Бір сөзім Мың бір
түннен оқып жүрген,
түннен оқып жүрген,
Өлең қып сол
сөзімді айтқым келген.
сөзімді айтқым келген.
Болыпты ағайынды
екі жігіт,
екі жігіт,
Бағдатта Мұстапа
мен Сапа деген.
мен Сапа деген.
Екеуі жетім еді
әкесі өлген,
әкесі өлген,
Талаптан жетеміз
деп, бос жүрмеген.
деп, бос жүрмеген.
Тігінші, кестеші
еді кіші інісі,
еді кіші інісі,
Мұстапа
суретшілік ғылым білген.
суретшілік ғылым білген.
Екеуі екі
айрылмақ қамын жеген,
айрылмақ қамын жеген,
Бір шетке кетпек
болып жұрт көрмеген.
болып жұрт көрмеген.
Мал тапқаны бір
іздеп таппақ болып,
іздеп таппақ болып,
Серт қылып, бір-біріне
уәде берген.
уәде берген.
Екеуін екі жаққа
тағдыр бөлген
тағдыр бөлген
Жандар емес
қатерден әсте именген.
қатерден әсте именген.
Шынмашынға1
Сапасы кете тұрсын,
Сапасы кете тұрсын,
Мұстапа
Балсураға2 бұрын келген.
Балсураға2 бұрын келген.
Мұстапа - бойдақ,
кедей біраз тұрған,
кедей біраз тұрған,
Кәсібін
күннен-күнге тәңрі оңғарған.
күннен-күнге тәңрі оңғарған.
Аздан соң қатын
алып, үй салғызып,
алып, үй салғызып,
Шаһарда
сенімдінің бірі болған.
сенімдінің бірі болған.
Пұл құрап, киім
түзеп, қарны тойған,
түзеп, қарны тойған,
Қағазға өрнек
жасап, сурет ойған.
жасап, сурет ойған.
Құдайым
кешіктірмей бір ұл беріп,
кешіктірмей бір ұл беріп,
Молдалар оның
атын Әзім қойған.
атын Әзім қойған.
Бір жасап, екі
жасап, Әзім өсті,
жасап, Әзім өсті,
Сонан соң
медресеге барып түсті.
медресеге барып түсті.
Аз жылда жақсы
ғылым нәсіп етіп,
ғылым нәсіп етіп,
Жас жігіт жүзі
нұрлы, көңлі масты.
нұрлы, көңлі масты.
Оқудан шыға
ұстады ата өнерін,
ұстады ата өнерін,
Асырды атасынан
әрбір жерін.
әрбір жерін.
Сол күнде ажал
жетіп, Мұстапа өліп,
жетіп, Мұстапа өліп,
Жыртық-жетім
болмады ол жас өрім.
болмады ол жас өрім.
Атаның харекетін
ұстай алды,
ұстай алды,
Өнері артық
шығып, жан таң қалды.
шығып, жан таң қалды.
Алушылар көбейіп
мұның ісін,
мұның ісін,
Бұрынғыдан
артылып мал құралды.
артылып мал құралды.
Бір күні
ләпкесінде отыр еді,
ләпкесінде отыр еді,
Торғын тон, алтын
кемер бір шал келді.
кемер бір шал келді.
Не қылса бір
құрметті адам ғой деп,
құрметті адам ғой деп,
Әзім тұрып, иіліп
сәлем берді.
сәлем берді.
Сәлемін алды, шал
да амандасты,
да амандасты,
Қасына жуық келіп
жақындасты.
жақындасты.
- Жат жердің
адамы едім, е, шырағым,
адамы едім, е, шырағым,
Не харекет
қыласың? - деп сұрасты.
қыласың? - деп сұрасты.
- Жасымнан жетім
едім көңлі сынық,
едім көңлі сынық,
Өнерім артық емес
ондай ұлық.
ондай ұлық.
Еңбекпенен көз
сүзбей күн көремін,
сүзбей күн көремін,
Харекетім -
суретші, бояушылық.
суретші, бояушылық.
- Мінезің, түсің
жақсы надан дерге,
жақсы надан дерге,
Артық өнер қиын
ба талапты ерге?
ба талапты ерге?
Тесілген күні
бойы сендей жасты
бойы сендей жасты
Аяймын, өнімі жоқ
бұл өнерге!
бұл өнерге!
Бұл сөзге Әзім
тұрып ашуланды,
тұрып ашуланды,
- Тұрпайы
сөйлейсіз, - деп қарай қалды.
сөйлейсіз, - деп қарай қалды.
