биді, хабаршысын, қасындағы
нөкерлерін қол-аяқтарына кісен кигізіп, қамап қойыңыздар. Барлық билер
Таймастың қасынан аттап шықпайтын болсын. Мен барғанша ауыл-ауылдарына
тарамасын. Ұлықтардың жауабы келгенше осында боламын. Әдгі айтылған пәрменге
мойын ұсынғылары келмейтіндерге аяушылық жасалмасын.

            Арада онша көп уақыт өтпей жатып,
ұлықтарға кеткен хабаршылар қайтып оралды. Қастарындағы анадайдан тісі ақсиып
жымыңдай күліп келе жатқан жылтыр жігітті таныды. Баяғы Юмаш. Оның да жүрмейтін
жері жоқ екен. Аттан түсе сала құрақ ұшып жатыр. Қасындағы кексе ноғай өйтіп
елпек қақпай жайбарақат тұр. Қорасан талаған бұжыр бетінен не ашудың, не
қуаныыштың табы білінбейді. Қара сұр маңдайы қасқиып, кісіге шаншылып тік
қарайды.

            Жиналған жұрт ұлық жіберген
адамдардың қазақ ха-нымен өз көздерінше тілдескенін жақсы көріп еді. Әлгі бұжыр
бет кексе ноғай кекірейіп илікпей қойды.

            - Маған Орынбор комиссиясының
бастығы аса мәртебелі Василий Никитович Татищев мырза құрметті Әбілқайыр
Мұхамбет Қазы Баһадүр ханмен оңаша жолығуды тапсырды.

            Башқұрт билері амалсыз орындарынан
көтерілді. Олар есікті жауып шығып кеткен соң әлгі бұжыр бет кісі өзін:

            - Арслан Бахметевпін,- деп
таныстырды. Хан қолын көкірегіне басып басын изеді.

            - Құрметті хан, Татищев мырза сіздің
ереуілші башқұрттарды бұғалықтауға қолма-қол араласқаныңызға көп рахмет айтады.
Сіздің мұндағы келіссөзіңіздің нәтижесін императрица ағзамның биік мәртебелі
құзырына жеткізуге уәде берді. Сіздің мұндай үлкен қызметіңізге ризашылық
белгісі ретінде өз атынан жіберілген мынау азын-аулақ сый-сияпатты ұсынуды
маған тапсырды.

            Әбілқайыр хан патша ағзамның аты
аталғасын орынынан көтеріліп, қолын көкірегіне басты.

            Екі-үш казак көтеріп әкелген көк
сандықты бұның жігіттері басқа үйге алып кетті.

            - Кәмесей бастығы Тәтеш мырзаның
бұндай достық сәлемі мен жылы ықыласына көп-көп рахмет. Баршамыздың бір алладан
соңғы ұлы қамқоршымыз нұр сипатты падишамыздың ұзақ жылдар сау-саламат билік
құра беруіне шын жүректен тілектеспін. Оның қол астындағы ұлы патшалықтың қай
қызметіне де әрқашан өзір екендігімді білдіремін. Сонымен қоса біраз уақыт
бұзақылар ықпалында болып, кейбір тентектік істерге араласуға мәжбүр болған
бейшара халықтың жазықсыз

қатын-балаларына аяушылық
жасауды сұрар едім. Көтерілістің басы-қасында болғандарға не істеу керектігін
алдияр патшамыздың өзі біледі. Ал былайғы жалпақ момынды ендігәрі ондай
қияқылықтардан аулақ

ұстауды ез мойыныма алуға
дайынмын.

            Кексе ноғай ойланып қалды.

            - Құрметті хан, бұл ойыңызды да зор
мәртебелі Татищев мырзаның назарына жеткізуді ез міндетіме аламын.

            - Аса мәртебелі Тәтіш мырзаның
бізге айтар тағы қандай тапсырмасы болар екен? Менің қол астымдағы қазақ
ғаскері мөртебелі тақсырдың қандай жарлығы болса да бұлжытпай орындап шығуға
қажыр-қайратын аямайды.

            Кексе ноғайдың миығына күлкі
үйірілді.

            - Құрметті хан, ғаскеріңіздің
тегеурінді екені бірден-ақ байқалып тұр. Таймас Шаимов және оны жақтайтын ру
басылардың қол астындағы елге жасап жатқан қылықтары соны аңғартқандай.

            Хан мынау күлбілте сөздің ар
жағында талай бұлталақ жатқанын сөзе қойды.

            - Иә, ондағы кейбір ру басылары
алдын ала кесілген пәтуаны бұзып асығыс қимылдар жасапты. Ондай жағдайда
жаңа-жаңа илігіп отырған ереуілшілерді қайтадан дүрліктіріп алуымыз ғажап емес
еді. Ал ол нұр сипатты падишаларымыздың мейірбанды бодандығына енді мойын
ұсынып келе жатқан менің жұртыма да жақсы әсер қалдырмас еді. Бұқара тобыр да
бір, бұла өскен бала да бір. Оны кейде тыйырыммен, кейде кешіріммен жөнге салып
отырмаса, не басыңа шығып есіріп, не басын ала қашып безініп кетуі оп-оңай. Сондықтан
ел билеген адамға жақсы әке секілді қабағын қашан түйіп, қашан жадырататынына
қатты зер салып отырмаса болмайды. Алдияр падишамыз ол жағынан, әрине, менен
ақыл сұрамайды. Өзі де жақсы біліп, мейлінше жіті қадағалап отыратынына
ешқандай күмәнім жоқ. Ендеше, қазақ ғаскерінің әлгіндей қасақана шырық бұзып
жүргендерге істеген кейбір әрекеттерінің дұрыс түсініліп, дұрыс бағаланатынына
кәміл сенемін.

            Кексе ноғайдың сертік мұртындағы
қатқан қыраудай сілімтір күлкі жым-жылас жоғалды.

            Шамасы, бұл оның күтпеген жауабы
болса керек. Тұнжырап бара жатқан жирен қабағын жалма-жан қайта жазып алды. Қасындағы
серігінің бөз-бәяғы жымсиған қалпынан бір танбайтынын байқап, ол да жандәрмен
езу жиырған болды.

            - Әлбетте, құрметті хан! Ол не
дегеніңіз?!

            - Мырза, менің бұл тараптағы шын
ниетіммен істеп жатқан ақ адал қызметім мен ықыласымның нұр сипатты падишамыз
бен оның биік мәртебелі ұлықтарына ешқандай бұрмалаусыз, әсірелеусіз
жеткізілетініне еш күманданбауыма болатын шығар?!

            - Ол не дегеніңіз! Сөз бар ма!

            - Олай болса мың да бір алғыс. Әйтпесе
жол-жөнекей әлгі бір сөздерінде тұрмайтын пәтуасыз тархандар мен жайында
қайдағы жоқ ғайбаттар айтып сескендіріп жібергеннен сау ма деп тұр едім.

            Кексе ноғай бір қызарып, бір
сұрланды.

            - Нұр сипатты падишамыздың да, оның
биік мәртебелі ұлықтарының да ғайбат пен шындықты мүлтіксіз ажыратып, ақ ниет,
адал еңбекті әділ бағалай білетініне еш күмәнының болмағанын өтінер едім,
құрметті хан!

            - Өз пікірім де тап сондай. Ендеше
бізге қандай тапсырмалары бар екен. Соны білгім келеді.

            - Құрметті хан, әлгінде айтылған
пікірлеріңіздің қай-қайсысы да қаз қалпында тиісті жерлеріне жеткізіледі. Олар
жан-жақты сарапқа салынады. Соның нәтижесінде қабылданған императрицаның шешімі
кезінде

өзіңізге де мәлімделеді.

            - Бек қуаныштымын.

            - Орынбор комиссиясы бұл мәселе
жөніндегі патша ұйғарымы шыққанға дейін ереуілші башқұрттардың өздері тиіспесе,
оларға оқ атпауға, ешкімді қудамалауға уәде береді.

            - Міне, бұл дұрыс.

            - Императрица ағзамның ұйғарымы
шыққанға дейін башқұрт арасына ешқандай жазалаушы команда жіберілмейді. Сондай-ақ
қазақ ғаскерінен де Бұл өлкеде көп кідірмей ез елдеріне қайту сұралады.

            Әбілқайырдың жылт оянып жадырап
келе жатқан жанары кенет тұнжырап сала берді. Ішіндегі алай-дүлейді
сөздірмегісі келгендей сызданып алды.

            - Мақұл. Мәртебелі ұлықтардың бұл
тапсырмасын да екі етпей орындаймын. Бірақ менің жаңағы айтқан ұсыныстарым да
ыждаһатпен тыңдалып, әділ бағасын алады деп сенемін.

            Кексе ноғай «Уһ» деп бір дем
алғандай екі езуі екі құлағына жетіп ыржия күлді.

            Ертеңіне ереуілші башқұрттардың
басшылары түгел жиналды. Хан олардың бет-ауыздарына көзін бір-бір жүгіртіп
етті. Бәрі де бұлардың қас-қабағын бағып жымиып отыр. Анау күнгіден де тұнжыраңқы.
Анау күнгіден де тас түйін. Тырс етпей томсара қарап қалыпты.

            - Ағайын,- деді Әбілқайыр.- Біздің
бірлесіп мақұлдасқан пәтуамыз көп ұзамай нұр сипатты ақ патшаның қадірмен
ғүзырына жеткізіледі. Қазір онымен биік мәртебелі ұлықтар ықылас қойып танысып
жатырған көрінеді.

Жан-жақты сарапқа салып өз
пікірлерін айтатын болса керек. Мен мынау арамызға келіп отырған екі ұлыққа
мәселенің басын ашып тоқ етерін айттым. Ол мынау: өткен бұзақылыққа тікелей
басшылық еткендерге не істеп, не қоятынын ақ патшаның өзі біледі, ал былайғы
қалың момынды бұдан әрі қудаламауды, оларға рахыммен қарауды қатты өтіндім. Егер
осы жолы кешірім болса, оларды бұдан былайғы қияңқылықтардан аулақ ұстауды өзім
кепілдікке алатынымды мәлімдедім.

            Бұл арада отырған башқұрт билері
де, ұлықтардан келген екі өкіл де бір-біріне қарады.

            Әбілқайыр сәл кідірді. Елеңдесіп
қалған жұрттың көзіне бір-бір қарап өтіп:

            - Биік мәртебелі ұлықтар ақ патша
қашан өз ұйғарымын айтқанша ереуілшілерге өздері тиіспесе ешқандай оқ атпауға,
ешкімді қудаламауға уәде береді.

            Бұл арада отырғандардың көбінің
иектері шошаң ете түсті.

            - Патша ұйғарымы шыққанға дейін
башқұрт арасыпа ешқандай жазалаушы топ жіберілмейді. Қашан ақ патшаның өзінен
хабар болғанша қазақ ғаскері де елдеріне кете тұрады.

            Жиналғандар бір-біріне аңтарыла
қарасты. Оның бәріне көзінің астымен бақылай қарап тұрған Әбілқайыр:

            - Алдияр падишамыз бен биік
мәртебелі ұлықтардың бұл уәдеде тұратындығына күманданудың ешқандай жөні жоқ. Сол
сияқты мен өздеріңіздің парасаттарыңызға да қатты сенемін. Арттағы
қатын-баланың обалына қала бергеннен не шығады. Одан да айтылған мәмлеге

ақырына дейін құлақ
асқандарыңыз жөн болар еді.

            Жұрт жым-жырт.

            - Ал, ағайын, екі тараптың да
айтқанын сарапқа салғанда келген пәтуамыз осы еді ғой. Соған енді сөзсіз
көнейік!

            Отырғандардың арасынан екі беті
албырай қызарып Жүніс көтерілді.

            - Жарайды, алдияр хан! Оған да
көнейік. Ұлық мырзалар өздері сыр алдырып қалып жүрмесе, біз шыдауын шыдап
бағайық.

            - Ендеше осы пәтуа пәтуа ғой!

            - Пәтуа! Пәтуа!

            Башқұрттар атқа қонып жатқан қазақ
аламанына аңтарыла қарап қалды. Қазақтар да әбден ұзап кеткенше арттарына
жалтақ-жалтақ қараумен болды. Оларды шекараға дейін шығарысып салған екі ұлық
сол арадан әуелі Ор бойындағы қалаға, сосын Самараға тартты.

            Олар жөндеріне кеткесін хан қасына
анада Самараға жұмсаған өз шабармандарын шақырды. Тәтеш: «Бұлары қалай?»- деп
ашуланбапты да. Қатты жымқырып алған жұп-жүқа қаймыжық еріндері
байқалар-байқалмас бір бүлк ете түсіпті.

            Онысының күлгені екенін де,
ренжігені екенін де бұлар анық ажырата алмапты.

            - Қалмақ жорығы туралы сұрады ма?

            - Ол жайын ауызға да алған жоқ. Хан
таң қалып иығын тартты.

            Елге келгесін де екі-үш ай
тып-тыныш хәл кепіті. Патша ұлықтарынан ешқандай хабар болмады. «Шамасы,
мынандай қыстың көзі қырауда ат сабылтып жүруге жүректері дауаламай жатқан
шығар. Не де болса, жазға қалғаны ғой»,- деп ойлады.

            Биыл дария асып Қызылқұмға құламай,
Қарақұмды қыстап қалған хан көңілін бірлеп, үттің ортасында қансонарда түлкі
аулауға аттанып еді. Теріскей беттен жүздерін ыққа беріп, бір қырындап суыт
жүріп келе жатқан бір топ салт аттыны көрді. Тымақтарынан таныды -
башқұрттар...

            Ханның секемшіл жүрегі дір ете
қалды.

            Жүргіншілер жүрістерін анадайдан
баяулатып, саятшыларға қарай беттеді. Бет алғанына қарағанда - жайбарақат
кісілер. Жадырай жарқын амандасты. Хан меймандарынан түзде тұрып жөн сұрамады. Қастарына
Мырзатайды ертіп майханасына жіберді де, түс ауғанша із кесті. Құм арасының
тұяқ қаппа күртігінде ат шаба алмай, қанжыға қанданып жарытпады. Оның үстіне
ханның көз алдынан әлгі бір суыт жүрісті шоғыр кетпей қойды. «Мынандай қақаған
аяз, қалың қардың кезінде бұлар неғып жүр? Не де болса, тегін жүріс емес
қой...».

            Қасындағыларға сыр алдырғысы
келмей, сары бесінге дейін көп қиқудың ортасында жүрді-жүрді де, бір уақытта:

            - Жә, ауылға қайтайық!- деді.

            Кеш бойы меймандарынан қыс жайын,
қардың қалай түскенін сөз етіп көлденең әңгімемен отырды. Қонағасыдан соң
барып, жүріс бағытын сұрады. Алдар жіберіпті. Елдеріне шақырады. Неге екендерін
айтпайды «Жер-аяғы кеңімей тұрып ақылдасып алатын жағдайлар бар еді. Қол ертіп
келем десе де, өзі біледі»,- депті.

            Сырт көзге жайбарақат хабар. Бірақ
ойландыратын хабар. Қанша ойланғанмен, таң атқанша бір тоқтамға келіп, таңертең
бір жауабын бермей болмайтын хабар.

            Әбілқайыр, не де болса, барып қайтуға
бел буды. Шұбыртып кеп қол ертпейді. Биыл қасқыр қатты болып тұр. Талай қораның
іргесі сөгіліп, көңі қанданды. «Аң аулап, бөрі қуалап жүрмінге» саятындай
әлім-берім ғана нөкер ертеді. Башқұрт арасына бойлап кірмейді. Ереуілшілердің
көбі қазір қазақ шекарасына таман далалықта. Билерге соның өзінде де бұның
ұлысына ең тақау бір аулына жиналсын деп сәлем айтады. Қардың қазір нар
көтеретіндей сіре жатқан кезінде барып-қайтып үлгеруге тырысады. Әйтпесе ертең
үт1 сарқыла қар жібіп, жер сабырлап қалады.

 

 

            

            1Февраль айы

 

 

            

            Араға бір жарты ай салып атқа
қонды. Жәнібекке хабар бермеді. Бөкенбай мен Есетке: «Бір ай шамасында оралып
қалармын. Одан кешіксем, өздері бір хабарын шығарар»,- деп тапсырды.

            Башқұрттар бұл жолы ана жолғыдай
емес емен-жарқын қарсы алды. Қыстың көзі қырауда арнайы үйлер тігіп, қысырақ
байлап, тай жығып, көп әуреге түсіпті. Оларын көрген хан: «Шамасы, ұлықтар
тарапынан бір жақсы хабар шыққан ғой. Жер мойыны қашық бұған жетпегенмен,
мыналарға жеткен ғой»,- деп қойды ішінен. Бірақ, ақтарынан жарылтуға
асықтырмады. Жыршы келді, қурайшы келді, сырнайшы келді. Тас түйін жігіттер
сарт-сұрт би биледі. Белдерін қына буған тана көздер еліктің құралайларындай
қутың басып ортаға шықты.

            Ертеңіне барып сөзі дуалы
игі-жақсылары жиылып алдына келді. Көбімен көз таныс болып қалыпты. Жүздерін
шырамытады. Тек Жүніс пен тағы да бұл біліңкірейтін бір-екі би көзге түспеді. Әлденеге
іші мұздап қоя берді. «Бұл қалай? Уәделерінде тұрмағаны ма? Ендеше мыналар неге
түк көрмегендей жайбарақат? Әлде өз араларында бір кикілжің шықты ма екен?..»

            Әбілқайыр бірдеңеден секем алғанын
сезіп қалғандай Қарабас тархан сөз бастады:

            - Алдияр, сіздің өткен жолы ұлықтар
жіберген өкілдердің алдында айтқан әңгімелеріңіз әлі есімізде. Өткен өреуіл,
қалған салауат деген ғой. Әуел баста тәуекелге бел буғандармыз, онымыз үшін
өле-өлгенше өкінбейміз. Құдай мойнымызға не салса да, көнеміз. Өзіңізге өткен жолы
да айтқанбыз: ендігі уайымымыз - мынау артымызда көздері жаутаңдап қалып бара
жатқан кіл момынның жайы. Сіз еткенде олардың ендігі тағдырын өз мойныма алар
едім деп едіңіз. Сол сөзіңіз сіз кеткесін де есімізден шықпай қойды. Көп
ойландық, көп толғандық. Ақыр аяғында келген үйғарымымыз: біздің жұртымыздың
бұдан былайғы тіршілігінің тізгінін өз қолыңызға алыңыз. Сонда бәлкім ақ патша
да сіздің көңіліңіз үшін бұларға рахыммен қарар. Осыған сіз пейіл болсаңыз, біз
пейілміз.

            Мынау Әбілқайыр үшін әрі күткен де,
әрі күтпеген де оқиға еді. Қапелімде не дерін де білмей қалды. Тағы да есіне
орындары үңірейіп тұрған Жүніс пен төрт-бес би түсті. «Апырай олар неге жоқ? Әлде
мына ұйғарымға қарсы болды ма екен? Бұл әңгімеге Таймас жағындағылар қалай қарар
екен? Олар да қосылар ма екен. Былтыр: «Біздің бірімізді біріміз қыруға жол
бере көрмеңіз»,- деп жалынып еді ғой. Ал, мықты болсаң, осы арада бір жауабыңды
бер... Ақ патшаның ұлықтарына айтарыңды кейін айта жатарсың... Көтерілісті
бассаң, ереуілшілердің өзіне емес, жазықсыз қатын-балаларына араша сұрасаң,
оларды ашиитындай не жөні бар?.. Сынасаң, сынасатын жерің осы! Осал жерін тауып
алып, амалсыз мәжбүр етуге тырысу керек деп айта беруші едің ғой... Міне сол
түс осы түс... Қазір бұл қолқасын қабыл алсаң, бұлар ертең өз қол астыңдағы ел
болады. Қол астындағы елдің қамын қамдап сөйлеген сөзіңді ешкім де, оның ішінде
ақ патшаның ұлықтары да айып санай алмаса керек...»

            - Ағайын,- деп
Әбілқайыр сөз бастады. Дауысы қарлығыңқы шықты. - Жағдайларыңды түсінем.
Арттағы қатын-баланың жәйіне қабырғаларыңның қайысатын да реті бар. Қанша
дегенмен, патша ұлықтары біраз жыл шайқасты, қан төгісті. Қан шыққан жердің
ашуы тез арада басыла қоймайды. Олардың сіздің жұртқа айырықша шүйілуі әбден
мүмкін. Мен: «Башқұрт жұртының жетім-жесірлерін жылата бермеңіздер»,- дегенді
былайда да айтам ғой. Анада да айттым. Тағы да айтам. Бірақ,

олардың: «Сенің жұртыңа тиісіп жатқанымыз жоқ. Ай даладағы башқұртқа
неге жаныңыз ауырады?»- дейтін болса, сөзден тосылтып кетеді-ау деп іштей
қыпылықтап тұрушы ем. Ол арасын өздеріңіз де жақсы түсінесіз. Ол үшін бек
ризашылығымды білдіремін. Тізгін біріктіріп, тілек қосысып жатырсақ, кім
біліпті, алла жар болып айтқанымыз келер. Ләйім, тек солай болғай!

            Жұрт алақандарын жайып
сақалдарын сипады. Отырғандардың арасынан үш ақсақал көтерілді. Есіктен
қолдарында малынған алтын зерлі қамқа шапан мен тап сондай алтын зерлі ақ
қалпақ ұстаған он шақты жас жігіт көрінді.

            Әлгі үш ақсақалдың
ортасындағы ұзынбойлы ақ сұр кісі - Кәрідолла ишан қалпақты қолына алды.

            - Башқұрт жұртының
бүгінгі таңда жер басып жүрген үлкенді-кішісі, әйел-еркегі, олардың бұдан кейін
жарыққа келетін үрім-бұтағы, қандас қазақ халқының ардақты әміршісі Әбілқайыр
Мұхамбет Қазы Баһадүр

хан, Сізді езіңіз жаппар хақтың өзінен кейінгі ең үлкен қожасы деп
танып, Башқұрт жұрты мен Башқұрт уәләятының ұлы ханы деп жариялайды,- деп
тағзым етті.- Иә, біссімәллә!- деп басына кигізді.

            Қасындағы екі шал:
«Иә, біссіміллә»- деп иығына шапан жапты.

            Сосын ақ сұр хазірет
ханның оң тізесінен шарта жүгініп отыра кетіп, әдемі ашық дауысын күңіренте
созып құран оқып, бата жасады.

                - Ардақты Әбілқайыр Мұхамбет Қазы Баһадүр
хан дүние тұрғанша тұрғай!

            Тұрғандар жапатармағай
қолдарын жайысты. Сол-ақ екен сырттан отыз шақты жігіт іргесін тоң топырақпен
көміп, шыр айнала киіз тұтып, кілем іліп жылылап тігілген сегіз қанат ақ орданы
сықырлата көтеріп басқа жерге апарып қондырды. Біраз кісі хан отырған ақ киізді
жан-жағынан ұстап ап төбелеріне үш рет көтеріп, үш рет жерге түсірді.

            - Ардақты Әбілқайыр
Мұхамбет Қазы Баһадүр хан дүние тұрғанша тұрғай!

            Біреулер қындарынан
кездік суырып хан көтерілген ақ киізді жапырақ қалдырмай тәбәрік қып талап
әкетті.

            Сол күні жаңа тігілген хан ордада тағы бір
думан өтті. Қақ төрге қойылған тақтың екі жағына жолдарына қарап
төменді-жоғарылы башқұрт игі жақсылары жайғасты. Тағы да Қарабас сөз бастады.
Әбілқайыр отырғандарды көзімен тағы бір түгендеп өтті. Жүніс пен манағы
төрт-бес биді тағы да таба алмады. «Олар неғып бүйтіп құйрық үзісіп жүр екен?
Өткен жолы ондай сыңайлары байқалмап еді ғой... Не болды екен?»

            Өз ойымен езі болып
отырып Қарабас батырдың сөзінің аяқ жағын ғана құлағы шалып қалды.

            - Хан ием, Сізге тізгінімді ғана беріп
қоймай, тілек қосысып, ниет қосысып, туыс та болғымыз келеді. Хан өзіңіз
болғанда, ханшамыздың бірі біздің бауырымыз болғанын жақсы көреміз.
Қарсылығыңыз болмаса, біздің қалауымыз - еліміздің ең қадірлі азаматтарының
бірі - Алдарбай Есеке ұлының қызы Зүбәржат. Ата көрген, ана көрген тәрбиелі
бала. Сүйегіңізге дақ түсірмейді деп, алтын тажды қосағына лайық адал жар

болады деп сеніп, тілегін бүкіл ел болып тілейміз.

            Сүйектен
мүсінделгендей ақ сұр ханның екі бетіне қан лықсыды. Тамағын кенеп:

            - Онсыз да тілек
қосысып жатырмыз. Маған салсаңыз, артқан аманаттарыңыздан асқан ықылас жоқ.
Менің көңіліме қарамаңдар, өз көңілдеріңізге қараңыздар,- деді.

            - Бізге салсаңыз, біз
көңілімізді айттық,- деді Қарабас.

            - Иә. Сөзімізді жерге
тастамасаңыз болды,- деді ақсақалдар.

            Сұп-сұр хазірет
тамағын кенеді.

            - Әкеліңдер
қалыңдықты, некесін осы арада қиямыз,- деді.

            Қазіргі башқұрт ханша
осылай түскен-ді. Оны ойлағанда хан әлге дейін өң мен түстің ортасында
жүргендей есеңгіреп қалады. Ал сол жолы ала қыста жаңа ханым түсіріп, бір
кездегі арманына жетіп, башқұрт жұрты да ақ киізге көтеріп хан сайлағанда
бірнеше күнге дейін өз көзіне өзі сене алмай қойды. Ешқашан оның ойға алған
ниеті тап Бұлай оп-оңай оңғарылып жүре бермеуші еді. Мынаған сенерін де,
сенбесін де біле алмады. Ұйықтап отырған шығармын дейін десе, көз алдындағы
нәрсенің бары бадырайып анық көрінеді. Өңі дейін десе - бәрі оп-оңай шешіліп
жатыр. Өмірде бұлай бола қоймаушы еді... Шындық болар дейтін және бір себебі -
осында келгелі бұрыннан көз-таныс төрт-бес кісісін таба алмай-ақ қойғаны.
Анадағы екі беті бал-бұл жанған Жүніс батыр жым-жылас жоқ. Ол аман болса, мына
жиынның қақ ортасында жүруге, көп шаруасын бел шешіп өзі атқаруға тиісті сияқты
еді... Оған бірдеңе болған... Не мына топпен ат құйрығын үзіскен. Олай болуы
мүмкін бе... Мүмкін емес секілді... Ереуілшілердің ең атақтыларының бірі. Ол
бұларды бұлай тастап кете алмаса керек еді. Анадағы сөзі де өлі жадында. Оның
үстіне сол жолы ештеңені білмеген, ештеңені түсінбеген башқұрт билері бұндай
шешімге аяқ астынан қалай келді екен? Неге жер аяғы кеңімей тұрып ақылдасатын
шаруамыз бар дейді? Әлгіде ұлықтар тарапынан кісі көңілін суытардай тосын хабар
шықты ма? Бірдеңені асығыс сұрау, бірдеңеге асығыс жауап беру бұның әдетінде
жоң-ты. Көп күманды ешкімнің көмегінсіз өзі анықтауға тырысушы еді. Сонда сен
ешкімнің алдында ештеңеден қарыздар болмайсың. Ешкім саған сарт еткізіп айтарын
айтып: «Ал енді қайтер екенсің?»- деп сынай қарап отыра алмайды. Мүмкіндігінше,
жұрт жұмбағын өз бетіңше шеше біл. Мүмкіндігінше, өзің де жұрт көзіне көпке
дейін шешуші табыла қоймайтын қиын жұмбақ бола біл...

            Әбілқайыр жаңа қайын
жұртының көңілін қимай біраз уақыт жайбарақат сейіл құрды. Аңға шықты. Башқұрт
сабаздарының өнерімен танысты. Билер мен батырларға кезек пе кезек түстеніп
қонақ болды. Бірақ көзіне түспей келе жатқан төрт-бес бидің жағдайын сұрамады.
Олар бір жақ бұйірінде бүк түсіп жатты да қойды.

            Бір ай шамасында табын Бөкенбайдан
хабаршы келді. Мына жаңалық ол тарапқа өзір жете қоймапты. Ұлықтардан да ат
ізін салған ешкім болмапты. Шамасы, бұл орыс ұлықтары үшін де, қазақ
игі-жақсылары үшін де құлақ елең етердей тосын хабар болғалы тұр.

            Хан Бөкенбайдың шабармандарын «Енді
бір ай шамасында елге барып қаламын. Жаңа ханшаны көшіріп әкетуге Арыстанбай
келер»,- деген жауаппен аттарына қондырды.

            Араға және бір күн
салып башқұрт ру басыларын жинады.

            - Ал, халқым, мына
хабарды сендер біліп, мен біліп қойғаннан ештеңе шықпайды. Сондықтан мен оны ақ
патша ұлықтарына арнайы адам жіберіп хабарламақпын. Оған дейін патша
жағындағылармен де сөйлескім келеді.

Сендер қарсы болмасаңдар мен оларға да қол астыма келіңдер деп ұсыныс
жасасам деп едім. Сонда мен бұдан былай ақ патшаның ұлықтарымен күллі башқұрт
халқының атынан сөйлесе алар едім.

            Ақсақалдар: «Әңгімең
дұрыс-ау!»- дегендей бас изесті. Бірақ бір нәрсеге күмілжіп отырған сияқты. Ол
не құпия?

            Бұл жолы сөзді Алдар
бастады. Жарғақ бет неме арқасына қадалған шаншудың жәй-жапсарын айтып
отырғандай ыңыранып жайбарақат сөйледі.

            - Ол жайды, біз,
алдияр, сізді шаңыртпай тұрып өзіміз-ақ бір жақты қылғымыз келіп еді. Таймас
жағындағы билермен сөйлесуге Жүніс екеуімізге бастатырып, жеті-сегіз би
жіберілген-ді. Ол тараптың естиярлары біздің барған шаруамызды түсінген сияқты
болып еді. Құптайтын да рай танытқан-ды. «Ендеше, ханға хабар беруді біз
мойнымызға алайық. Қашан келетінін өзіміз айтармыз»,- деген уәдемен
тарасқанбыз. Сол әңгімеге риза болып, біз бері қайттық. Жүністер аржағындағы
ауылдарына кеткен. Елдеріне енді жеткен бойда, бір күні түнде қарулы солдаттар
сарт ете қалады. «Сіздер ереуілшілермен екі ортадағы қол жеткен келісімді
бұзып, патша әкімшілігінің бұл мәселедегі жоспарына кедергі келтіріп азғырынды
әрекеттермен шұғылдана бастадыңыздар. Сол үшін де Ор бойындағы қамалдың
коменданты сендерді тұтқынға алуға бұйырды»,- деп айдап әкете барады. Бұдан
кейін біз Таймас жағындағы билерден сыр бүге тұруға бел будық. Өзіңіздің қашан
келетініңізді сездірмеуге тырыстық. Ол тағы да ұлықтарға астыртын адам жіберіп,
бұл ниетімізді де жүзеге асыртпай қоя ма деп қорықтық. Енді не істеу керек
екенін өзіңізбен ақылдасқалы жүр едік.

            Алдар бастаған
әңгімеге қалғандары да желпіне араласты.

            - Өзіңіздің кеңеске
шақырғаныңыз дұрыс болды, Жүністердің қамауда жатқанына екі ай болды. Өзір сол
Ор бойындағы қамалда көрінеді. Ертең жер аяғы кеңігесін ішке алып кететін
шығар. Оларды сосын қайтып көреміз бе, жоқ па - кім біліпті?

            Гәп енді белгілі
болды. Патша ұйғарымының жаз шыққанша анықтала қоймасын білген башқұрттар оған
дейін алдын алмақ. Бұдан былайғы әңгімеге Әбілқайырды бел шештіріп
араластырмақшы. Ол үшін оны өздеріне хан сайлайды. Ор бойындағы қамалды жапыра
шауып жайпап кетуге күштері жетеді. Бірақ, анадағы пәтуаға нұқсаны тиіп, арты
ұшығып кете ме деп кідірген. Жүністердің жағдайын Әбілқайырдың білгеніне
салмақ.

            Хан сұрғайып отырып
қалды. Әлден соң бір шешімге белін бекем буғандай болып, нығыздана сөйледі.

            - Не де болса, бұл
әріден келмеген болар. Сол Ор бойындағы бастықтың өз білдігі шығар. Сіздердің
арғы-бергі қимыл-қыбырларыңды үлкенге жорып, қорыққан бұрын қамшылайдының керін
келтіріп жатқан

болмасын. Ендеше, қазір оған адам жіберемін, Жүніс пен қасындағы билерді
шығаруды талап етемін. Башқұрт жұрты мені хан қылып сайлады. Енді оларға
байланысты мәселеде менімен келіспей еткен әрекеттерің үшін ақ

патшаның өзіне шағынамын»,- деймін.

            Ханның мына шешіміне
отырғандар қопаңдасып қалысты. Жарты ай дегенде наурыздың лайсаң батпағына
белшеден батып титықтаған хабарпгылар қайтып оралды. Комендант: «Қашан
Самарадағы ұлықтан пәрмен келгенше, ешкімді босатпаймын»,- депті.

            Әбілқайыр түтігіп
кетті. Ашуын байқатпау үшін барып келгендерден қамалдың жағдайын, қанша әскері
бар екенін, бастықтарының кім екенін сұрап білді. Сосын ойланып отырды-отырды
да, орынынан тұрды:

            - Ендеше, ол бастықпен
барып сөйлесейік. Жолға қамданыңыздар,- деді.

            Әбілқайыр қамалға
алдын-ала жаушы аттандырды. Ол қамал бастығына барып башқұрт қолымен қазақ ханы
келе жатқанын хабарлайды. Қамал бастығы бұлар барғанша ойлансын. Я ел
болатынын, я жау болатынын айтсын. Не де болса, ол бастықпен Жүністерді
босатқанынша тіл табыса алмайды. Не де болса, башқұрттардың алдында сөзін жерге
тастата алмайды.

