Бұл әңгіме 1722
жылы біздің Орта жүз қазағы Сырдария бойында жүргенде болған анық іс. Біздің
қазақ қалмақтан жеңіліп, «Ақтабан шұбырынды» болғаннан бір-ақ жыл бұрын.
Қалқаман-Мамырдың ісіне ескі қазақтар теріс көзімен қараса да, осы күнгі
көңілінің көзі ашықтар жазасыз екенін біліп, дұға қылса керек. Өлгенді
тірілтпесем де, өшкенді жандырғандай болсын деп, биыл жүз тоқсан жыл болып,
ұмытылған істі алдыңызға қойдым. Бұл әңгіме ақсақал аузынан да қалып бара
жатыр. Сол асықтардың өзі кетсе де, ізі жоғалмасын дедім - біздің де ізіміз
жоғалатынын ойлап.
жылы біздің Орта жүз қазағы Сырдария бойында жүргенде болған анық іс. Біздің
қазақ қалмақтан жеңіліп, «Ақтабан шұбырынды» болғаннан бір-ақ жыл бұрын.
Қалқаман-Мамырдың ісіне ескі қазақтар теріс көзімен қараса да, осы күнгі
көңілінің көзі ашықтар жазасыз екенін біліп, дұға қылса керек. Өлгенді
тірілтпесем де, өшкенді жандырғандай болсын деп, биыл жүз тоқсан жыл болып,
ұмытылған істі алдыңызға қойдым. Бұл әңгіме ақсақал аузынан да қалып бара
жатыр. Сол асықтардың өзі кетсе де, ізі жоғалмасын дедім - біздің де ізіміз
жоғалатынын ойлап.
Өткен іс - ойға
күңгірт, көзге танық,
күңгірт, көзге танық,
Көрмесе де,
білгенге бәрі қанық.
білгенге бәрі қанық.
Мың жеті жүз
жиырма екінші жыл
жиырма екінші жыл
Қазақтың Сыр
бойында жүргені анық.
бойында жүргені анық.
Әнет бабаң -
Арғынның ел ағасы,
Арғынның ел ағасы,
Әрі би, әрі
молла, ғұламасы.
молла, ғұламасы.
Орта жүзге үлгі
айтқан әділ екен,
айтқан әділ екен,
Сол кезде тоқсан
беске келген жасы.
беске келген жасы.
Кішік деген -
бабаңның өз атасы,
бабаңның өз атасы,
Мәмбетей - ол
Кішіктің бір ағасы.
Кішіктің бір ағасы.
Мәмбетсопы, Кішіктің
шешесі бір,
шешесі бір,
Қатаған Тұрсын
ханның ханышасы.
ханның ханышасы.
Біздің жетінші
атамыз Әйтек деген
атамыз Әйтек деген
Бабаңның бір
туысқан інісі екен.
туысқан інісі екен.
Әйтектің
бәйбішеден жалғызы - Олжай,
бәйбішеден жалғызы - Олжай,
Тоқалынан -
Байбөрі Қалқаманмен.
Байбөрі Қалқаманмен.
«Бәкең» деп атап
кеткен Байбөріні,
кеткен Байбөріні,
Бұл сөзім ертек
емес, сөздің шыны.
емес, сөздің шыны.
Бір қыз үшін
Қалқаман елден кеткен
Қалқаман елден кеткен
Соның жайын
айтайын тыңда, міні:
айтайын тыңда, міні:
Мәмбетей өсіп,
өнді бара-бара,
өнді бара-бара,
Сол таптан бір
бай шықты жеке-дара.
бай шықты жеке-дара.
Сол байдың он бес
жасар қызы Мамыр
жасар қызы Мамыр
Әрі сұлу, әрі
есті, еркекшора .
есті, еркекшора .
Онан басқа бала
жоқ әлгі байда,
жоқ әлгі байда,
Оны қыз деп еш
адам айту қайда.
адам айту қайда.
Байдың көңілі
жабырқап қала ма деп,
жабырқап қала ма деп,
Жұрт жүрді құда
болам дей алмай да.