Атамның харекетін
қорлама, бай,
қорлама, бай,
Аш емен, болмасам
да сендей малды.
да сендей малды.
- Қорламаймын
һәм, балам, зорламаймын,
һәм, балам, зорламаймын,
Тесілген күні
бойы сені аяймын.
бойы сені аяймын.
Химия ғылымын
білуші ем, үйретер ем,
білуші ем, үйретер ем,
Мысты алтын
жасаушы ем, алдамаймын.
жасаушы ем, алдамаймын.
Шын өнерге қайтер
ең көзің жетсе?
ең көзің жетсе?
Әркімге жарамайды
мұны үйретсе.
мұны үйретсе.
Өзі үлкен, өзі
оңай, артық өнер,
оңай, артық өнер,
Аз жұмыспен көп
алтын хасил2 етсе.
алтын хасил2 етсе.
Мен дағы жүргенім
жоқ малдан күсіп,
жоқ малдан күсіп,
Айттым, балам,
басыңа мейірім түсіп.
басыңа мейірім түсіп.
Ертең ерте
мысыңмен дайын болып,
мысыңмен дайын болып,
Көңліңнің
дәркүмәнін алшы шешіп.
дәркүмәнін алшы шешіп.
Әуелі хақтығына
жетсін көзің,
жетсін көзің,
Серт қылдым ғой
үйретпек болып өзім.
үйретпек болып өзім.
Ертең ерте сол
жерден табыспаққа,
жерден табыспаққа,
Екеуі уәде
байлап, қойды сөзін.
байлап, қойды сөзін.
Шал кетті, аң-таң
бала үйге қайтты,
бала үйге қайтты,
Көргенін апасына
келіп айтты.
келіп айтты.
Химия ғылымы бар
дейтін, сүйтсе дағы
дейтін, сүйтсе дағы
Анасы басын
шайқап, ішін тартты.
шайқап, ішін тартты.
- Апар да мыс
бақырды алдына сал,
бақырды алдына сал,
Алтын болса,
болады бір талай мал.
болады бір талай мал.
Жалғызым, не
қылсаң да сақ болып жүр,
қылсаң да сақ болып жүр,
Жәдігөй боп
жүрмесін антұрған шал.
жүрмесін антұрған шал.
Бала айтты: -
Тәңрім қақса, бенде не етер,
Тәңрім қақса, бенде не етер,
Жалған болса,
білінер, қор боп кетер.
білінер, қор боп кетер.
Шын болып, уәдеге
бармай қалсақ,
бармай қалсақ,
Ғапылдықтан
айрылған ызасы өтер.
айрылған ызасы өтер.
Не қылса, сол күн
бала шала ұйықтайды,
бала шала ұйықтайды,
Өтірік, расын
ойланып таба алмайды.
ойланып таба алмайды.
Мыс бақырын
қолына алды дағы,
қолына алды дағы,
Лапкеге
күндегіден ерте барды.
күндегіден ерте барды.
Шал дағы дереу
дайын бола қалды,
дайын бола қалды,
Бір дорбадан
көмір мен көрік алды.
көмір мен көрік алды.
Екеуі сәлемдесіп
болғаннан соң:
болғаннан соң:
- Мысың қайда,
балам? - деп дігір салды.
балам? - деп дігір салды.
Мыс бақырды
сындырды талқан қылып,
сындырды талқан қылып,
Көмірге салды
мысты, дүкен кұрып.
мысты, дүкен кұрып.
Мыс былқылдап
еріген кезінде шал
еріген кезінде шал
Шөншіктен ұсақ
қара алды қырып.
қара алды қырып.
Алды да ол
дәрісін, мысқа салды,
дәрісін, мысқа салды,
Былқылдаған
бұрқылдап мыс шайқалды.
бұрқылдап мыс шайқалды.
Бір нәрсемен
азырақ бұлғалақтап,
азырақ бұлғалақтап,
Алтын қып суынған
соң қолына алды.
соң қолына алды.
Алтынын алып
берді қолындағы:
берді қолындағы:
- Сарапқа сал бар
даға шәрыңдағы
даға шәрыңдағы
Алтын емес деп
біреу айтса, балам,
біреу айтса, балам,
Алдамшы, амалым
жоқ, болдым дағы.
жоқ, болдым дағы.
Алтынды ал да,
көрсет жұртқа апарып,
көрсет жұртқа апарып,
Менің сөзім шын
болса тәңрі оңғарып,
болса тәңрі оңғарып,
Сонау бақша
ішінен табылармын,
ішінен табылармын,
Егер мені іздесең
көңліңе алып.
көңліңе алып.