            Күн шығыс беттен
түнеріп келе жатқан қалың қолды қаладан бір түстік жерде бір топ нөкерімен бір
сары ала иық сардары келіп күтіп тұр екен. Қасындағы нөкері - шағын. Келіссөзге
шығып, тосып тұрғандары белгілі болды.

            Еңкілдей шауып келе
жатқан қаһарлы қол аяңға көшіп, сыпайы кейіпке көшті.

            Торы ала аяқ ат мінген
сары ала иық ұлық атын тайпалта бастырып жақындай берді. Тақау келіп
амандаспақшы еді. Хан анадайдан: «Жә, тоқта солай!»- дегендей белгі берді.
Көзіне күлкі жиып, жүзін жылытып жарқылдай амандасқалы жатқан ұлық ду қызарып
кетті. Көгілдір көздері шөлмектей шатынап, темекі ыстап тастаған жирен мұрты
жыбырлап қоя берді. Бірақ, астындағы торы ала аяғын әлгіндегісіндей діңкеңдете
бермей, о да жай аяңға көшті.

            Қол созымдай жерге
келіп:

            - Ор қамалының бастығы
майор Останков мырза құрметті ханнан жүріс жайын біліп келуді тапсырды.

            Ал сен өзің кім
боласың?

            -Мен Ор қамалы
комендантының көмекшісі боламын...

            - Көмекшісі.

            Әбілқайыр түтігіп
кетті.

            - Ұлығыңның өзі қайда?

            - Анда. Қамалда.

            - Ол неге өзі
шықпайды? Желігіп кететіндей жаңа босанып отырған ештеңесі жоқ шығар.

            Едірең мұрт ұлық одан
сайын түтігіп алды. Әбілқайыр да қалш-қалш етіп ашуға мініп тұрған. Дауысы
шаңқылдай шығып зеки сөйледі.

            - Сен өзің білесің бе?
Мынау қамалды кім салдырып

жатыр?

            - Нұр сипатты падишамыз Анна Иоан қызы
салдырып жатыр.

            Әр әрпін шегедей
қадап, әр сөзін сағыздай созып, дауысын мәнерлей көтеріп, бар ынт-жынтын салып
айтты.

            Мынау едіреңдеген
немеге өлердей жыны келіп тұрған Әбілқайырдың ашуланғаннан ауызы қисайып кетті.
Оншейінде сыпайы жылтырап тұратын құндыз мұрты да тікірейіп-тікірейіп алған.
Сояудай ұзын кірпіктердің астына бұйығы тығылып жататын түнжыр көздері адырайып
шығып барады. Баданадай-баданадайй қарашықтары қазір-ақ домалап жерге түсіп
кететіндей. О да әлгінде ауызын қайшылап, нығыздай сөйлеген ұлықты келемеждеп
тұрғандай:

            - Оттап-сың!- деді.

            Едірең мұрт ұлық
ызадан жылап жібере жаздады. Атын тебініп:

            - Мен бұндай
астамшылықты...- дей беріп еді. Хан да атын тебініп, қынының басын қылғындыра
ұстай алып:

            - Қайдағы
астамшылық... Астамшылық жасап тұрған кім? Сен өзің кіммен сөйлесіп тұрғаныңды
білесің бе... Мына қаланы алдияр Анна Иоанқызы патшаның кім үшін салдырып
жатқанын естіп пе ең?.. Мына мен үшін, күллі қазақ, башқұрт жұрттарының ханы
Әбілқайыр Мұхамбет Қазы Баһадүр үшін... Ендеше, сен бастығыңның қызметшісі
болсаң, сенің бастығың шаһарымды салып жатқан менің қызметшім... Неге ол өзі
шықпайды?

            Едірең мұрт ұлық мына
әңгімеден сасайын деді.

            - Ол... ол...
Самарадан Татищев мырзаның жіберген адамдарымен сөйлесіп қалып еді...

            Ендеше айт: сенің
бастығыңды көргім де келмейді. Сөйлессем сол Самарадан келген ұлықтармен ғана
сөйлесемін... Түске дейін мұрсат беремін... Түске дейін ол ұлықтар менімен
келіп сәйлеспесе, онда сендермен енді мен сөйлеспеймін, мына қылыш сөйлеседі.

            Ханның тыпыршып тұрған
аты едірең мұрт ұлықтың астындағы торы ала аяқты тұмсығымен қағып етті.

            Едірең мұрт манағы
айбынынан айырылып қалған. Көз ұшына дейін артына жалтақ-жалтақ қарап аяңдап
барды да, жал басына көтеріле беріп, аттарына қамшы басып шауып ала жөнеді.

            Ханға еріп келген қол
сол араға жаңа қылтанақтап келе жатқан көгал майсаға шатыр тігіп аял қылды.

            Түске жақын жол басына
манадағыдан гөрі қомақтылау қара шоғыр көрінді. Алдындағы екі құла аттыны
таныды. Анада башқұрттар арасына келіп кеткен кексе ноғай мен жылмаң төс
тілмаш. Олар ханның жол шатырдың қасында бір топ кісінің ортасында жерде
тұрғанын көріп, анадай жерге келіп аттарынан түсті. Тізгіндерін қастарындағы
нөкерлеріне ұстата салып, манағы едірең мұрт үшеуі жаяу беттеді.

            Хан қасындағылар
жымың-жымың бір-біріне қарасты.

            Едірең мұрттың
қасындағы екі ноғай жақындай беріп, қолдарын кеудесіне апарып тағзым етті.

            - Құрметті хан, сізбен
тағы да көріскенімізге бек қуаныштымыз. Біз бүгін ұзақ жолдан шаршап келіп,
алдыңыздан шыға алмай қалдық. Оған ғафу өтінеміз. Сіз шақырды дегесін келіп
тұрмыз.

            Сөйлеп тұрған - жылмаң төс тілмаш.
Кексе ноғай оның әр сөзіне бір бас изеп қояды.

            - Мен де сіздерді
көргеніме қуаныштымын. Мынандай әлі көктем шыға қоймай, жердің миы шығып езіліп
жатқан кезде жер түбінен ат сабылтып келгенімізде алдымнан шығып сәлемдесуге
жарамаған мынау жаңа шаһардың бастығымен әңгімеміздің жараса қоюы қиын еді.
Сіздердің мұнда жүргендеріңіз сондай жақсы болар ма?

            - Жылы лебізіңізге
көп-көп рахмет, құрметті хан.

            -Менің Бұл шаһарға
қандай шаруамен келіп жүргенім сіздерге мәлім шығар.

            - Мәлім болғанда
қандай... Біз де жаңағы езіңіз айтқандай жайсыз кезде сонау Самарадан сол үшін
келдік.

            - Ендеше тіптен дұрыс.

            - Құрметті хан, ол
жайында мында кіріп оңаша сөйлессек қайтеді.

            Кексе ноғай иегімен
жол шатырды меңзеді.

            - Жоқ, менің мына
кісілерден жасыратын еш құпиям жоқ,- деді Әбілқайыр қасындағы қалың шоғырды
көрсетіп.- Бұл кісілер башқұрт жұртының игі жақсылары. Ал мен қазір тек қазақ
халқының ғана емес, башқұрт

жұртының да ханымын.

            Кексе ноғай көзін
шүңірейтіп хан нөкеріне қарады.

            - Бұл кісілерге
келсек, құрметті хан... Жә, оны өзіңіз де білесіз... Өткен жолы бұл кісілер
өздеріне емес, қатын-балаларына, момын бұқарға кешірім сұрайды дегенсіз... Ал,
мен шатырға кірейік десем, оның да жөні бар емес пе... Сырт әлі сыз. Оның
үстіне орыс халқы аяқ үстінде айтылған әңгіменің пәтуасы болмайды деседі.

            Хан бір сұрланып, бір
қызарды:

            - Ал біздің халқымыз өкесі
отырып баласы, ағасы отырып інісі сөйлегеннен без дейді. Аяз әліңді, құмырсқа
жолыңды біл деген тағы бір сөз бар. Мен башқұрт жұрты жайында да, олардың мына
кісілердей басты істі азаматтары жайында ақ патшаның не өзімен, не арнайы
ұлықтарымен ғана арнайы сөйлесермін деген ойдамын. Ал сізге келсеқ Арслан
мырза, сыздан қорқып тұрсаңыз, кірсек кірейік, - деді.

            Меймандарды шатырға
бастады. Ханмен бірге башқұрттың да бірнеше биі ере кірді.

            Жайғасып
отырар-отырмаста хан сөз бастады:

            - Менің мынандай
алыстан ат сабылтып жүрген шаруама Самарадағы ұлықтар қалай қарап жатыр?

            - Ол әңгіменің
анық-танығын анықтау бізге тапсырылған.

            - Ендеше, сіздер қалай
дейсіздер?

            - Біздер енді...

            Кексе ноғай мүдіріп жылмаң тәске қарады.
Жылмаң төс лезде тіл қатты.

            - Оны анықтау біраз
уақытты керек етеді. Біздің келгеніміз жаңа. Оның үстіне сіз шақырыпсыз. Бір
қорытындыға келуге біз әлі үлгере қойған жоқпыз.

            Хан мұртын бір сипап,
тұнжыр көзін жұмып ап керги тіл қатты.

            - Сонда маған не
дейсіздер? Өз аяғыңнан салақтап келдің, өз аяғыңнан салақтап кете бер
демексіздер ме? Ендеше біліп қойыңыздар: қашан Жүніс пен қасындағы үш би
ауылдарына қайтарылмай тұрып, мен бұл арадан

ешқайда кетпеймін.

            Жылмаң төс желкесін
қасыды. Хан шаңқ етті.

            - Сонда не? Мен
сендерге құла түзде қаңғып жүрген қарақшымын ба? Жоқ, қол астымда халқым бар,
халық алдында намысым бар ханмын ба?

            - Әлбетте хансыз! Құрметті...

            - Құрметті...
құрметті... Ондай мәймөңкеңді барып басқаға айтыңдар. Мені құрметтемей-ақ
қойыңыздар... Анау баршамызға ортақ нұр сипатты ақ падишаны құрметтемей
отырсыздар, мені қайдан құрметтейін деп едіңіздер. Сонда немене, сендердің
ойларыңша, ақ патша іргесіндегі іргелі елдермен емес қайдағы бір қаңғыбас
қарақшылармен одақтас болып жүр ме...

            - Атай көрмеңіз, құ...

            - Ендеше, неге нұр
сипатты ақ падишаның инабатты одақтастарын қол жаулық қыласыңдар...

            - Жоға... Біз ондай...

            Олай болса, мына
жұрттың алдында берген менің уәдемді неге тәлкек етесіңдер...

            - Ол қандай уәде!

            - Ұмытып та қалдыңдар
ма? Қашан ақ патшаның өз ұйғарымы айтылғанша мұнда ешкім ешкімге қол көтеруге
тиісті емес дегенді кім айтты? Сен екеуің бе, жоқ мынау жаңа шаһардың жер
қаздырып жатырған бастығы ма?

            Кексе ноғай керги тіл
қатты:

            - Ондай уәде беруге
біздің қүқымыз жоқ. Ол ақ патшаның ұлығы мен сіздің ауызыңыздан шыққан.

            - Ендеше ақ патша мен менің арамдағы
уәдені бұзуға сендерге кім құқ берді.

            Кексе ноғай басын
шайқады.

            - Жаңа айттық қой...
Ол арасын әлі анықтай қойғанымыз жоқ деп... Біздің естуімізше абақтыдағы
кісілер әлі айтылғандай ақ патша мен екі араңыздағы уәдені бұзуға талпынған
бұзақылық жасапты деп...

            - Оған қандай
дәлеліңіз бар...

            - Біз соны тексеруге
келдік қой...

            - Ендеше бұлардың
ондай бұзақы қылығы бар болса, төрт би тұтқынға түскесін неге іргелеріндегі
қамалды шаппайды, неге жер түбіндегі маған хабаршы шаптырады... Олар
өздеріңіздің көздеріңізше маған берген сөздерін сыйлады... Олай болса, сен
екеуіңіздің көздеріңізше бұларға берген уәдеме тұруым керек... Бұл - ақ
патшадан да, оның биік мәртебелі ұлықтарынан да шығып отырған бұзақылық емес,
мына қамалдың бастығынан болып отырған бұзақылық. Мен ондай бұзақының алдында
сөзімді жерге тастай алмаймын... Берсе қолынан, бермесе жолынан...

            - Құрметті хан,
сабаңызға түсіңіз... Ақ патшаның әкімшілігі де сөзін өзі жерге тастай
алмайды... Бұл іске сіз араласқан екенсіз, енді сіздің қай өтінішіңізді де оң
пейілмен қабыл аламыз... Ол төрт биді бұзақылық жасаған күнде де сізге
қайтарамыз... Өйткені сіздің ендігіәрі олардың мұндай бұзақылыққа баруына тиым
салатыныңызға кәміл сенеміз...

            - Ал егер олар ондай
бұзақылық жасамаған болса, жазықсыз жәбір көрсеткен әлгі бастық жазалана ма?

            - Жазаланады... Оған
шүбәңіз болмасын. Біз тек қарауымыздағы бодан жұрттардың бұзақыларына ғана
емес, өз бұзақыларымызға да аяушылық жасаймыз.

            - Хан көзінде жылт
оянды.

            - Ендеше Жүніс пен
қасындағы билер үйірлеріне қашан қосылады?

            - Осы қазір... Мынау
коменданттың көмекшісі барады да, өзі босатып әкеледі...

            Отырғандар «Уһ» деп бір дем алды.

            Хан өңі енді кірген
қүндыз мұртын бір сипап қойды.

            Кексе ноғай тамағын
кенеді.

            - Құрметті хан! Енді
бізді тыңдап кересіз бе?

            - Жарайды, айтыңыз.

            - Башқұрт ереуілі
мәселесіне келсек, анадағы уәде уәде... Ақ патша қашан өз шешімін айтқанша екі
тарапта бір-біріне қару жүмсамайды. Бірақ, ол уәдені бұзғандар сол бойда тиісті
жазасын алады... Башқұрттың өз арасындағы әңгімеге біз өзірше араласпаймыз...
Тек шартты уақыт әткенше олар орыс командаларына тікелей тиіспесе болғаны...
Біздің әкімшілік осы жағдайды тағы да еске салуды тапсырады.

            - Ендеше бопты. Бізге
де керегі сол.

            - Ендігі әңгімені
өзіңізге оңаша айтсақ деп едік. Өйткені ол башқұрт жұртына ешқандай байланысы
жоқ әңгіме. Қазақ жұртымен екі арадағы қарым-қатынасқа байланысты жәйттер.

            Әбілқайырдың іші қылп
ете қалды. Ол басын көтеріп башқұрт билеріне қарады. Олар орындарынан тұрып
есікке беттеді.

            Шатырдың іші оңаша
қалғасын хан абыржып отырғанын байқатпау үшін алдымен сұрақ қойды.

            - Иә, айта беріңіз. Ол
не әңгіме?

            - Ол әңгіме - сіздің
мынау бейуақта башқұрт арасына келуіңіз жайында.

            - Сонда немене? Мен Ор
қамалы бастығының астамдығына көніп отыра беруім керек пе еді?

            - Алдымен ақ патшаның
ұлықтарымен хабарласып алуыңыз керек еді?

            - Самараға хабар барып
жеткенше мұндай ұрдажық бастықтың қол астындағы тұтқындарға не істеп, не
қоятынын қайдан білемін?

            - Жауап күтпей, асығыс қимылдағаныңыз
ақылға сыймайды. Ереуілшілерді Ор қамалына дейін өзіңіз бастап әкелуіңіздің өзі
ағаттық. Ақ патша оны қайдағы бір бастыққа емес, өзіне тікелей бағытталған
астамдық деп санауы мүмкін...

            - Сонда...

            - Иә, құрметті хан... Өткен жолы
патша қортындысы шыққанша қазақ ғаскері де башқұрт уәләятына бас сұқпау керек
деген аның айтылып еді...

            - Қандай ғаскер? Менің
шағын нөкерім бе?

            - Тіпті сіздің бір
басыңыздың осында болуының өзі қазақ ғаскерінің басып кіруімен бірдей...
Өйткені сіз қазақ ханысыз. Демек - қазақ ғаскеріне бас қолбасшысыз. Сіздің
кіргеніңіз - қазақ ғаскерінің де шекара бұзғаны.

Біліп қойыңыз, бұл, заң бойынша, башқұрт тархандарының емес, ақ патшаның
қол астындағы өлке. Ақ патшаның өзі қол астындағы өлкеде не істеймін десе де
еркі. Башқұрттар соны түсінбейді. Түптеп келгенде, башқұрттардың ісіне ақ патша
емес, ақ патшаның ісіне башқұрттар қол сұғып отыр. Жаңа өзіңіз дұрыс айттыңыз:
ондай астамдыққа сіз де шыдай алмас едіңіз.

            - Бұл жайында маған
жаңа айтпадыңыз ба?

            - Бұл жайында сізге
әубаста-ақ айтып ескерткіміз келіп еді. Сіз көндіңіз бе? Башқұрттардың көзінше
сөйлестіңіз... Олардың алдында біз сіздің абыройыңызды неге түсірейік?!

            Хан күреңітіп кетті.

            - Сонда мен бұл
өлкеден кетуім керек пе?

            - Әрине. Әйтпесе
былтырғы өзіңіз айтқан келісімшартты бұзған боласыз.

            - Солай деңіз... Сонда
мынау шаһар бастығының ешқандай айыбы болмағаны ма?

            - Бар.

            Әбілқайыр таңырқай
қарады.

            -Оның айыбы -
башқұрттың төрт биін абақтыға қаматқандығында емес. Сіздің шабармандарыңыз
келгенде, жағдайды бірден түсіндіріп, төрт тұтқынды бірден босатып, одан әрі
бұл өлкеде кідірмеуіңіз керек екендігін ескертпегенінде... Сөйтіп, ақ патшаның
алдында абыройыңызға нүқсан келтіре жаздағанында... Ол үшің тиісті жазасын
алады. Оған бола қам жемеңіз...

            - Ал менің мұнда хан
сайланғаныма, жаңа ханымды болғаныма қалай қарайсыз?

            - Ол мәселені бұл
арада талқылауға біздің ешқандай өкілдігіміз жоқ.

            Ханның күреңітіп
отырған беті қайтадан қуарып кетті.

            - Мақұл... Бұл
мәселелер турасында ойланайын. Бір білместік болса, болған шығар...

            - Біреу болса ештеңе
емес қой... Қалмақтар да қайдағы-жайдағы жоқты айтып хабаршының үстіне
хабаршышаптырып жатыр.

            Кексе ноғай сынай
қарайтындай.

            Жылмаң төс тілмаш
мүсіркей қарайтындай.

            Хан екеуінің көзіне де
шаншыла қадалып:

            - Тағы да айтайын... Біз білетін бодандық,
ең алдымен, одақтастық, пейілдестік... Бір-біріне деген қамқорлық...
Бір-бірінің сөзін жерге тастамау... Әр кім әлі жеткенше бір-біріне көмектесу...
Кішінің үлкеннің саясынан пана іздеуі... Үлкеннің кішіге қысылған жерінде қол
ұшын беруі... Ал менің бодан болғаныма қанша уақыт өтті? Сол екі ортада кім
менімен бұл мәселелер жайында іш ақтарысып, сөйлесіп көріпті?.. Аманаттағы
баламның жатысы анау... Қанша жылдан бері іргедегі баламды бір көре алмай зар
болып менің отырысым мынау... Міне, бұл жолы да сәті түспеді...

            - Бұл жайында да
ештеңе дей алмаймыз. Жаңғыз-ақ уәдеміз: осы айтқандарыңызды тиісті адамдарға
аудармай-төңкермей айтып барамыз.

            Бұл жолы екеуі де
мүсіркей қарағандай.

            Сол екі ортада сырт абың-күбің болды да
қалды.

            - Ау, анау манағы
едірең мұрт қой...

            - Артындағы төрт атты
Жүністер болғаны ма?

            - Тап солар...

            - Алла,
сабаздарым-ай...

            - Тістері ақсиып
күледі ғой өздері!

            - Күлмей қайтсын...
Қуанғандары да!

            - Иә, Бұл бір оңынан
оралған іс болды.

            - Әбілқайыр болмағанда
әй қанша жататындарын кім біліпті?

            - Тіпті сүйектерінің
осында бір жола шіруі де мүмкін еді ғой!

            - Сабазың қасарысып
болмады-ау...

            - Қайдағы-жайдағыларға
қайдан иығын жыға қойсын...

            - Дегенмен хан
хандығын істеді... Үйдегі үшеу бәрін естіп отыр.

            Бірақ хан селт еткен
жоқ. Сұп-сұр күйі сілейіп отырды да қалды. 

            «Біз ереуілші
башқұрттардың қайтадан жандана бастағанын, әсіресе Әбілқайыр ханның оларға
қосылып Орынборға шабуыл жасайтындай зұлымдыққа барғанын естіп, әрі қатты
қайран қалдық, әрі қатты қапа болдық.

            Бұлай болады ғой деп
ешқашан ойлап көрген емес едік. Осы пәрменіміз арқылы тағы да мықтап есіңізге
саламыз: ештеңеге қарамастан қол астыңыздағы барлық командаңызбен дереу
Орынборға аттануға қам жасаңыз; егер ол қаланың түбінде адамдарыңызды қырып
алып, не басқа-дай кесепатқа ұшырап қалып жүрсеңіз, ол үшін біздің алдымызда
айрықша жауап бересіз, өйткені біз ол қамалдан айырылып қалуға тиісті
емеспіз...»

            Дөңгелек шынының ар
жағынан тесіле қараған томаға көздің айналасына шытынап-шытынап шимай-шимай
әжім шыға келді. Қаймыжық жүқа еріннің бір қиығына қиғаштай қазылып ай сызық
тартылды. Сүйір мұрынның қыр арқасына әлдеқандай бір суық жарқыл ойнап, жұқа
танау дір-дір ете қалды. Мырс еткендей өрескел дыбыс шықты. Өткір көздерде оқыс
жарқ ете түскен сол бір ащы мысқылды сұп-суық ызғарлы шыны шатынаған ашуға
айналдырып жібергендей...

            - С... с... олай
деңіз...

            -  «Зұлымдық», «Орынборға шабуыл», «ереуілші
башқұрттардың қайтадан жандана бастауы», «Қырғын», «кесапат», «айырықша жауап
бересіз», «ол қамалдан айырылып қалуға тиісті емеспіз»...

            Қандай-қандай сұрқия
сөздер десеңізші... Әр қайсысы көкірегіне көк жебе боп кірш-кірш қадалып
жатқандай. Шамасы, мұның анадағы жайбарақат ақпары патша сарайының төбесіне жай
болып түскендей. Демек, анадағы ертелі-кеш бөлмеден-бөлмеге сабылып өсек айтып
жүретін ақ қапталдар императрицаға да тап осылай тонын айналдырып жеткізді.
Императрица қайдан тергеп-тексеріп жатсын. Қалай айтылса, солай түсінді.
Қысқасы, Татищев тағы да бүлдіріп жатыр. Ол жүрген жер қашан бүлінбей жатып
еді?! Ол немеден Орал тауын түп-түгел өртеп жібермей тұрғанында, не астын
үстіне келтіріп аударып тастамай тұрғанында құтылғанымыз қандай ғанибет болған!
Енді сәл кешіккенде ондай сұмдықтың болары сөзсіз еді...

            Құлағына әлде бір әупірім
дауыс саңқ-саңқ естіліп тұрғандай. Әбден айызы қана табалап баққан дауыс.
Құдай-ау, бұл кімнің дауысы еді... Демидов... Жоқ... Оның дауысы атам заманғы
тат-тат мыс қоңыраудың дауысындай жарықшақтанып шығатын. Ал мынау жорықтан
жеңіспен оралып келе жатқан қолбасшының кернейіндей құйқылжыта саңқылдаған
қайратты дауысы. Ол қайдағы бір тас қорытып, темір балқытып жүрген заводшыға
қайдан бітсін! Болса тек астанадағы ақ иық адмиралдарда ғана боладыдағы! Бірақ,
шын қасиетінің қаншалықты қастерлі екенін ешкім білмейтін, әуелден-ақ алтын
деген өзөзіл атымен-ақ адамзат санасын арбап алған жылтырақ металдың
істетпейтіні бар ма! Жер түбіндегі түтін жұтып, күйе түкірген ыс көкірек
заводшының қайдағы бір бықсық сөзін алтын таждың қасынан бір елі алыстап
кетпеуге тырысатын алтын иық адмиралдың ауызына да түсіреді. Оны айтқаннан аса
мәртебелі адмирал ауызым күйе болып қалады деп қорықпайды. Алтын жүрген жерге
күйе де, қан да, дақ та жұқпайды. Иә, мынау дауыс, расында да, ыңғай аңқылдай
сөйлеп, саңқылдай күліп жүретін ақ жарқын адмирал граф Апраксиннің өктем
дауысына келіңкірейді... Жоға... Адмирал таққан айыпты Оралға келіп алты ай
бойы тексеру жүргізген Генин әлдеқашан жоққа шығарған. Одан қалған азғантай
бықсықты соңау жиырма үшінші жылдың ноябрінде өзі бір жақты еткен. Петр
Алексеевичтің өзіне кірген. Қою мұртын айбаттана тікірейтіп, зәрлене қарап
отырған патша Бұның қасқая қарап қайтарған қиқар жауабына селк етіп күліп
жіберген. Сосын-ақ өңі жылып қоя берген. Завод істерін қалай жүргізу керек
екендігін баяндай жөнелгенде император қайта-қайта «Солай ма?», «Қарай көр!»,
«Ендеше біз неге солай етпейміз?»-- деп құліпына түскен. Дереу Швецияға
жөнелткен. Ол жарықтықтың үнатқаны да қызық еді ғой! Не қақап тұрған қызыл
оқтың астына аттандыратын. Не «Оқу оқып, білім ал!»- деп шет елге қаңғытып
жіберетін. Бұл да біраз жиһан кезіп көрген. «Саған керегі білім болса»,- деп
күні-түні кітапханадан шықпай қойған. Сонда оқығандарын Орал тауында
көргендерімен үщтастырып, Сібірде мамонт сүйегі кездесетін орындар туралы
профессор Бензельге хат жазған. Ол хат латын тіліне аударылып, әлемнің ең
атақты ғалымдарының ауызына іліккен. Соның арқасында оқымысты атағы Россияға да
жайылып, Монетный дворға қызметке келген. Ол қезде құдай бұның айын оңынан,
жұлдызын солынан туғызғандай еді. Отызыншы жылы жер түбіндегі Миттавада жатқан
Анна Иоановна Москваға оралғанда бұйрегі Бүлк ете қалғандардың бірі осы Татищев
еді.

            Олай болатын реті де
бар-түғын. Псков жеріндегі әлдеқащан тұлдыр кедейленген дворян әулетінен шыққан
Татищев жеті жасында марқұм Прасковья Федоровна патшаханымның стольниктер
санатына іліккен-ді. Прасковья Федоровна марқұм Петр Алексеевичтің туған ағасы
Иван Алексеевичтің әйелі болса, осы күнгі нұр сипатты падишамыз Анна
Иоановнаның туған анасы болмағанда кімі болады! Ендеше жаңа патша өз анасының
айналасындағыларды жерге тастай қояды дейсің бе?

            Обалы не керек ол
үміті оңай ақталды. Ақталғаны не керек арты баянсыз болды. Әлгінде ғана оқып
шыққан патша жарлығының соншама зәрлі жазылатындығы да сондықтан... Нұсқау ңағаздан
көрі қақ түмсығыңнан қай-қайтып тұрып періп жіберген зілман жұдырыққа көбірек
ұқсайды емес пе?! Олай болар жөні де бар!

            Орынбор комиссиясының
бастығы құпия советник Татищев алдыңғы күнгі осындағы бір таң атқанша тақтай
сабалап карта ойнаған отырыстан қышуы қана қоймай, қайта-қайта дуылдап мазасын
ала берген мұрынын қалтасынан орамал алып бір сипап қойды.

            Әй, бәрін бұлдіріп
жүрген осы тұмсық... Өзіне де сол керек... Енді, міне, ақ патшаның ондағы өші
әлі күнге тарамапты. Әлгі зіл батпан пәрменнің де көздеген нысанасы - сол.
Осыны бір шоқитып тасқа тигізу. Даладай қып қанатып елге күлкі ету. Ендігәрі
көрінген тесікке сұғылмай жайына жүретін жәй су мұрын қыла қоймақ. Мына хатты
өзірлеген кім болды екен? Жаңа көзімен сыдыртып бір оқып шыққанда құлағында
саңқ ете қалған оспадар-сыз дауыс кімдікі екен? Остерман ба? Жоқ! Ол деуге тым
қатқыл, тым нақты. Оның тұмсығы мүнікіндей емес ақылды. Сұқпас жерге
сұғылмайды. Әлде жуырда ғана талайғы арманына жетіп төбесі көкке тиіп жүрген
жаңа кабинет-министр Волынский өзірлетті ме екен? бұның да қисыны келеді. Өзі
өзірге Биронмен әмпей деген... Жаңа лауазымды соның арқасында алған көрінеді.
Ендеше дәл қазір Биронның айтқанын екі ете алмайды. Оның үстіне Волынскийдін
тұмсығының да бұның тұмсығынан озып тұрғаны шамалы. Дабырлап атын шығарып
жүрмесе ішкен асы бойына тарамайды. Қайта-қайта атақтарын аспанға шығаратындай
құдай Волынскийлер әулетіне күнде-күнде бір Куликово шайқасын қайдан тауып бере
берсін! Әлі күнге баяғыда Мамаймен ұстасқан бабасынан атағын асыра алмай қойған
пысық жүрағат бүгінгі Волынскийге ұрыншақ тұмсығын қайдағы бір сұқпас жерлерге
сұғуға тура келіп қалады. Құдай тек ақырынан қайырлы етсін де! Әйтпесе, қаралай
от басып қолды-аяққа тұрмай жүретін ол неменің тұмсығының қашан тасқа тиерін
бір тәңірдің өзі ғана біледі! Не де болса, сұқпас жерге сұғылған сұғанақ
тұмсықтың ақыр-түбіне көретіні сірә белгілі: тас қапас, қыл тұзақ, ай балта...
Ең құрығанда зілман жұдырық, сұқты көз, су-ық қабақ, таусылмайтын абай-қоқай...

            Оны басқа білмесе де,
бұл жақсы біледі. Көрмейсің бе, міне жайбарақат ақыл сұрап жазған хатының
жауабы қалай-қалай қаңтардың аязындай қақшаңдап қайтқанын! Бәрі де сол қарғыс
атқыр сұғанақ тұмсықтың қырсығы. Әйтпесе, бүйтіп сәл нәрседен әкіреңдей
жөнеліп, Бұл императрицаның баяғыда өліп қалған әкесін бүгін келіп қайта
өлтірді ғой дейсің бе?!. Марқұм Иван Алексеевичтің өлімі жайында талай өсектің
бары рас, бірақ, оны құдай сақтасын, Татищев өлтіріпті деген өсек жоқ. Ендеше,
нұр сипатты Анна Иоановнаның бұған осынша қадала қалуының сыры басқада. Баяғы
сол қарғыс атқыр «Кондицияда».

 

            Халқы құрғыр жаңа
патша таққа отырғанда қашан бір даурығып ауыз ауыртып қалмаған! Ол қарқ қылып
тастайтындай, әр кім әр жақтан өз ұсынысын айтып өңмеңдесіп бақпай ма! Анна Иоановна
таққа отырғанда сөйтіп жалаңдап шыққандардың бірі өзі, құпия советник Василий
Никитич Татищев еді. Ұлы Петрден кейінгі Россияны қалай билеген дұрыс деп қызыл
кеңірдек боп айтысқан кезде де бұл өңешін аямай жыртынып баққан. Ол өзі сияқты
Петр тұсында қатарға ілінгендердің сойылын соққан. Россия мемлекетін басқаруға
соларды көптеп қатыстыруға шақырған. Орыс шляхеттерінің мемлекетті қалай
басқару жөніндегі ұсыныстарын Анна Иоановнаның, Жоғарғы құпия советтің,
сенаттың, генералитеттің, дін өкілдері мен дворян әулеті депутаттарының алдында
қолын сермелеп тұрып өзі оқып берген еді. Сол таласта Анна Иоановнаның дербес
билігін шектеп, оны Жоғарғы құпия совет мүшелерімен ақылдаспай ештеңе
істетпеуді көздеген князь Дмитрий Михайлович Голицынның жобасы өтпей, Татищевтың
жобасы өткен-ді. Сол жолы статс-советник лауазымын алып, Монет кеңсесінің бас
судьясы боп тағайындалған-ды. Бірақ, ондай оңай жеңіс талайлар үшін көзге
шыққан сүйелдей болды. Солардың бірі - құдіреті күшті Бирон еді. Ол Анна
Иоановна патшаға өзінен басқа біреулердің де ықпал ете бастағанын көрсе, кешіре
алмайтын. Ондай шешуші ықпалға өлімін сатып өжектей таласқан бір партияның
көсемі князь Голицын Шлиссельбург қамалынан барып бір-ақ шықты. Ал «жеңімпаз»
шляхеттер партияның көсемі Татищев көіі ұзамай Биронның азғыруымен канцлер граф
Головкиннің көзінің қырына ілікті. Канцлер, қанша дегенмен, канцлер ғой. Ақыры
Татищевты сотқа беріп тынды. Бірақ, құдай абырой бергенде, ол екі ортада
канцлердің өзінің де басынан бақ тайды. Ал Татищев осыдан төрт жыл бұрын бір
кезде өзі шатақтасып кеткен Орал тауына, баяғы қызметіне бір-ақ оралды. Орал,
Сібір, Қазан кен заводтарының командирі болып табаны күректей үш жыл істеді.
Енді, міне, Кирилов өлгелі Орынбор комиссиясының бастығы.

            Былтыр осы қызметке
ауғанда үмітсіз сайтан деген ғой, құпия советник ішінен «Патша ағзам баяғы
райынан қайтайын дегені шығар»- деп ойлаған.