болам дей алмай да.
Қалқаман қыз
айттырмай жүреді екен,
айттырмай жүреді екен,
Мамырды жас
күнінен біледі екен.
күнінен біледі екен.
Асықтығын айта
алмай іштен жанып,
алмай іштен жанып,
«Құрбымыз» деп
құр ойнап-күледі екен.
құр ойнап-күледі екен.
Мамыр жылқы
бағады күндіз барып,
бағады күндіз барып,
Тымақ киіп,
қолына құрық алып.
қолына құрық алып.
Қалқаман
Мамырменен малда жүріп,
Мамырменен малда жүріп,
Біраз сөз
сөйлесіпті, кез боп қалып.
сөйлесіпті, кез боп қалып.
Жігіт сонда қызға
өзін сүйдірмекке,
өзін сүйдірмекке,
Асық болса оны да
күйдірмекке,
күйдірмекке,
Жұмбақ мысал
сықылды бір сөз айтты,
сықылды бір сөз айтты,
Көңіліндегі
мақсұтын түйдірмекке:
мақсұтын түйдірмекке:
- Ей, Мамыр,
адамды Алла жаратыпты,
адамды Алла жаратыпты,
Хауа Ананы адамға
қаратыпты.
қаратыпты.
Бірін еркек,
біреуін әйел қылып,
біреуін әйел қылып,
Екеуінен көп
жанды таратыпты.
жанды таратыпты.
Құдай неге
қылмаған адамды тақ,
қылмаған адамды тақ,
Балаларын өзінен
өстіріп-ақ.
өстіріп-ақ.
Хауа Ананы
жаратуда мақсұты не?
жаратуда мақсұты не?
Сол арасын білуге
ақылым шақ.
ақылым шақ.
- Ей, Қалқаман,
тегі жоқ құдай жалғыз,
тегі жоқ құдай жалғыз,
Мұқтаж емес
жолдасқа, тіпті армансыз.
жолдасқа, тіпті армансыз.
Адамзатқа
көмексіз, махаббатсыз
көмексіз, махаббатсыз
Өмір қызық
дегенді естен қалғыз.
дегенді естен қалғыз.
Жоқ болса
махаббатты бір сүйгенің,
махаббатты бір сүйгенің,
Ойлашы, керегі не
дүниенің.
дүниенің.
«Сүйсін, жолдас
болсын» деп жаратты Алла,
болсын» деп жаратты Алла,
Бұл туралы
білгенім осы менің.
білгенім осы менің.
- Тауып айттың,
Мамыржан, ұқтым жайын,
Мамыржан, ұқтым жайын,
Сүйтсе-дағы тағы
бір сөзім дайын.
бір сөзім дайын.
Махаббатты жарым
жоқ, жәрдемшім жоқ,
жоқ, жәрдемшім жоқ,
Өлейін бе,
қайтейін, кімге айтайын?
қайтейін, кімге айтайын?
Қалқаманның
мақсатын Мамыр білді,
мақсатын Мамыр білді,
Аз ойланып,
үндемей сабыр қылды.
үндемей сабыр қылды.
Жылы жүрек өзіне
жар тапқандай,
жар тапқандай,
Тыншымады,
тулады, жүз құбылды.
тулады, жүз құбылды.
Қызарды, бір
ағарды байдың қызы,
ағарды байдың қызы,
Бетке шықпай тұра
ма жүрек ізі?
ма жүрек ізі?
Іші ыстық, сыртқы
дене суық тартып,
дене суық тартып,
Салқын термен
мөлдіреп нұрлы жүзі.
мөлдіреп нұрлы жүзі.
Аздан соң Мамыр
айтты: - Ей, Қалқаман,
айтты: - Ей, Қалқаман,
Байқадым сөз аяғы
бізге таман.
бізге таман.
Қазір жауап
берерлік уақытым емес,
берерлік уақытым емес,
Сүйтсе де үміт
үзіп өлмек жаман...
үзіп өлмек жаман...