Әзім ұшты алтынды
ала салып,
ала салып,
Не байларға көрсетті
мұны апарып.
мұны апарып.
- Самородный сары
алтын екен ғой, - деп,
алтын екен ғой, - деп,
Кім көрсе, айтады
аң-таң қалып.
аң-таң қалып.
Үш мың үш ділдаға
кетті сатып,
кетті сатып,
Шешесіне ап келді
таңырқатып.
таңырқатып.
Шешесі: - Сол
кісіні шақыр! - деді, -
кісіні шақыр! - деді, -
Кетсін, - деп, -
үйімізден дәм-тұз татып.
үйімізден дәм-тұз татып.
Бағанағы бақшаға
Әзім келді,
Әзім келді,
Жолықты шал да,
сонда отыр еді.
сонда отыр еді.
- Ей, ата, қылған
ісің рас екен,
ісің рас екен,
Қонақ боп, біздің
үйден дәм тат, - деді.
үйден дәм тат, - деді.
Қос уыс ділда
берді Әзімге шал:
берді Әзімге шал:
- Сенің ортақ
малың, - деп, - мендегі мал.
малың, - деп, - мендегі мал.
Шешілісіп,
сырласып отыралық,
сырласып отыралық,
Әр түрлі қымбат
баға ішкілік ал.
баға ішкілік ал.
Сырлассақ,
сұхбаттассақ, аулақ артық,
сұхбаттассақ, аулақ артық,
Нашалы4 боламыз
ғой сөйлеп шалқып.
ғой сөйлеп шалқып.
Анаңды да бір
жерге жібер, балам,
жерге жібер, балам,
Сырымды үйрете
алман бойым тартып.
алман бойым тартып.
Күн батпай біттей
алаң болма бізге,
алаң болма бізге,
Қас қарая
келермін мен де сізге.
келермін мен де сізге.
Ішіп, жеу
арасында сөйлер сөз көп,
арасында сөйлер сөз көп,
Ол үйде жан болмасын
сенен өзге!
сенен өзге!
Әзім кезді
базарды аз тентіреп,
базарды аз тентіреп,
Әр түрлі
ішкілікті алды күреп.
ішкілікті алды күреп.
Алтынды көргеннен
соң, анасы да
соң, анасы да
Кетті көрші
үйіне, сеніңкіреп.
үйіне, сеніңкіреп.
Арақ, жеміс - әр
түрлі нығмет5 дайын,
түрлі нығмет5 дайын,
Қуанды алтын
қолға кірген сайын.
қолға кірген сайын.
Үйіне бөтен
жалғыз жанды қоймай,
жалғыз жанды қоймай,
Оңаша безендіріп
тұрды жайын.
тұрды жайын.
Көз байлана сып
етіп шал да келді,
етіп шал да келді,
Әзім де есік
ашты, дайын еді.
ашты, дайын еді.
Әзімді баласына
балағандай,
балағандай,
Жайнаңдап жарқын
жүзбен үйге кірді.
жүзбен үйге кірді.
Шал кіріп үйді
тегіс аралады,
тегіс аралады,
Бір Әзімнен басқа
жан таба алмады.
жан таба алмады.
Біротала бейілді
беріп алған,
беріп алған,
Әзім де бұл қылықты
шам алмады.
шам алмады.
Хош уақытсып
сөйлейді шал барқылдап,
сөйлейді шал барқылдап,
Қол қусырып Әзім
тұр, сөзін тыңдап.
тұр, сөзін тыңдап.
Асын жеп, қолын
жуып болғаннан соң,
жуып болғаннан соң,
Әпкел деп
ішкілікті қойды ымдап.
ішкілікті қойды ымдап.
Бар іс қой
әуелден-ақ ел салтында,
әуелден-ақ ел салтында,
Орыс, неміс болса
да, қай халқың да.
да, қай халқың да.
Пайда деп тән
саулыққа ішетұғын,
саулыққа ішетұғын,
Миуадан тартқан
хамір6 ас артында.
хамір6 ас артында.
Подносқа
бөтелкемен арақ толды,
бөтелкемен арақ толды,
Бір-екі жақсы
рюмке дайын болды.
рюмке дайын болды.
Жоқтан барды
сөйлесіп, сауқым салып,
сөйлесіп, сауқым салып,
Алысты пияланы
оңды-солды.
оңды-солды.
Жайма-шуақ сұм
шалдың іші мықты,
шалдың іші мықты,
Алғашқы ішкен
Әзімге тез-ақ шықты.
Әзімге тез-ақ шықты.