            Қаншалықты қайтқанын
мына хат айқын көрсетіп беріп отыр. Тап осынша тұлынын түтердей бұл бастық
болғалы бұл тарапта аяғы аспаннан келіп қалған ештеңе жоқ еді. Орынбор
орынында. Оның маңында соншалықты байбалам салатындай өлі адам түгілі тышқан
мұрыны қанап көрген емес. Әлде нұр сипатты императрица Орынборды Очаковпен
шатыстырып алып жүр ме екен?! Жиырма төрт мың орыс солдаты былтыр Орынбордың
түбінде емес, сол Очаковтың түбінде жайрап қалған жоқ па еді! Оларды қырған
қырғыздар емес түріктер екенін қазір бүкіл дүние жүзі біледі. Олардың обалы
Татищевке емес Минихқа! Мықты болса, әуелі содан арнайы жауап алмай ма?! Жауап
алу қайда! «Енді қай жеріне қандай жылтырақ байласам екен?»- деп баеы қатып
жүрген көрінеді. Фельдмаршал Минихтың жауырынына болмаса омырауында орден
қадайтындай бос орын қалмапты деседі.

            Петербургтен
анда-санда бір соғып кетіп тұратын сыбырлақтардың айтуынша, Очаковтың түбінде
босқа жайрап қалған орыс солдаттарының шәйіт қаны Россияның талай шоңжелкесіне
тағы да май болып жағатын түрі бар секілді. Ондайларға жеңген де бір, жеңілген
де бір. Олардың ауызы жеңсе де май, жеңбесе де май. Осыдан бірер жыл бұрын ханы
Портада жүрген Қырымға басып кіріп, келесі жылы жайбарақат жайлауға көшіп бара
жатқан ноғай ауылдарын қырып салып, ақ тауды айырып, қара тауды қайырғандай
болып, болашақ ұлы жеңіспен бірге қалталарына сыңғырап түсер мол сыйлыққа осы
күннен тамақтары ісе бастаған мәртебелі тақсырлар былтырғы Түрік жорығында
жеңіліске ұшыраған соң жемсауларын толтырудың басқа жолын қарастырайын депті.
Кабинет-министр Волынский, сенатор барон Шафиров, фель-дмаршал Миних, құпия
советник Михаил Бестужев, камергер князь Борис Юсупов, статс-советник
Неплюев... Қазір Австриямен, Түркиямен жасалар болашақ бітімнің басы-қасында
жүрген солар керінеді. Аман болса, келіссөз столының басында отырып-ақ қаралай
қарқ болып қайтатындар да солар. Олар масқара жеңіліп жатып та сый-сияпат көреді.
Ал бір кезде күллі Россияны дүрліктіре жаздаған қолынан келмейтіні жоқ сегіз
қырлы бір сырлы Василий Никитичтың отырысы мынау... Әлі болар-болмасы неғайбыл
қырғын, ұшырар-ұшырамасы неғайбыл масқара үшін де алдын ала сөгіс естіп,
алдын-ала таяқ жейді.

            Татищев императрица
ағзамның пәрменін Кириловтан қалған абажадай столдың тартпасына салып жатып,
арғы жағынан қылтиып шығып тұрған басқа бір қағазды көрді. Қолына алып қарап
еді - тани кетті. Анадағы императрицаға өзі жазған хаттың алғашқы нұсқасы:
«Әбілқайыр серттен тайып тұрса да, мен олардың надан арда халық екендігін
ескертіп, әрі өзге сұлтандар мен хандарды қатыгездік жасап шошытып алмауды
ойлап, онымен мейлінше сыпайы сөйлесуді, қателіктерін жайлап айтып түсіндіруді
жөн көрдім».

            Патша, бәлкім, осы сөздеріне бола шоршып
жүрген шығар.

            Мүмкін. Ол да мүмкін.
Басқалар істегенде ақылдылық саналатын мұндай әрекет бұл істегенде қасақана
сатқындық болып көрінуі де ғажап емес қой!

            Әйтпесе былтыр бұны
Орынбор комиссиясына бастық қылып тағайындаған жарлығында «Қырғыздарға айрықша
ықлас көрсетіп», «мүмкіндігінше алдап-сулап ұстау» тапсырылған-ды. Енді, міне,
арада жыл өтпей жатып, онысын ұмытыпты. Бұны Кириловтың орынына неге
тағайындағандары да енді белгілі болды. Олардың ойларынша, Орал, Сібір, Қазан
заводтары Татищев үшін тым жайлы орын еді. Онымен қоса бұның үстінен «қазба
байлықтардың бар қызығын сол көріп жатыр», «түздіктерден пара алады», «бүйте
берсе бір күні Орал тауын да обып қоюы ықтимал» секілді домалақ арыздар қарша
борап жататын. Ана жақта Бирон соны пайдаланып бұны әлгіндей «жылы-жұмсақ»
орыннан тезірек әкетуге күш салып бақты. Неге бұлай асыққаны да енді ешкімге
құпия емес. Айдаладағы неміске Россияның қазба байлығы кімнің қалтасында
кеткенінде не тұр?! Оралдағы көптеген мемлекет қарауындағы заводтарды жеке
кісілерге алып берді. Егер кен істерін Татищев басқарып отырса, ол мұндай
айласын өткізе алар ма еді, жоқ па еді?!

            Жарты патша қаңғыбас
неміс әлгі ойын қалай жүзеге асырарын білмей жүргенде құланның қасуына
мылтықтың басуы келіп, Орынбор экспедициясының бастығы Кирилов марқұмның дүние
сала қалғаны. Нағыз іздегенге сұраған... Қопыратып қағаз ақтарып отыратын бір
шұқыншақ өлсе, дәл сондай екінші шұқыншақ тағы да табыла кетті. Татищев Орынбор
экспедициясының орынына Орынбор комиссиясы болып атын өзгерткен түсініксіз
мекемеге бастық болып шыға келді. Аты дардай бұл қызмет онсыз да атарға оқтары
жоқ боп жүрген дұшпандарын одан сайын өшіктіре түсті. Кирилов қайтыс болғанда
бұл маңайдағы ұлық біткен бір-бір қопаңдасып қалған екен. Бәрі де босап қалған
орыннан дәметіп жүр еді. Сол орынға бұл тағайындалғанда шеттерінен: «Жаңа патша
таққа отырған кезде қайдағы бір орындалуы мүмкін емес былжырақты айтып, әдейі
басын қатырып шатылдыруға тырысқанда бәріміз де Татищевқа ұқсап бастық боп шыға
келетін едік»,- деп ыршып-ыршып түсіпті. Іштерінде Уфа воеводасы Шамякин,
вице-губернатор Аксаков, бригадир Тевкелевтер де бар дейді.

            Жаңағы ұлықтардың не
біліп тулап жүргендерін өздері білсін! Шынына келгенде, соншама өліп-өше
қоятындай дәнеңесі де жоқ еді. Қайта, құдай басыңа бермесін, нағыз
тауқымет-тұғын. Ең азы - не істеп, не қоятыныңа дейін белгісіз. Баяғы Орынбор
экспедициясы құрылған кездегі азын-аулақ қаржы кім көрінгеннің көмейінде
кеткен. Ор бойында қамал салып жатқандардың қайсысының қанша рет жалақы алғанын
бір тәңірдің өзі ғана біледі... Бұның жүмсаған адамдары олардың өздеріне барып
сұраса - пәлен айдан бері қолына ақша ұстап көрген емес. Кассаны аштырып
қаратса - жылан жалағандай. Жалақы таратқан қағаздарда ешкімнің қолы жоқ. Ол
қағаздарды реттеп отыратын Дьяковты Кирилов өзіне адъютант қылып ертіп алған.
Есеп-қисаптың бәрін экспедиция жанындағы протопоп әрі ректор Антип Мартыновқа
тапсырған... Киелі әкей жапан түздегі бірер жылдың ішінде кассадағы ақшаның
қайда кеткені түгілі ауызынан түспейтін жаратқан иенің өзін есінен шығарған.
Бүгінгі бар ермегі - өзіне тықыр таянғанын біліп, жоғарғы жаққа бұның үстінен
қағаз домалату. Не істесе, оны істесін! Бұл енді аямайды. Ор бойына бара қалса,
шеңгелді алдымен соның алқымына салады. Экспедицияға бөлінген қыруар ақшаның
қайда кеткенін бәрібір содан басқа ешкім білмейді. Марқұм Кирилов
қараптан-қарап күйіп-пісіп жүріп ақшамен ісі болмапты. Енді, міне, шаруасының
бәрін түгендеп, Самарадағы Николай Чудотворец монастырінің ауласындағы зиратқа
барып бүк түсіп жатып алды. Жесірі мемлекеттен күнде қарыз сұрап келеді.

            Не керек Орынбор
комиссиясы нағыз кісінің сәл нәрсесін теріп отырса опақ, тұрса сопақ қылып
жексұрын етіп көрсетуге таптырмайтын-ақ орын.

            Петербург бұны оған
соны біліп әдейі жұмсапты. Енді, міне, бір төмпештен кейін бір төмпеш көз аша
алатын емес.

            Бірақ, соның бәрі бұл
жақта дүние күйіп, аспан жерге қабысып бара жатқандықтан емес. Башқұрт арасы
пәлен айдан бері тыныш. Ол бұған дейін болып көрмеген жағдай. Қайсақтардың ханы
Әбілқайыр сол тыныштықты пайдаланып, төріскей жағындағы көршілеріне де өз
құрығын іліндіріп алмақшы. Ереуілдің саябырсығанын тап-таза өз еңбегіне жорып
жүр. Біресе аннан шығып, біресе мыннан шығып қойқаң-қойқаң етеді. Бірақ онда
тұрған не бар екен? Өйтпесе, билеуші бола ма?! Қай билеуші реті келсін,
келмесін, түймедейін түйедей қылып көрсеткісі келіп барынша қоразданып бақпаушы
еді?!

            Дегенмен, өзі тап анау
айтқан есірік емес сияқты. Өзіміздің тақсырларды да көрмей жүрген жоқпыз ғой!

            Тап солардың да аяқ
басқанда қара жерді қақ айырып жіберердей қаралай талтаңдағандары болмаса,
парасат жағынан жалба тымақ түздіктердің жалаң шекпенді көсемдерінен асып бара
жатқандары шамалы-ақ! Түздіктердің көсемдері қай шаруасына да, әйтеуір, өздері
жүріп тұрады ғой. Тіпті ең бастысы дұшпандарына қарсы ешкімді салмай, өздері
жекпе-жекке шығу бұлардың арасында әлі бар көрінеді. Ал біздің алдияр тақсырлар
ше?! Қолына қару ұстап жауға шаппақ түгілі алдына келген адаммен де көкірегінен
шыққан сөзді айтып сөйлесе алмайды. Бәрін алдымен ала қағазға түсірткізіп
қояды. Ол қағаздарын да қайдағы бір ата-тегін танып болмас су жүқпастарына
жаздырады. Ерінбесе - сыйлы қонақтың алдында соны өзі оқып береді. Ерінсе -
екінші бір әлгін-дей су жүқпасына оқыта салады. Маңайларына ел білетін ешкімді
жуытпайды. Қайдағы бір айтқандарынан шықпайтын шата-бұталарды жияды.

            Мәселен, қазіргі патша
сарайын-ақ алайықшы. Қайран Россияның жауын бір неміс жаулап жүр, дауын бір
неміс даулап жүр. Тіпті сол екеуіне іштей наразы болып тайталасатын адам да
өзімізден шықпай, немістен шықты ғой. Қазір Россияда Бирон, Миних, Остерман
араласпай бір де бір іс біте ме? Ең азы басқа жақтан келген елшілерге жауапты
не патшаның өзі, не қаптаған орыс шонжарларының бірі айтпай, жер түбіндегі
Иенде әлде бір шатаққа ұрынып бас сауғалап келген Остерман айтады. Ойдан
қашқан, қырдан қашқан екі-үш неміс келмесе, Россия ел болудан қалатындай,
өзіміздің шот желкелер тек солардың ауызына телміреді. Оларсыз аттап баспайды.
Олардың біріне баетатып соғыс ашады. Жеңіп келсе, әлгі немістің қанжығасына
жармасып, өзіміздің он шақты шоң мойын омырауларына орден тағып, біраз
кердеңдеп қалады. Жеңілсе, оның да оқасы жоқ. Тиімді бітім жасаған боп, тағы да
бір немісті ортаға алып, тағы да әлгі өзіміздің өңмеңдеген өңеші кең топ, «қиын
жерде ақыл тауып кеткендері» үшін сый-сияпаға кенеліп, қалта томпайтысып
мөз-мәйрам болысады. Ал тілегін тілеп, жолына мінажат етіп отырған нұр сипатты
падишамыздың оның ешбірімен шаруасы жоқ. Шыбындағандардың шыжбың сөзіне мөз
болып, батпан құйрығының салмағын көтере алмай бебеулеген асыл тақтың сықырын
мықтылық, алдыңа келгенге алая қарап, адырая сөйлегенді мығымдық, оның айтқан
бір сөзіне түсініп, бір сөзіне түсінбей отырып та қақ-сұқ деп қайырмалап,
бірден «жәрекімалла» дей қоймай, сөз бұйдаға салып сілесін қатырып баққанды
тапқырлық, кемеңгерлік санайды. Астына мықты тақтайдан тақ бұйырса, қасына
табанында бұдыр, көкірегінде пікір жоқ жылмағайлардан топ жиылса, керемет боп
кеттім деп ойлайды. Солқылдақ мойындардағы қалтылдақ бастардың үсті-үстіне
шұлғығанын бар тараптағы барлық шаруаның оңға басып жатырғаны деп ұғады.
Дүниедегі барлық құбылысты жылтылдақ кез, жылтырақ сөз, қылпылдақ көкіректер
арқылы танығысы келеді. Сөйтеді де, көке мылжыңды - ғүлама, көлгірді - періште,
жәреукені - іскер, дарақыны - батылды, даңғазаны - ақылды тұтып көкке көтеріп
көкіп бағады.

            Осының бәрін құдай
маңдайымызға ештеңе бермей, ауызымызды қу шөппен сүрткізіп қуратып қойған соң
істесек, бір жөн ғой. Құдайдың маңдайымызға шыннан бергендерін көрмей, көрсек
те көргіміз келмей істеп тұрмыз ғой. Басқаны былай қойғанда Петр заманында
көзге түскендердің өзі аз ба еді?! Солар бүгінде қайда? Біреуі - тірілей жеті
қат жер астында. Біреуі - ұлан байтақ елдің бір қиыр түкпірінде. Біреуі -
патшаның дәл түмсығының астыңда кім көрінгеннің көз түрткісінде жүр. Олардың
білмегендіктен, қолдарынан ештеңе келмегендіктен, немесе Россияға жаны
ашымайтындықтан сондай болып жүрген ештемелері жоқ. Талайларына жаман мен
жақсының нарқын айыра алмайтын тайыз көкірек парықсыз билеуші тап болғандықтан
сүйтіп жүр...

            Әйтпесе, бір кезде
күллі Европаның оқымысты қауымын елеңдеткен Татищев бүгінде мынау қиян түпте
кіл делқұлының арасында жүрер ме еді? Бір кезде ұлы Петрдің өзі сүйсінткен
сорлы басы бүгін де аттаған сайын сөзін өткізе алмай, пұшайман болып отырар ма
еді? Қазіргі билеушілер оның жұрт оқымағанды оқып, жұрт білмегенді біліп, жұрт
ойламағанды ойлап бас қатырып жүргенін не қылсын! Өздері бір кітаптың бетін
ашпай, дүмбілез көкіректері не айтса, соны соға салатын дүмбас дөкейлерге
Россияның өткен тарихының өзінен ғана мыңнан астам кітап жиып, бабаларымыздың
сонау абыройын ашып-шашып жүрген көздеріне дейінгі бұге-шігені түгел білетін
ғүлама Татищев та бір, бүгін пара әкеліп берген кісінің ертең аты-жөнін ұмытып
қалатын миғүла Шамякин1 де бір.

            Мұндай жаппай
сапырмайым кезде ақылы жеткен кісі алаяқ, батылы жеткен кісі сұғанақ, тезімі
жеткен кісі тоң мойын болып алмай қайтсін?

            Өйткені сенің адалыңа
сеніп, еңбегіңді көріп, дұрысыңды мақұлдап жатқан кім бар?!

            Ондай болғанда башқұрт
арасындағы мына бықсық осылай өртке ұласып кете барар ма еді?!

            Баяғыда бұның айтқанын
қылғанда осы дүрлігістің бірі де болмайтын еді. Бүйтіп қыруар уақыт, қыруар
ақша, қыруар ғұмыр босқа кетпейтін. Бұл дүниеде не оңай, бас-басына би болып
иың жарыстырысып, сөз таластырып отырған түздіктерді билеу оңай. Оларды жөнге
салып, тәртіпке мойын ұсындырып қайтесің! Қай бір көзінен тізіп әскерге алып,
қолынан жетелеп жұмысқа салып қарық болайын деп отырсың! Өйтіп мойныңа босқа
бейнет арқалап не сорың? Одан да өз күндерін өзі көріп, малмен араласып, желмен
жағаласып жүре берсін! Шебіңе қол салмаса болғаны. Жерінің асты-үстіндегі
байлығын тасып жеткізбеймін деп кесе көлденең тұрып алмаса болғаны. Қалғанында
не шаруаң бар? Бірі өліп, бірі қалсын! Араласпа... Өз ықпалыңызды өткізіп
отыратындай қып азын-аулақ біреулерін оқытып қой. Сол үшін де бұл орыс-қалмақ,
орыс-башқұрт сөздігін құрастырып әлек. Сол үшін де бұл түздіктерге арналған
мектептердің оқулығын жаздырып әлек... Ондай оқу бұларды бізбен бой таластыра
аларлықтай өнер-білімге жетістіріп жарытпайды... Ауыл-ауылдағы даушарларды
хатқа түсіріп отыратын шимайшаларды көбейтеді... Сонда ел билігі де бірте-бірте
ру басыларының қолынан әлгіндей өзіміз оқытып шығарған қағаз көшірушілер мен
тілмаштардың қолына ауысар еді. Ол деген сөз ел тізгіні өз қолымызға көшті
деген сөз. Солай жайбарақат жүргенді жақсы көретін түздіктер байқай
қоймайтындай қып жайбарақат қимылдаудың орынына еңсере ңимылдап бүлдірдік.
Содан секем алған бірер даруғаның ру басшылары қыржыңдай бастағанда, біз қалған
даруғалардың ру басыларының ауызын майлай қоюымыз керек еді. Оның орынына біз
өзіміз ереуілдеген елден бетер дүрілдеп ала қайқайдық. Мына топалаң содан
басталды.

           

            В. Н. Татищевпен
үстасып өткен патша ұлығы.

            

            Құдай-ау, бұл дүниеде
осылардың бас көтерерлерін сатып алудан оңай нәрсе бар ма екен түге?! Олар
миллиондап ашқа сұрайтын батыс Европа сарайларының алаяқтары емес. Европа
сарайларындағы малайлардың өзі мұрындарын тыржитып қарамайтын қайдағы бір
бес-он тиынның тәтті тағамдары мен бес-он сомның шүберегіне бұлар жерден жеті
қоян тапқандай мөз болады. Олар үшін шытырман айла-шарғы ойластырып бас қатырып
жатудың қажеті де шамалы. Жылы қарап, жымсия күлсең жеткілікті. Арда
халықтардың еркектерінің өзі әйел мінезді. Сәл нәрседен жанына қол апартпай
долданып шыға келеді. Сәл нәрсеге риза болып, іші-бауырыңа кіріп, өліп кете
жаздайды. Бөтен әйелдің көңілін табуға жылмаң төстік қандай тиімді болса, бөтен
жұрттың көңілін аулауға да сондай тиімді. Әсіресе, шетінен дарақы, шетінен
өркөкірек, шетінен мақтаншақ келетін түздіктерге сөзіңді өткізу үшін
көлгірліктен басқа білгірліктің тіптен керегі жоқ.

            Баяғыда Румянцев екеуі
марқұм Кириловқа осыны қанша қақсаса да ұғындыра алмай-ақ қойды. Пәлен жыл
сенат кеңсесінің жым-жырт столын бағып, не бір әдемі қиялдарға емін-еркін
беріліп қалған арманшыл неме соның бәрін теп-тез жүзеге асыра қойғысы келді.
Асырды ғой енді...

            Бұлар қатты кетіп
жатқанда түздіктер қайдан аңыс аңдап абайлап қимылдасын! Өйтсе, түздіктер бола
ма!

            Арыстандай арпалысқан
қуғын-сүргін, қырғын-жойқын басталды да кетті... Одан екі жақ та мықтап қансырады.
Империяның күнгейге қарай бағытталған әр адымы онсыз да қан кешкізіп жатқанда
өзінен-өзі оп-оңай қолға түсіп отырған шығыста қан тегудің қажеті қанша еді?!
Бұлардың ақылы жетпеген іске түздіктердің өзінің ақы-лы жетті. Түңым-түяғынан
түгел айрылып қалғысы кел-меген башқұрттар араға Әбілқайырды салды. Жаңа
боданның сөзін жықпаған боп әлдеқашан бір жақты қы-лып тастайтын шаруаны
Петербург үйреншікті сөзбұйда-сына салып алып қайқай-ды. Онсыз да қансырап
біткен башқұрттарға деген баяғы райларынан қайтатын емес. Енді, міне, өз
көздерімен көрмей тұрып, жер түбінде жатып алып, түйедей нәрсені түймедей қылып
бағатын даурықпа мінездеріне басып, айдаладағы қайсақ ханынан сөзіктене
бастады. Оның бір-екі оғаш қылығында тұрған не бар екен? Башқұрт ісіне араласқанын
тілеп емеурін танытып едік араласты. Өршіп тұрған өртті сәл де болса,
саябырлатты. Асау ереуілшілердің өзін қатын-балаларын аман алып қалу жолында
қаруларын тастауга пейіл қылды. Ондай дипломатиялық мүмкіндікті дұрыс
пайдалансақ, немене, ішіміз кебе ме? Башқұрттарға көрсетілген ендігі қатыгездік
олардан басқа түздіктерді тіптен шошынтып жіберуі ғажап емес. Онда Россияның
шығысқа қарай аяқ басуы да қиындай түседі деген сөз. Қазіргі билеушілер
түстікті бағындыруда қаруға, шығысты иліктіруде дипломатияға көбірек күш салып
бағу саясатын жүзеге асыруда дәйектілік көрсете алмай отыр. Бергі башқұртты
түгел қырып тастасаң, ар жағында қайсақтар тұр, жоңғарлар тұр, Орта Азия
хандықтары тұр... Олардың бәрін бірдей қырып тастай алмайсың ғой. Оларды бір
шығынтып алсаң, шығыстан тап-тап ұмтылып тұрған Цин империясының күнгейден
жылт-жылт сығалап тұрған Британ империясының көктен тілегені жерден береді. Сен
алдарқатпасаң, олар алдарқатады. Сен жылмимасаң, олар жылмияды. Дербес жүріп
күн көре алмайтын аз жұрттар үшін кімге мойын үсынғанда не тұр? Қайта өңі жылы
жатқа мойын ұсынғандары дұрысырақ... Сондықтан көбелекті зеңбірекпен атуға
қандай болмайтын болса, аз жұрттарға азынаған айғырлық көрсетуге де сондай
болмайды. Көпті білектің күшімен, азды тіліңнін ұшымен ұста!.. Ежелден келе
жатқан қағида осы. Бірақ, бүгінгі тойынғандарына мөз болып, өз көкіректеріне
өздері түншығып отырған ез көкіректердің ежелгі мен ертеңгіңе түкіргендері бар
ма!

            Бұған салса
Әбілқайырдың башқұрттарға хан бодам деген дәмесінде тұрған да ешқандай қауіп
жоқ. Қайта орыс өнеркәсібінің Орал тауы мен одан арғы далаларға мықтап кіріп
алуы үшін башқұрттардың бер жақтағы патша ұлықтарымен кіржіңдесіп отырғаны
әлдеқайда ыңғайлырақ. Сондықтан Әбілқайырдың ондай үмітін үздіруге де болмайды.

            Бірақ, амал қайсы... Кісідегінің кілті
аспанда емес пе! Өз қолында тұрса, мындағы кикілжіңдерді басып, башқұрт
бұзықтарын тиісінше жазалап, башқұрт түзіктерін арқадан қағып, қазақ
сұлтандарын да алдап-сулап, жаңа қамалдарды салдыруға әлдеқашан кірісіп кетер
еді...

            Қайтерсің, ақ патшаның
бұған деген қырыс қабағы не істесе де жазылмайды... Бұның ауызынан шыққан
сөздің бұрысы да бұрыс, дұрысы да бұрыс... Әйтпесе, соңғы бір жылдың ішінде
қаншама ұсыныс айтты! Қайсысы жүзеге асты!.. Жүзеге аспады да... Өйткені Анна
Иоановна төңірегіндегілерге Татищевтың абыройының асқаны емес, қайдағы бір
«қатыгездіктерге» ұрынып, кеудесін жерге басқаны керек. Сондықтанда оның қай
ісінен де мін табуға тырысып бағады. Өздері қайсақтарды: «Алдап-сулап ұста!»-
деп алып, енді: «Олардың ханына мәймөңкелік жасадың»,- деп айыптамақшы. Егер
оған тырнағын қаттырақ батырып жіберсе, олар: «Ондай оспадарсыздығыңмен
енді-енді илігіп келе жатқан қайсақтарды безіндіріп жіберетін болдың»,- деп ит
терісін басына қаптар еді.

            Енді, міне, Орынборға аттан дейді.
«Қарауыңдағы қарулы күштен ештеңе тастамай қаһар жиып бар»,- дейді. «Жаңа
бодандармен әңгімені қорқытудан баста»,- дейді. Көк найзалы қалың қолмен
барсан, жапан-түзде тайраңдап қалған арда жұрттың басшылары шақырғаныңа келе
ме, жоқ па? Келген күнде де қабағыңды түйіп, кіжініп сөйлесең, айтқаныңа кене
ме, жоқ па? Өйтіп бірден бұқтырып алғанда ар жағында қайтпексің? Олар сенің
алдыңда бұгежектегенмен, ертеңіне кеңге шығып алғасын не істейтінін қайдан
білесің? Ұлан-байтақ далада бет-бетіне бытырап жүрген түздіктерді әр дайым
бұғалықтап ұстап отыру үшін қайсысына құрығың жетпек? Соның өзінің дәл қазір
қажеті қанша!?

            Иә, Ор бойына бармас
бұрын ойланып алар жәйттер көп. Көшпелі халықтарды бодан қылып ұстаудың барлық
шаруасы алдыңа шақырып алып ант қағазына бармақтарын бастырып алумен тынбаса
керек? Олар саған не береді? Сен оларға не бересің? Олар саған қалай қарамақшы?
Сен оларға қалай қарамақшысың? Қай уақытта алақаныңмең маңдайларынан сипап, қай
уақытта жұдырығыңды ала жүгіріп, желкеден түйгіштегенің жөн? Екеуінің қайсысына
көбірек жүгінген дұрыс?

            Тарихшы, дипломат, кен
істерінің маманы сегіз қырлы бір сырлы атанған Татищевтың да басын қатырар
күрделі мәселелер.

            Оның үстіне:
«Қайсақтар былтыр келіп елімізді шауып, малымызды айдап, жанымызды тұтқындап
кетті. Басынғандары сонша, ханзадамыздың ханымын, балашағасын, ауыл-аймағын
көшіріп әкетті. Олардың не күйде екенін білмейміз. Не мынау бұзақы жаңа
бодандарыңызды тәртіпке шақырыңыз, не әскер жиып барып, кегімізді қайтаруға
рұқсат етіңіздер»,- деп хат үстіне хат боратып қалмақтар жатыр. Олардың дауын
осы жолы барып тұрып, қалай ауызға алмай келе алады? Ал, ауызға алса, бұл асау
бодандардың нағыз шапқа түскен қотырдай қол апартпас осал жері? Шапшығанның,
шошығанның көкесін сонда көресің? Ал, ауызға алмасаң, онсыз да ырың-жырың
қалмақтың қайтып кетері белгісіз. Олардың кейбіреуі патша жарлығын орындап,
түріктердің ықпалындағы Кубаньдағы ноғайларды шауып жазалап жатса, екіншілері
іргедегі қайсақтарды азғырып, Жайық бойы мен Каспий жағасындағы казак селендері
мен орыс

батағаларына шабуыл жасатып, Хиуаның құл базарына апарып адам саттырып
мазаны алып тұр. Әрине, бұратана халықтардың да өгей балалардай бір бүкпесінің
ішінде жатары әуелден белгілі. Онысын білмей, білгесін - біле тұра көнбей
анау-мынауын көрсең де елемеген боп

кешіріммен қарамай ұстай алмайсың. Ондай тортаң-тосыраңына бола қол
астыңдағы жұрттың бәріне әлім жеттік жасай берсең, өзіңнің де дәуренің тым
алысқа ұзай қоймас. Мұндай жағдайда қайсақ пен қалмақ арасындағы әлгіндей
ырың-жырыңға араласу керек пе өзі? Араласса - қайтып араласу керек?

            Ор бойындағы шаһарға
барғанда алдыңнан кесе көлденеңдеп шыға келер ең басты тосқауылдардың бірі,
әрине, сол.

            Башқұрт ереуілі... Өз
алдына бір қарлы қаратау боп ол тағы тұр. Ол жайында ауызын бір былғап алған
соң қазақ ханы айтпай және тұра алмайды. Айтып жатса, оған не деу керек?..
Қиын, бәрі қиын...

            Қарауындағы жұрт
түгілі қораңдағы иттің көңілін ауламай болмайды. «Күшім, күшім» азайып кетсе,
құйрығын көкке көтеріп алып, ол да тайып тұрады. Ал біреудің көңілін ауласан,
екіншісі көзін сатып тағы тұр. Біреуінің атына артық айтылған «күшім»
екіншісінің жүрегіне дық болып тиеді.

            Ор бойындағы қабылдау
- қайсақ ханының императрицаның өкілімен алғашқы жолығысы. Оның қандай болып
өтпегіне екі тарап та қалай болса солай қарай алмайды. Қораш боп шықса, онсыз
да құйрықтарын теуіп жүрген түздіктерді кекірейтіп алулары мүмкін. Тым артық
шашылып бара жатса, мына жақта әр адымын аңдып отырғандар тағы бар. «Бір
жағынан ханы алдияр тақсыр императрицаның тапсырмасымен жорықта жүргенде бейбіт
жатқан қалмақты шауып, екінші жағынан ереуілші башқұрттармен ауыз жаласып, екі
бетін бірдей қаралай алып отырған қайсаң ханын төбесіне көтерді»,- деп домалақ
арыздар тағы да жауады. Олардың қай бір анықтанығын ажыратып отырған Петербург
бар! «Әй, бәсе, солай болса, солай шығар!»- деп шүйілгеннің үстіне шүйіле
түседі.

            Қайда бұлтарса да -
«ең дұрысы осы» деп жабыса кетердей басы ашық тұрған ештеңе жоқ. Бәрі де
дүдамал, бәрі де күман.

            Сондайдан қорыққан
бүгежек қимыл бауырын жаздыртпай, ойлағанын істетпей пұшайман қылады. Қайран
Россиядағы ондай пұшаймандардың алды-арты жаңғыз бұл емес шығар. Талайы
өткен-кеткен, талайы туар, келер...

            Алайда, басқа ешкімге
де емес, тап бұған мәртөбесі зор құпия советник Василий Никитич Татищевке,
Россия тарихында айтулы орын алатындай аса жауапты міндет жүктеліп отыр. Бір
кезде ұлы Петр ағзамның өзі күткен аспандағы сәт сағатты бұл тікелей бастан
кешірмек. Жапан түзде желмен жарысып жүрген көшпелі халықтың көсемдері бұның
сөзінен тек Татищевтың емес Россияның ақылын, бұның бет-ауызынан тек Татищевтың
емес Россияның ықласын іздері хақ.

            Ол оңай сын емес.

            Не де болса, сол көп ұзатпай Ор бойына
аттанбай болмайды!

            Әбілқайыр елге
оралғалы жан-жақ тып-тыныш. Самарадан үшті-гөйлі хабар жоқ. Ор бойы да - құлақ
кескендей. Башқұрт тараптан ат ізі сиреді. Қалмақ беттің де дүрлігіп жатқан
ештеңесі естілмейді. Бәрінен де қаттырақ таңғалдырып тұрғаны - қазақ арасының
жым-жырттығы. Мұндайда ойда-жоқта шауып кеп, жан-жақтың хабарына ағыл-тегіл
қарқ қылып кететін көп көбік ауыздардың біреуі көрінбейді. Әлде көші-қоннан
қолдары тимей жатыр ма екен? Жоқ, бәлкім, Бұның өзі тұяқ серіппей жатып алғасын
жұрттың да аңыс аңдығаны шығар... Бұл жолы ол баяғы қалмақ жорығынан
қайтқанындағыдай жан-жағына жар шашып көп дабырлай қоймаған еді. Тіпті
башқұрттардың хан сайлағанын да ауызына алмаған. Кейбір өздері сөз бастап қалғандарға:
«Иә, тархандардың сондай да ойы болған көрінеді. Бірақ, патша қарауындағы ел
ғой. Онсыз тырп ете алады дейсің бе?» Бәрін де сол біледі ғой»,- деп
сүйкейсалды жауап берген.

            Оған тоқтап жүрсе, бұл
қазаққа құдай сабыр берейін деген екен!

            Бірақ Әбілқайырдың
көкірегі бәрібір алай-түлей. Қай гәпке ой тоқтатса да, сенімнен гөрі күман
басым түсе береді. Башқұрттардың тағынан күдерін үзе бастады. Екі ғасырдай
уақыт бойы өз қолында келе жатқан ол тізгінді ақ патша бұған қайдан көзі қиып
үстата салсын! Ол бұның әлгіндей қылығын қолдамақ түгілі кешірсе де, құдайыңа
қой айтқандай шығарсың! Ол анада Ор түбіндегі екі тілмашпен жолығыста-ақ әбден
белгілі болды.