Соны айтып
амандасып Мамыр кетті,
амандасып Мамыр кетті,
Күн сайын
Қалқаманнан сабыр кетті.
Қалқаманнан сабыр кетті.
«Мамыр бүгін
қыздарша киінді» деп,
қыздарша киінді» деп,
Қалқаманға бір
күні хабар жетті.
күні хабар жетті.
Қуанды атқан оғым
тиді ме деп,
тиді ме деп,
Мен үшін қыз
киімін киді ме деп.
киімін киді ме деп.
Қауіп шіркін тағы
да ойлатады,
да ойлатады,
Менен басқа
біреуді сүйді ме деп?
біреуді сүйді ме деп?
Ол кезде жерге
талас қазақ, қалмақ,
талас қазақ, қалмақ,
Атысып, ауыл
шауып, жылқыны алмақ.
шауып, жылқыны алмақ.
Бір соғыста
қалмақты қазақ жеңіп,
қалмақты қазақ жеңіп,
Тобықтының бәрі
де тойға бармақ.
де тойға бармақ.
Той қылған Орта
жүзде Сәмеке хан,
жүзде Сәмеке хан,
Жиылды той болған
соң бірталай жан.
соң бірталай жан.
Бай-бәйбіше,
үлкендер сонда кетіп,
үлкендер сонда кетіп,
Жас жігіт,
қыз-келіншек үйде қалған.
қыз-келіншек үйде қалған.
Қазақта бастан
деген бір ырым бар,
деген бір ырым бар,
Мал сойып, жастар
ойнап, бір жиылар.
ойнап, бір жиылар.
Қалқаман: «Бастан
қыл», - деп қызға келді,
қыл», - деп қызға келді,
Азар болса бір
тоқты шығын шығар».
тоқты шығын шығар».
Сойғызды Мамыр
сонда тоқтыны әкеп,
сонда тоқтыны әкеп,
Ойнады
қыз-бозбала етінен жеп.
қыз-бозбала етінен жеп.
Оңашада Қалқаман
Мамыр қызға
Мамыр қызға
Ымдады «бір
жауабың болмай ма?» деп.
жауабың болмай ма?» деп.
Айтса да қыздан
жауап үміт етіп,
жауап үміт етіп,
Есітпеген кісі
боп қалды кетіп.
боп қалды кетіп.
Сүйтсе де сондағы
айтқан сөзі мынау,
айтқан сөзі мынау,
Еш адамға елеусіз
өлеңдетіп:
өлеңдетіп:
-Ауылымның
күнбатысы қалың қамыс,
күнбатысы қалың қамыс,
Бүрсігүннен арғы
күн болады алыс.
күн болады алыс.
Жас кісіде бар
болса жігер-намыс,
болса жігер-намыс,
Болып кетіп
жүрмесін жатпен таныс.
жүрмесін жатпен таныс.
Солайша жауап
берді Қалқаманға,
берді Қалқаманға,
Бұл сөзі
байқалмады басқа жанға.
байқалмады басқа жанға.
«Бүрсігүні
қамыстан жолықпасаң,
қамыстан жолықпасаң,
Мен саған жоқ, -
дейді ғой, - байқағанға».
дейді ғой, - байқағанға».
Қалқаман оймен
шешті қыздың сөзін,
шешті қыздың сөзін,
«Таптым» деп
шешуінің анық өзін:
шешуінің анық өзін:
Бүрсігүні күн
бата сол қамысқа
бата сол қамысқа
Келіп кірді «сол
ғой, - деп, - айтқан кезің».
ғой, - деп, - айтқан кезің».
Ел жата қыз да
келді шоқ қамысқа,
келді шоқ қамысқа,
Қалқаман айтты
сонда көзтанысқа:
сонда көзтанысқа:
Бүгін кешке
осынан жолықпасаң,
осынан жолықпасаң,
Кетемін деп неге
айттың тіпті алысқа?
айттың тіпті алысқа?
Ей, Қалқаман,
аңғалсың аңқылдаған,
аңғалсың аңқылдаған,
Біржолата келген
жоқ Мамыр саған.