Бір аяқ қолдан
қолға дегенсініп,
қолға дегенсініп,
Жәдігөй стаканға
дәру тықты.
дәру тықты.
Онысы түн ортасы
болған заман,
болған заман,
Сұм екен талай
жанды әуре қылған.
жанды әуре қылған.
Дәрі қосқан аяқты
ішкеннен соң,
ішкеннен соң,
Әзім барып
жығылды шалқасынан.
жығылды шалқасынан.
Сонда шал
терезеден бір ысқырды,
терезеден бір ысқырды,
Төрт жігіт табыт
алған үйге кірді.
алған үйге кірді.
Әзімді сол табытқа
салды дағы,
салды дағы,
Төртеуі көтеріп
ап тысқа жүрді.
ап тысқа жүрді.
Әзімді мас қып
алып, шал кенелді,
алып, шал кенелді,
Есікті жабамын
деп аз бөгелді.
деп аз бөгелді.
Артын жым-жырт
қылды да, антұрған шал
қылды да, антұрған шал
Төртеуін ертіп
алып, тез жөнелді.
алып, тез жөнелді.
Теңіздің
жағасында қалың қамыс,
жағасында қалың қамыс,
Ішінде бір кеме
бар шалға таныс.
бар шалға таныс.
Әзімді сол кемеге
салды дағы,
салды дағы,
Тұмсығын бұрып
алды шетке шалыс.
алды шетке шалыс.
Қасында
жиырма-отыз жолдасы бар,
жиырма-отыз жолдасы бар,
Қаладан таң
атқанша кетіп алыс.
атқанша кетіп алыс.
Ел тұрды, ертең
кемпір үйге кірді,
кемпір үйге кірді,
Бала жазым
болғанын іші білді.
болғанын іші білді.
Зар ұрды, ойбай
салды, не бітірсін,
салды, не бітірсін,
Тұра тұр, өзге
жайын сұрама енді.
жайын сұрама енді.
Әзім есін жиыпты
ертең түсте,
ертең түсте,
Өз басын көрді
қауіп-қатер істе.
қауіп-қатер істе.
Қол-аяғы байлаулы
жатыр жалғыз,
жатыр жалғыз,
Темір шетік қапас
боп тұрды үсте.
боп тұрды үсте.
Ырғалып орнынан
ол әрең тұрды.
ол әрең тұрды.
Түрегеліп
антұрған шалды көрді.
антұрған шалды көрді.
- Ақсақал адам
мұндай қыла ма екен,
мұндай қыла ма екен,
Анамнан мені
айырып бұл нең? - деді.
айырып бұл нең? - деді.
- Көзіңді аш,
есіңді жи, енді ойнама,
есіңді жи, енді ойнама,
Мені сен өз
діндесің деп ойлама!
діндесің деп ойлама!
Мен отқа
шоқынамын, дініме көн,
шоқынамын, дініме көн,
Менде бардың
бәрінен қауіп ойлама!
бәрінен қауіп ойлама!
Егерде көнбей
қалсаң, наданшылық,
қалсаң, наданшылық,
Әр күні сізге
дайын бір жүз шыбық.
дайын бір жүз шыбық.
Мың жаның болса
дағы құтылмайсың,
дағы құтылмайсың,
Табылмас енді
менен майда қылық.
менен майда қылық.
Бала айтты: -
Дінім үшін жаным құрбан,
Дінім үшін жаным құрбан,
Жаннан қорқып,
отыңа мен бас ұрман.
отыңа мен бас ұрман.
Дінім хақ, ісім
ақпын, өлсем шәйіт,7
ақпын, өлсем шәйіт,7
Қорқады деп
үмітті үз сен антұрған.
үмітті үз сен антұрған.
Баланың бар
киімін шешіп алды,
киімін шешіп алды,
Жүз қамшы
арқасына дүре салды.
арқасына дүре салды.
Қыңқ етіп бір
дыбысты шығармады,
дыбысты шығармады,
Азырақ
талмаусырап, нашарланды.
талмаусырап, нашарланды.
Мұнысын жаратпады
қадір сұбхан,
қадір сұбхан,
Көк бұзылып, жер
жүзі болды топан.
жүзі болды топан.
Байлаулы бала
жайға қала берді,
жайға қала берді,
Кемемен әуре
болды көп антұрған.
болды көп антұрған.
Түн бойы
ұйықтамады бір де мызғып,
ұйықтамады бір де мызғып,
Су сарылдап
құйылды кемені ырғап.
құйылды кемені ырғап.
Отыз құлы
таусылды табанынан,
таусылды табанынан,
Су төгіп таң
атқанша ол сарпылдап.