            Башқұрт тағы
бұйырмағасын жаңа ханымның да бұған бедел қосып жарытары шамалы. Бұл жолы
Бопайдың қабағы зілді сөзілді. Баяғы қалмақ ханым келгендегідей құрақ ұша
қоймады. Қанша дегенмен қалмақтарда қайта-қайта кетіп жүрген кек бар ғой.
Сондай өшің кетіп жүрген елдің бір сұқсырын өңгеріп қайту кім-кімге де мәртебе
сияқты көрінетін болса керек. Бұл жолы Бопайдың сөзі де, қимылы да тым салғырт.
Шаңырақ артқан сары атандарға ұқсап: «Менсіз көш, тәйірі, қайда бара алатын
еді!»- дегендей орынынан керенау көтеріліп, аяғын керенау басады. Бірақ,
тортаң-тосыраң мінез де танытпайды. Балаларының алды ер жетіп, аруаққа қадірі
өтіп, ағайынға сыйы асып қалған ауызды бәйбішелерге ондай мінез де кешірімді
еді. Ол, бірақ, бұл жолы да ұстамдылық жасады. Алайда ондай ұстамдылығы ханға
бұрқан-талқан ашуынан гөрі қаттырақ бататын сияқты. Қай отауына кірсе де,
бұрынғыдай көктемнің жаймашуағы жайнап тұрмай, кешең күздің қаяулы
бұлыңғырындай бірдеңе мұнартады да тұрады. Күн жаумай су болып түтіндеп отырған
бір хәл.

            Бопаймен арасын
қоңырқай тартқызар сыр көп. Ор бойындағы Ералы тап іргеде тұрып, ұзақ уақыт ел
арасын көре алмай пұшайман болып ол отыр. Ана байғұс оны да уайымдамайды дейсің
бе?! Ералы елге оралғанмен, оның орынына тағы бір бала аманатқа баруы керек.
Оның шөбі Қожахметке түсіп тұр. Қайдағыны қайдан еститіндері белгісіз, патша ұлықтары
ханның басқа әйелдерінің емес, тек бірінші әйелінің ғана баласын аманатқа
аламыз деп шарт қойыпты. Ол, әрине, Бопайдың ет жүрегін одан сайын езілте
түсті. Ералының қайта азды-көпті буыны қатып қалды ғой. Ал Қожахмет әлі бала.
Оның үстіне ешкім бетінен қақпай өсірген ерке. Өз дегені болмаса, шалқасынан
түсіп жатып алады. Есілдерті ойын. Ертеден қара кешке үй көрмейді. Ышқыры толы
асық. Көстеңдеп шапқылайды да жүреді. Асау жуасыту десе, ауызының суы құриды.
Тұла бойында ханзадаға лайық бір де бір мінезі жоқ. Оның қасында Тайланың Тұяғы
өлдеқайда байсалды. Сұлтан Қожахмет емес, сол ма деп қалатындайсың. Енді, міңе,
екеуі қастарына Злиханы ертіп ап, ойынды соғып жүр. Ештеңеден хабарсыз.

            Алдағы жолығыстың кісі
абыржытар жері жалғыз бұл ғана емес. Ханмын деп шіреніп барғанда қасында кім
болады? Аталы ауылдардың бәр-бәрі еріп бара қояр ма екен, жоқ тағы да бір өш
алатын жердің реті келді деп ши шығарып шіреніп жатып алар ма екен? Ол да
ойландыра-тын гәп!

            Тонның ішкі бауындай
адамдарын жан-жаққа жұмсап, ауылдан ауыл тастатпай аралатып қойды. Үлкендердің
ауызын аңдиды, қас-қабағын бағады. Ертең Ор бойына хан шақыртыла қалса, бірге
жүр деп хабар жіберуге тұра ма, жоқ па? Бірқатар шаманы солардың сыбыры
анықтайды.

            Жарайды, қырдың қиқар
шонжарлары анда-мұнда қанша тартқылағанмен бәрі бірдей тұяқ серіппей қала
қоймас! Бәрі болмағанмен, көбін жиып баруын барар-ау! Сонда патшаның ұлығының
қабағы қалай болар екен? Нендей қошамет, недей салтанат керсетер екен? Оны да
ойламай болмайды. Жер түбінен ат арылтып талтаңдап барғанда жетім қыздың
тойындай қоңырқай қабылдап, қоңырқай шығарып салса, шын масқара сонда болмай
ма? Қасындағыларға көзін тіктей алмай, мойын омыртқасы ұрмай-соқпай үзіліп,
басын бауырына алып, жерге қарап қайтпай ма? Сосын бұл қазақ ол тарапқа аяғын
аттап басар ма? Баспағандары былай тұрсын, бұған: «Баяғыдан бері не тантып
келгенсің? Ақ патшаға қарасақ, ауызы-мыздан ақ май ағызады, қарқ қылады дегенің
осы ма? Қанаттыға қақтырмайды, тұмсықтыға шоқыттырмайды, қамқор болады дегенің
осы ма? Соған тізгін үстатсаң, жетісеміз екен?! Сенген қойым сен болсаң,
күйсегеніңе болайын!»- деп бетіне түкірер: Табалап қана қоймай, біржола безініп
те кетер. Сүйтіп, ақ патшамен жең ұшынан жалғасып былайғы сұлтандардан бас
оздырам деп жүргенде, баяғы күнінің езіне зар болар. Жалғыз бұның басы
сергелдеңге түссе бір жөн ғой! Ақ патшадан көңілі суынған қазақ тағы кімге
барып пана іздеп, тағы кімге «одақ бол» деп жалбарынары белгісіз. Құдай тек
оның бетін әрмен қылсын де! Әйтпесе, өзірге орыстан сескеніп, аяғын алыстан
басып тұрған жоңғар қайтадан құтыра бастар. Жан-жақтағы қалмақ, башқұрт,
түрікмендер де қарап қалмас. «Қап, бәлкім, сені ме!»- деп білектерін сыбанып
кезек пе кезек тиісіп бір берер. Әлгі бір Қарасақал дегенді де бұның іші
жақтырмайды. Қап тауы жақтың құлақ құрышын қандырыпты-мыс. Башқұрт арасындағы
дабырығы да мықты. Оның қазақ даласына кеп не деп сайрайтынын кім біліп жатыр.
Сорлы қазақтың басы бір даудан кейін бір дауға, бір саудадан кейін бір саудаға
түсіп қаралай даң болып жүрмесе қайтсын! Іргесіндегі қазақты тыныш жусап жатқан
отардың шетіне кеп қиқу салғандай құла түзге бет-бетіне безіндіріп жібергенде
ақ патшаға не түседі?! Соның бәрін ақ патшаның ұлықтарына әбден жеріне жеткізіп
түсіндіріп айтып берейін десе, баяғы бір қалмақ, баяғы бір башқұрт оқиғалары...
Бетке шіркеу болып шыға келеді.

            Өз-өзінен дымы құрып
пұшайман болып отырған Әбілқайырдың жүрегін одан сайын зіркілдете түскісі
келгендей бір күні кешқұрым ақ пен қызылдың арасында Таймас сап ете қалды.
Іргеден кірген мысықтай жылмиып қақ төрден бір-ақ шықты. Суыт жүрген себебі -
бір суық хабар естіпті. Маусым басында Тәтеш мырза Самарадан шығыпты. Соңында -
жер қайысқан қалың қол. Ішінде - алты мың қалмақ сарбазы. Бағыт алған жағы - Ор
бойы. Бұны не деп түсінген жөн?

            Жалпақ бет башқұрт
дөңгелек бөркін оң тізесіне кигізіп әбден басы қатып келген кісідей бұның
ауызына телміріп аңырая қарайды.

            Мына хабарды естігенде
ханның жүрегі қармаққа ілінген шортандай шоршып түсті. Қалмақтардың неге жым-жырт
бола қалғаны енді белгілі болды. Олар қазақтардағы өшін ақ патша арқылы
қайтармақ. Өздері келіп дүрсе қоя берейін десе - орыс мемлекетінің жаңа боданы.
Боданға бодан тиіскені ақ патшаға үнамай, сөгіс естіп қалулары мүмкін. Содан
салып ұрып патшаға барған: «Жаңа бодандарыңыз тым есіріп барады. Тәртіпке
шақырып қоймаса болатын емес!» Жығылғанға жұдырық дегендей, мына жақтан
башқұрттардың хабары тағы жеткен. Тәтеш мырза одан әрі Самарада қайдан шыдап
отыра алсын?! Қарақұрым қолмен жолға шыққан... Алты мың қалмақ соңында
тегіннен-тегін сүмеңдеп жүрген жоқ. Не олардың өшін алып береді. Не солардың
көзінше бұлардың былтырғы жорығын айыптап, қолға түскен олжалар мен тұтқындарды
дереу қайтаруды талап етеді.

            Әбілқайыр үшін оның
екеуі де өліммен бірдей. Онсыз да атарға оқ таба алмай жүрген дұшпандарының
алдында әбден қара жерге тірілей кіреді деген сол болады. Онысын бұл ел бетіне
қарай алмайды. Баяғыдан бері бір жарылқаса, осы жарылқайды деп келген ақ
патшасы елдің ең алдымен кеп жағасынан алса, одан асқан қандай масқара
керек?!..

            Ханның телмірген
көздері хабаршының бет-ауызын ішіп-жеп барады. Мынау осының бәрін әдейі айтып
отырған жоқ па? Соңғы барысында бұған соқпай, Алдарлардан қайтып еді. Соған
өшігіп жүргеннен сау ма? Әйтпесе, Төтеш мырзаның әлгіндей асай-мүсайларын түгел
асынып Самарадан шыққанын басқалар емес, неге бұл келіп айтады?

            Жоқ, дөңгелек жүз
Таймастың бет-аузында ондай ештеңе байқалмайды. Шыннан жаны ашып келіп айтып
отырған адам сияқты.

            Бірақ... Жұрт алдында
бұны жер қылып, ақ патшаны сонша жын ұрып па? Ереуілші башқұрттар үшін бұнымен
өшігудің еш жөні жоқ. Бұл араласқалы олар тыныш. Рас, қалмақ жақ беті
шіркеулі... Дөндік Омбыны ақ патшаның тапсырмасымен кетті деп кім ойлаған?
Өңшең шүйгінді жайлап талтаңдап қалған неме Қап тауының салқын белдерінде
самалдайын деп көшкен екен ғой деп еді. Әйтпесе, бұл да аяғын аңдап баспас па
еді. Сөйтсе, жолдарындағы қалмақ тайшылары жөндерін айтпапты. Әдейі айтпапты.
Сол арқылы Дөндік Омбыдағы да, бұндағы да өштерін қайырыпты. Дөндік Омбы
ноғайларды шаба кеткен екен. Сол уақытта бұл көк желкеден әдейі тиіскендей
болыпты. Ноғайлардың өшін қайтару үшін барғандай керініпті. Кім біліпті,
біреу-міреу солай құйқылжытса, ақ патша оған да сенер. «Ноғай да мұсылман,
қазақ та мұсылман. Бір-бірінен астыртын хабары бар, жең ұшынан жалғасып жүр»,-
деп ойлар. «Башқұрттарға келіп, ақ қырау ала қыста ақ киізге көтерткізіп хан
сайланып жүрген неме ноғайлардан да таж дәметпейді дейсің бе?!»- деп сырттай
тон пішер.

            Тұсында керемет жолы
болғандай көрінген сол оқиғалар, түптеп келгенде, Бұның итінің қырын жүгірген
күндері екен ғой. Білсеші...

            Бірақ, осы ақ патшаға
қалмақтың тыныштығы, башқұрттың тыныштығы, ноғайдың тыныштығы керекболғанда,
қазақтың тыныштығы неге керек болмайды?!

            Солай болуы мүмкін бе?
Жоқ, мүмкін емес... Ақ патша жаңа боданына бұрынғы бодандарынан көбірек
жалтақтамаса, аз жалтақтамас... Ендеше, жалтақтасын... Жалтақтаңқырасын...
Жалтақтатпай айдаладағы қатын патшаның мойын омыртқа сүйегін аяй ма?!
Жан-жағына жалтақтағаны қайта өзіне жақсы. Жауырынына сарсу иленбейді... Көп
талтаңдап, аз жалтаңдасын деген заң ба екен? Ақылы бар аз өзі талтақтай
алмағанмен, жұртты жалтақтата алады. Бір есептен бұның да бірден майлы шелпек
боп көрінбегені дұрыс. Өзіне салса, ол жағын келістірер еді-ау. Бірақ, өйтіп
сенісердей елі болмай тұр ғой. Башқұрттардың бұйда жібін ұстап алып біраз
саудаласып көрем бе деп еді. Құдай сәтін түсірмей тұр. Шыр айналдырып кеп бір
қазақтың, оның да бір арысының ауқымынан шығармай тұр. Ал қазақтың қай бір
қиқаңы мен сипаңы таусылған. Ондай ел өзіңді жалтақ қылмай тұрмайды. Өзің
жалтақтап тұрып өзгені қайдан жалтақтата аларсың... Дымыңның құри беретіні
содан. Әйтпесе, осы жолы да «Ақ патшаға қазақ керек болса, Әбілқайыр да керек...
Ендеше ол Әбілқайырды белден басып кете алмайды»,- деп шіреніп-ақ бағатын жері.

            Құдай сорлатқанда
ондай пәтуаны өзіне қиғанмен, қарауындағы елге қиып отыр ма?! Қай бір нәрсенің
де алды-артын парықтап жатқан айналаң бар. Бір қиқудан бір дүркіреп қасыңа
жиналады, бір қиқудан дүсірлеп бет-бетіне тайып кетеді.

            Мынау келе жатқан қиқу
қай қиқу? Соны біле алмай пұшайман болып отырғаны!

            Расында да, Төтеш
мырзаның алғаш рет жолыққалы келе жатып, соңындағы шұбыртып ертіп келе жатқан
аламаны не?!

            Әлде әншейін айналаға
жасаған дөң айбаты ма екен? Оның да реті бар сияқты. Жолда ереуілдеп башқұрт
жатыр, өзара қырқысып қалмақ жатыр, ақ патшаға бірде оң көзімен, бірде теріс
көзімен қарап қырық құбылып Жайық казактары жатыр. Солардың бәріне де «Дүниенің
кіндігін ұстап тұрған жаңғыз сендер емессіңдер? Ақ патша сендерден де басқа
бодан таба алады. Сендер қашқақтасаңдар, жұрт құшағын ашып өзі жүгіреді»,- деп
қыр көрсеткілері келулері де мүмкін ғой. Кім біліпті, жаңа бодан қазақ жұрты да
орыс қаруының қандай екенін біліп қойсын дейтін шығар. Баяғыда Нұралы айтып
келмеп пе еді... Бұлар қонақасы екеш қонақасыларынан кейін де аспанға оқ атып,
ойын керсетіп мәре-сәре болады екен. Бұл жолы да сондай бірдеңелер жасалмас
дейсің бе?! Оған да әскер керек шығар?!..

            Шынында да, ақ патша
бала емес, шаға емес, жаңа бо-дан болып отырған елдің көкірегіне бірден көк
сүңгі тіреп қайтеді.

            Олай дейін десең,
бірақ соңындағы шұбыртып жүрген алты мың қалмағы не? Ойын жасап қошамет
көрсетуге олардан басқа әскер құрып қалып па?!

            Жүйкесі тағы да
шамырығып сала берді. Рас-ау, бұлардың қалмағаны несі?!..

            Көкірегінің басы күнде
тас боп түйіліп, күнде бір қайта тарап екі үдай ойдың соңында кезек қаңғырып
дәнданай болып отырған ханды одан сайын қобалжытқысы келгендей орыс шабарманы
сарт ете қалды.

            Қылышы салақтап кіріп
келіп: «Тәтеш мырза жіберді»,- дейді. Төрге шығып отыруды да білмейді.
Амандық-саулық сұрасқанды да білмейді. Жүрісінің жайын сұрағанды да күтпейді.
«Тәтеш мырза: «Сүмбіле туа Ор бойындағы шаһарға барам. Соған жолығысқа келсін.
Дәл қай күні жолығатынымды кейін арнайы айтам. Хабарды өзімнен күтсін!»,- деп
дүңк-дүңк етеді.

            Соған қарағанда,
ауызын ашса, көмекейі көрініп тұратын әңгүдік неменің сойынан шығар деп, әр
немені бір тұртпектеп көріп еді, қайда сілтеп салса да, бар айтатыны:
«Білмеймін». Сонысының өзінен-ақ ханның іші-бауыры мүздап қоя берді.
Шабарманның ауызына осынша темір құлып салып жібергеніне қарағанда, Бұның арты
қайдан тегін бола қойсын!

            Расында да, не боп
барады езі?! Жаманды-жақсылы бұл да бір жұрттың билеушісі емес пе еді? Патша
ұлықтарының бар білетіні - көп қара таяқтарының біреуін аяғын салақтатып
аттандырады; ал оларының бар айтатындары: мынаны істесін, ананы істемесін. Ең
болмаса, мұндайда жай-жапсарды түгел айтып, хабарға қанықтыра алатындай біреуін
жібермей ме... Қайдағы бір маубасын қайдан тауып жүмсаған?! Не сұрасаң да, дым
білмейді. Неге бұлай... Әлде сыр алдырып қоймасын деп әдейі істей ме екен!!
Мұндайлар, расында да, не біледі дейсің? Не де болса, бұл жасырынбақ тегін
жасырынбақ емес. Тәтеш мырзаның Самарадан шыққанына да айдан асып кетті. Содан
бері жолда. Сонша уақыт не бітіріп жүр? Қай бір апасына сәлем беріп, жездесінің
қолын алып, қүдашасымен қыз ойнақ құрып жүр дейсің?! Жаңа салынған бекіністерді
көрем дегенді сылтауратып, жолдағы жұрттардың іргелеріне тұмсық тіреп келіп
тұрған қазақтарға қалай қарайтындарын сұрастырып біліп келе жатқан шығар. Онда
жолындағылардың бұларды марапаттай қоймайтындығы әуелден белгілі. Қалмақтар көк
есекке теріс мінгізеді. Башқұрттардың ауызы екі үдай. Біреуі болмаса, біреуі ит
терісін бастарына қаптайды. Ал Жайық казактарының ауыздарын ауыртудың қажеті
шамалы. Әуелі күллі қаймана қазақты қайын енелерінің астына бір сүңгітіп
шығарады. Оған айыздары қанбаса, бұлардың бастарындағы өсекші қатынның
ауызындай жалпылдайтын да жүретін жалба тымақтарының ішін бір толтырады. Сосын
бұл жақтағы үрғашы біткен құрып қалғандай жеті қиян жер түбіндегі Петербордағы
қатын патшаның өзіне бір-ақ бас салады. «Баяғыдан бері емін-еркін сүзіп келе
жатқан Ақ Жайықтың тұнығын әуелі қайдағы бір шүлжің қалмақтың жылқысына
лайлаттың... Енді ол аз болғандай, қайдағы бір маңқа қайсақтардың өзінен де
арда, өзінен де сасық түйелеріне таптаттың... Бізде ала алмай жүрген өшің бар
ма еді... Мықты болсаң, әлгі көззап қайсақтарыңның іргемізден суырып әкетіп,
Хиуаның базарына құл қылып сатып жіберген боздақтарымызды қайтартқызып әпер...»

            Бұл көрген башқұрт,
бұл көрген қалмақ, бұл көрген казак-орыс болса, бұдан басқаша сөйлеуі еш мүмкін
емес.

            Сөйтіп, Абдолла баласы
Әбілқайыр хан, ақ патшадан үпай алам деп жүріп, құқай алып қалмасаң нетті!

            Ол сені: «Ә, бәлем,
көптен бері қолыма түспей жүр едің. Құдай айдап, жақсы келдің. Өз еркіңмен
бодан болдың. Енді ашсам алақанымдасың, жүмсам, жұдырығымдасың»,- деп арқаңнан
қағудың орынына маңдайдан соғып тырайтып салмағай. «Аманатқа балаңды емес,
өзіңді ұстап қалам»,- демегей... Ондайда озбыр патшаның қойған шарттарының
бәрін орындап, сені қүтқарып алып қалатын қай бір үйымшыл елің бар?!.. «Не көп,
қазақта төре мен төбет көп. Біреуі өлсе, біреуі табылар... Ақ патша деген қанды
қақпан... Жақын келгеніңше жымпиып жатады да қояды. Сәл жоладың-ақ, шап беріп
тірсегіңнен ұстап алып, мөлитіп абақтыға қамап қояды екен... Бетін аулақ!..»-
деп алды-алдарына безіп отырса, артың тіпті сұраусыз кетер...

            Тәтеш мырзаның үндемес
шабарманы онсыз да ойырқанып отырған ханды үйдей уайымға салды. «Жарайды.
Хабарды күтеміз»,- деп шығаруын шығарып салғанмен, қайтып үйге кіре алмады.

            Арты қайтып кетеді
деп, жылдағыдай Сары Арқаның самиян дөңіне шығып алмай, Ырғыз бен Қарақұмның
арасындағы қапырық қолаттарда пысынап отыр. Төңірекке қанша көз жүгіртсе де,
бөз-баяғысынша құлазып тұрады. Көк жиектегі көк сағым бұрынғыдай қиялыңды қырық
саққа жетелемей, құрдымның сорындай шым-шым тылсымға тартып уайымға батырады.
Кешегі көлкөсір кең дүние аяқ астынан жарлы кісінің жыртысындағы бір жапырақ
көк шүберектей тылтиып шыға келген. Қайда бұрылсаң да - күмән... Нені ойласаң
да - уайым...

 

            Әбілқайыр елеңдеп
жан-жақтан хабар күтеді. Бірақ ол хабар көкірегін онсыз да түтіндетіп жатқан
күлімсі уайымды серпілтпейді, қайта қоюланта түседі. Күн шығыс беттен бір топ
баран атты көрінгенде жүрегі елп ете қалып еді. Шақшақ Бөкенбайдың
амандық-саулықтан кейінгі әңгімесін тыңдағанда өзінен-өзі қуарып сала берді.

            Кешегі бұған келіп
кеткендей бір үндемес Жәнібектің де ұлысына барыпты. Оған да бұған айтылған
хабар айтылыпты. Бірақ, ол үндемес келіп кеткен үндеместен сәл тақыл болып
шығыпты. Өзі секілді тағы бір үндеместің ту сонау Ертіс бойына, ӘбілМәмбет пен
Әбілмансұрға кеткенін айтыпты. Ондай хабар Жәнібектің де жүрегіне түйнеме боп
жабысса керек шақшақ Бөкенбайды дереу мұнда аттандырыпты.

            Иә, хабардың
сұрқылтайы енді шықты. «Бір жақтан шаншу, бір жақтан толғақ қысып отырғанда,
қонақ жігіттің қойыныма кіріп келмесі бар ма?!» - деген екен баяғыда бір буаз
қатын. Сол қатынның құрсағындай көңіл бейшараға да үміт пен үрейді қоса қабаттап
тықпалап баққан қу дүние-ай! Қанша үміттенгің келсе де, көк желкеңде үрей
тұрады. Жақсылықтан дәметкен адам да ауыл торып айналсоқтап шықпай қойған
бозбастың ысқырығына елігіп, бейуақта түзге шыққан жармес көңіл әйел сияқты.
Бұта түбіндегі бұқпақтап жүрген қарайғанға салып ұрып жетіп барса, қамшысын
салаңдатып, алақанына түкіріп отырған байы боп шығады. Ондайда сорлы үрғашыны
салаңдаған дырау қамшы емес әлгіндейге дейін иектеп жетелеп алып келген өзөзіл
қиял естен тандырып алып ұрады.

            Хан да мына хабарды
естігенде қабарытып қоя берді. Оны манадан бері дел-сал қылып болдыртып отырған
дәндәнай уайым қақ сүйектен қатты тиген соққыдай түпа-тура жәбірге алмасып,
ашуға булықтырды. Патша ұлықтарының Бұлары не қылық? Әлге дейін илікпей отырған
Жәдік тұқымына неге сонша әукелері салбырай қалды?! Бұл не үшін керек болды?
Жұмбақ, тағы да жұмбақ...

            Күні-түні басын
қатырған ауыр ой бет-аузын көлкілдетіп ісіріп жіберді. Әншейінде домалап жерге
түсіп кетердей боп жаудырап тұратын томаға көз бүгінде ін түбіндегі тышқандай
өзер-өзер жылт-жылт сығалайды.

            Әрине, бұның бәрі
тегін емес. Ор бойындағы бұл жолығысқа ақ патша бұл ойлағаннан гөрі де көбірек
маңыз беріп отырған болды. Ақ патшаға қазақ, бәлкім, башқұрт пен қалмақтан гөрі
де керегірек екен. Сондықтан да қазақтың бас көтерерлерін тегіс жинағысы
келеді. Олардың өзіне қалай қарағанына қарамастан бәріне де бірдей ілтифат
көрсетпекші. Бірдей пейіл білдірмекші. Өйткені, қалмақ пен башқұрттың ар
жағында кім тұр? Бар болғаны қазақ тұр. Ал қазақтың ар жағында кім тұр? Жоңғар
тұр, Қытай тұр, Бұхар мен Хиуа тұр, Бұхар мен Хиуа, Бадақшан мен Үндістан тұр.
Сондықтан қазаққа көрсетілер сый-сияпаны олар да көреді. Олар да өр қайсысы әр
қилы ой түйеді. Ақ патшаға сонысы керек. Қаруының қай жерге кеп тірелгенін
жан-жақтағылардың түгел білгені керек. Ендеше, мұндай салтанатта қазақтың
игі-жақсыларының түгел болғаны керек. Бұл олардың ертең жан-жақтың ықпалына
беріліп, әр қайсысының, әр жаққа бұлтарып бұлтаңдап кетпеуіне керек... Ақ
патшаның, Самарадағы ұлықтардың көздеп отырғаны сол. Енді бәрі де түсінікті
болды...

            Әбілқайырдың іші удай
ашып қоя берді. Сонда олар үшін баяғыдан бері солардың жолында басын талай
қауіп қатерге тігіп жүрген бұл да бір, айдаладағы Жәдік балалары да бір болғаны
ма?!

            Ақ патшаның ұлықтары
бұның іш есебін түсініп қалып, айла-шарғыға көше бастағаннан сау ма осы? Солай
болса солай да шығар... Оған қазақтың жері мен елі керек! Ал ханы неменеге
керек?..

            Олай дейін десең,
Әбілқайыр төре болғанда, Жәдік балалары төре емес пе, екен? Олар билікке, олар
хандыққа таласпай ма екен? Таласқанда қандай! Бірақ, ондағы патшаның шаруасы
қанша? «Бірі өліп, бірі қалсын!»- дейтін шығар.

            Ендеше, Әбілқайыр үшін
одан асқан елім жоқ. Онсыз да бұны мұқатуға тырысып бағатын Жәдік балалары:
«Баяғыдан бері құйысқанға қыстырылып жүргенде бізден озғаның қайсы!»- дейтіні
кәміл.

            Өз-өзінен сөгіліп
отырып қалған ханнын көкірегінде тағы бір күдік жылт етті: қазақ сұлтандарының
басын тегіс жиып алу үшін алты мың қалмақ сарбазының қажеті қанша?

            Ханның оң жақ езуінде
сүліктей ілініп сұйық кекесін тұрды. Әлденеге айызы қанғандай көзі де жарқ ете
қалды. Бірақ, артынша-ақ қайтадан тұнжырап сала берді.

            Ақ патшаның ақ қаптал
ұлығы бұны сыртынан орап Жәдік әулетіне қол созып отырғанда алты мың қалмақты
тектен-текке ертіп келеді дейсің бе? Оларды сонша шұбыртқанда жолдағы
башқұрттар мен Жайық казактарын тастап кете қояр ма екен? Сонда олар Ор
бойындағы жолығыста не бітірмекші? Қазақтың игі жақсыларының тізгіндерін ұстап,
аттан көтеріп алуға ма? Ондайға олар өлсе
де көнер ме? Сонда оларды неменеге әкелмекші? Патша ұлығының оларды ерткендегі
мақсаты не болды екен? Әлде ескі бодандарын жаңа бодандарымен таныс-тырмақшы ма
екен? Несіне таныстырады, бұлар бір-бірін онсыз да таниды. Танығанда қандай...
Әлде... Олар ескі бодандарын жаңа бодандарымен кінәластырмақшы ма екен? Соның
жаны барырақ си

                Тек соңғы жолда түнеген күні ол:

            - Әке, мынау кімнің
дауысы? Злиха ғой! Артымыздан қуып келе жатқан болмасын. Естисің бе?- деп
бірнеше рет шошып оянды.

            Хан басын көтеріп алып
жым-жырт жұлдызды түнге құлақ түрді. Әлдеқайдан бір талықсы үн келетіндей: «Ой,
бауырымдап» шырылдап жылап келе жатқан қыз баланың дауысы секілді. Жылай-жылай
қарлыққан, қажыған дауыс.

            Әбілқайыр өз-өзінен
күбірлеп кәлимасын қайырды. Таң атқанша көзі бадырайып ояу жатты.

            Ор бойында да
қарбалас. Татищев осында келгелі бір тыным тапқан емес. Кирилов бастап беріп
кеткен бекініс бүгінде жермен-жексен. Бір кездегі зәулімдей жал-жал топырақ
қоршаудың сұлбасы да жоғалған: Оның сыртындағы ат шапшытып өте алмас ор тауық
секіріп өтетіндей тайыз жылғаға айналған. Соның бәрінің сыртынан қоршалған
шетен шарбақ әлдеқашан қурап қалған.

            Құпия советник Ордағы
бекіністің мына сықпытын көріп, жылап жібере жаздады. Қамалдың сыртқы қоршау
орын бес аршынға кеңітіп, үш саженге тереңдетіп қайта қаздырды. Жал
топырақтарды бетінен шым ойып әкеліп бастарды. Бастиондарды қайта биіктетіп,
тот басып қалған зеңбіректерін майлатып, жаңадан боятты.

            Комендант Останковтың
екі аяғын бір етікке тықты. Протопоп Антип Мартыновты қол-аяғына кісен кигізіп,
шынжырлап көшеге байлап қойды. Ертең қайсақтар келіп жатқанда соларға көрсетіп
мазақ етпек. Өзі бастық болғалы ақ патшаға үстінен түскен домалақ арыздардың
біразының өшін солай қайырмақ. Қалам ұстай алатын қалған пысықайларды сүйтіп
сескентпек.

            Татищев қамалды бір
ретке келтірген соң қайсақтардың игі жақсыларын қарсы алуға өзірленді. Баяғы
отызыншы жылғы қарбаластан кейінгі құлшынып кіріскен бір ісі осы болды. Оның
неге әкеліп соғатыны белгілі. Ал мына әуре-сарсаңның ертең неге апарып
соқтыратынын өзір бір алла ғана біледі. Бірақ, ештеңеден аянбады.

            Әуелі Тевкелев,
Дьяков, Еділев төртеуі бір шатырға қамалып ап бірнеше күн отырды. Дьяковтың
қолында - қалам, алдында - қағаз. Бір жағында - Тевкелев, екінші жағында -
Еділев.

            Қаршығадай шапшаң
қимылдап, қақшаңдап сөйлейтін Татищев күні бойы екі аяқтың үстінде. Шатырдың
ішін әрлі-берлі жол қылды.

            - Сонда хан қамалдан
алыстау қосын тігіп тоқтайтын шығар?

            - Әрине, солай.

            - Әлде біздің
лагерьдің ішінен ханға арнап шатырлар тіксек қайтеді? Бір рота құрметті қарауыл
тұрғызамыз. Музыкамен ұйықтап, музыкамен оянады. Ондай қошамет хан тақсырға
ұнайтын шығар.

            - Бірақ,
қасындағылардан бөліп әкеткеніміз қалай болар екен? Бұны басқа бір пиғылға
жорып жүрмесе...

            - Мүмкін... О да
мүмкін... Бірақ, ондай шатырды тігуін тігейік. Кейін келгесін өзіне көрсетейік.
Еркіне салайық. Ең болмаса, біздің ықыласымыздың қандай екенін білсін...

            Құпия советник
шабыттана сейледі.

            - Қосын тігіп бөлек
жатса, онда ханды келген бойда біреу барып құттықтауы керек. Оған он шақты
драгунды ертіп бір поручик жібереміз.

            - Оныңызды місе түтпай
жүрмесе...

            - Сонда қалай?

            - Ірірек бір чин
жібергеніміз дұрыс шығар.

            - Жоқ, әуелі барып
құттықтау керек сосын тағы да барып ресми түрде лагерьге шақыру керек одан
лагерь шебіне жетпей тұрып алдынан барып қарсы алу керек сосын бүкіл лагерьді
сапқа тұрғызып шерулетіп өткізу керек келіссөз шатырының алдында аттан түсіріп
алу керек, сосын шатыр ішінде біреу алдынан шығып қарсы алу керек... Соның
бәріне үлкен чинді қайдан табам? Өйтетіндей мені бір фельдмаршал Миних деп
отырсыңдар ма? Сондықтан әлгі айтылған рәсімдерге қатысатын адамдардың дәрежесі
поручиктен бастап құпия советникке дейін біртіндеп өсіп отыруға тиістіміз.
Сонда ханның біздің ықласымызға деген ризашылығы да бірте-бірте артып отырады.

            Тевкелев пен Еділев
«Бұл сөзінің де жаны бар екен-ау!»- дегендей бір-біріне қарасты...

            Татищев шатырының ішін
қайта кезіп кетеді.

            Сөйтіп төрт күн
дегенде Әбілқайыр ханды қабылдаудың, Нұралы сұлтанның ант беруінің, қалған
қазақ ру басыларының ант беруінің рәсімі теп-тегіс қағазға түсті.

            Дьяковтың маржандай
қып жазған қағаздарын төртеуі бірінен-соң бірі шұқшиып бір-бір қарап шықты.
Сосын бәрі жабылып дауыстап оқып көрді. Ең соңында: «Міне, енді дұрыс болды!»,-
деген сөзден соң бәрі жамыраса күліп далаға шықты. Әлгі рәсімді қалай жүзеге
асырудың өзірлігі басталды да кетті.