жоқ Мамыр саған.
Тағдыр бізді
қоспады, айып етпе,
қоспады, айып етпе,
Ертең құда түседі
біреу маған.
біреу маған.
Кеше білдім
төбемнен ұрғандығын,
төбемнен ұрғандығын,
Құдалықтың
дап-дайын тұрғандығын.
дап-дайын тұрғандығын.
«Бүрсігүннен
кешіксең жауап жоқ» деп,
кешіксең жауап жоқ» деп,
Сол еді сөз
ишарат қылғандығым.
ишарат қылғандығым.
Әке берсе, қыз
болмас кімге қатын,
болмас кімге қатын,
Қайтейін сенде-ақ
еді махаббатым?
еді махаббатым?
Еркекше киімімнен
ұялам деп,
ұялам деп,
Уақыт өтті, сол
болды қатты оғатым.
болды қатты оғатым.
Алдыңа кешу сұрай
келіп тұрмын,
келіп тұрмын,
Көзге тірі болсам
да, өліп тұрмын,
да, өліп тұрмын,
Қалқаман, осы
саған қоштасқаным,
саған қоштасқаным,
Денемді емес,
жанымды беріп тұрмын.
жанымды беріп тұрмын.
- Ей, Мамыр, бұл
іс оңай, алдамасаң,
іс оңай, алдамасаң,
Зорлық жоқ өзің
сүйіп таңдамасаң.
сүйіп таңдамасаң.
«Ер жеткен қыз
еркімен ерге тиер» -
еркімен ерге тиер» -
Молдалардан
есіттім әлдеқашан.
есіттім әлдеқашан.
Мамыр-ау, мені
сүйсең, кетпе жатқа,
сүйсең, кетпе жатқа,
Құдайға хақ, ісім
жөн шариғатқа.
жөн шариғатқа.
Басы - бабаң,
аяғы - шала молда,
аяғы - шала молда,
Бәріне анық
оқыған жамағатқа.
оқыған жамағатқа.
Қалқаман, рас
болса айтқан сөзің,
болса айтқан сөзің,
Сен үшін келіп
тұрмын, көрді көзің.
тұрмын, көрді көзің.
Сүйген жарым,
сүйенген жаным - сенсің,
сүйенген жаным - сенсің,
Не қылсаң да біле
бер, мейлің өзің.
бер, мейлің өзің.
Олай болса,
кетейін қазір алып,
кетейін қазір алып,
Тұрсақ жазым
болармыз қапы қалып.
болармыз қапы қалып.
Азар болса мал
алар, адам алмас,
алар, адам алмас,
Тобықтыны жиярмын
бара салып.
бара салып.
Қыз алған жоқ
жақыннан Тобықты әзір,
жақыннан Тобықты әзір,
Өлтірем деп
жүрмесін бізді қазір.
жүрмесін бізді қазір.
Өзімді аяп тұрғам
жоқ, сізді аяймын,
жоқ, сізді аяймын,
Сен сау болсаң,
болар ем мен-ақ нәзір.
болар ем мен-ақ нәзір.
- Мамыр-ау, айтып
тұрсың әлденені,
тұрсың әлденені,
Шариғат қосады
екен немерені.
екен немерені.
Қайғы ойлап жаман
ырым айта берме,
ырым айта берме,
Алаңсыз сүйген
болсаң анық мені.
болсаң анық мені.
Мамыр айтты: -
Мен сенсіз тірі тұрман,
Мен сенсіз тірі тұрман,
Үш қайырдым
сөзіңді мен антұрған.
сөзіңді мен антұрған.
Бір Құдайға
сыйынып ал да жөнел,
сыйынып ал да жөнел,
Жолыңда өлсем
разымын, жаным құрбан.
разымын, жаным құрбан.
Алдандырдым мен
Сізді сөзбенен құр,
Сізді сөзбенен құр,
Тәуекел деп
Аллаға тез, жылдам жүр.
Аллаға тез, жылдам жүр.
Заман қандай
болар деп дайындап ем,
болар деп дайындап ем,
Боз жорға атым
белдеуде ерттеулі тұр.