атқанша ол сарпылдап.
Отыз құл
ақылдасты басты қосып,
ақылдасты басты қосып,
Өлеміз деп ойлады
жаннан шошып.
жаннан шошып.
Бір шеттен бір
жағаға келе жатқан
жағаға келе жатқан
Кәрі иттің ұстай
алды алдын тосып.
алды алдын тосып.
- Ақсақал, іс
қыласыз ойланбастан,
қыласыз ойланбастан,
Жаннан қорқып
қашпаушы ек қара тастан.
қашпаушы ек қара тастан.
Құдай сүймей, бұл
істі бізге салды,
істі бізге салды,
Қолын шеш,
ризалық ал мына жастан.
ризалық ал мына жастан.
Қолын шеш,
ризалық ал, кісенді бұз,
ризалық ал, кісенді бұз,
Шапсаң айт,
көнесің бе, уақыт тығыз.
көнесің бе, уақыт тығыз.
Бұл сөзге көнбей
қалсаң, ақыр өлдік,
қалсаң, ақыр өлдік,
Сені суға
тастаймыз отызымыз!
тастаймыз отызымыз!
Сонда шал мына
сөзге аң-таң қалды,
сөзге аң-таң қалды,
Не қыларын біле
алмай, аз ойланды.
алмай, аз ойланды.
Пішінін отызының
байқаған соң,
байқаған соң,
Баланың қол-аяғын
шешіп алды.
шешіп алды.
Мойнынан шырағым
деп құшақтады,
деп құшақтады,
Көзінің ағып
жасы, бұршақтайды.
жасы, бұршақтайды.
- Шырағым,
мастықпенен қылыппын, - деп,
мастықпенен қылыппын, - деп,
Әуелгі сөзден
танып және алдайды.
танып және алдайды.
Әзім жас, ақ
бейілдеу адам еді,
бейілдеу адам еді,
Ойлады: өтірік
болса, неге именді?
болса, неге именді?
Мастықпен қылса,
қылған шығар-ау деп,
қылған шығар-ау деп,
Іс көрмеген
жастықпен және сенді.
жастықпен және сенді.
- Мастықпен
қылған болсаң, кештім саған,
қылған болсаң, кештім саған,
Кәрі ит те: -
шырағым - деп арсаңдаған.
шырағым - деп арсаңдаған.
Жел тынып, күн
айығып баяғыдай,
айығып баяғыдай,
Хикметімен
тоқтатты бір жасаған.
тоқтатты бір жасаған.
Баланы сыйлап
жатыр тамақ қамдап,
жатыр тамақ қамдап,
Су төккісіз жорға
боп шал жылмаңдап.
боп шал жылмаңдап.
Отыз құл мынау
тек жан емес қой деп,
тек жан емес қой деп,
Әлінше қызметінде
жүр тырбаңдап.
жүр тырбаңдап.
Бір мезгілде шал
айтты: - Балам, тоқта,
айтты: - Балам, тоқта,
Мысты алтын
қылатын дәрі осы жақта.
қылатын дәрі осы жақта.
Алыс емес, аз
күндік жақын жерде,
күндік жақын жерде,
Болмай ма
молықтырып ап қайтсақ та?
молықтырып ап қайтсақ та?
Бала айтты: -
Өзің біл! - деп бұл сөзіне,
Өзің біл! - деп бұл сөзіне,
Шал қуанды тиген
соң ерік өзіне.
соң ерік өзіне.
Төбесінен тік
тұрып қылды қызмет,
тұрып қылды қызмет,
Титтей шәргез
келмейді мінезіне.
келмейді мінезіне.
Сып етіп бір
жағаға келді жетіп,
жағаға келді жетіп,
Шал жөнелді,
баланы қасына ертіп.
баланы қасына ертіп.
Бір барабан тұр
екен, қағып еді,
екен, қағып еді,
Қамады желмаялар
дүбірлетіп.
дүбірлетіп.
Үш желмая ұстады
жорығына,
жорығына,
Бірінің азық
артты қомдығына.
артты қомдығына.
Екеуіне ер ерттеп
мініп алып,
мініп алып,
Барабанды
қалдырды орынына.
қалдырды орынына.
Желмаялар келеді
желдей есіп,
желдей есіп,
Сұм шалдың бір
тарапты көзі тесіп.
тарапты көзі тесіп.
Шал айтады
балаға: - Көрдің бе? - деп -
балаға: - Көрдің бе? - деп -
Бұлт тұр
бұлдыраған елеңдесіп?
бұлдыраған елеңдесіп?