            Екі өзеннің алқабын
жарты ай бойыңа Татищевтың шаңңылдаған дауысы басына көтеріп тұрды.

            - Поручик! Сен, сайтан алғыр, қызға
қырындап бара жатқан жоқсың. Ханға сәлем бергелі, лагерьге қонаққа шақырғалы
бара жатырсың. Білдің бе! Сондықтан бостан-босқа қоқилана бермей ізетті болуға
тырыс. Ауызыңды ыржитпа! Тісіңді ақситпа!! Өйтіп өлген қарсаққа ұқсап ырсиып
тұрсаң, хан қайын енеңнің сыбағасын бір беріп, қуып шығады...

            - Майор, қасыңда
капитан барын ұмытпа! Екеуіңіздің жүрісіңіз де, жүзіңіздегі күлкі де бірдей
болуға тиісті.

            - Абдрахманов мырза!
Сіз қазір өзіңізді ахун екенмін деп сезінбеңіз, қайсақ жұртының ханы екенмін
деп сөзініңіз. Өйтіп қолыңызды қусырып бұкшие беретіндей, мешітке бесін намазға
кіріп бара жатқан жоқсыз... Е,

бәсе, кеудеңізді солай тік ұстаңыз... Міне, қатып кетті...

            - Белосельский!
Флоттың поручигі екеніңізді хан қайтсын! Қолтығынан демеп түсіріп ал! Қорықпа,
ат сені жеп қоймайды!

            - Ростославский!
Ойбай-ау, хан сен емес, ол ғой! Сонша неменеге шірене бересің!! Ол сенің
инженер-майорлығыңа пысқырмайды. Сызданбай, күле қара. Иә, солай! Әлі де еңкейе
түс!!

            -Полковник Тевкелев,
сіз тым емпеңдеп кеттіңіз. Ханды сағынып қалғаныңыз рас шығар. Бірақ бұл жерде
сіз императрица алдиярдың биік дәрежелі ұлығысыз. Ізет көрсеткен дұрыс. Бірақ
өз бағаңызды да ұмытпаңыз. Ұстамдырақ болыңыз. Сізден гөрі полковник Еділев
лайықтырақ па деп тұрмын. Ол ұршықтай үйіріле қалады екен!

            - Сонымен ұмытып
қалмаңыздар: ханды лагерьге шақыруға, поручик барады, шеттегі қарауылдың
қасында оны жиырма төрт гренадермен, бір рота драгундермен майор мен капитан
тосып тұрады, келіссөз шатырының алдында аттан флот поручигі Белосельский
қолтығынан демеп түсіріп алады, үлкен шатырдың ішінде инженер-майор
Ростославский, төргі шатырдың алдында не

полковник Тевкелев, не полковник Еділев қарсы алады. Музыка хан
Астрахань полкына жақындай бергенде ойналады, ал артиллерияның тұсынан өтіп,
Сергеев полкына енді таяна бергенде салют басталады. Түсінікті ғой!

            Қашан қамалдың күнгей
бетіндегі шығыстан батысқа қарай көлденеңдей сүлаған қара жалдың басын самсап
салт атты қазақтар шыға келгенше Ор бойы осылай абыр-сабыр болды да жатты.

            Айқай жалдың басына
самсап шыға келген көп атты төбелерінен ойда-жоқта шатыр-шұтыр күн күркіреп
өткендей:

            - О тоба!- деп
жағаларын ұстасты.

            Мынандай салтанатты
көрмегелі қашан! Көк жиекті бұлай шірей толтырып жататын мұндай мың құбылған
бояуды, мұндай көз жаңылар көрікті баяғыда замананың түзу уағында мамыр өте
Сайрамдағы жиындардан көруші еді. Онда да сән мен салтанаттан тап осылай көз
түнушы еді. Бірақ, ондағының бәрі күнде көріп жүрген нәрселер болатын. Ал
мынау..., мынау... Мұндай ажарды мына тұрған кісілер өмір бақи көрген емес.
Анау көк ала аттың үстінде екі аяғы жер-көкке симай ирелеңдеп әзер отырған Есет
жасырақ кезінде пәлен жыл қонтайшының тұтқынында болған. Жоңғарлар дыр-думанына
да сән-салтанатты, қару-жарағы, жан-жақтағы жауларынан түскен тұтқындарын түгел
шығарады екен. Есеттің де сондай талай жиында болғаны бар. Міне, оның да ауызы
аңқиып ашылып қапты. Демек, мұндай керіністі ол да көрмеген.

            Мынау Нияз сұлтан ана
жылғы Петерборға барып келгелі дүниедегінің бәріне тұмсығын шүйіре қараушы
еді... Біз баяғыда патшаға барғанда мұндайдың көкесін көргенбіз»... «Біз
баяғыда патшаға барғанда мұндайдың бабасындайды естігенбіз»... «Тәйірі бәрі
біздің баяғы патшаға барғандағымыздың қасында не дейсің!»... Аузын ашты-ақ
айтатыны әлгі. Жұмақтың есігінен басын бір сұғып алып, қайта шығып кеткен
адамша өз әңгімесіне өзі таңдай қата болатын да жүретін. Енді, міне, оның да көзі
шарасынан шығып кетіпті. Енді, міне, ол да селтиген сақалын тентек тоқалының
бұрымындай шап беріп уыстап ұстап алыпты. Соған қарағанда, ол да патшаға
барғанда талайды көргенмен тап мұндайды көрмесе керек.

            Көп таңғала бермейтін,
таңғалса да, таңғалғанын сөздіре қоймайтын Жәнібектің өзі күн салып тұрғандай
оң қолын көзінің үстіне қондырып алыпты.

            Төмендегі айлапат қара
ой көктемнің қызғалдақ, сарғалдағы жайқалып жаңа шыға келген кездегідей
қызылды-жасыл құлпырып тұр.

            Байыптап қараған
кісіге тап көрмей жүрген ештеңе жоқ секілді. Шөп көрмеп пе, су көрмеп пе,
топырақ көрмеп пе, ат көрмеп пе, адам көрмеп пе, қызылды-жасыл шатырлар мен
қызылды-жасыл киім көрмеп пе...

            Бірақ бәрінің басы
қосылып тап мынандай сирек сұлулық құрағандығын көріп тұрғандары осы.

            Мұндай жарасымды құдай
тағала жасаған шөптен, гүлден көріп жүргендері бар.

            Ал тап сондай сұлулық,
сондай жарасымды адам көзапара қолдан жасап тұрғандығын көріп тұрғандары осы.

            Мұндай ажарды ісмер
адамдардың қолынан шыққан кілемнен көріп жүргендері бар.

            Бірақ, бір төрге
жеткізіп жіптен емес, көз жетер кең дүниенің бәріне толтырып мың-мың адам,
мың-мың аттан жасаған қырық толқып, тербеліп, құлпырып тұрған жанды кілемді
көріп тұрғандары осы.

            Жақында ғана Тәтеш
мырзаның қасында болып кеткен Бөкенбай батыр да мұндай ештеңе көріп келдім деп
айтпап еді.

            Соған қарағанда,
осының бәрі сол жарты айдың ішінде жасала қалғаны ма?!

            Сонда осынын бәрі
бұлардың, Әбілқайыр ханның құрметіне арналып істеліп отыр ма?!

            Жұрт тілін жұтып
қойғандай. Әбілқайыр да жұтып қойғандай. Тек телмеңдеген екі көз тыныш табар
емес.

            Екі тараптан орағыта
ағып келіп аша жасап тоғысқан Ақ Жайық пен Ордың өне бойы иін тірескен салт
атты. Жайық бойындағылар қылыштарын қынабынан суырып, жалт-жұлт жалаңаштап
шаншыла-шаншыла қалыпты. Ор бойындағылар көк сүңгілерін көкке шаншып сәндене
сыздия-сыздия қалыпты. Ақ алмас пен айнадай қып жалтырата тазаланған көк сүңгі
мың-мың шырақ жағып қойғандай жарқ-жұрқ етіп көз қаратпайды.

            Аша түбектегі
бекініеті де тап сондай жарақты атты-лар шыр айнала қоршап тізіліп тұр. Олардың
да жүгендері, үзеңгілері, иықтары, бас киімдерінін мандайлары, қарулары
бір-бірінен қалыспай жарқ-жұрқ етеді.

            Бекіністің арғы
жағындағы көне моланың көк желкесінде де иін тірескен салт атты.

            Көп салт аттыдан әрмен
жер түбінен сөңкиіп көрінетін жапа-жалғыз өркеш төбенің басында сегіз қанат екі
үйді қабаттап тіккендей үп-үлкен бірдеңе ағараңдайды. Әрлі-берлі қозғалып
шайқалақтап тұр. Онысы ақ патшаның туы деседі. Болса болар... Екі жағынан екі
зеңбірек көлденеңдей сұлапты.

            Ордың бергі бетіндегі
көгал жазыққа бір қатарын өңшең көқ, бір қатарын өңшен қызыл күрең қылып
көше-көше етіп тігілген көп шатыр көздің жауын алады. Көше-көшелерде қаздай
тізіліп қақшиып-қақшиып тұрған бір адам. Бәрінің де үсті-бастары жалт-жұлт
етеді. Бәрінің де үсті-бастары қызылды-жасылды. Адамдар емес, қызылшыл бала
қыздар қолдан жасаған қуыршақтар секілді.

            Шаршылап тігілген
қосынның жанжағы самсаған зеңбірек. Бәрінің де ауыздары үңірейіп, бүйірлері
күнге шағылысып жарқырайды.

            Бұлар тұрған қара жал
мен қосынның арасында тағы да бір қара-құрым нөпір тұр. Ол - қарауыл. Ондай
қарауыл жан-жақтағы алыс-алыс жалдардың бәріне де қойылыпты.

            Мынау қызылды-жасыл,
жарқ-жұрқ әлемші дүниені не деп ұққандары жен. Бұлардын көңілін аулаған
қошаметі ме, көзін арбаған айлашарғысы ма, жоқ жүректерін сескендіргілері келген
қыры ма... Жоқ, соның бәрі де ме? Мына кең дүниеде бір-бірінен аумайтын екі шөп
бар болса бар шығар, екі тас бар болса бар шығар, тіпті, кім-біліпті,
бір-бірінен аумайтын екі ат, екі ит, екі хайуан да табылып қалар. Бірақ, тап
сондай екі адам таптырмайды, екі жұрт таптырмайды, екі ел таптырмайды.
Сондықтан олар әуелі тілдеспес бұрын сынасады. Бір-бірінен ақылдырақ,
дәулеттіреқ айбындырақ, ажарлырақ болып көрінуге тырысады. Құдайдың құс екеш
құсы да бір-біріне үсті-бастарының жұлма-жұлма боп азған-тозған көздерінде емес
қауырсындары қайта түлеп ажарланған көздерінде қырындайды. Қырындамай тұрып,
ажар салыстырып, айбат салыстырып, қылық салыстырып алмай тұрып олар да
қауышпайды. Сондықтан бұрын-соңды бір табақтан ас ішіп көрмеген екі халықтың,
екі елдің де арасында тап сондай қылымсу, кісімсіну бола беретіні түсініқті
жәйіт.

            Бірақ мынау аспан
астын шірей толтырып жатқан ақтылы-қызылды әлеміш дүниеде не басым? Қошамет пе,
айла-шарғы ма, айбын ба? Не? Жоқ, әлде қошамет боп көрінген айбын ба? Айбынды
қошамет қып көрсеткен айла-шарғы ма? Не?

            Сол сұраққа жауап таба
алмай тұрып бұлар анау әлекей-күлекейдің арасына қайтып аяқ баса алады? Ондай
менменсіген дәулет пен айбынның алдында қайткенде еңсесін жықпай өте алады?
Қайткенде күлкіге ұшырамайды?

            Адам байғұсқа аттап
басқанның бәрі сын. Бұл түгілі ертең жып беріп өз құшағыңа кіріп келгелі тұрған
қа-лыңдығыңның ауылына жан-жағыңа жалтақ-жалтақ қарап әзер аттайсың? Соның
өзінде талай күлкі, талай күстана естисің?

            Бұрын-соңды аяқ-табағы
араласа қоймаған екі ауылдың арасында сонша өткелек тұрғанда, мынау бірі үлкен,
бірі кіші, бірі көп, бірі аз екі елдің арасында қанша өткелек тұр десейші?!

            Соны ойласа, сонау
шүқыр ойдағы әлеміш дүние сыйлы қонақ күтіп тұрған ел емес күмп беріп қойып
кетуге тәуекелі жетер ме екен, жетпес пе екен деп сынап жатқан тұңғиық кел
сияқты. Балақты түріп қойып кеткеннен не шығады? Арғы бетке малтып өте аласың
ба, жоқ орта жолда құрдым түбіне жым батып кете барасың ба? Батпас үшін жасар айла-шарғың,
амалың қайсы?

            Мұндайда қазақ нар
тәуекел деп қойып кетеді. Ондай нар тәуекел талай ордан өткізіп те жүр, талай
сорға жыққызып та жүр. Қазір нар тәуекел атты нар тайлақтың өркешіне де абайлап
жабыспаса болмайды.

            Хан ойланып тұрып
қалды.

            Соны сөзгендей
төмендегі алабажақ алқаптың әлде бір жерінен сырнай сыңсып, керней құйқылжып,
дабыр-дүбыр дабыл қағылып қоя берді.

            - О тоба!- деп жұрт
тағы да жағаларын ұстады.

            Қазақ қолы сол араға
қосын тігіп жайғасатын болды. Әп-сәтте-ақ айқай жалдың басында ақ жұмыртқа ауыл
самсап қона қалды. Жер түбінен бірін-бірі ымдап шақырған екі қосын жер түбінің
бірінің бірі қалт еткенін қағып жібермей ішіп-жеп барады.

            Түс ауа айдағы
алабажақ қалыңның арасынан бір шөкімдей алабажақ шоғыр бөлініп шықты. Бәрінің
де үсті-бастары көздің жауын алып жалт-жұлт етеді. Сол жалт-жұлт еткен
қалыптары айңай жалдың басындағы қазақ қосына бет түзеді. Қара жолға жақындаған
сайын жүрістері жайлап, құрдымдана, қораштана түсті. Айқай жалдың басында
самсап тұрған қыл жалауы қолдың мысы басып, қақ ортасында ханның сары ала
шатыры жалтыраған ақ жұмыртқа ауылға мысық табандап жақындап келеді.

            Қосындағылардың бәрі
түп-түгел далаға шыққан. Бәрінің көзі жақындап қалған шағын топта.

            Шағын топтың алдында -
екі иығына зер шашақ секілді бірдеңелерді күлтелендіріп тағып алған адтын иық,
алтын жаға жас жігіт. Екі беті шырқау көктен шырқай қараған күн нұрынан екені,
жоқ қарсы алдынан қаумалай тұрып алған бөтен жұрттың көз нұрынан екені белгісіз
алмадай боп албырап қызарып келеді. Соңында - дәл өзіндей үлбіреген жиырма
жігіт. Бәрінің де киген киімдері біп-бірдей. Бәрінің де ер-тұрмандары
біп-бірдей. Бәрінің жүзіндегі күлкі мен қымсыну да біп-бірдей.

            Топ ішінен біреу күңк
етті.

            - Бірінен-бірін
өткізіп жұтынтып қалай тапқан!

            Жұрт жымсия күлгендері
болмаса, дымдарын шығармай, тым-тырыс тұр.

            Шағын топ соңдарындағы
артынып-тартынған үш арба жетісіп болғанша қаздиып-қаздиып тұра қалысты.

            Бас-аяқтары түгел
жиналып болғасын топ алдындағы бүлдіршіндей жігіт саңқылдап қоя берді.

            - Қырғыз-қайсақ
жұртының аса қадірлі ханы Әбілқайыр Мұхамбет Қазы Баһадүр хан, қырғыз-қайсақ
жұртының аса қадірлі билері мен батырлары, сіздерді Орынбор комиссиясының
бастығы зор мәртебелі Құпия советник Басилий Никитович Татищев тақсыр ұзақ
жолдан аман-есен жетулеріңізбен шын жүректен құттықтап, жаратқан иенің айырықша
сүйіспеншілігіне бөленген нұр сипатты, шарафатына шек жоқ мейірбанды падишамыз,
күллі Россияның, Москваның, Владимирдің, Новгородтың таж иесі, Қазанның
патшасы, Астраханның патшасы, Сібірдің патшасы, Псковтың билеушісі,
Смоленскінің ұлы княгинасы, Эстонияның, Лифляндияның, Карелияның, Тверьдің,
Угордың, Пермнің, Вятскінің, Болгарияның және де басқаларының ұлы княгинясы,
Новгородтың, Низов уалаятының, Черниговтың, Рязанның, Ростовтың, Ярославльдің,
Белоозерскінің, Удордың, Обдордың, Кондинскінің және де жалпақ Терістік
ел-дерінің өміршісі, Иверия жерлерінің, Карталинск және Грузия патшалықтарының
билеушісі, тағы да басқа талай елдер мен жерлердің тажы мен тағының ұлы иесі
алдияр тақсыр императрицамыз Анна Иоановна ағзамның атынан Орынбор бекінісіне
қонаққа келуіңізді өтінеді. Жұрт сілтідей тынып қалған. Шыдамсыз біреуі:

            - Құранның ежігіндей шұбыртып тұрған
әлгісі немене?- деп сұрады.

            Соны естіп қалғандай
жап-жас татар тілмаш қазақшалай бастады. Бәрібір сол «қонаққа шақырамыз»
дегеннен басқа ештеңеге ешкім дұрыстап түсінген жоқ. Бәрінің көзі ханда. Хан
меңіреуленіп алғандай үндемеді. Бәйбек төлеңгітке иегін қақты. Ор
бойындағылардың оның кім екенін білетінін біліп әдейі жұмсап тұр.

            Бәйбек төлеңгіт мұрты
едірейіп ортаға шықты.

            - Қазақ халқының
алдияр ханы Әбілқайыр Мұхамбет Қазы Баһадүр тақсыр жауабымды не құпия
советниктің езіне, не тілмаш Мәмбет Тевкелев мырзаға айтам деп тұр!

            Онсыз да инедей болып
қызарып тұрған жас жігіт одан сайын өртеніп кете жаздады. Бірақ сыпайы қалпынан
танбай басын иіп тағзым етті.

            Шағын сары ала топ сол нық басқан күйлері
кері қайтты. Үш арба қазақ қосынының қасында қала берді. Оның азық-түлік екенін
білетін Бәйбек пен Итжемес білектерін сыбанып іске кірісіп кетті.

            Қазақ қосыны әлгінде
ғана өздерінде болған шағын топты өз қосындарына жеткенше көз жазбай бақылап
тұрды. Ол күні орыс қосынан сосын қайтып бұлай қарай аяқ серіпкен ешкім болған
жоқ.

            Әбілқайырдың кірпігі
айқаспаған тағы бір ұйқысыз түн өтті. Ертеңіне таңертең хан шатырына Жәнібек,
екі Бөкенбай, Есет, Шүрек бастаған он екі биді жиып алды. Олар ханның кешегі
қылығын мақұлдады. Орыс қосынынан келетін ендігі елшімен бірге отырып
сөйлесетін болып пәтуаласты. Түске дейін екі қосынның арасында әрлі-берлі
беттеген ешкім көрінбеді.

            Түс ауа құдайдың күні
шыжып кетті. Аспан жерге айналып түсердей. Лүп еткен леп жоқ. Соны сылтауратты
ма, орыс қосынынан ол күні түс қайта да бұлай қарай ешкім беттей қоймады. Төтеш
мырза ханның жүйкесін сынап көрмек. Сынаса сынасын, бұнысын да көріп алдық...

            Әбілқайыр ол түні жайбарақат ұйықтап шықты.
Ертеңіне тұрып алып қосынның үйлерін бір шетінен жайлап жықтыра бастады.
Жігіттерінің де бір қатарын аттарына мінгізіп әлдеқайда жұмсап жатты. Қазақ
қосынында абыр-сабыр жүріс көбейді. Оған төмендегі алабажақ алқаптағы дүрбі
салып отырған патша ұлықтары түгілі кейбір қазақ ру басыларының өздері түсінбей
қалды. Бірінен соң бірі ортадағы хан шатырға кіріп-шыға бастады.

            Әбілқайырдың қасындағы
он екі бидің беттері бүлк етер емес.

            - Сұрап қайтесің,
айтқанды істесейші!

            Оны да хан айтпады. Иә
екі Бөкенбайдың бірі, иә Есет дүңк ете қалады.

            Ештеңеге түсінбеген
билер иықтарын қайқаңдатып сыртқа қайта шығып кетеді.

            Қазақ шолғыншылары да
қарап жатқан жоқ. Жал-жалдың тасасымен орыс қосынына таяу-таяу жерлерге барып,
онда не болып жатқанын барлайды. Орыс қосынының қақ ортасында да бір-біріне
жалғастыра тіккен екі айлапат шатыр бар екен. Оған да абыр-сабыр
кіріп-шығушылар көп екен. Түс қыңа шатырдан бір топ сары ала иық ұлықтар шықты.
Соның біреуіне күміс ертұрманды ат әкелінді. Орта бойлы етжеңді ұлықты бір жас
жігіт қолтығынан демеп ерге қондырды. Ол шығарып салып тұрғандармен оң қолын
жоғары көтеріп қоштасты. Оған бірдей киініп, бірдей ат мінген жиырма шақты адам
ерді.

            Сап-сары ала жаңа
шоғыр топ алабажақ алқаптан сытылып шығып айғыр жалдың басындағы абыр-сабыр
қазақ қосынына бағыт түзеді.

            Қыр басындағы қосын
сол баяғы абыр-сабыр қалпы. Біреулері үй жығып, біреулері түйелерге жүк артып,
үшінші біреулері қақ ортадағы сары ала шатырға кіріп-шығып ерсілі-қарсылы
сенделіп жүр.

            Тайпалта жорғалаған
жиырма атты тіптен тақап қалғанда қосындағылар жапа-тармағай сыртқа шықты. Ең
соңынан сары ала шатырдағылар шықты. Омырауларын төріскейге тосып,
алшиып-алшиып тұрысты.

            Жаңа шоғыр жақындай
түсті. Сыртқа шығып күтіп тұрғандар бірден таныды: қақ алдындағы жалы төгілген
сары атты баяғы тілмаш Мәмбет мырза.

            Сары ала шатырдан
шыққандар иықтарындағы жібек желең шапандарының жағасын бір тартып қойды.

            Мәмбет мырза бастаған
топ қосын сыртындағы мама ағашқа жете бергенде бір топ жас жігіт қарсы жүріп
барып, сары аттың иесін ат үстінен көтеріп алысты.

            Ығы-жығы жұрттың
ортасындағы он екі би опырыла қозғалып барып сары ала иық ұлықты бірінен соң
бірі құшақтап көрісті.

            Әбілқайыр хан мен
Нұралы сұлтан бастаған игі жақсылар сый ұлықты ортаға алып сары ала шатырға
кірді.

            Төрге шығып жайғасқан
соң Мәмбет мырза үй-ішіндегілерге тегіс көз жүгіртіп амандық-саулық сұрады.
Отырғандар: «Шүкір, шүкір!»-десті.

            Әбілқайыр хан Мәмбет
мырзаны үй-ішіндегілермен таныстырды. Аққаптал мырза әрқайсысының аты аталған
сайын басын иіп оң қолын көкірегіне басып құлдық ұрып қалды.

            -Бек жақсы, білем...

            -Бек жақсы, білгенде
қандай!..

            -Бек жақсы, естуім
бар!

            Бұл мырзаның мына
отырғандардан білмейтіні жоқ болып шықты.

            Патшаның ұлығы қымыз
ішіп сусын басқан соң сөз бастады.

            - Үй жығып жатқандарыңыз
қалай? Отырғандар көздерінің астымен бір-біріне қарасты.

            Әбілқайыр үндемеді.
Жәнібек жауап берді.

            - Хан шатырының қасын
бықынатпайық деп қосынның жартысын бір жал кейін шегіндіріп қондырғалы
жатырмыз. Нұралы сұлтанның шатыры сонда болады.

            Отырғандар тағы да
бір-бір қарасты.

            Патшаның ұлығы.
«М...»..,- деді. Біраздан соң қайтадан сөз тартты.

            - Құпия советник хан
шақырып жатыр деген соң мені осында жіберді. Не дегіңіз келіп еді, құрметті
хан!

            Хан:

            - Шақыртқаным рас. Ақ
патшаның ұлығымен болатын әңгіменің жай-жапсарын алдын-ала біліп алғым келді.
Оның үстіне менің қасымдағы игі-жақсылар болашақ жолығыстың қандай рәсіммен
өтетінін білгілері келеді.

            Тевкелев күле сөйледі.

            - Патша ұлығы Сізді
Ресей мемлекетінің әрі сенімді боданы, әрі сыйлы мейманы ретінде қабылдайды.
Мынау салтанатты қосын да сіздің келу құрметіңізге тігілді.

            Үй-ішіндегілердің
сынампаз көздері тағы да бір-бірілеріне сүйкеніп өтті.

            - Қайдам, бізден де
басқа күткен сыйлы меймандары болып, оны білмей ерте келіп қап, ыссылай сүғынып
жүрмес пе екенбіз деп, аңыс аңдап отыр едік.

            Ханның байыпты
жауабының ар жағында кекесін жатқанын бірден сөзген Мәмбет мырза:

            - Императрица ағзам
үшін қырғыз-қайсақ жұртында сізден қадірлі мейман болуы мүмкін емес,- деді,
ерініне күлкі үйірмей байсалды сөйлеп.

            Отырғандар бір
қозғалақтап қалды. Хан сол сұп-сұр қалпы.

            - Қайдам, ... Ертіс
бойына кеткен бір шабармандарыңыз әлі орала алмай жатыр екен деп естіп едік.

            Тевкелев тағы да
ұяңдау бір жымсиып қойды.

            - Жер мойыны
қашықтығынан Әбілмәмбет және Әбілмансұр сұлтандар биыл келе алмапты. Олар
келесі жылғы жиында ант береміз деп уәде етіпті.

            Отырғандар сілтідей
тынған сүлқ қалпы. Бұл жолы Әбілқайыр да үндеген жоқ. Иір мойын Есет басын
көтеріп алды.

            - Халық айтса қалп
айтпайды деген рас екен-ау! Ертіс бойына да шақыру кетті дегенді естігенде
қайран қалып едік. Ақ патша олардың қай еңбегіне бола елпектей қалды екен
деушілер де табылып еді. Сөйтсе, бәрі рас әңгіме екен ғой!

            Енді Тевкелев
қозғалақтап қалды.

            - Рас. Әбілқайыр хан
мен қазақтың бір топ игі жақсыларының ақ патшаның алдында адал болуға ант
беруіне арналған салтанатты басқа да сұлтандар көрсін дедік. Егер қаласа, олар
да ант берсін дедік. Біз бірақ ұлы императрицаның алдында кімнің қандай еңбек
еткенін ешқашан шатастырмаймыз. Әркімге сол еңбегіне қарай лайық құрмет көрсетіледі.
Біз үшін Әбілқайыр ханның орыны бір бөлек те, қалған сұлтандардың орыны бір
бөлек. Сондықтан әр қайсысынан әр уақытта әр қилы рәсім бойынша ант алынады.
Орыс өкіметі ондай мәселеге аса үлкен жауапкершілікпен қарайды.

            Еңгезердей Бөкенбай гүр
ете қалды.

            - Әй, бәсе, кешегі
балалар бірдеңені шатастырып жүр-ау деп ойлап едім. Соным дұрыс боп шықты ғой!
Қазақ жұртының алдияр ханын қонаққа шақыруға қайдағы бір үрпек бас қайдан
жұмсалсын! Әлгі үрпек бастар қазақ қосынына азық-түлік апарып бер деген сөзді
қонаққа шақыра кел деп айтты деп қате түсінген екен де. Бала соққан кездіктің
басы жарық деген әңгіме осындайдан қалған ғой.

            Тевкелев құлағына
дейін қызарып кетті. Алқымына әлдене тығылып:

            - Мүмкін... О да
мүмкін...- деп күбірледі, өз-өзінен қылғынып.

            Отырғандар өзді-өзді
айдынданып иықтарын қомдап-қомдап қойысты. Манадан бері сөзге араласпай отырған
нарт күрең шүрек тамағын кенеді.

            - Сонда әлгі
рәсімдеріңіз бойынша ертең Тәтеш мырза ханға келіп сәлем бере ме, жоқ хан Тәтеш
мырзаға барып сәлем бере ме?

            Мәмбет мырза ауызын
ашам дегенше, Жәнібек батыр алдын орап кетті. Бұрын оның мұндайын көрмеген үй
ішіндегілер таңдана қарасты.

            - Тәтеш мырза өзі
келмесе, алдияр хан қайдан барсын. Ханның аты хан. Ұлықтың аты ұлық. Ор бойына
ақ патшаның өзі келіп жатса бір жөн. Хан ұшыққа барып сәлемдесіп не көрініпті?
Ондай біздің үрдісімізде жоқ. Қазақтың елінде осы отырғандардың бәрі де бір-бір
Тәтеш мырза. Тәтеш мырзаға сәлем керегіп отырса, кез-келгеніміз бара саламыз.
Ал ханға ондай қолқа жүрмейді.

            Жалт-жұлт тез сөйлеген
Жәнібек батыр жалт-жұлт тез қимылдап шақшасынан насыбай төгіп тіліне басты.

            Оның мына жауабына
Мәмбет мырза қатты тосылып қалды.

            Үй ішіндегілердің де
шықшыт сүйектері бүлкілдеп ширығып отырғандары бірден байқалды.

            Әбілқайыр түк
болмағандай бейжай қарайды.

            - Құрметті хан Ор
бойына құпия советник Татищевке сөлем беру үшін бармайды, ұлы императрица Анна
Иоановна ағзамның туының адына адалдыққа ант беруге барады. Зор мәтребелі
Татищев мырзаға келетін

болсақ, ол құрметті ханның өзі келіп сәлемдесуін талап етпейді. Россия
мемлекетінің үрдісі бойынша бодандармен келіссөз олар ұлы императрица ағзамның
алдындағы бағыныштылық рәсімін жасап, құран сүйіп, ант

қағазына қол қойған соң барып басталады. Ал келіс-сөздің екі қосынның
екеуінде де кезек пе кезек өтуіне ешкім де қарсы емес. Ондай жағдайда Татищев
мырза хан шатырында өтетін мәжілістерге қуана-қуана келетін болады.

            Отырғаңдардың көзінде әлгінде ғана
жылт ете қалған әзәзіл ұшқын лезде сөніп қалды. «Енді қайттік?»- деген
аңтарылысы сезілді.

            Хан мәжілістестерін
бір-бір шолып өтті. Сосын тамағын кенеп сөз бастады.

            - Гәпке енді түсіндік.
Әу бастан осылай анықтап айтылғанда бұл әңгіме шығар ма еді, шықпас па еді?-
кім біліпті. Енді екі жағымыз да ойымыздағыны айттық. Қадірлі билердің бәрін де
ескеріп, жан-жақты таразылап, өз түжырымдарын айтуға жағдай жасайық. Бүгін
айтыңдар деп асықтырмайық. Ал маған келсеңіз, менің сөзім - осы отырған игі
жақсылардың сөзі. Олардың сөзі - патша ағзамға бодан болып отырған қазақ
жұртының сөзі. Сондықтан осы алқалы топтың айтары менің де жауабым болады.
Тәтеш мырзаға да соны солай деп айта баруыңызды өтінемін. Қазір, Мәмбет мырза,
сізді де көрмегенімізге көп болды, бізбен бірге отырып дәм татыңыз.

            Отырғандар
жапатармағай бас изесті.

            Тевкелев мырза
қонақасы жеп кешқұрым аттанды.

            Ертеңіне екі тарап та
бір-біріне қарай аяқ серіпкен жоқ.

            Оның ертесіне де дәл
солай болды. Ал үшінші күні... Ол күнгі оқиғалардың бүге-шігесін екі жақ та кез
жазбай бақылап отырды.

            Айғыр жолдың басындағы
аламан сары сәскеде атқа мінгенде төмендегі қос өзеннің қолатындағы анада
келген күні оларды бірден қайран қалдырған алабажақ көрініс сол қаз-қалпында
қызылды-жасылды құлпырып тұр еді. Олар кешелі берлі екі жақ бір-біріне аяқ
серіппеген күндері де ертеден қара кешке тап осылай міз бақпай тұрып алған-ды.

            Шығыс жақтағы алыс
жалдардың әлде бір тасасынан жарқырап шыға келген жазғы күн жердегі мынау
салтанаттың көктегі жаңғыз қазысы өзі болғасын ештеңені қағыс қалдырмай түгел
көріп алғысы келгендей төбеге ентелей тырмысып, жоғарылап барады.

            Қаздиып-қаздиып сапқа
тұрған сары ала қазақ қосынынан жүз елудей кісі төменге беттеді. Қалғандары қыл
жалауларын жалбыратып қара жалдың басында тұрып қалды. Олар - Ор бойындағы
жолығысқа жиналған қазақ билері мен батырларынын атқосшы нөкерлері. Ал өңшең
тайпалған жорға мініп төмен қарай сорғалай құлап бара жатқан сары ала топ - сол
ант беруге қелген игі-жақсылардың өздері. Бәрінің күмістелген ер-тұрмандары,
үстеріндегі желең қамқа шапандары, бастарындағы зер салып оюланған
шақшиған-шақшиған күмбез қалпақтары күнге шағылысып жалт-жалт етеді. Сондай әрі
айбынды, әрі ажарлы сары ала топ жарқ-жұрқ етіп орындарынан енді қозғала
бергенде, ойдағы оларды көз жазбай бақылап тұрған көп керней, көп сырнай
құйқылжыта сайрап, көп даңғыра-дабыл жер-көкті басына көтеріп дүбірлете
жөнелді.

            Ондай абыр-сабыр қас қағымда қайта
басылып, төңірек құлаққа ұрған танадай тынып қалды.