белдеуде ерттеулі тұр.
Мінді де екі
ғашық кетіп қалды,
ғашық кетіп қалды,
Ауылға бір
сағатта жетіп барды.
сағатта жетіп барды.
«Не де болса
қылдым, - деп, - бір жұмысты»,
қылдым, - деп, - бір жұмысты»,
Бара сала Олжайға
кісі салды.
кісі салды.
Олжай барды
бабаңа түн ішінде,
бабаңа түн ішінде,
Қысылшаңдық бар
еді жүрісінде.
еді жүрісінде.
Бабаң басын
көтеріп Олжайға айтты:
көтеріп Олжайға айтты:
«Неге келдің,
асыққан жұмысың не?»
асыққан жұмысың не?»
- Қалқаман қашып
келді Мамырды алып,
келді Мамырды алып,
Қапы болдық
өзгеміз білмей қалып.
өзгеміз білмей қалып.
Алыс жерге кетсін
бе, тоқтасын ба,
бе, тоқтасын ба,
Ақыл сұрай келіп
ем сізге салып.
ем сізге салып.
Бабаң мұны есітіп
қайғы жеді:
қайғы жеді:
- Бір жаман түс
көріп ем бүгін, - деді.
көріп ем бүгін, - деді.
Бітімсіз іс кез
болып қалар ма екен,
болып қалар ма екен,
Көкенайдың мінезі
қатаң еді.
қатаң еді.
Көкенай -
Мәмбетейдің бастаушысы,
Мәмбетейдің бастаушысы,
Өзі батыр, мінезі
қатты кісі.
қатты кісі.
Сол кісінің
алдынан тараушы еді,
алдынан тараушы еді,
Бабаңнан соң бұл
елдің көп жұмысы.
елдің көп жұмысы.
Бабаң айтты: -
Кете алмас бір жас бала,
Кете алмас бір жас бала,
Тобықтыға хабар
қыл бара сала.
қыл бара сала.
Болар іс болған
шығар, малды аяма,
шығар, малды аяма,
Өзі оңдасын
ақырын хақ тағала.
ақырын хақ тағала.
Тобықты,
Қанжығалы, Бәсентиін,
Қанжығалы, Бәсентиін,
Атығай,
Қарауылмен бәрі жиын.
Қарауылмен бәрі жиын.
Бабаң хабар
айтқан соң ел жиылды,
айтқан соң ел жиылды,
Сүйтсе де сөз
аяғы болды қиын.
аяғы болды қиын.
Мәмбетей жатып
алды ырық бермей,
алды ырық бермей,
«Қалыңмал ал, біт»
деген сөзге көнбей.
деген сөзге көнбей.
«Қалқаман мен
Мамырды өлтірмесе,
Мамырды өлтірмесе,
Кетеміз, - деп, -
бабаңды тіпті көрмей».
бабаңды тіпті көрмей».
Бабаң айтты:
«Өлтірер жұмыс емес,
«Өлтірер жұмыс емес,
Таспен атып
өлтірмек бұл іс емес.
өлтірмек бұл іс емес.
Біреудің
некелісін бұзбаған соң,
некелісін бұзбаған соң,
Қанына ортақ болу
дұрыс емес».
дұрыс емес».
Көкенай тағы
көнбей жатып алды,
көнбей жатып алды,
Бітім болмай неше
күн жұрт сандалды.
күн жұрт сандалды.
«Қалқаман мен
Мамырдың дауындай» деп,
Мамырдың дауындай» деп,
Мақал болып бұл
елге сонан қалды.
елге сонан қалды.
Бітім болмай
созылды сөз аяғы,
созылды сөз аяғы,
Белгісіз кімнің
соры, кімнің бағы.
соры, кімнің бағы.
Бір күні
төркініне амандаса
төркініне амандаса
Мамыр келді,
тағдыр ғой ол баяғы.
тағдыр ғой ол баяғы.
Көкенай бітпей
жүрген сөзді ұзайтып,
жүрген сөзді ұзайтып,
Сол күні келген
екен аңнан қайтып.