Ол өзі - бұлт
емес, Қаптың тауы,
емес, Қаптың тауы,
Бір бөлек үлкен
таудың бергі бауры.
таудың бергі бауры.
Бергі таудың
басында сол дәрі бар,
басында сол дәрі бар,
Қырандай ап
қайтармыз жібек баулы.
қайтармыз жібек баулы.
Түні бойы
жүріпті, болды сәске,
жүріпті, болды сәске,
Көрінді
жарқыраған үйдей нәсте.
жарқыраған үйдей нәсте.
- Бұл не? - деп
сұрап еді, тұра қашты,
сұрап еді, тұра қашты,
Биттей аял
қылмады кәпір әсте.
қылмады кәпір әсте.
- Бұл не? - деп
тағы да айтты Әзім сорлы,
тағы да айтты Әзім сорлы,
Қашқаның не
қылғаның мұнша ғұрлы?
қылғаның мұнша ғұрлы?
- Шырағым, мұның
өзі қатерлі жер,
өзі қатерлі жер,
Бұл бір қаскөй
жәдігөй дәудің орны.
жәдігөй дәудің орны.
Соны айтты да,
шал сабап жүре берді,
шал сабап жүре берді,
Бір өзен жатыр
екен, соны өрледі.
екен, соны өрледі.
Өзенді өрлегеннен
бір айрылмай,
бір айрылмай,
Дәл бесінде
ұшыртып тауға келді.
ұшыртып тауға келді.
Келді де бір
жартасқа түсе қалды,
жартасқа түсе қалды,
Азық артқан маяны
жарып салды.
жарып салды.
Ішін жарып,
іштегі ішек-қарнын,
іштегі ішек-қарнын,
Өкпе-баурын
тазалап, бәрін алды.
тазалап, бәрін алды.
Сонда шал Әзімге
арқан, қанжар берді,
арқан, қанжар берді,
- Маяның ішіне
еніп, сен жат! - деді, -
еніп, сен жат! - деді, -
Ішін тігіп, мен
кетіп, жасырынам,
кетіп, жасырынам,
Тау басында
самұрық бізді көрді.
самұрық бізді көрді.
Бұл жерге мен
кеткен соң самұрық келер,
кеткен соң самұрық келер,
Маяны іліп алып,
биікке өрлер.
биікке өрлер.
Бір жерге
қонғаннан соң жар-дағы шық,
қонғаннан соң жар-дағы шық,
Именіп адамзаттан
ұшып кетер.
ұшып кетер.
Тау басында бар
қара ұсақ топырақ,
қара ұсақ топырақ,
Қапқа толтыр
кешікпей жылдамырақ.
кешікпей жылдамырақ.
Қап толған соң
арқанға байлап жібер,
арқанға байлап жібер,
Саспай шешіп
алғанша тоқта бірақ.
алғанша тоқта бірақ.
Сонан соң
арқаныңды тасқа байла,
арқаныңды тасқа байла,
Түсетұғын ыңғайлы
жерді сайла.
жерді сайла.
Арқаннан ұста
дағы түс сырғанап,
дағы түс сырғанап,
Жарамайды,
қылмасаң сүйтіп айла.
қылмасаң сүйтіп айла.
Қап алды, қанжар
алды сонда Әзім,
алды сонда Әзім,
Сөзінің ұқты
бәрін қылмай жазым.
бәрін қылмай жазым.
- Шырағым,
айтқанымды жаңылма, - деп,
айтқанымды жаңылма, - деп,
Барынша қылып
жатыр шал да тағзым.
жатыр шал да тағзым.
Әзім де бөгелмеді
бойын тежеп,
бойын тежеп,
Талабы, тәуекелі
сондай-ақ көп.
сондай-ақ көп.
Тәңірінің бір
жазғаны екі болмас,
жазғаны екі болмас,
Маяның ішіне енді
тәуекел деп.
тәуекел деп.
Маяның кетіп
қалды ішін тігіп,
қалды ішін тігіп,
Шалекең жасырынды
талға кіріп.
талға кіріп.
Аспаннан самұрық
келіп, іліп алып,
келіп, іліп алып,
Қайқайып қайта
шықты бір-ақ ырғып.
шықты бір-ақ ырғып.
Маяны самұрық
қонды тасқа апарып,
қонды тасқа апарып,
Ер Әзім шыға
келді ішін жарып.
келді ішін жарып.
Адамзатты көрген
соң бұдан шошып,
соң бұдан шошып,
Отырды самұрық
құс аулақ барып.
құс аулақ барып.