            Жалдаң құлап келе
жатқан айғыр топтың алдындағы үш ақ боз - Әбілқайыр ханның айыр шашақ туы.

            Тудан кейінгі бірінен
бірі өткен екі түнық көктің үстіндегі екі алтын айыр қалпақ - хан мен Нұралы
сұлтан. Олардан кейінгі екі көк атты - Нияз сұлтан мен Қожахмет сұлтан.

            «Арқар» үрандылардан
кейін бірінен бірі өткен ақтығы сүттей, сұлулығы сүліктей он екі ақ боз - ұлыс
бегі билер мен батырлар.

            Олардан кейінгі қалың
баран атты - қалған игі жақсылар.

            Хан тобы екі қосынның
қақ ортасында оқшау шұбырытып тұрған салтанатты қарауылға жете бергенде орыс
қосыны жақтан жалт- жүлт етіп қарсы алушылар тобы да жетісті.

            Қылыштарын жалаңаш ұстап сымдай
тартылып тұрған қаһарлы саптың алдында атын билетіп қақшаңдай басып келген
едірең мұрт сары ала иық сардар шаңқ етіп ақырып жібергенде онсыз да қаншырдай
қатқан жарау аттар мен жіптіктей жігіттер одан сайын тебен инедей шаншылып
тікірейе түсті.

            Шанқылдақ дауыс енді
бұған бұрылды. Саңқ-саңқ етіп бірдеңе деді. Ұрсып тұрған кісідей өжең-өжең
етеді. Дәу де болса, сәлемдесіп тұрғаны шығар деп ұққан хан қолын көкірегіне
апарйп басын иді.

            Жан-жағын қоршап
тұрған жалаң қылыштардың өңештері жыртылғанша өкіреңдеп бақырып-шақырып ала
жөнелгендері.

            Мына шуылдаққа не деп
жауап берерін білмей абдырап қалған ханның қасына бір жылмаңдаған қара торы
жігіт жетіп келді. Күлімдей қараған көкшіл көзі қазақ емесін аңғартып
тұрғандай.

            - Құрметті хан, бұлар
орыс ғаскерінің салты бойынша сізге қошамет білдіріп жатыр.

            Сыпайы хан сырын
алдыртпай, ризашылығын білдіріп, үсті-үстіне басын иді.

            Әбілқайырдың бір
жағына әлгі едірең мұрт сардар, екінші жағына әлгі жылмаң жігіт келіп тұрып
алды.

            Нұралы бір ат бойы
кейін шегінді. Оны да екі жағынан екі кісі кеп қоршай кетісті.

            Едірең мұрт сардар
ырсаң-ырсаң күле береді. Жылмаң жігіттің ауызы жып-жып етеді.

            - Құрметті хан, патша ғаскерінің
сіздің келуіңізге бағышталған салтанатты шеруі осы арадан басталады.

            Сол-ақ екен ежірейген
едірең мұрт сардардың ащы дауысы қайта саңқ ете қалды.

            Оны естігенде тек ол
ертіп әкелген сары ала иық әскер ғана емес, бұған еріп келген қазақ билері де
дір ете қалысып, біреулері «о тоба» деп, біреулері «иә, бісіміллә» деп бойларын
тіктеп-тіктеп ала қойысты.

            Шерудің қақ алдында
сирағы серейген тұрқы ұзын ат мінген еңгезердей біреу тұр. Қолында - көк
тіреген көк сүңгі. Басында шошақ төбе биік дулыға. Бұтында - сыптима ақ шалбар.
Балағының қос қапталын тізелікке жеткенше жылтыратып түймелен тастапты. Үстінде
- омырауын үш қайтара түймелеп тастаған тік жаға айқара қаусырым қызыл қоңыр
кеудеше. Бір жақ қапталында - жарты құлаш ай селебе қылыш. Екі иығы, омырауын
айқыш-ұйқыш ораған белбеуі, жеңдерінің ауызы мен үзеңгіні көме тоқтаған сыптима
балағының қос қапталы, қылышы, дулығасы, көк сүңгісі - бәрі-бәрі күнге
шағылысып жарқ-жұрқ етеді. Оның көк желкесінен дәл соның өзіндей
еңгезердей-еңгезердей жиырма төрт жігіт екеу-екеуден қаз-қатар тізіле қалыпты.
Бірінен бірі өтеді. Өңшең - аяқ-қолдары серейіп, мойындарын көкке созған бойшаң
біреулер. Шіркін, қырдағы ауылда үй тігіп, үй жыққанда шаңырақ көтеруге
таптырмайтын-ақ жігіттер. Ал барымта тұсында мұндай қол-аяғы серейген немелер
анадайдан-ақ сойылмен жасқап ешкімді маңайларына жолатпас еді. Мыналар оның
бәрінен бейхабар. Қаннан қаперсіз. Тамақтарының астынан шиқан шыққандай
кеңірдектерін көкке созып әуелей қарайды. Қолдарындағы бақандай-бақандай көк
сүңгілерін күнге шаншып алғылары келгендей соқайтып-соқайтып ердің қасына
қадап-қадап алыпты.

            - Мына бір сыриған
немелер кім?

            - Гренадерлер ғой.
Оған осындай бойшаң жігіттер таңдап алынады. Жауға қарай қол доп лақтырғанда
өте қаршыл келеді.

            - М... м... Қол доп...

            - Иә, сондай қару
бар... Түскен жерінің топырағын аспанға атып қопарып кетеді.

            - Ал анау көк
сүңгілері не?

            - Дұшпанның атты
өскерін шабуылға шыққанда қақ алға шығып қасқиып тұрып ап, тап берген жауды
көкіректен шаншып ап құлата беруге керек.

            - Бәсе...

            Әлгіндей серейген
топтың соңынан бірінен бірі өтіп ұзын мойын серек құлақ он екі ат бос
тізіліпті. Күміс бас ер, күміс үзеңгі, күміс жүген. Аптап тастаған сары ала
тоқым, сары ала жабу.

            - Мына аттары несі?

            - Өзіңіздей қадірлі
меймандарды қарсы алғанда осындай асыл тұқымды арғымақтар әкелінеді. Бұлар
ертең патшаханымның ат қорасына баратын арабы пырақтар.

            Бос аттардың соңынан
жүз елудей атты әскер үш қатар боп сап түзепті. Бәрінің де мінген аттары
құлақтарын қайшылап жұтынып тұр. Бәрінің де бастарында - маңдайларына қанатын
қомдап отырған самүрықтың суреті салынған қайырма маңдай темір дулыға. Темір
дудығаның тап үшкіл төбесінен көк желкесіне дейін тікірейтіп тігілген жылқының
қылы әтештің кекіліндей дүрдиіп тұр. Үстерінде - артқы етегі үшкілденіп бітетін
қынама бел қызыл мауыты кеудеше. Жеңінің ұшы жарты қарыстай кері қайтарулы.
Қаусырымы тік жағадан кіндікке қарай тіке түскен. Бұттарында тақалы кебістерін
көмкере тоқтаған ұзын балақ сыптима шалбар. Қолдарында - сүңгі мылтық.
Белдерінде - ауыр қылыш. Бұлар омырауын шалбары өңдес ақ белбеумен қиғаш
тартып, белдерін де дәл сондай ақ белбеумен сықита тартып тастапты.

 

            - Бұлар - драгундар,-
дейді тілмаш.- Ат үсті шайқасқа да, жаяу үрысқа да бірдей. Атыса да, шабыса да,
найзаласа да біледі.

            Аттылардың артына
алдына дабыл өңгергендер тұрды. Олардың соңында шашақтап жалау байланған жез
кернейшілер.

            Бұлар сол
кернейшілерден кейін барып жайғасты.

            Ханнан кейін Нұралы,
Нұралыдан кейін Нияз бен Қожахмет, олардан кейін билер орын алды. Ең соңында да
- ең алдарындағыдай еңгезердей бір сардар мен еңгезердей жиырма төрт сарбаз.

            Хан қасында тұрған
едірең мұрт тағы да шаңқ ете қалды. Бұлардың алдындағы жез кернейлер құйқылжыта
күй шалды. Дәу дабылдар дүрсілдеп ала жөнелді.

            Түздіктердің көзі
жан-жағыңда. Бұлардың аттары екеш аттарына дейін аяқтарын бірдей алып санап
басады екен. Ер үстіндегілер де қаққан қазықтай піаншыла-шаншыла қалыпты.
Кернейлер мен дабылдардан басқада үн жоқ.

            Бұлардың шеруі әуелі
бастарына қоқима бөріқ үстеріне қара көк шұғадан тік жаға шекпен, бұттарына екі
жақ тігісіне қызыл жүгірткен делдиме шалбар киіп қылыштарын жалаңдатып
дүрдиіп-дүрдиіп тұрған Жайық казактарының сапына бет алды. Олар мынау
салтанатты сары ала топақ қабақтары түксиіп қаһарлана қарайды. «Әттең, мына
қарақшыларды біздің қолымызға берсе, Ақ Жайыққа аттап баспайтындай қылар едік»,
деп тістерін қайрап тұрғандары бірден белгілі. Шеру казактар сапына елу
қадымдай қалғанда бір қапталға жалт бұрылды. Бұл жақта - казактар емес іш
жақтан келген әскерлер. Әр саптың киім киісі, ұстаған қаруы, әр басқа. Бәрі де
әл-декім иектерінің астына ине шаншып қойғандай көздерін тура салмай әуелей
қарап, шікірейе-шікірейе қалыпты. Аяқтарындағы етіктері, иықтары мен жағалары,
бас киімдері, жалаңаштап үстаған қарулары аспандағы күнмен ойнап жымың қағып
жалт-жұлт етеді. Әрі сұсты, әрі сұлу көрініс. Қараптан қарап жон арқаң мүздап
қоя береді. Мынандай айбарлы саптың тұсынан тезірек өтіп кеткің келеді. Бірақ,
бір саптан соң бір сап. Таусылар емес. Өңшең бір - сымша тартылған сыптығыр
еркектер. Өңшең бір- жалт-жұлт жаланып тұрған қарулар. Орыс патшалығында,
жарықтық, еркек кіндік те, темір-терсек те молшылық екен.

            Кенет әлдеқайдан біреу
әлдене деп айқайлап қалып еді, анадайда сап құрап тұрған көп сырнай, көп
керней, көп дабыл жер қолқасын суыра солқылдатып қоя берді. Бұлардың алдында
кетіп бара жатқан кернейшілер мен дабылшылар жым бола қалысты.

            Мұндайды көрмеген
жылқылар жан-жақтарына жалт-жалт қарап құлақтарын қайшылап қояды. Тізгінді
бекем ұстап, тақымды мықтап қысуға тура келді.

            Жан-жағың қызыл жолақ,
сары жолақ, көк жолақ бояулар. Қазықтай қағылып қалшиып-қалшиып тұрған адамдар.
Қадап басқан тұяқ дүсірі.

            Сол абыр-сабыр аз
болғандай кенет дүрс-дүрс зеңбірек атылды. Тақымдағы жылқының бүйірлері бүлк
ете қалысты. Біреу емес, екеу, емес, бірнешеу, бір рет емес, екі рет емес,
әлденеше рет... Қазақ елшілігі мініп келе жатқан аттардың ара-тұра тезек тастап
жібергендері де болыпты.

            Бұған қалай қарар екен
дегендей, қос қапталындағы сардар мен тілмаш ханға бұрылып қарап қалыпты.

            Әбілқайыр сыр бермеуге
тырысып шаншылып отыр. Бірақ ішінен мынау аш ішектей шұбатылған ұзын сап қашан
таусылады деп келеді. Мыналары немене өзі? Құрметтегені ме, жоқ қорқытқаны ма?

            Кенет бұлардың шеруі
иін тірескен қалың саптарды тастай салып, анадайдан жарқ ете қалған сары ала
шатырларға бұрылды.

            Сары ала шатырлардың
маңы да самсаған адамдар, жалаңдаған қарулар.

            Қақ ортадағы
бір-біріне тіркестіре тіккен екі үлкен сары қамқа шатырдың алдына жете беріп
бұлардың алдында келе жатқандар екі айырылып екі жаққа жалт берді. Бұлар сол
бағыттарын бұзбай алға түсті.

            Сары ала шатырға тіпті
жақын қалғанда бұның оң қолындағы мұртты сардар мен тілмаш та артқа ығысты.

            Ханның атының
шылбырына өне бойын түгел алтындап тастағандай сыптиған сары ала иық жігіт
оратылды. Ол ханды қолтығынан демеп аттан түсірді.

            Шатырға қарай
шүбатылған масаты кілемді нұсқады. Хан қолын көкірегіне апарып тағзым етті де,
алға түсіп шатырға беттеді.

            - Бісіміллә,- деп
шатырға кірді.

            Қақ ортада қақшиып
тұрған тағы да бір сары ала иық кісі кіршіксіз ақ тістерін жарқырата күліп
қарсы жүріп кеп қолын алды. Сосын бір қапталына шығып төр жақты меңзеді.

            Төр жақта тағы бір
есік көрініп тұр. Оның алдында тұла бойындағы сары аласы әлгілерден де көбірек
бір ұлық тосып тұр екен.

            Ол да тұсына тақала
бергенде ханның қолын алып, ішке оздырды.

            Төрдегі шатырдың іші
жалт-жұлт сары ала иықтар. Қақ ортада соның бәрінен де биіқ бәрінен де толық,
үсті-басын аптап-күптеп тастаған бір әйел адам бұған аспандай қарайды.
Капелімде, ақ патшаның өзі келіп қал-ған екен деп ойлап еді. Сөйтсе, суреті
екен. Тірі адамнан айнымайды. Ішіңдегінің бәрін білгісі келгендей ішіп, жеп
ежірейіп қарайды.

            Суреттің бір жағында
баяғысынан гөрі таралған, бұған қарап үнсіз жымиып тұрған Мәмбет мырзаны
таныды. Суреттің екінші жағындағы одан гөрі ашаңдау, бірақ бойшаң емес, қасқа
маңдай кісіні айтушылардың әңгімесіне қарап Тәтеш мырза ғой деп ойлады. Олардың
екі жағында қаздай тізіліп тұрған сары ала иықтар бастарын иіп ізет
білдіргенмен орындарынан қозғалған жоқ.

            Хан да төрге озбай сол
арада тұрып сөзін бастады.

            - Уа Күллі Ресей мен
жалпақ жатқан жамағатымыздың асыл текті, биік шарапатты алдияр тақсыр падишасы!
Аспандағы барша жұлдыз, барша самаланың бәрінен жарық, бәрінен нұрлы жалғыз
күннің өзіндей нұр сипатты әміршім өзіңізді көзіммен көрмесем де, ұлылығыңыз
бен ыстық ықласыңызды жүрегіммен сезіп тұрмын. Оны мынау асыл бейнеңіз бен күн
нұрынан нәр алған жарық айдың сәулесіндей өз шапағатыңызды өз бойына дарытқан
аса мәртебелі ұлығыңыздың келбетінен танып тұрмын. Бағыныштыңыз ретінде
ізетімді, ұлыңыз ретінде шексіз сүйіспеншілігімді, үмбетіңіз ретінде құрметімді
білдірмекке аяғыңызға жығылып бас ием. Жауларыңызды жайратып жатқан жаңа
жеңістеріңізге құтты болсын айтып, құдайым әр кез осы абыройыңыздан айырмасын
деген тілегімді білдіремін. Өзімді, бүкіл әулетімді, қол астымдағы жұртымды
биіктен биіқ ұлықтан ұлық, алдияр тақсыр, алып қыранның қанатындай қанатыңыздың
саясына алуды сұрап, мәңгібақи айтқаныңызды тыңдап, сеніміңізді ақтай беруге
уәде беремін.

            Ал, мәртебелі ұлық
мырза. Сізді өзімнің ақ адал до-сым ретінде аман-есен жетуіңізбен құттықтап,
өзіме және қарауымдағы жұртыма әрдайым рахыммен қарауыңызды, сондай-ақ біздің
де достығымыз бен ықыласымызды көре кетуіңізді өтінемін.

            Тәтеш мырза бір қадам
ілгері озды. Шаңқылдап шығатын шыңылтыр дауысын созып:

            - Құрметті Әбілқайыр
хан! Мен сіздің Ұлы Императрица ағзамның атына айтылған бодандық
құттықтауыңызды Ұлы Императрица ағзамға шын берілген адалдығыңыздың куәсі деп
ұғып, оған бұл жайында тез арада мәлім етемін. Сондай-ақ ұлы Императрица
ағзамның атынан сіздің, хан, күллі әулетіңізбен, қол астындағы жұртыңызбен
Алдияр тақсыр падишамыздың қол астына қабылданатыныңызды хабарлап, оның
мейірбан назарынан ешқашан қағыс қалмай, әрдайым аналық ықыласына бөлене
беретіндігіңізге сөз беремін. Алдияр патшамыз сіздің көрсеткен құрметіңіз бен
адалдығыңызға көңілі бітіп, сол бодандық уәдеңізді өз дәстүрлеріңіз бойынша
заңдандырып беруіңізді тілек етеді.

            Ал өз басыма келсеқ
сізді көріп қатты қуанып тұрмын, шын жүрегімнен құттықтап, сау-саламат
болуыңызға тілектестігімді білдіремін. Өзіңізді әрқашан дос, туысқан тұтып,
өмір бақи сол достық туысқандық ықыластан айнымауға уәде беремін,- деді.

            Екеуі де ілгері аттап,
құшақтасып қол алысты. Сосын екеуі қақ төрдегі алтын қамқа жапқан екі сәкіге
барып, оң жағындағыға хан, сол жағындағыға Тәтеш мырза отырды. Араларында қытай
масатысымен күлтелендіріп жабылған аласа таған тұр. Тағанның үстінде - ақ
патшаның суреті. Ханның қасында Тевкелев, Тәтеш мырзаның қасына мана бұны осы
төргі шатырға кірерде қарсы алған сары ала иық ұлық отырды.

            - Менің көмекшілерім
полковник Тевкелев және полковник Еділев мырзалар.

            Тәтеш мырза ауызын
ашар-ашпастан-ақ қасындағы мырза мен Мәмбет мырза отырған орындарынан атып-атып
тұрысты.

            Хан қолын көкірегіне
апарып басын изеді.

            Екі мырза қайта
отырды.

            Хан көзінің қиығымен
шатырдың ішін бір шолып шықты. Бәрі де алдын-ала есептеліп, ойластырылып
қойылыпты. Тәтеш мырза мен бұның астындағыдай алтын қамқа емес, қызыл барқыт
жабылған жұмсақ сәкілерге Нұралы, Нияз, Қожахмет және Мәмбет мырза мен Тәтеш
мырзаның қасындағы ұлық секілді иығы мен омырауының өшекейі молырақ ұлықтар
отырыпты. Олардан дәрежелері бірер саты төмен ұлықтар болса керек бір топ сары
ала иыққа арқалығы биік ағаш отырғыштар бұйырыпты. Сол жақ қанатқа жерден екі
қарыстай биіктетіп жалпақ таған орнатылып, оған масаты кілем төселіпті. Оған
Жәнібеқ екі Бөкенбай, Есет, Шүрек бастаған он екі би жайғасыпты. Қалған билер
алдыңғы кең шатырға орналасып жатса керек дабыр-дабыр дауыстары шығады.

            Манағы шеруді
бастағандардай серейген-серейген жеті-сегіз сарбаз шиыршықтап оралған бірдеңені
иықтарына салып кірді. Діңгектей сүлатып ортаға тастай салды. Жарқ еткізіп
орауып жазып еді - даладай далиған жалт-жұлт парсы кілемі. Бұны неге төседі
екен?

            Ханның ойын танып
қалғандай есік жақтан сәлдесі дағарадай болып бір жас жігіт кіріп келді. Киім
киісінен, жүріс-тұрысынан ахун екені көрініп тұр. Ол парсы кілемін баспай бір
шетіне кеп тоқтады.

            Тәтеш мырзаның
қасындағы ұлық пен Мәмбет мырза орындарынан жарыса көтерілді.

            Тәтеш мырза дауысын
көтеріп сөз бастады. Мәмбет мырза қазақшалай жөнелді.

            - Құрметті Әбілқайыр
Мұхамбет Қазы Баһадүр хан! Күллі Россияның және де басқа толып жатқан елдер мен
елкелердің ұлы мәртебелі билеушісі, жаратқан иенің айырықша махаббатына
бөленген, шарафатына шек жоқ

нұр сипатты императрицамыз Анна Иоан қызына адал бодан болуға ант беруге
өзірсіз бе?

            Хан орынынан
көтерілді.

            - Әзірмін. Тек
жаңғыз-ақ қолқам бар. Анттың сөзін алдынала өз құлағыммен естігім келеді.

            - Әлбетте.

            Шатырда отырғандар
басы Тәтеш мырза болып түгел орындарынан көтерілді.

            Тәтеш мырзаның
қасындағы ұлық қолындағы аптап тастаған қатырманы сарт еткізіп ашып, оқи
бастады.

            Мәмбет мырза оны сол
бойда қазақшалай бастады:

            - Мен, қырғыз-қайсақ
жұртының ханы, Әбілқайыр, жаратқан иенің алдында ант етіп, бүкіл әулетіммен,
қол астыпдағы түгел жұртыммен, құллі Россия мен тағы да басқа елдердің ұлы
билеушісі аса мәртебелі нұр сипатты

Императрица алдиярдың өзіне және де сондай-ақ Императорлық ұлы мәртебелі
тақсырдың өзі тағайындап қойған, болашақта тағайындап тақты иелену мәртөбесіне
ие қылатын заңды мүрагерлеріне адал, сенімді, тіл алғыш құлы және боданы
болуға, ұлы Императрица ағзамның еркі мен билігіне әрдайым құлдық ұрып, ол
шығарып қойған және болашақта шығаратын заңдарын бұлжытпай орындап, оған
пайдасы тиетін жерден күш аямауға, зияны тиетін жерден жан аямауға уәде
беремін. Алдияр

тақсырдың мүддесіне қиянат келтіретіндей іс көрсем, тек уақтылы хабар
беріп қоймай ондай қауіптің алдын алуға, болдыртпауға, бола қалған күнде
дегеніне жеткізбеуге қолымнан келгеннің бәрін аямаймын. Ол үшін бір

тәңірдің өзі мен оның ертеңгі қатаң сотының алдында арыммен жауап
беретінімді әр кез ұмытпаймын. Бұл жолда маған бір тәңірдің өзі жар болады деп
сенемін. Сол үшін де құдай ауызыма салған ақ адал сөздерім жазылған ант қағазын
маңдайыма басып сүйемін.

            Құлақ түріп тыңдап
отырған хан үндемей кідіріп қал-ды. Шатырдың іші құлаққа ұрған танадай.

            Әлде бір уақытта
Әбілқайыр тамағын кенеді.

            - Мәртебелі тақсыр!
Адам жарық жалғандағы азғантай тірлігінде артына ұрпағымен де атағын қалдырады.
Ондай ұрпақ жан-жануарлардан да қалады. Ал адамның әлгіндей азғантай тірлікте
тапқан абыройы мәңгі бақи

ұмытылмақшы емес. Мен де, міне, өзімнің атымның осындай даңқы жер жарған
ұлы елде де белгілі екенін біліп, қуанып отырмын...

            Тәтеш мырза асығыс
сөзге араласты.

            - Сіздің атыңыз тек
біздің елімізде ғана емес, бүкіл Европаға белгілі болады. Өйткені бізде мұндай
нәрселерді қағазға бастырып, жер-жерге таратады.

            Кідіріп қалған хан
сөзін қайта жалғады:

            - Жақсы лебізіңізге
көптен-көп рахмет, тақсыр. Ендеше, сол жалпақ жұртқа мені құлақ кесті құл деп
жар шашпай-ақ қойсаңыз қайтер екен? Бодан дегеннің өзі-ақ жеткілікті емес пе?

            Тәтеш мырза ауызын
ашып аңтарылып қалды.

            - Россия мемлекетінің
қол астындағы бодан елдердің бәрі де солай деп қол қоятын әдеті еді.

            - Әр елдің заңы әр
басқа. Біздің жұртымыз үшін құлдықтан асқан қорлық жоқ.

            - Мұндай қағаздардағы
«құл» деген сөз тек бағыныштылықты ғана білдіреді.

            - Оны білдіретін басқа
да сөздер, құдайға шүкір, табылады ғой. «Құл» деп құлдыратпай-ақ қойсаңыз
қайтеді?

            - Бұның бәрі
императрица ағзамға көрсетілер кішілік ізетті білдіретін де мағынасы бар еді.

            - Онда «құл» деген
сөзді «үмбет» деген сөзбен алмастырғаныңыз дұрыс шығар.

            - Ол нені білдіреді?

            - Ол да ізет пен
бағыныштылықты білдіреді. Бізде әр бір жұмыр басты пендені құдайдың ңұлы,
пайғамбардың үмбеті, шәдиярдың досы деп ұғады. Тірі пенденің бәрі де тек бір
құдайдың алдында ғана құл болса лөзім. Ал көңілдес екі елдің билеушілерінің
бірі біреуін «пірім», екіншісін «үмбетім» деп танып жатса, ол да аз ізет, аз
құрмет емес сияқты.

            Татищевтың жалтыр
маңдайына қазылып-қазылып ай сызықтар түсті. Қаймыжық еріндері үйреншікті
әдетімен жымсия күлімсірегісі келіп еді, бір-біріне жуыспай, жымырайып кетті.
Желкесін қасуға ұмсына берген қолын жолдан қайтарып, омырау тұсын бір сипап
өтті.

            Ханның жүзіне сығырая
қарап:

            - Жарайды, ол
тілегіңізді ескерейік. Орыс тілінде бұл ұғымның дәл баламасы жоқ. Сондықтан ант
қағазының татарша нұсқасын сіздің айтқаныңыздай қылып өзгертейік, - деді.

            Хан билерге қарады.
Билер бастарын изеді.

            - Ендеше, бәрекелде!

            Хан ортадағы парсы
кілемнің үстіне барып, ахунның қақ алдында жер тізерлеп отырды.

            Ахун қолындағы құранды
ұсынды.

            Хан құранды қолына
алып бір сүйіп маңдайына тигізіп қайтып берді.

            Сосын орынынан тұрып
Еділев мырзаның қолындағы алтындап тастаған қатырманың ішіндегі әдемі қағаздың
астыңғы жағында тілмаш мырза саусағымен нұсқап көрсеткен тұсқа күміс мөрін
басты.

            Тәтеш мырза қасына кеп
қолын қысып, құшақтап арқасынан қақты. Одан соң Мәмбет мырза мен қатырма қағаз
ұстаған ұлық құттықтады. Шатырдың ішіндегі барлық сары ала иық бірінен соң бірі
қасына кеп қолын қысты.

            Сол екі арада ауыздағы
шатырдан билер келіп ақ патшаға адалдықтарына ант бергілері келетіндерін айтты.
Мәмбет мырза мен ахун соларға кетті. Тәтеш мырза ханды басқа шатырға кіріп
шығуға шақырды.

            Патшаның ұлығына
қолтығынан деметіп кіріп барса - қақ ортада сүңғақ бойлы талдырмаш жігіт тұр.
Тебіндеп қалған түбіт мұрты желбірей жылтырап жымсиып күлді.

            Таңырқап тұрған хан
сонда ғана оның Ералы екенін танып құшаңтай алды. Әкелі-балалы екеу бір-бірінің
құшағында көп тұрды.

            Әлденеге толқып кеткен
хан баласының маңдайынан бір иіскеп, екі иығынан қысып ұстап сілкіп-сілкіп
қойды. Жеті мүшесінің түгел орынында, орынында емес екенін тексергісі келгендей
тұла бойын түгел бір шолып шықты. Баласы ақыл тоқтатып есейіп қалыпты.
Арсалаңдай жөнелмей, ұстаз алдындағы шәкірттей иба сақтап күлімдей қарайды.

            - Анау тумаластарыңмен
амандас,- деді хан. Ералыны көргенде Нияз сұлтан қауқылдай жөнелді.

            - Ау, мынау нағылған
ұлық деп тұрсам, өзіміздің Ералыжан екен ғой. Туу, қандай өсіп кеткен. Мен
көрмегелі де біраз жыл болыпты-ау! Тфә, тфә, тіл-аузым тасқа, тіпті патша
сарайына отырғызса да, жараса кететіндей боп әдемі жігіт боп кетіпсің ғой.

            Нұралы інісімен үлкен
кісілерше екі жақ төсін бірінен соң бірін алма кезек тигізісіп айқара құшақтап
көрісті.

            Қожахмет мынау зиялы
жігіттің өз ағасы екеніне сенгісі келмей шеттеу тұр.

            Ау, ағаңа барып сәлем
бермейсің бе? Ералы інісінің қасына өзі келді.

            Немене, танымай қалдың ба? Қожахмет
ырсиып күлді.

            Мынаны қара. Қазақша
біледі-ай! Ералы еңкейіп маңдайынан сүйді.

            Қожахмет оның көк шұға
киімінің жылтырақ түймесінен ұстай алып:

            - Мына бешпетіңнің
ақысына неше қыл құйрық төледің? Шалбарының алды жырық шығар. Сен де түрегеліп
тұрып кіш етесің бе?- деп сұрады.

            - Сен бұл жерде
қонақсың. Қонаққа не болса соны сұрайтын мылжыңдық жараспайды.

            Ералы Қожахметті
бауырына тарта қысып, желкесінен өзімсіне нұқып қойды.

            Қожахмет онысын
жақтырмай қалғандай бетін тыржитты.

            Есіктен әлде бір сары
ала иық сарт-сұрт етіп кіріп, Тәтеш мырзаның қасына жетіп барып, саңқ-саңқ етіп
бірдеңе деді. Бұлар түбі тескен шелектей таңқ-таңқ етіп сөйлеспесе, бірін-бірі
естімейді білем. Ұрлық қылса да, айқайлап істейтін шығар...

            Тәтеш мырза
Әбілқайырға бұрылды.

            - Құрметті хан!
Дастарханға барайық. Бізді тосып қалыпты.

            Хан сыртқа шыға
бергенде үш-төрт би қапталдаса кетті.

            Дастарханға бесін
намазды оқып отырсақ қайтеді. Біз тұрғанша уақыты өтіп кетіп, намазымыз қаза
болып жүрер.

            Хан бұл қолқаны
Мәмбетке айтты. Мәмбет Тәтеш мырзаға айтты. Тәтеш мырза қасындағы сары ала иық
ұлыққа айтты. Ол тағы бір сары ала иыққа айтты. Ол тарп-тұрп әлде қайда жүгіре
жөнелді. Бұлар осылай ит итті жұмсап, ит құйрығын жұмсап жүргенде біраз уақыт
өтетін шығар деп еді, көп ұзамай жаңағы тарп-тарп жүгіре жөнелген сары ала иық
қайтып оралды.

            Мәмбет мырза:

            - Бөлек шатырда ахун күтіп тұр.
Намазды сонда оқимыз,- деді.

            Тілмаш бастап әкелген
шет жақтағы оқшау шатырдың алдында қаздай тізіліп жез құман, шойын құман, шай
қайнататын бақыр иін тіресе тізіліп тұр екен. Хан тобы бір-бірден іліп әкетіп,
қосын сыртындағы өзен бетке беттеді.

            Суға келген дуадақтай
қатар-қатар жүрелей отыра кеткен көп биге міз бақпай күзетте тұрған сақшылар
мырс етіп күліп жібермей өзер шыдап тұр.

            Ортадағы бас шатырдың
қасындағылар сағаттарына қарап қояды. Қабылдау рәсімінде бұл жағы ескерілмепті.
Шалжия-шалжия жайғасқан қамқа шапандылар шаруаны тым созыңқырап барады. Шабынып
көп отырды. Сосын терістікке қарап шабынып көп тұрды. Үсті-бастарын қағып ұзақ
сипанды. Сосын барып көрсетілген шатырға беттеді. Аяқтарын санап басып, маңғаз
адымдасады. Көп ұзамай сары ала шатырдан ахунның асықпай созып, сән-мен
күңіренген кербез әуезі естілді. Жым-жырт қолатта содан басқа үн жоқ. Әскердің
қолындағы көк сүңгі маздата жаққан көп шырақ секілді, жылт-жылт етеді. Әдетте
әлденеге мұқтаж болған көп ғаріп әлде бір өулиенің басына кеп түнегенде, тап
осылай көп шырақ тізіле маздап тұрушы еді.

            Кенет екі өзеннің
сағасының төбесіне шақырая төнген шағырмақ аспан: «Аллауакпар!»- деп жамырасып
қоя берді.

            Сары ала шатыдан сары ала шапандар шығып
жатыр, шығып жатыр. Хан бәрі шығып болғанша сол арада тырп етпей тұрып алды.
Қашан бастары түгенделгесін барып жәй басып Тәтеш мырза тұрған жаққа қарай
аяңдады.

            Патшаның ұлығы хан қол
созымдай жерге келгесін барып шынжырлы сағатын қалтасына салды.

            Дастархан басында
кімнің қалай отыратыны да аддын-ала белгіленіп қойылғанды. Хан, сұлтандар,
полковниктер, құпия советникпен бірге төргі шатырда отырады. Ондағы әңгімелерді
қасына тағы бір тілмаш алып Устан Богданов аударып отырады. Бас билер мен штабс
және обер офицерлер үлкен шатырда отырады. Олардың әңгімесін Максютов пең
Арслан Бахметов аударады, ал қалған қазақ билері мен батырларына дастархан
бастырма қалқаның астына сыртқа жайылады. Онда ахун бастаған өзге тілмаштар
отырады.

            Дастархан басына әбден
жайғасып болған соң құпия советник орынынан көтерілді.

            - Ұлы Императрица
алдиярдын сау-саламат болуы үшін шарап алуларыңызды өтінемін.

            Жұрттың бәрі
орындарынан дүркірей көтерілді. Со-залаңдап меймандар да тұрды.

            Қыж-қыж қайнаған ақ
мойын шөлмектердің тығындары тарс-тұрс атыла бастаған шамада әлдене дүрс ете
қалды. Дастархан басындағылар айқайлап-шулап қоя берді. Олар ауызын жауып
үлгергенше әлгі дүрсіл тағы шықты.