екен аңнан қайтып.
«Анау бір топ
жаяу кім?» деп сұраса,
жаяу кім?» деп сұраса,
«Ол - Мамыр» деп,
бір қойшы қойған айтып.
бір қойшы қойған айтып.
Ести сала садағын
қолына алды,
қолына алды,
«Мамырдан аулақ
жүр» деп айғай салды.
жүр» деп айғай салды.
«Ұялмай
жүзіқараның жүргенін» деп,
жүзіқараның жүргенін» деп,
Аямай дәл
жүректен атып қалды.
жүректен атып қалды.
Бүкшиіп, иман
айтып, қаны қашып,
айтып, қаны қашып,
Қолтығын
қолыменен тұрды басып.
қолыменен тұрды басып.
Бейшара бір-екі
ауыз тілге келді,
ауыз тілге келді,
Өзін атқан
кісімен арыздасып:
кісімен арыздасып:
- Көкенай,
қарғамаймын, сөзіме бақ,
қарғамаймын, сөзіме бақ,
Ісім жөн, бір
құдайға көңілім хақ.
құдайға көңілім хақ.
Мойныңа менің
қаным халал болсын,
қаным халал болсын,
Болма енді
Қалқаманның қанына ортақ.
Қалқаманның қанына ортақ.
Кешікпей мен
өлемін, сен тірісің,
өлемін, сен тірісің,
Іс емес құдай
кешер қылған ісің.
кешер қылған ісің.
Өлтіртпе, тілегім
сол, Қалқаманды,
сол, Қалқаманды,
Барасың тәңір
алдына, білемісің?
алдына, білемісің?
Екі қан ауыр
болар бір өзіңе,
болар бір өзіңе,
Сүйсінбе бұл
рақымсыз мінезіңе.
рақымсыз мінезіңе.
Айырған екі
асықты оңа ма екен,
асықты оңа ма екен,
Деп тұрсың алғыс
айтар кім өзіңе?
айтар кім өзіңе?
Тілегім келді
орнына, арманым жоқ,
орнына, арманым жоқ,
Артында
Қалқаманның қалғаным жоқ.
Қалқаманның қалғаным жоқ.
Мені сен
өлтіргенмен жасармайсың,
өлтіргенмен жасармайсың,
Сүйткенмен жас
жанымды алғаның жоқ.
жанымды алғаның жоқ.
«Қалқаман, аман
бол!»-деп көзін ашты,
бол!»-деп көзін ашты,
«Алла» деп
алақанмен бетін басты.
алақанмен бетін басты.
Қоштасып
қасындағы қатындарға
қасындағы қатындарға
Опасыз бұл
жалғанға амандасты.
жалғанға амандасты.
Көкенай жиды
барып Мәмбетейді,
барып Мәмбетейді,
«Өлтірдім
тентегімді өзім» дейді.
тентегімді өзім» дейді.
Бабаңа кісі салды
дамыл бермей;
дамыл бермей;
«Ол неге
Қалқаманды өлтірмейді?!
Қалқаманды өлтірмейді?!
Жақыным қызымды
алды, ұнамаймын,
алды, ұнамаймын,
Қорлыққа тартып
алған шыдамаймын.
алған шыдамаймын.
Егер де
Қалқаманды тірі қойса,
Қалқаманды тірі қойса,
Ел болып Кішікпен
бас құрамаймын.
бас құрамаймын.
Оллаһи, біз
кетеміз, қазір ауып,
кетеміз, қазір ауып,
Менен басқа
туысқан алсын тауып».
туысқан алсын тауып».
Бұл хабар
Тобықтыға жеткеннен соң,
Тобықтыға жеткеннен соң,
Сөзінен елдің
бәрі қылды қауіп.
бәрі қылды қауіп.
Бабаң айтты: «Ел
бітпес оныменен,
бітпес оныменен,
Жүрелік
шариғаттың жолыменен.
шариғаттың жолыменен.