Жалтаңдап Әзім
шықты тау басына,
шықты тау басына,
Тапты топырақ,
толтырды дорбасына.
толтырды дорбасына.
Қап толған соң,
арқанға мықтап байлап,
арқанға мықтап байлап,
Тау басынан
жіберді атасына.
жіберді атасына.
Жіберді әлгі
қапты жерге атып,
қапты жерге атып,
Антұрған шал
дәулетке қалды батып.
дәулетке қалды батып.
Қап жерге
түскеннен соң, дінсіз кәпір
түскеннен соң, дінсіз кәпір
Арқанды алып
кетті жұла тартып.
кетті жұла тартып.
Айрылып арқанынан
Әзім қалды,
Әзім қалды,
- Арқанды неге
алдың! - деп, айғай салды.
алдың! - деп, айғай салды.
- Талайды осы
тауға тастағанмын,
тауға тастағанмын,
Соның бірі болдың
- деп, кете барды.
- деп, кете барды.
Сұм шалдың
дінсіздігін сонда білді,
дінсіздігін сонда білді,
Қарамай, бір
қайрылмай, жүре берді.
қайрылмай, жүре берді.
Кәпірдің
қайрылмасын білгеннен соң,
қайрылмасын білгеннен соң,
Жүгіріп жалтыр
тастан жол іздеді.
тастан жол іздеді.
Көрді, білді ол
таста жолдың жоғын,
таста жолдың жоғын,
Сонан соң қамдап
бақты қарны тоғын.
бақты қарны тоғын.
Азырақ жеміс
тауып жеді дағы,
тауып жеді дағы,
Көрмекке жата
кетті хақ бұйрығын.
кетті хақ бұйрығын.
Күн де батты, бір
жерге Әзім жатты,
жерге Әзім жатты,
Күн батқан соң
жан-жағы салдыр.
жан-жағы салдыр.
Қараса қаптап
жүрген бәрі айдаһар,
жүрген бәрі айдаһар,
Сонда да біраз
жатып ұйықтап қапты.
жатып ұйықтап қапты.
Ұйықтап кетіп,
шошынып тез оянды,
шошынып тез оянды,
Жұтқалы көрді
келген айдаһарды.
келген айдаһарды.
Не де болса
тәуекел қылды дағы,
тәуекел қылды дағы,
Қанжармен қақ
басынан шауып қалды.
басынан шауып қалды.
Өзі де бір
тарапқа ыршып кетті,
тарапқа ыршып кетті,
Бір биік ағаш
көрген, соған жетті.
көрген, соған жетті.
Биік жерде
болайын деді дағы,
болайын деді дағы,
Сол түні ағаш
басын мекен етті.
басын мекен етті.
Әр-бері
жатты-дағы, ұйықтап қалды,
жатты-дағы, ұйықтап қалды,
Шаршаған ғой, күн
шыға зорға оянды.
шыға зорға оянды.
Қараса басқа
айдаһар жоғалыпты,
айдаһар жоғалыпты,
Өзі шапқан таныды
айдаһарды.
айдаһарды.
Ойлады тірі болса
кетпес пе еді?
кетпес пе еді?
Өлген ғой мына
айдаһар деп ойлады.
айдаһар деп ойлады.
Ағаштан түсе
қалып айдаһарға,
қалып айдаһарға,
Қолына қанжар
алып жетіп барды.
алып жетіп барды.
Көрді, білді
айдаһар тірі емесін,
айдаһар тірі емесін,
Тәңірі ұзын
жаратқан сом денесін.
жаратқан сом денесін.
Қанжармен
таспадай қып тіліп алып,
таспадай қып тіліп алып,
Аз ұқалап
кептірді жон терісін.
кептірді жон терісін.
Жалғап-жалғап, бір
ұзын арқан етті,
ұзын арқан етті,
Ер Әзім осылайша
талап етті.
талап етті.
Бір ұшын тасқа
байлап жібергенде,
байлап жібергенде,
Түсетұғын орнына
әбден жетті.
әбден жетті.
Ер Әзім тәуекел
қып жаннан күсіп,
қып жаннан күсіп,
Арқаннан ұстады
да, кетті түсіп.
да, кетті түсіп.
Қарақат жеп,
мойыл жеп, судан ішіп,
мойыл жеп, судан ішіп,
Өзенді құлдады да
жүгірді ұшып.
жүгірді ұшып.
Үш қонып,
төртінші күн белден асты,
төртінші күн белден асты,
Ол күні алтынды
үйге душарласты.
үйге душарласты.
Тау басынан
түсірген тәуекелмен
түсірген тәуекелмен
Сол үйге кірмек
болып қадам басты.