            Ханға қасындағы Мәмбет
мырза:

            - Бұл ақ патшаның
құрметіне атылып жатқан зеңбірек. Әр жолы шарап алынған сайын осылай зеңбірек
атылады. Осы жолы жиырма бір дүркін атылады. Келесі жолғыларды өзіңіз санап
отырарсыз,- деді.

            Аяқ талып бара
жатқанда зеңбірек те басылды. Жұрт дастарханға қол салды. Біраз қарбытып
тастаған соң Тәтеш мырза қайта көтерілді.

            - Ұлы Императрица
ағзамның әулетінің сау-саламаттығы үшін шарап алып қоялық.

            Зеңбіректер қайтадан
гүрсілдеп қоя берді. Жұрт қайтадан жапатармағай шулап қоя берді. Бұл жолы
зеңбірек он жеті рет атылды.

            Жұрт тағы да
тағамдарға қол салды. Тағы да біраз қарбытып тастаған соң Тәтеш мырзаның
шіңкілдек дауысы шықты.

            - Айбынды орыс қаруы
үшін шарап алайық!

            Тағы да сол
тарсыл-күрсіл. Тағы да сол айқай-шу. Бұл жолы зеңбірек он үш дүркін атылды.

            Жұрт енді-енді
қажаң-құжаң бола бастағанда Тәтеш мырза тағы да тұрегелді.

            - Құрметті Әбілқайыр
Мұхамбет Қазы Баһадүр хан мен оның қол астындағы халықтың сау-саламаттығы үшін
шарап алып қоялық!

            Бұл жолы зеңбірек
тоғыз рет күркіреді. Жұрт тоғыз рет аспанды шатынатып айқай салды. Оның әр
қайсысы ханның өзіне жылдай ұзақ көрінді. Шіркін, осыны сонау Ертіс бойындағы
Әбілмәмбет пен Әбілмансұр естір ме еді, Торғай бойындағы Барақ, Сарысу
бойындағы Күшік, Шалқар бойындағы Батыр сұлтандар естір ме еді! Іштері қыж-қыж
қайнар еді-ау! Шіркін, мұны өзінің ауылы, Бопай, Злиха, балалары естір ме еді! Төбелері
көкке бір жетіп қалар еді! Шіркін, бұл жалпақ қазақ даласы түгел естір ме еді!
Бұның аты бұдан былай ауыздарында жүрер еді! Мұны, міне, мынау жүз елу би естіп
тұр. Іштерінде не жатқанын білер ме еді? Ертеңіне елдеріне не айтып барғандарын
естір ме еді...

            Жұрт тағы да
орындарына отырды. Тағы да қасық пен шанышқыға қол созды. Тағы да жұртты
құмарынан шығартпай тұрып, Тәтеш мырза орынынан көтерілді.

            - Ұлы Императрица
ағзамның барша адал да сенімді бодандарының сау-саламаттығы үшін шарап алайық.

            Зеңбірек тағы да тоғыз
рет күркіреп, жұрт тағы да тоғыз рет айқай салды. Ауыздағы шатыр мен сырттағы
жиынның қауқылы күшейіп барады. Ант беруге келген билердің бір-бір арқаланып
қалған түрлері бар.

            Сол қауқылды басқысы
келгендей біраздан соң Татеш мырза тағы тұрды.

            - Құрметті ханым мен
құрметті сұлтандардың сау-саламат болулары үшін шарап алайық!

            Бұл жолы зеңбірек жеті рет
күркіреп, жеті рет айқай салды. Нұралы, Ералы, Қожахметтердің жүздері бал-бұл
жанып қоя берді. Нияз сұлтан қойқаңдап оңды-солды орағытып қарай береді. Ана
жақта Мырзатайдың ақалай шыдап тұрғанын құдай білсін! Шамасы, ертең: «Енді
біздің жаман жиендеріміздің аттары көктегі құдайдың құлағына да жететін болған
шығар!»- деп бөсетін болар.

            Сәлден соң Тәтеш
мырза:

            - Ұлы Императрица
ағзамның боданында болғылары келетін басқа да хандардың сау-саламат болуы үшін
шарап алайық!- деп айқай салды.

            Мұны естігенде ханның
тұла бойы дір ете қалды. Бұнысы несі тағы?

            Зеңбіректердің
дүрсілін де қалт жібермей санап тұр. Бар болғаны - жеті-ақ рет.

            Сонда барып көңілі
орынына түсті. Оларға бұның қатын-баласына көрсетілер құрметтің деңгейінде ғана
құрмет көрсетілді. Оған да тәуба! Әйтпесе, ертең олар: «Біз Ор бойына бармасақ
та, есеміз кеткен жоқ»,- деп бұтқа толып шыға келулері мүмкін ғой!

            Тәтеш мырза
орындарынан тұрып:

            - Енді әркім шарапты
өзінің қалағанынша ішеді. Зеңбірек атылмайды,- деді.

            Осыған дейін жұрт
орынынан жеті рет тұрды. Сол уақыттың ішінде сексен үш дүркін зеңбірек
атылыпты. Оған шыбын шаққандай қиналып отырған сары ала иықтар көрінбейді.
Соған қарағанда, орыс патшасында оқ дәрі дегенің ит басына іркіт болып төгіліп
жатса керек.

            Жұрт асықпай
тамақтанды. Уақыт сары бесіннен әлдеқашан асып кеткенде барып орындарынан
кетерілді.

            Патшаның ұлығы ханның
қасына келіп:

            - Құрметті хан, сізге
арнайы тігілген шатырларды керсетейін деп едім,- деді.

            Қосынның қақа төріне
екі үлкен, екі кішілеу шатыр тігіліпті. Біреуі ханға арналса керек ішіне масаты
кілем төселіпті, қалғандарына тықыр кілем төселіпті. Төрт шатырды бір едірек
мұрт сардар мен жүз шақты сарбаз міз бақпай күзетіп тұр.

            - Қаласаңыздар, осындай
жатып үйықтауға болады. Ыңғайсыз көрсеңіздер, өз қосындарыңызға қайтып
демалуларыңызға болады. Ертеңгі хабарды өзіміз береміз.

            - Өз қосынымызға
қайтып демалғанымыз дұрыс болар.

            Қайтарда да манағы
шеру сапқа тұрды. Қайтарда да манағы шетсіз-шексіз ұзын саптардың алдынан өтті.
Қайтарда да манағы керней шалынып, манағы дабыл соғылды Қайтарда да хан
бастаған сары ала топ қосынына жеткенше ойдағы қызылды-жасылды көрініс міз
бақпай сол орынында тұрды. Хан бастаған сары ала топ қосынына жетіп, тосып
тұрған некерлері қолтықтарынан демеп аттарынан түсіріп алғанда барып керней
шалынып, дабыл қағып, зеңбіректер дүрсілдеп қоя берді. Сосын жан-жақтағы
қарауылдардан басқа саптар ыдырап, жұрт шатырларына тарады.

            Ертеңіне Нұралы сұлтан
мен жүз би ант берді. Оларға да тап алдыңғы күні ханға көрсетілген құрмет
көрсетілді. Тек дастархан басында әр жолғы атылған зеңбіректер дүрсілінің
санында ғана сәл-пәл айырма болды.

            Қара жолдың басындағы
қазақ қосыны мен Ор бойындағы орыс қосынының арасы ақсиған айдау жол болуға
айналды.

            Сүмбіленің айы да
өлдеқашан қорғалап кетті.

            Патшаның ұлығы мен
Әбілқайыр ханның бір-біріне бойы үйренейін деді.

            Бірінші күні
келіссөзге хан тізесі дірілдеп қобалжып барғанды. Кешегі дыр-думанның бәрі ақ
қаптал ұлықтың сырт көзді алдарқатар айла-шырғасы болып шығып, оңаша жолығыста
азу тісін ақситып жүрсе не демекші? Бірақ бәрібір оңай беріспеуге бекіген.
Қалмақ, башқұрт әңгімесі ауызға алынды-ақ, бұл күлбілтені қояды. Анада
Бөкенбайды Тәтеш мырзаға жөнелтерде қандай уәжге келген болса, тап соны
тапжылтпай қайталап қарайды да отырады. «Сендерге қалмақ пен башқұрт керек
болғанда, біз керек емес пе екенбіз?»- дегенді көлденең тосады. Сосын пайдам
дегендерін қылсын...

            Келіссөз басталатын күні де Ор бойы сары ала
таңнан тікелерінен тік тұрды. Сол баяғы салтанатты шеру. Сол баяғы
сіресіп-сіресіп сымдай тартылған саптар. Сол баяғы тарсыл-күрсіл. Сол баяғы
сары ала шатыр, Сол баяғы алтын қамқа жабылған жұмсақ сәкілер. Бірақ шатыр
ішіндегі ана жолғы сары ала иықтардың саны азайған. Шүлдіреп төртеу отыр. Тәтеш
мырзаның өзі. Қасындағы сары ала иық кемекшісі - Еділев мырза. Құдай берген
Мәмбет мырза. Өткен жолы дастархан басында бұның қасына отырып тілмаштық еткен
Ұстана мырза.

            Алдын ала келісім
бойынша Бұлар да төртеу боп барды. Бұның өзі, табын Бөкенбай, арғын Жәнібеқ
найман Шүрек.

            Тәтеш мырза көл
түсетін айдын тақырдай көл-көсір маңдайын түгел жарқыратып күлімдей қарады.
Бұлардың қалай жатып, қалай өргендерін, ден саулықтары, көңіл күйлерін сұрады.
Бұл жарықтықтардың қара басыңның амандығы мен көңіл күйіңнің орынында
болға-нынан басқа да шаруалары шамалы екен. Ел-халықтың, ағайын-туманың,
ауыл-үйдің, мал-жанның амандығына бастары онша ауыра қоймайтын сияқты.

            Бұл тертеуі ұлықтың
қай сауалына да:

            - Шүкір,- деумен
құтылды.

            Ақ қаптал ұлық сол
күлімсіреген қалпын бұзбай әңгімені ту сонау жер түбінен бастады. Орыс
патшасына бодан болуға белдерін бууға не себеп болғандығын сұрады.

            Оның қандай себептер
екенін мына отырған Мәмбет мырза жақсы біледі. Кешегі марқұм боп кеткен Кирилов
мырза жақсы біледі. Ақ патшаның өзі де жақсы біледі. Ендеше, Тәтеш мырза да
жақсы білуге тиісті. Бірақ, қайтерсің, біліп отырса да, сұрайды. Бүгінгі
жауаптары баяғы айтқан жауаптарымен сәйкес келер ме екен, жоқ па екен? Соны
білгілері келеді. Сол арқылы одан бергі уақыттың ішінде бұлардың
көңіл-күйлерінде қандай өзгеріс, қандай жаңа пиғылдар барын білгісі келеді.
Өздерінде бір пәтуа бар жұрт па, жоқ жұрт па соны білгісі келеді.

            Оларға не керегіп
отырғанынан Бұлар да бейхабар емес. Сондықтан бір сөзді, бір ауызды болып
көрінуге күш салады. Әу бастағы әңгімені аудармай-төңкермей сол қалпында
қайталап айтып беруге тырысады.

            Осы бір сары майдан қыл суырғандай
мысық табан әңгіменің өзі жарты айға созылды. Екі жақ та мысқалдап сейлемесе
болмайды. Сәл артық кеттің-ақ, ертең өз басыңа тауан болып жабысады. Сол
себепті екі жақ та қарсы жақтың отыз тісін қалт жібермей қадағалаулы.

            Осы бір біреудің біреу
тісін санап отырғандай ауыз аңдысудың өзі жарты айға созылды. Сол жарты айдың
ішінде қазақ шонжарлары Ор бойындағы орыс қосынына талай келді. Сол жарты айдың
ішінде патша ұлығы қара жалдың басындағы қазақ қосынына талай барды. Қазақтың
игі жақсылары қақшиған ағаш тағанның басында қақпанға түскен қасқырдай сіресіп
отырып ас ішіп, әңгіме соғуға қандай үйренсе, патшаның сары ала иық ұлықтары да
көлдария жайылған дастарханның басында аяқтары астарына симай отырысып-ақ ас
ішіп, әңгіме соғуға сондай үйренді.

            Екі жақ та бір-бірінен
қорқып отырғандай қипақтай беретінді қойды.

            Екі жақ та бір-бірінен
ұялып отырғандай мызылып-сызыла беретінді қойды.

            Сырт көзге кеңк-кеңк
күліп ағынан ақтарылып отырғандай көрінгенмен екі жақтың да талай құлтасы
ішінде еді. Сол құлтамызды аңғарып қалмасын дегендей ағыл-тегіл ас-су беріп,
ағыл-тегіл ақтарыла сөйлеседі. Бір-бірінің жанына тиіп кетер жараның қай түс
екенін жақсы біледі. Соған соқпай айналып өтуге тырысады.

            Осы бір ауыз аңдасу
сырт көзге белдесіп тұрған кәнгі палуандарды еске түсіреді. Екі жақ та тас
түйін. Екі жақтың да жанарлары жіті-ақ. Екі жақ та табаныңның қалай тұрғанын,
тізеңнің сәл дірілін, тұла бойыңдағы әр бұлшық еттің бар қимыл-қыбырын көз
жазбай бағып тұр. Талма түсыңның қай жерде екенін, оның қайбір ашылып қалар
кезін де қалт жібермейді. Бірақ бұл қалай да қарсыласының жауырынын жерге
тигізуді ойлаған аусар палуандардың арсы-күрсі алыпұрма белдесуі емес.
Бірін-бірі жықпай екеуі де ұпай алғысы келгендердін ұтырлы белдесуі. Елдесу
жолындағы белдесу. Айтсақ, ақылға симайтындай. Бірақ, тағдырдың маңдайыңа
жазғаны сол болса, одан басқа амалың қалмаса, не істемексің?! Жан-жағыңның бәрі
атан жығар түйе палуан болса, айлаға салмасқа амалың қайсы! Айланың мақсаты -
жығу емес, жақтырмау. Өзіңнен салмағы басым түйе палуанды бүгін қапысын тауып
бір жыққаныңмен, ертең ол ашуына мініп, сүйегіңнен сүйек қалдырмай кұлпаршасын
шығарып ұнтап бере алады. Құдай шарғаңды шағын жаратса, жеңіс іздемей, ит жығыс
ізде! Сонда да ұпайыңды жібермейсің. Шарғаң шағын болса, ұтылып ұпай жиғаныңа
мөз бол!

            Осы бір сөз санасу
сырт көзге тоғыз құмалақтың ойынын еске түсіреді. Санап жүрмесең, саныңды соғып
ұтылып қаласың. Ондай хәліңнің не болатыны сірә белгілі. Ал есепке
сұңғылалығыңды білдіріп, қарсыласыңды сымпитып ұтып алсаң, онда да мүйізіңнің
шығар шықпасы неғайбыл... Ол, алдымен, кіммен ойнап отырғаныңа байланысты.
Өзіңмен шарғыласпен ойнасаң онда сөз жоқ. Ал өзіңнен гөрі айлалырақ та,
ересегірек те біреумен ойнап отырсаң ше... Ол сені қүнықтырғысы келіп әдейі
ұтылып отырса ше... Артынан ол да қаһарына мініп, шындап кіріссе ше... Ондағы
күнің не болмақ?

            Оны да ойламай
болмайды. Бағзыдағылардың аяз әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл дегені де осыдан
қалған. Орыс патшасы кім, бұл кім... Ресей жамиғаты қандай, бұның қол астындағы
жұрт қандай... Әр аттаған сайын сол есіңде тұрмаса, от басқаның...

            Аузыңды әр ашқан сайын
сол есіңде тұрмаса, басыңа сорды езің тілеп алғаның.

            Абайсыз істелген аусар әрекеттің мүйізіңді
шығар-май, кезіңді шығаруы мүмкін...

            Ендеше әуелден әліңді
біліп неге жәйіңе жүрмейсің? Көп тоңмойын томар бастың бұның алдына көлденең
тоса беретін сауалы осы.

            Бірақ, олар нені біліп
жатыр?! Білсе, бұны бетіне салық қылып басар ма еді. Әуелде... Жәйіңе қарап
жүрмей... Пәтшу, шіркін! Әуелден бұның қай жайы болып тұр екен? Бұл түгілі
қазақтың қай жәйі болып жүр еді... Ол жәйіне жүргісі келгенмен өзгелер жәйіне
жүргізгісі келді ме... Жеріне көз алартты. Қонысына кез алартты. Суына көз
алартты.

            Егер жан-жағыңның бәрі
«белдесейік, белдесейік» деп аяғыңнан шалып аттатпай тұрған өңшең аусар болса
ше... Олармен тыртаңдап қашанғы белдесесің де жатасың... Қашанғы таласарсың,
қашанғы тармасарсың... Олар жығылса, күреске тоймайды. Жықса үстіңе мініп алып,
ақ түйе бас жасайды. Өздеріңе ертең бәйгемізге таласатын бәсекелес болмасын деп
ортан жілігіңді опырып, қабырғаңды қақыратып тастағанша қанағат қылмайды.
Аяғыңнан шалады да отырады... Өмір - сайыс алаңы емес. Сайыс алаңында
ата-бабаңның аруағына сиынып бағыңды анда-санда бір сынайсың... ал, өмірде
бағыңды күнде сынауға тура келеді. Сонда тап берген тыртақай қарсыластың
бәрінің де қабырғасына жармасып тыраштанасың да жатасың ба?! Ондай күнара ақ
түйе бастан бір күні болмаса бір күні белің кетіп, үнің бір жола өшеді ғой.
Олай болса кіммен белдесеріңді біл! Қалай белдесеріңді біл! Ондайда, не де
болса, өзіңнен үлкенді жағаламай болмайды. Үлкенді жағаласаң, балалығыңды
кешіре алатын көнтерілеуін жағалағаның дұрыс. Бірақ, үлкен мен кішінің арасы да
бәр-бәр уақытта майлы қасықтай бола бермейді. Онда да сайыс тынбайды. Бірақ, ол
сайыс үлкен палуан мен бала палуанның белдескеніндей ғой. Үлкен палуан бала
палуанның бытыр еткізіп бел омыртқасын үзе салмайды ғой!

            Олай етсем,
жан-жақтағылар не дейді деп абырой-әжетке қарайды ғой. Әрине, абырой-әжетті
кез-келген әумесер ойлай бермейді. Инабаты, парасаты барлар ғана ойлайды.
Парасаттан құр алақан емес бала палуан да абырой-әжетті ойламай тұра алмайды.
Күрескеннің жәні осы екен деп оңды-солды ағасының сақалына жармаса бермейді.
Екеуі де абайлап, сақтанып, сынасып белдеседі. Үлкен кішісін қолым қаттырақ
батып кетіп шошынтып алмайын деп сақтанады. Кішісі үлкенін абайсыз намысына
тиіп шамырқантып алмайын деп сақтанады. Үлкені кішісін соны аңғара алатындай
ізеті, санасы бар ма екен деп сынайды. Кішісі үлкенін соны бағалай білетін
парасаты, панасы бар ма екен деп сынайды. Деңгейлес, шарғыластардың арасында
жағалас тынбайды. Әр деңгей, әр шарғы үлкен-кішінің арасында сынасу тынбайды.
Күшіне сенгендер жан-жағына тап-тап беріп жағалассыз отыра алмайды. Ақылына
сенгендер айналасына абайлап көз салып сынаспай отыра алмайды. Жағаласа
кеткенде қашан да күші асқандар ұтады. Күш қашан да үлкен мен көпте. Сынасуға
келгенде ақылы асқандар ұтады. Ақыл үлкенге де, кішіге де, азға да, көпке де
біте береді. Кейде тіпті күшіне сенген үлкен мен көп ақылдан құр қалып
жатқанда, абайшыл аз бен кіші ақылдан олжалы боп жататын да тұстары бар.
Сондықтан да аз бен әл-жуаздың ашық жағаластан гөрі ақылды тайталасқа бейім
тұрғаны лазым. Ақылдың тайталасы бар-бар уақытта жеңіс іздей бермейді,
көбіне-көп дұрыстықты іздейді. Дұрыстыққа салсаң аз бен кептің, үлкен мен
кішінің алысқаны емес, табысқаны лазым. Жарық жалғанды мекен еткендердің бәрі
төрт аяқтыларға ұқсап азу мен тырнаққа ғана сеніп шайнаса берсе бірін бірі
құртпай тынбайды. Ал күшпен қоса ақылы да бар екі аяқтылар батылдан гөрі
мақұлға, ашудан гөрі сабырға мойын ұсынбаса кім-кімге де тыныштық болмайтынын
аңғарса керек еді. Оны басқа аңғармаса да қазақ аңғарса керек еді. Жан-жағынан
кім түрттіні одан көп көріп жатқан кім бар? Біздің қазақ ығайлар мен сығайлар
жортқан құла түзге астына бір кездегі батыр әкесінен қалған елде жоқ ер-тұрман
салып, елде жоқ пырақ мініп шыққан әлжуаз бала шабандоз сияқты. Көрген жанның
бәрі атынан аударып әкеткісі келеді де тұрады. Қазақтың далиған даласы бары
даусыз, ал оны ұстап тұра алар шамасы бары неғайбыл. Ол жағынан жылдан-жылға
көбірек сыр алдырып келеді. Асыл мінсең, тақымыңа көзің сал... Асыл кисең,
білегіңе көзің сал... Ақыл дегеннің өзі де әлсіз жеріңді білу емес пе?..
Ендеше, мынау біреуге біреу көз алартпай тұра алмайтын заманда қазақты күш
құтқара алмайды, ақыл ғана құтқара алады...

            Оны, бұның байқауынша,
ақ патша да көрмей-білмей отырған жоқ. Ендеше, қайтер екен? Батырдың жолындағы
бала қарақшыдай бақыртып қанжығасына байлап әкете барар ма екен? Жоқ, бала да
болса, санасында сәулесі бар ма екен деп аңыс аңдап керер ме екен? Әп дегеннен
әлім жеттік жасай жөнелер ме екен, жоқ әуелі ішке тартып баурап бағар ма екен?
Шарқына сене ме екен? Парқына сене ме екен? Шарқына сеніп әупірімдікке басса,
әлі де кеш қалмай тұрғанда, өлмес жеріңді ойла! Парқына сенсе, сен де парықтан
құр алақан еместігіңді аңғарт.

            Ол арасы осы келіссөзден
белгілі болмақшы.

            Сондықтан да екі жақ
әңгімені бұқпақтап бастады.

            Бұқпақтасып отырып та
бір-бірінің біраз сырларын аңғарысып болды.

            Ұлық жаңа бодандардың
бетіне шіркеу салғысы келмегендей қалмақ пен башқұрт жөйін атымен ауызға
алмады.

            Хан мен билер де
жайына жатқан жыланның құйрығын басып алмайық дегендей, ол тарапқа беттей
қоймады.

            Екі жақ көкейлерін
тесіп бара жатқан қызыл құртты көріп-біліп отырса да, оған жоламауға тырысты.
Бірақ одан қара үзіп шығандап кете де алмады. Содан да болар, әңгіме қайдағы
бір тұтқындар жайына келіп тіреле берді.

            Орыс жағы:

            - Сіздің ұлыстарда ақ
патшаға бағынышты Жайық, Есет, Сақмар казактарынан, қалмақтар мен башқұрттардан
талай кісі тұтқында жүр екен. Соларды кеп үзатпай үйіріне қосқан дұрыс болар
еді,- дейді.

            Оны қазақ жағы:

            - Ендігәрі ақ патшаның
қол астындағы көршілестеріңе қол созғандарыңды қойыңдар,- дегендері деп ұғады.

            Қазақ жағы:

            - Жайық, Сақмар, Есет казактарының,
қалмақтар мен башқұрттардың арасында біздің де талай жігіттеріміз тұтқында
жүр,- дейді.

            Оны орыс жағы:

            - Бұдан былай олар
тыныш болса, біз де тыныш боламыз,- дегендері деп ұғады.

            Содан кейінгі көп әңгіме сауда керуендері
жайында болды. Қазақтар бұдан былай өз ұлыстары арқылы өтетін орыс керуендерін
өздері қамқорлыққа алатын болып келісті. Соның бір айғағы ретінде Ташкентке
алғаш рет бара жатқан орыс керуенін Әбілқайыр хан езі бастап әкетпекші. Жиырма
мың сомның бұйымы артылған бұл керуенді өз ұлысынан қанаттыға қақтырмай,
тұмсықтыға шоқыттырмай аман өткізіп жіберуге уәде берді.

            Сол бойда билер мен
батырлар ұлыс-ұлыстарына ат шаптырып керуенге қажет келік пен керек-жарақты
жинатты. Олар ант беруге келгендер осы арадан кетпей тұрып жетісіп болатын
болды.

            Патша ұлығы ез
тарапынан бұдан басқа әңгіме қозғамады,

            Хан ұлықпен болған
оңаша жолығыста алдағы жылы Бопай ханымды патша сарайына жіберіп алғысы келетінін
айтты.

            Бұл тұста Әбілқайыр ел
алдында тағы бір басын оздырып алуды ойлаған. Әрі бір баласынан соң бір баласын
тірсегінен ұстатып аманатқа қалдырып отырған қаяулы ананың көңілін ауламақшы
еді.

            Ұлық: «Қу, неме, сол
арқылы тағы да біраз сый-сияпат алып, қарқ болып қалғың келіп отыр-ау»,- деп
ойлады.

            - Мақұл. Бұл
өтінішіңізді де алдияр тақсырдың құлағына жеткізейін,- деді.

            Ең соңында Әбілқайыр
үшін ең қиын әңгіме де айтылды. Жұрт алдында аманаттағы Ералы ханзаданы
Қожахмет ханзадамен айырбастауды етінді.

            Бұны айтқанда ханның
беті қуарып кетті. Құндыз мұрты жылтылынан, екі беті шырайынан айырылып, ет пен
ет боп жылмиып жабысып қалғандай.

            - Бұл жолығыс біздің
ойымызша, баяғыда-ақ өтуге тиісті еді. Башқұрттардың қырсығы тиді. Ералы
сұлтанды уақытында еліне қайтара алмай ұзақ ұстап қалғанымызға ғафу өтінеміз,-
деді ұлық.

            - Қожахмет сұлтанның
тұсында олай болмайды деп сенеміз,- деді табын Бөкенбай қабарытып қатқыл тіл
қатып.

            - Әлбетте,- деді ұлық
нығыз үнмен.

            - Қожахмет Ералыдай
емес әлі балаңдау еді. Үйренісіп кеткенінше қасындағы қазақ нөкерін көбірек
қалдыра тұрсақ қайтеді?

            - Қарсылығымыз жоқ.
Қанша кісі қалдырсаңыз да, өзіңіз біліңіз.

            Хан сол сұп-сұр қалпы. Сұлқ отырып
қалды. Ішінен: «баламның қасына кешегі ант берген билер мен батырлардың да
бір-бір баласын аманат қылып үстасаңдар қайтеді»,- деп айтқысы кеп тамағы қышып
тұрса да, көбі енді-енді илігіп келе жатқанда қайтадан сырт айналдырып алмайын
деп сақтық жасады. Іле шала көңіліне: «Кім біліпті, біреу-міреуі: «Ханзаданың
қасына біз де аманат ұстаймыз»,- дер ме екен деген үміт қашты.

            Патшаның ұлығы
бұлардың жүздеріндегі қүбылысты қалт жібермей жіті барлап отыр. Оның да көзінде
бір жұмсақ діріл бар. Қалғандарын «қайтер екен»» дегендей тергеп-тексере
тесірейе қараған сынампаз жанары бұған келгенде тайқып кетеді.

            Қасындағы билер бұл
әңгіменің өздеріне еш қатысы жоқтай селт етпеді.

            Патшаның ұлығы
томсарып отырған ханның қасына келіп:

            - Ханзада женінен қам
жемеңіз. Барлық жағдайы жасалады,- деді.

            Әбілқайыр орнынан
ауырлау көтерілді.

            Сол-ақ екен
Қожахметтің қасынан ертелі-кеш топылып жұрт кетпейтінді шығарды.

            Қара жалдың басындағы
қазақ қосыны мен Ор бойындағы орыс қосынының арасында ат шапқылайтын былай
қалып, күйме шапқылайтынды шығарды.

            Күнде сәске
болар-болмаста үш жорға жеккен бір кек күйме салып ұрып жетіп келеді де тұрады.

            Күнде сәскеде жалтылдаған шошақ
берікті бала ханзада соңына айғыр топ нөкер ертіп көк күймемен Ор бойына қарай
желкілдеп кетіп бара жатады.

            Қызыққұмар Қожахмет
сол көк күйменің үстінде түнеп, үстінен өруге пейіл. Кешқұрым әкеп тастап, құлтылдап
кейін қайтып бара жатқанда қашан Ор бойына жетіп, орыс қосынына сіңіп кеткенше
соңынан кез алмай жаудырай қарап тұрғаны.

            Бұны да ойлап тапқан
Татищев мырза. Жаңа аманаттың тым бала екенін ескеріп, осы күннен әр нәрсеге
қызықтырып, әбден өздеріне баурап алғылары келеді.

            Қожахмет үшін күніне
бір қызық табылады да тұрады.

            Таң атпай жатып ала
шатырға апарып әлде бір ақ киімді еркектерге үсті-басын қаратады. Еріккен
немелердің істемейтіні жоқ. Қасық тығып ауызын ашқызып тамағын қарайды, тілін
қарайды, тісін қарайды. Құлағына жата қап үңіледі. Көзін әрібері
аударып-төңкереді. Отырғызып қарайды, тұрғызып қарайды, жатқызып қарайды.
Қолдары қандай жұп-жұмсақ! Көздері қандай жып-жылы! Сөздері қандай мап-майда.
Қытықшыл бала әлгі немелер маңайына жолап кетті-ақ, сықылықтап күліп ішегі
түйіліп қала жаздайды.

            Олар үсті-басынан
ештеңе тастамай сығалай қарап сипалап тінтіп шыққаннан соң және бір
сумаңдағандар келіп бойын өлшейді, белін өлшейді, иығын өлшейді, табанын
өлшейді. Өлшемеген бердеңе қалса не дейсің!? Бұлар да қытығын келтіріп
шексілесін қатырады.

            Ол аз дегендей бір
күні тағы да таң атпай көк күймеге мінгізіп өкетіп, қайдағы бір көлдей айнаның
алдына көл-беңдетіп тұрғызып қойғаны. Иығына өне бойынан ақ жіп, кек жіп
салбырап шығып тұрған әлем-жәлем бірдеңелерді әкеліп кигізгені. Ондайда бұл ез
сықпытына өзі мөз болып, езіне езі тілін шығарып, сықылықтап кеп күледі.

            Қасына баяғы қырға
баратын Сартайлақты ертелі-кеш ертіп қояды. Оның күні бойы бұны апармайтын жері
қалмайды. Сыптиған сарбаздардың неше түрлері ойынын қызықтайды. Жүздеген
еркектердің қаздай тізіліп қатар-қатар тұрғандары да қызық, біреуінің құйрығын
біреуі теуіп қалатындай аяқтарын әуелете көтеріп жүргендері де қызық, қолдарындағы
көк сүңгілі мылтықтарын біресе иығына асынып, біресе жерге түсіріп, біресе
алға, біресе қапталдарына кезегендері де қызық. Мұртының екі шалғысын екі
құлағына жеткізіп шиыр-шықтап орап қойған едірең бастыңтарының «айт-двалап»
ақырғандары да қызық.

            Көк пәуеске біресе зеңбірекшілердің,
біресе атты әскердің, біресе тамақ пісіріп жатқан аспаздардың қасынан барып
бір-ақ шығады. Қайда барса да, бала ханзада аузын ашып, ырсия күліп бір мөз
болып қалады.

            Әйтеуір ол ертелі-кеш
күймеден шыққысы келмейді. Көк күймеге мінсе, Ор бойындағы орыс ңосынынан
шыққысы келмейді. Кешкұрым қара жалдың басындағы қазақ қосынына мойыны қисайып
қыңжылып оралатынды шығарып жүр. Келгесін де күні бойы не көріп, не қойғанын
айтып тамсанады.

            Сөйтіп жүргенде
сүмбіле де аяқталуға жақындады.

            Сөйтіп жүргенде
қазақтың сары ала шапандыларының патшаның сары ала иықтарына, қазақтың сары ала
шапандыларына айтатын әңгімелері де таусылайын деді.

            Сөйтіп жүргенде аманат
алмастыратын күн де жақындап қалды. Хан отырған сары ала шатырға ет бауыр
жанның бәрі де жиналды.

            -Қожахмет, енді көп
ұзамай елге қайтпақшымыз?

            -Сонда неше күннен
кейін?

            -Көп болса сол үш-төрт
күннің шамасы...

            -Қап, тым тез екен
ғой?

            -Немене, өкініп
отырсың ба?

            -Иә, кеше бір едірең
мұрт орыс қылыштасуды үйретем деп еді.

            -Ендеше, Ералы ағаңның
орнында қала тұр. Ол ауылды кергісі келіп жүр екен.

            -Алақай! Шын айтасың
ба?

            -Шын болғанда қандай!

            -Сонда маған да Ералы
ағама ұқсатып өз алдыма шатыр тігіп бере ме?

            - Әрине.

            - Онда түнде жалғыз
қайтып ұйықтаймын.

            - Қасыңда біздің
адамдар болады ғой. Мырзатай нағашың қала тұрам деп отыр ғой!

            -Тұяқ қалмай ма?

            -Жоқ. Әкесіне айтпай
қалай қалдыра аламыз?!

            -Қап...

            -Бірақ келіп тұрады
ғой!

            - Сонда маған да Ералы
ағамдікіндей көк мауыт киім кигізе ме?

            -Кигізгенде қандай!

            -Аяғыма сықырлаған
шегірен етік кием бе?

            -Сөз бар ма!

            -Омырауыма күнге
шағылысып күлім-күлім ететін жалтырақ түйме тағам ба?

            -Әлбетте!

            -Ылғи осылай көк
күймемен жүрем бе?

            -Жүргенде қандай!

            - Алақай, қалам...