болып қадам басты.
Қақпадан кірді
ішкері қадам басып,
ішкері қадам басып,
Бір үйінен өрледі
бір үйге асып.
бір үйге асып.
Тілдесерге еш
адам жолықпады,
адам жолықпады,
Төрдегі үйге
кірді есік ашып.
кірді есік ашып.
Екі сұлу қыз отыр
төрдегі үйде,
төрдегі үйде,
Ондай сұлу көрген
жоқ бүтін елде.
жоқ бүтін елде.
Екі қыз шатраш
ойнап, білмей қалды,
ойнап, білмей қалды,
Кірді де тұра
қалды орта жерде.
қалды орта жерде.
Екі қыз мұны
көрді бас көтеріп,
көрді бас көтеріп,
Адамзатқа
таңырқап, тұрды елеріп.
таңырқап, тұрды елеріп.
- Ей, жігіт,
түсің жақсы жан екенсің
түсің жақсы жан екенсің
Жүр едің
жәдігөйге не қып еріп?
жәдігөйге не қып еріп?
Сөйледі Әзім дағы
аянбай-ақ:
аянбай-ақ:
- Мен ғаріп
бишарамын жүрген саяқ.
бишарамын жүрген саяқ.
Әуелде өзі көрген
бар қысаны
бар қысаны
Сөйледі бірін
қоймай бастан аяқ.
қоймай бастан аяқ.
Екі қыз естіп
білді Әзім жайын,
білді Әзім жайын,
Есіркеп,
мүсіркейді айтқан сайын:
мүсіркейді айтқан сайын:
- Сен бізге бауыр
болып, тұр осында,
болып, тұр осында,
Не керектің қылалық
бәрін дайын.
бәрін дайын.
Құп болсын, олай
болса, апаларым!
болса, апаларым!
Дүниенің тартып
жүрмін жапаларын.
жүрмін жапаларын.
Сағынсам, өз
еліме жеткізе ме,
еліме жеткізе ме,
Айтсаңыз,
мархаматты аталарың?
мархаматты аталарың?
- Көңілді бос
суытпа біздей қыздан,
суытпа біздей қыздан,
Сізге уәде
біздерге тәңірі айтқызған.
біздерге тәңірі айтқызған.
Шыдағанша шыдап
бақ қасымызда,
бақ қасымызда,
Қайтпағың келер
біздің қолымыздан.
біздің қолымыздан.
Сені біз жар
етпейміз, бауыр еттік,
етпейміз, бауыр еттік,
Достықпен жүрек
еріп тәуір еттік:
еріп тәуір еттік:
Түбінде сен тұра
алмас болсаң мұнда,
алмас болсаң мұнда,
Еліңе жеткізуге
біз де жеттік.
біз де жеттік.
Құп болады десті
де, серт байласты,
де, серт байласты,
Қатты-қатты
айтысып уағдаласты.
айтысып уағдаласты.
Көңілінде қара
жоқ, ақ ниетпен
жоқ, ақ ниетпен
Тым жақын дос
болуға ыңғайласты.
болуға ыңғайласты.
Күн жаңғырып,
бойына қуат енген.
бойына қуат енген.
Алтынды үйдің
ішінде еркеленген.
ішінде еркеленген.
- Жан-жағын қалай
сайран қылсаң еркің,
сайран қылсаң еркің,
Жалғыз-ақ бір
есікке кірме, - деген.
есікке кірме, - деген.
Екі қыз кетіп бір
күн, қалды Әзім,
күн, қалды Әзім,
Салған жоқ қыздар
оның көңліне ажым.
оның көңліне ажым.
Тал түсте
бағанағы кірме деген
бағанағы кірме деген
Есікке кіріп
кетті - бар ма лажың?
кетті - бар ма лажың?
Кірсе, ар жағы
дөңгелек қалың ағаш,
дөңгелек қалың ағаш,
Ішінде бір қауыз
бар ернеуі тас.
бар ернеуі тас.
Бұлбұл сайрап,
миуасы салбырап тұр,
миуасы салбырап тұр,
Салтанатын
түгендей айтып болмас.
түгендей айтып болмас.
Тас ернеуі -
меруерт, ол көрінген,
меруерт, ол көрінген,
Кеткісі келмес
жанның мұны көрген.
жанның мұны көрген.
Ер Әзім тамашалап
қарап тұрса,
қарап тұрса,
Бір түрлі
таңғажайып құстар келген.
таңғажайып құстар келген.
(Аяғы бітпей
қалған)
қалған)
- 92 просмотра