            Баланың беті бал-бұл
жанып, көзі шоқтай жайнап қоя берді.

            Әкенің алқымына
бірдеңе кептеліп тұрып алғандай. Тынысы бітіп барады.

            Нияз сұлтан көзіне жас
үйіріліп:

            - Апырай, осы бір
насыбайдың ащысы-ай!- деп теріс қарап күйбеңдеп кетті.

            Тек Мырзатай ғана
басын жықпай:

            - Е, зекетің
болайын... Ақылыңнан айналады нағашың,- деп жер түбінен кеңірдегін созып
еміреніп қойды.

            Ор бойы тағы да аяғынан
тік тұрды. Қара жалдың басындағы қазақ қосыны әлдеқашан үйлерін жығып, көштерін
әлдеқашан жөнге салған. Игі жақсыларға еріп келген қыл шашақты қара құрым нөкер
жал басында жағалай тізіліп аша түбектегі көріністен көз алмай қарап тұр.

            Қақ ортадағы сары ала
шатырдың маңы абыр-сабыр. Тағы да сол самсап тұрған саптар. Тағы да сол
салтанатты шеру. Тағы да сол тарсыл-күрсіл.

            Алабажақ қалың
шатырдың арасынан әуелі сары үйек жыландай ирелеңдеп салтанатты шеру шықты.

            Олар орыс қосынан ұзай
бере аша түбектің бір пұшпағынан бес мыңдай жүктеулі түйе орындарынан
көтерілді. Олардың соңында да көк сүңгілі әскер. Қиқалақтаған арбалар.

            Бұл - Ташкентке бара
жатқан алғашқы керуен.

            Салтанатты шеру жал
басындағы жағалай самсап тұрған қазақ сарбаздарына жете бере кідірді.

            Ханды патша ұлығының
өзі шығарып салып келеді екен. Ең алдымен өзі келіп ханның қолын алып, төс
түйістіріп қоштасты. Сосын қалған сары ала иықтары кеп қоштасты.

            Ханнан кейін Нұралы,
Ералы, Қожахмет қатар келе жатқан. Кідірген жерде Нұралы мен Ералы әкесінің
қасына қарай ығысып, Қожахмет екі топқа қосылмай арада жалғыз тұрып қалды.

            Су жаңа көк мауыты
киінген ханзада осыдан бір ай бұрын асық атып, тай қуып жүрген жалақ бет балаға
атымен үқсамайды. Шебердің қолынан енді шығып, инежібі әлі алынбаған қуыршақтай
үлбіреп тұр. Салтанатты шеруден іргесін бөлектеп, оқшау ошарылып тұр-ған сары
ала топқа жаудырай қарайды.

 

            Қасына әуелі әкесі
барып:

            - Ал, балам, үлкен
азамат болды деген осы. Ақылды бол!- деп маңдайынан сүйіп, арқасынан қақты.

            Сосын Нұралы, Ералы,
Нияздар барып бір-бір құшақтап бетінен сүйді.

            Ең соңынан Тұяқ барды.
Ханзада оның қолынан ұстай алды:

            - Тұяқ, менің жорға
тайым саған аманат,- деді. Досы ырсиып күлген болды. Үлкендерден көргенін істеп
арқасынан қағып, енді ажырағалы жатыр еді, Қожахмет жеңінен тартты.

            - Айтпақшы, менің асық
салған қалтамды Айшуаққа берерсің!

            Тұяқ басын изеді.

            - Апама айт, сен
келген сайын маған көп қылып балқаймақ беріп жіберсін.

            Анадай жерде әзір
осында қалатын Мырзатай, Байбек, Итжемес, Қалбектер тұрған. Олардың қасында -
баяғыда қырға екі рет барып қайтқан Сартайлақ, Балпақ сары және үш-төрт жас
орыс жігіттері тұр. Қожахмет бүгіннен бастап солардың қасында болмақ.

            - Жарайды, зекетім,
жолаушыларды жолдарынан қалдырма,- деді Мырзатай дауысы қалтырай шығып.

            Сол-ақ екен ханның да
екі шықшытының астына екі ине қадала қалғандай жұтынтпай барады.

            Мырзатай топтан
бөлініп жиенінің қасына барды. Оған Сартайлақ пен Балпақ ерді.

            Ханзаданың екі жанары
тамып кетер екі тамшыдай мәлдіреп тұр. Күлген боп ыржиып әкесіне қарап иегін
қақты.

            - Жарайсың, міне, жігіт!- деп баяғы
Балпақ сары баланы иығынан сипады.

            Қатар тұрған төртеудің
төртеуінің де жанарлары шықтанып тұрғандай көрінді.

            Мырзатай мен
Қожахметтікі бір жөн. Ал мына екі орыстікі не? Қай бір екі туып бір қалғандары!
Бірақ бұлар да жерден шыққан жоқ шығар. Бәріміз де арғы тегіміз Адам ата, Хауа
анадан тараған бір нәсілміз ғой. Жаутаңдап жат қолында қалып бара жатқан баланы
аяп тұрған шығар. Қия алмай құр сүлдесі тұрған бұны аяп тұрған шығар... Әлгі
ұлық қайтып тұр екен?!...

            Хан сыр алдырып алғысы
келмегендей дереу бұрылып кетті. Шошақ бөрік сары ала топ аттарына қамшы басты.

            Салтанатты шеру
қазақтар тобы қашан жал асып кеткенше, сол арада топылып тұрды да қалды.

            Әбілқайыр қара жалдан
енді асып бара жатқанда ғана артына бұрылды. Сары ала шеру сол арада әлі тұр
екен. Бір қапталында көзге көрінер-көрінбес кішкене шоғыр қарауытады. Ол -
ханзада.

            Екі өкпесін әлдене
шымшып алғандай болды. Содан қашан бес-алты жал асып, қара үзіп кеткенше
ешқайда бұрылып қарамай, атының құлағының арасынан жылт-жылт сығалап тұрған
көкжиекке қарап телмірді де отырды.

            Бір түнемеліктен кейін
қазақ қосыны төртке бөлінді. Орта жүз рулары игі-жақсыларын Жәнібек пен Шүрек
бастап Торғай бетке шығысқа тартты.

            Бөкенбай мен Есетке
ерген жетіру тобы «Қарғалы, Елек, қайдасың?» - деп тұпа-тура батысқа бағыт
алды.

            Нұралының қасындағы
бай ұлы би, батырлары Жем, Темірге бет түзеді.

            Мұғаджарды қос қапталдап
көшіп-қонатын әлім ата бас көтерерлері хан қасында.

            Кеше ғана Ор бойында
қақырадай боп айдынданып шыққан қазақ тобы ұланғайыр далаға шыққан соң
жан-жағынан әр ши бөрі әр жаққа тартып жұлымдап тастаған өлген жылқының
қаңқасындай ырсиды да қалды. Ташкенттің қан базарына түскелі өз алдына бір қара
құрым қосын боп шүбарытып келе жатқан орыс керуенінің алдына түсіп, әбден
артынып-тартынған қара нарды жетелеген көк есектей сидаң-сидаң бөки берді.

            Хан маңындағы
жабыр-жұбыр азайғалы өзімен өзі. Ешкіммен тіл қатысқан емес. Жылмиған
жазықтарды, қылымси бұлтиған құм бұйраттарды, жоғалған түйедей әр жер-әр жерден
оқшау маңқиған қыраңдар мен құс тұмсық қара жалдарды өмірінде алғаш рет көріп
қеле жатқандай көкжиекке тесіле қалыпты. Қанша күн жүрсе де, сол отырысы
отырыс.

            Жан-жағы - сол жазық
үстірт, дөңбек дөң, қақалып өскен қалың изен, жусан, бұйрығын, сусып көшкен
шағылдың бетіндей шиыршық атып шимайланып жатқан селеулі дала.

            Көз алдында - ала
бажақ аша түбеқ қаққан қа-зықтай қадала тізілген ұзын шұбақ саптар, жымсия
қарап, шіңгірлей сөйлейтін жалтыр маңдай ұлық.

            Ойында - ол айтқан
сөздер, өзі айтқан сөздер, қасындағылардың сары ала иық ұлықпен жолығысқа бара
жатып айтқан сөздері, келе жатып айтқан сөздері...

            Мұндай хәлді адам
алғаш рет тақымына сойыл басып барымтаға барып қайтқанда бастан кешсе керек
еді. «Ана жерде жөткірініп қалмадым ба...» «Мына жерде сойылым қағыс тимеді
ме...» «Әлгі аунатып кеткен жылқышым бел омыртқасын үзіп алып жүрмесе, не
қылсын...» «Алдарындағы мынау көп көк аланың бұған қаншасы тиер екен...»
«Ауылға жеткенше арттарынан қиқу шыға ма, жоқ па...»

            Мұндай хәлді жас жігіт
алғаш үұрын барып келе жатқанда бастан кешсе керек еді... «Қалыңдығым қалай
өзі, күлегештеу емес пе...» «Кезіндегі көп жарқыл сұлулықтың белгісі ме, түзы
жеңілдіктің белгісі ме...» «Қоржынымды ашқан жеңгелердің жырқыл-жырқыл
күлгендері несі: апарғандарымды қорашсынғандары ма, жоқ көңілдері толып мөз
болғандары ма...» «Қайынатамның қабағы тым қыртыс-тыртыстау емес пе...»
«Қайыненемнің ерні түріктеу екен, безеңдеген безер біреу болып жүрмесе жарар
еді...» «Қайындарым аусарлау емес пе екен, үйір сағынған сәуріктердей қараптан
қарап шабы-нып, кекіректерін желге тесей береді екен...»

            Мұндай хәлді адам, не
де болса, басына бір үлкен өзгөріс түскелі тұрғанда кешсе керек еді.

            Бірақ, бұдан артық не
өзгөріс керек... Тек бұл ғана емес, мына дала, мына жұрттың ендігі тіршілігі
қалай-қалай құйқылжыр екен... Алғашқы жолығыстың өзі нені сөздіріп, нені
аңғартты... Ақ патшаның ұлығы өп дегеннен әупірімдікке баспай қасы мен қабағына
қарады ғой... Бұл тым Бұлданыңқырап кеткен жоқ па... Ұлық не деп отырды екен...
«Мынау оп-оңай ұпай бере қоймас қақсал сұм ғой»,- деді ме екен, жоқ: «Пәтшу,
көн тулағы бұтына жабысып жүріп, мынаның талтаңдауын-ай!»- деді ме екен...
Жалтыр маңдай ұлықтың қаймыжық ерніне қаймақтай жабысып ап тұрған да қойған
жұмсақ күлкі қоштағаны ма екен, әлде мошқағаны ма екен...

            Не де болса, бұл жолы
Ор бойынан еңсесі жығылмай тік кетті. Баяғыдан бері сөзіне бірде илігіп, бірде
илікпей жүрген көп керенау аша түбектегі ала бажақтың өзіне естерінен тана
жаздады ғой... Олар бұдан бұрын бұндай құрмет көрген қай хан, қай заданы біледі
екен...

            Жалтыр маңдай ұлық та
нағыз бір сайдың тасын бір сайға қосқан нағыз ақ қапталдың сойынан сияқты. Не
істесе де, жігін білдірмей жымдастыра қойғыш екен. Ұрының атындай лыпып тұрған
жоқ па!.. Ұрымталды қалай біле қойғыш... Кешегі қоштасар дастарқаннан кейін
билер мен батырларға тарту-таралғы тартқаны қандай қатып кетті. Қазынаның тағы
да екі мың сомының көзіне су құйылды дейді. Құйылса, құйылсын... Баяғыдан бері
қол-аяғы орыстың көк ала шүберегіне оратылып арқандалып қалған деп бұны кекетіп
жүргендер кеше сый-сияпа үлестірген тұста өздері мал сойып жатқан жердегі жынға
таласқан иттей тап-тап беріспеді ме... Енді не дер екен... Ертең-ақ ауылдарына
ақ тауды айырып, қара тауды қайырғандай болып қақырайып барар-ау... Олардың
кекигенін көріп, анада кекшиіп келмей қалғандардың іштері түз жалағандай
қыз-қыз қайнар-ау...

            Әбілқайырдың бұл
сапардағы ең үлкен олжасы осы... Талай шалқақ мойынның артық омыртқасын сөгіп
алғандай, ендігәрі өзіне асқақтай қарай алмайтындай қылғаны...

            Әбілқайырдың бұл
сапардан ең алдымен үққаны - қазақтың баяғы салқам сері дәуренінің етіп бра
жатқандығы. Ендігі жерде ол айналасымен бұрынғыша алысып-жұлысып өмір сұре
алмайды, ауыз жаласып, жең ұшынан жалғасып қана өмір сұре алады. Демек аңдысып
қана өмір сүре алады...

            Мұндай тұста білектен
гөрі білікке салмақ көбірек түсіңкірейді.

            Ендеше бул баяғыдан
бергі мысықтабандап білдірмей үмсынып келе жатқан нысанасына бір табан да
болса, жақындай түседі деген сөз.

            Әбілқайырдың бұл
сапардан бір сөзгені - ақ патша-ның ұлықтары күштеріміз жетеді деп күдірейе
кетер көпек төбеттерден гөрі аңысыңды аңдап абайсызда тап берер тәсілқой
тазыларға келіңкірейді екен. Олармен үнсіз аңдысудың өзі жоңғармен сарт-сұрт
салғыласудан оңайға түсе қояйын деп тұрған түрі шамалы. Бірақ, қайтеді...
Шыдайды-дағы... Іргеден басып, күнара төкпектеген қара сойылдың астында
қансырап жатып жан тапсырғаннан гөрі іргеден сығалап өзіңді баққан сұқты көзбен
аңдысып отырып бала өсіріп, мал баққаның әлде-қайда дұрыстау шығар... Жер
бетінен көзін жойғысы келмейтін ілгері тілеулі қауымға түптеп келгенде, қызыл
қарын жас баланың қамынан артық мұрат болмаса керек. Ол жолда қамқор әке,
қамқор ана неге пейіл болмаушы еді?!

            Міне, бұл да, өз
балапанын өзі тұзаққа апарып түсірген торғайдай, бір баласын тағы да білегінен
ұстатып шырылдатып жат қолына тастап кетіп келе жатқан жоқ па!

            Көз алдына - анадағы
бір қоштасар сәттегі Қожахмет келді. Асау тайға алғаш мініп тұрған баладай
жаудырай қарайды. Тақымындағы тайдан әрі қорқып, әрі қимай тұрған сәби жанарына
көзің түскенде ет-жүрегің езіліп жүре бермеуші ме еді. Сол сәтте сөзімнің
дегенін қылсаң, үмтылып барып балаңды жұлып ап, асау тайды арқасынан бір
тартып, тайып тұрмас па ең. Өйтсең балаң өмір бақи қыл құйрықтың қарасын да
көре алмай, құр тақым өтпес пе еді. Сондықтан да амалсыз тәуекелге бел
буасың... Көзі адырайып тұрған баланы ер үстінде ғұмыры өтер ер жігітке асаудан
аунап түсуге қорықпау керек екенін ұқтырып басу айтып бағасың.

            Қанаңды жарып шыққан
балаңның болашағын ойлағандағы сол нар тәуекелге қанасын жарып шыққан жұртыңның
болашағын ойлағанда да қайтып бармассың.

            Кеше Қожахметпен
қоштасқанда іштей қанша қан жылап тұрса да, артына бір қайырылып қарай алмай
қай-қайып кете барғаны да сондықтан.

            Қожахмет, әрине,
ештеңе түсінген жоқ. Қажет десеңіз, бұлардың қашан қайта айналып соғатындарын
да білмейді. Тіпті оның орнына жаңа аманаттың қашан баратынынан да хабарсыз.
Аманат деген сөздің не екендігін де ұқпайды.

            Қожахмет түсінбесе де
жұрты түсінсе болғаны да. Айналасындағылардың бірі қолдап, бірі қолдамаса да,
аруақ қолдаса болғаны да...

            Әбілқайыр Дәурен
биікке жеткенше асықты. Неге екеніне өзі де түсінбейді, әйтеуір, мына сапарының
мағынасын сөздіретін бір нышан күтетіндей.

            Жүргіншілер нысаналы қызыл үйікке зауал
ауа жетті. Баяғы сол оқшау үйік. Баяғы сол астында кім жатқаны белгісіз оқшау
төмпек. Бұл маңайда одан басқа қона кетер өзге биік жоқтай қашан келсең де,
айналсоқтап шықпай жүрген тарғыл бүркіт. Бұлардың қарасын анадайдан көріп қап
далақтап ұша жөнелді. Сосын алысқа ұзап шығынып кетпей көз жетер биікте шүйіп
жүрді.

            Дәурен биіктің, тарғыл
бүркіттің бұнысы қалай? Барып келе жатқан сапарының мына далаға ешқандай елеулі
өзгөріс әкелмейтін болғаны ма? Сол баяғы үйреншікті далбаса тіршілік сол
қалпымен жалғаса беретін болғаны ма? Неге мынау қызыл томпақ топырақ қылп етпей
жатып алады? Неге сонау тарғыл бүркіт тышқан аулап жүргендей бей-жай шүйіп,
манаурай ұшады? Неге сонау батуға еңкейген қызыл шүнақ күн бәз-баяғы қалпында
күлім-күлім етеді. Кісі тіксінердей ештеңе жоқ болғаны ма...

            Ендеше оған бола неге
қобалжиды? Бұған да керегі сол кісі тіксінетіндей ештеңе болмағаны емес пе еді?
Бұның дұшпандары оның бұл әрекеті дүниені қаран суға алдыратындай әбден
дүрліктіріп бақпап па еді?! Солары бекер боп шықса, дүниені қаран су алатындай
еш қауып жоқ боп шықса бұған одан артық не керек еді?! Е, құдай, өзің қолда. Е,
аруақ, өзің жақ бол...

            Әлгінде ғана үрейлене
лүпілдеп тұрған жүрегі кенет атша тулап дүрсілдеп ала жөнелгені,..

            Мұқамбет қожа жұрттың
тізесін тағы да топыраққа тигізіп, тағы да алақандарын жайғызып, тағы да
бет-ауыздарын сипатты.

            Қалың шоғыр нысаналы
биіктен жайлап түсіп, жөнге шықты. Дәурен биікке жеткенше көк желкесіне шаншу
қадалғандай сіресіп келе жатқан хан енді жалтақ-жалтақ артына бұрылып қарай
береді. Қанша қараса да, сол баяғы үйреншікті көрініс. Бүлк етпестен бүк түсіп
жатқан қызыл үйік. Шырқау аспанға шығып ап, қаннен-қаперсіз қалықтап жүрген тарғыл
бүркіт. Жүрісінен жаңылмай жарқылдай күліп, жерге еңкейіп бара жатқан күн көзі.

            Келесі бір айғыр жалға
көтеріліп тағы қарап еді. Күн көзі үясына қонып, балқытқан күміс теңгедей еріп
жоғалып барады. Тарғыл бүркіт атымен көзге шалынбады. Батар күннің шапағы
шарпыған қызыл үйік қашып бара жатқан түлкінің жонындай жымың-жымың етеді.

            Мынау не? Бұл алқаптың
күн батардағы үйреншікті көрінісі ме, жоқ мұның көзіне әдейі түсіп тұрған әлде
бір нышан ба?!

            Қызыл түлкі аяғы жерге
тимей жұлдыздай ағып ке-леді. Сылаңдаған құйрығын біресе қараған, біресе шеңгел
іледі. Қайқиған жонын бір мұп-мұздай алақан сипап жатқандай. Тұла бойы тұршігіп
барады. Түйменің тесігіндей кішкене түмсығына дем жетпейді. Түйенің
құмалағындай кішкене жүрегі көкірек қаңқасынан пана таба алмай сонау шүбалған
қүйрыңтың астына қарай зуылдай қашып бара жатқандай. Енді сәлден соң бір
бұтаның түбіне домалап түсіп қалатындай.

            Апырау, бұл қырық
бұлтақ түлкі емес пе еді? Жаны қысылғанда айлаға баспайтын ба еді? Бұлтармайтын
ба еді. Сонда қандай өзірейіл қуғыншы болса да, көз жазып қала бермеуші ме еді?
Бұл неге жұлдыздай жүйткіп қашқаннан басқа қайран таба алмай келеді? Бұған не
болған? Әлде түлкіліктен қалып, қит етсе төрт аяғына жалынған қоянға айналғаны
ма? Алпыс екі айланың орнында үңірейген үрейден басқа ештеңе қалмағаны ма? Үрей
құйрығыңды былғағаннан басқа не бітіруші еді?! Бұнысы қалай? Бұған зәресі
осынша ұшатындай не керініпті? Бұның зәресін осынша алатындай қандай тажал тап
берді? Бұл соншама неден қорықты?

            Шөп арасында
бүлкектеген түлкінің көктегі қыраннан басқа не жауы болатын еді? Зымыраннан
шолған қыран жанар болмаса, жерден жарты құлаш, бір құлаш, екі құлаш биіктен
жыртия қараған жыртқыш кезден кез келген бұтаны-ақ қалқалап құтыла бермеуші ме
еді?!

            Апырай, бұл жолы
қызылсыраған қыранның астында сауырын қалай ашып алды екен? Ондай ағаттықты
қалай жіберіп жүр? Бас тығар қалқасы жоқ бұндай қу тақырға қалай шығынып кетіп
жүр? Енді бұл арадан қүтыла ала ма, жоқ па?

            Көктегі қызыл көз қыран бұны осынша
қуғанша неге сорғалап түспеді? Неге бел омыртқасын сытырлата сындырып бүрмейді!
Неге жұмыр басын аңдыздаған тырнақтың астына алып, тұмсығымен топырақ қаптырып
сілкілемейді? Аяғаны ма, қалай... Қанатының сусылы қыр арқасын ызғар болып
қарып шүйіп-шүйіп келеді де қайта биіктеп кетеді? Әлде әдейі әбден болдыртып
барып алайын дегені ме? Барар жер, басар тауын қалдырмайын дегені ме? Әлде
айласына сеніп сылаңдаған немені жер бетіндегі барлық бақа-шаян,
құрт-құмырысқаның алдында әбден масқара етейін дегені ме? Апырау, бұнысы
қалай?!. Бұл мына қалпымен әлі қашанға дейін қашады? Қашқанмен қүтыла ала ма
езі? Мынау төбесінен әзәзілдей төніп келе жатқан тарғыл ноқат не? Құс па езі?
Жоқ, мұның баяғыдан ізін бағып, қолға түсіре алмай келіп, қапысын енді тауып
тап берген тылсым жендет пе? Жоқ, көз алдында ғайыпқа айналып таусылғалы тұрған
талай-тағдыры ма?... Не?... Не?.. Не?..

            Сорғалап төніп қалған,
екі иығына мініп қалған көк тағысы қайқаң етіп қайта биіктейді. Сақ-сақ
күлгендей саңқ-саңқ үн шығарады... Құдай-ау, мынау не езі - құс па, адам ба?

            Зымырап қашып келе
жатып көкке қарайды. Төбесіндегі құс... Құс болғанда да тырнағы соқиған
бүркіт... Бүркіт болғанда да кәдімгі Дәурен биіктің басынан шыр айналып шықпайтын
тарғыл бүркіт...

            Бұнысы қалай? Мана
жайбарақат жайына самғап жүрген манаурай қалықтап жүрген маубас мақұлыққа
мүншама не көрінген?! Оны не түлен түртті? Далиған мына далада шеңгелін
қызылдайтын өзге ештеңе таба алмағандай бұған түскені қалай?

            Әлде бірдеңеден ашынды
ма екен? Неден ашынады? Не деп ашынады? Бұл аруақ шамырықтырардай не істеп еді
сонша? Аруақ баққан киелі бүркіт айдаладағы қаңғыма түлкіге не деп шамданады?

            Осы қашып келе жатқан
өзі кім? Расында да түлкі ме?.. Жоқ, түлкіге айналып кеткен басқа бір мақұлық
па? Түлкінің мынандай бес саусағы болатын ба еді? Егер түлкі болмаса, қайтып
бұлай жер бауырлап жымып қаша алады? Аш белі қайқаңдағанда кіндігімен жер сыза
жаздайды, Аяқ-қолы жерге тимейді. Сонда бұл түлкі болмағанда не болады?

            Тарғыл бүркіт
үсті-үстіне шаңқылдайды? Не деп шаңқылдайды? Бұған не істемейсің дейді? Неге
қашасың дей ме? Неге қасқиып қарсы шаппайсың дей ме? Неге айлаға жүгінесің дей
ме? Қайратқа жүгінгенде не тапты? Қарсы шапқанда не тапты? Бұқпағанда,
бұқпақтамағанда не тапты? Жан-жағына жалтақ-жалтақ қарап бас сауғалар пана
іздемегенде не тапты? Мынау тарғыл бүркіттің баяғыдан бері Бұл маңайдан керіп
келе жатқаны шашылған қан, қураған сүйек емес пе еді? Қайсар болам деп қансырағаннан
басқа не тапты солар... Сонда бұл не дейді? Жер басып тірі жүрмеңдер дей ме?..
Не дейді? Тірі жүр десе, бұдан басқа қандай амалдары қалып еді? Айладан басқа
қорғаны қайсы? Бөтенді көрсе жата келіп алысқаннан шыққан мүйізі қайсы? Өзімнен
басқаның дегенін қылмаймын деп өлермендікке басқанда не тапты? Бөгденің бәрін
жау түтпай, тіл табысуға тырысса, одан әлдеқашан сүйектері қурап қалған
аруақтардың несі құрайды екен? Әлде олар бәрің де осылай көктей солып
қуарып-қуарып қасымызға жатыңдар дей ме? Ендеше, бұл олардың айтқанымен
жүрмейді, әлдеқашан сүйегі қураған аруақтардың көңілін ауламай, жарыққа
талпынған жыртық өкпе тірілердің күйін күйіттеп, жоғын жоқтайды...

            Ол үшін де жазықты
болатын болса, аруақтар қылатынын қылып алсын...

            Манадан бері құлазып босап қалған қуыс
кеудесіне лүп етіп бірдеңе түсіп кеткендей. Жүрегі ғой. Үйреншікті қанасын
қайта келіп тапқаны ғой. Тыпыршып тулап жатыр екен дейді. Сол-ақ екен манадан
бері өз-өзінен үгітіліп күйреп бара жатқандай көрінген қу сирақтарына қуат
дарып, серейіп-серейіп шыға келген екен дейді. Жермен-жексен боп
омырылып-опырылып бара жатқан бел омыртқаларына әл бітіп, күдірейіп-күдірейіп
шыға келген екен дейді. Салақ қойшының ұлтарағындай сатпақтанып, екі шекесін
сабалап келе жатқан салпаң құлағы айбар жиып, едірейіп-едірейіп шыға келген
екен дейді. Жалт бұрылып қарсы атылды. Аспанға атылды. Төбесінен сорғалап төніп
келіп қалған тарғыл бүркіттің өзіне тап-тап берді, Аузын ашып, тісін ақситты.
Іліксе қиып түсуге бел буды.

            Көзіне қан толған
ашулы бүркіт, қапелімде, селт ете қалғандай болды. Көсей төсеп келе жатқан
көгіс тырнағын жалма-жан тартып әкеткендей болды. Қанатын далбаң-далбаң қағып
қаша жөнелгендей болды. Біраз жерге дейін лақтырған кесектей зымырап барып
қайта самғады. Әлі де болса мұның маңайынан кете алмай, шыр айналып шүйіпжүр.
Бірақ, бұрынғыдай: «Бұл неткенің?» дегендей көзі қанталап, кәрлене шүйімейді.
Ай далада бұйірін соғып, тілі салақтап, өкпесі өшіп шоқиып отырған бұны
мүсіркеп, қиып кете алмай жүргендей айналып ұшады.

            Бұл солай біраз
отырды. Жан-жағына көз салды. Бас сауғалатар сая іздеді. Анадайдан бірдеңені
көрді. Бөксесін сүйретіп қасына барды. Арбиған-арбиған қос дөңгелек. Тот
баспаған. Жылтырап тұр. Соған қарағанда әлдеқайда бағыт алып бара жатқан
қозғалыс үстіндегі бірдеңе. Қазақ арасына жиі келіп тұратын тарғыл шапан
саудагерлердің арбасына келіңкіремейді. Өңшең шойын... Үңірейіп аузын ашқан
әлденесі сопайып тағы тұр. Әлгі от құсатын зеңбірек дейтіні осы емес пе екен?
Ендеше мұның қасына қайдағы бір тарғыл бүркіт түгілі шайтан да жолай алмайды.
Ендеше қандай қуғыншыдан да құтылғаның. Өзінің біраз көлеңкесі де бар екен.
Сұлқ түсіп жата кетті. Көзі тағы да көкке түсті. Манағы тарғыл бүркіт әлі шүйіп
жүр. Мұның ендігі күні не болар екен деп алаңдай шолып айналсоқтап жүргендей...

            Ентігіп демі бітіп
бара жатқандай болғап соц ояпыи кетті. Өз көзіне өзі сенбей біраз жатты. Қарңғы
түн. Теріскейден мұп-мұздай леп еседі. Тамып-тамып кетердей боп салбырай төніп
тұрған жарық ноқаттар. Дала түнінің баданадай жұлдыздары. Білгір балгердің
санап тартпай уыстап шаша салған құмалағындай быт-шыт бытырап жатыр. Тағдырдың
жазуындай боп тас төбеңнен самсай қарайдьь

            Жастықтан басын
көтерді. Айдалада жатыр. Анадай жерде бірдеңе сереңдейді. Әлгінде ғана түсіңде
көрген шойын зеңбірегі осы емес пе еді?! Бұл мұнда қайдан жүр?

            Сонда барып есіне
түсті. Бұлар мана жүріп-жүріп келіп ай бата осында тоқтаған. Жүріс соқты
көліктердің жүгін шешіп, белдерін босатқан. Ханның қасында қалған азғантай нөкер
өз-өзінен елегізіп, соңдарындағы ауыр керуенмен бірге түнеген. Бір-біріне қара
болайық дескен. Анау бұның бас жағында үңірейіп тұрған, расында да зеңбірек.
Керуенде ондай зеңбіректің бес-алтауы бар. Бұл мана күндіз «Осындайдың біреуін
белдеуіме байлап қойсам, мені қандай жау ала алады?!»- деп ойлап келе жатқан.
Ал, бірақ, әлгі тарғыл бүркіті қайдан жүр? Дәурен биіктен күн барында өткен
сияқты еді ғой. Киелі үйік ешқандай нышан білдірмеген. Тек ең соңғы рет бұрылып
қарағанда, оның батар күннің шапағына боянып, қашып бара жатқан түлкінің
жонындай боп жымыңдай қызарғанына тіксініп қалған. «Нышаны осы болмағай»,- деп
ойлаған. Түлкіні елестеткені бұны қоштағаны ма, мошқағаны ма? Ол түлкіге
айналса, ендігәрі оның басына тарғыл бүркіт қайдан қонып отыра алады?! Әуелден,
сірә, түлкі мен қыранның түз-дәмі жарасып көрген бе? Темір шеңгел көк тағысы
түз қылтыңын опыр-топыр жайратып тастамаушы ма еді? Ондай ақыр түбі жайрап
қалар түлкіліктен не пайда? Сонда ашу сияқты ақылдың да баянсыз болғаны ма?!

            Соны ойлағанда манағы
Дәурен биіктің маңында қалған тарғыл бүркіт соңынан ілесіп ұшып келе жатқандай
көрінген. Кім біліпті, киелі құс қараңғыда да жол табатын шығар. Көк жиектен
тұтаса жылжып келетін қою қараңғыға араласып, ол да қуып жетіп қалғандай көрінген.
Бір түрлі елегізіп жон арқасы шымырлап қоя берген. Күндегідей шошайып оқшау
жүрмей, соңындағы қара құрым керуенге араласып кеткен. Жабыр-жұбыр мол шоғырдың
ішіне енген соң дені жайылып «Тәйірі, тарғыл бүркіт түнде ұшып жарғанат болып
кетті дейсің бе? Өзінің құтты биігіне қонып отырған шығар»,- деп ойлаған. Бірақ
аял жасап, түнемеге келгенде қайтадан елегізген. Оқ дәрінің исінен өлі-тірінің
бәрі қорқады ғой деп, төсегін зеңбіректің ық жағына салдырған.

            Сонда әлгі көргені не?
Аруақтар көзіне күндіз елестетпеген нышанды түнде түсіне кіргізгені ме? Тарғыл
бүркіттің мұны қызыл түлкі қылып қуалап көргені, қанша дегенмен, аруақтардың
шамырқанғаны ғой. Жеме-жемге келгенде төбесінен сорғалап түспегені, не десе де,
бұның басындағы хәлді түсінгені ғой. Сонда да айналсоқтап шыға алмай жүргені,
қайтсе де желеп-жебейтін пейілдерінен таймағаны ғой.

            Ендеше, баяғы Мәті би
айтқан түлкі дәуреннің біржола орнағаны ғой. Ал, сонда бұның әлгі тағдырдың
жазуындай тарғыл бүркіттің өзіне тап-тап бергені не болғаны? Өлермендігі ме,
өміршеңдігі ме...

            Не де болса, келешек
көрсетер...

            Қалың ой құшағындағы
хан жылы төсекке тереңдеп сүңги түсті. Аспаңға қарап еді - манағы бадан
жұлдыз-дар жым-жылас жоғалып, орнына бір күлгін қараңғы майлақы мүнар жайлапты.

            Суыт жолаушы күн
батқасын жөнді дұрыстап бағдарлай алатын жұлдыз көрінгенше, ал жұлдыз
жоғалғанда айналаға жарық түсіп таң сыз бермей тұрып еру көшті жолға салмайтын.
Ондай алакеуімде аттанған керуенді әлденелер алжастырып, адастырып кетеді деуші
еді.

            Хан да тәтті ұйқыдағы
керуенді оятқысы келмеді.

            Көкірегі алға
ұмтылғанмен көзі аяқ-жөнді әлі жыға танып үлгере қоймаған, таң сесі әлі біліне
қоймаған елең-алаң кез еді.

            Шілде, 1980 жыл -
тамыз, 1983 жыл.