Бір еркек, бір
қатынның құнын алсын,
қатынның құнын алсын,
Мәмбетей разы
болсын соныменен».
болсын соныменен».
Көнбеді
Мәмбетейлер оған тағы,
Мәмбетейлер оған тағы,
«Ауамыз біз
болсақ, - деп, - қор қылмағы.
болсақ, - деп, - қор қылмағы.
Әнет бабаң әділет
қылмаған соң,
қылмаған соң,
Көз көрмеске жат
болып кеттік-дағы».
болып кеттік-дағы».
Көп берген түкке
тұрмай қалың малы,
тұрмай қалың малы,
Ем болмады
жалынып айтқан жалы.
жалынып айтқан жалы.
Тобықты осы сөзге
қақ бөлініп,
қақ бөлініп,
Болысты
Мәмбетейге Қанжығалы.
Мәмбетейге Қанжығалы.
- Ей, Баба,
тәңірге аян адал ісің,
тәңірге аян адал ісің,
Сүйтсе де ел
бүлінер бір бала үшін.
бүлінер бір бала үшін.
Болған соң қазақ
та - жау, қалмақ та - жау,
та - жау, қалмақ та - жау,
Бұл елдің обалына
қалмаймысың?
қалмаймысың?
Болсын да
Мәмбетейдің бір айтқаны,
Мәмбетейдің бір айтқаны,
«Еркек тоқты -
құрбандық» деген кәні.
құрбандық» деген кәні.
Қалқаман Тобықты
үшін жанды қиса,
үшін жанды қиса,
Кетпей ме шаһит
болып оның жаны?
болып оның жаны?
Сол сөзге
аударылды жұрттың бәрі,
аударылды жұрттың бәрі,
Не қылсын көп
наданға жалғыз кәрі.
наданға жалғыз кәрі.
«Кеселі көпке
болып жүрмегей» деп,
болып жүрмегей» деп,
Бабаңның шын
кейіген шықты зары.
кейіген шықты зары.
Салған соң өңкей
надан көптік күшке,
надан көптік күшке,
Қалыпты қайран
бабам қиын іске.
бабам қиын іске.
«Бір Алла, өзіңе
аян жүрегім» деп,
аян жүрегім» деп,
Байлапты
өлтірмекке ертең түсте.
өлтірмекке ертең түсте.
Бабаңның нұр
жүрегі болды мұздай,
жүрегі болды мұздай,
Жазасыз жасқа
ешкімнің қаны қызбай.
ешкімнің қаны қызбай.
Мысалы көз
алдында тұрған жоқ па,
алдында тұрған жоқ па,
Қойдыңдар Абайға
да не қылғызбай?
да не қылғызбай?
Аллаға Бабаң
сонда сыйыныпты,
сонда сыйыныпты,
Аққан тер нұр
жүзіне құйылыпты.
жүзіне құйылыпты.
«Қалқаман жүйрік
атпен шауып өтсін,
атпен шауып өтсін,
Көкенай сонда
атсын», - деп бұйырыпты.
атсын», - деп бұйырыпты.
Өлтірсе, оғы
тисе, өзі айтқан жол,
тисе, өзі айтқан жол,
Аман кетсе, түк
те жоқ, бітімі - сол!
те жоқ, бітімі - сол!
Мәмбетей
шуылдапты разымыз деп,
шуылдапты разымыз деп,
Осыған тамам
арғын басыпты қол.
арғын басыпты қол.
Көкенай «құлдық»
деді бұл билікке,
деді бұл билікке,
Мәмбетей шығып
тұрды бір биікке.
тұрды бір биікке.
Мінгізді
Қалқаманды алып келіп,
Қалқаманды алып келіп,
Дейтұғын «Арда
күрең» бір жүйрікке.
күрең» бір жүйрікке.
Төгілді көзден
жасы көрген жанның,
жасы көрген жанның,
«Шолағын қарай
гөр, - деп, - бұ жалғанның».
гөр, - деп, - бұ жалғанның».
Жиылған көп
қауымға қарап тұрып,
қауымға қарап тұрып,
Қоштасқан сөзі
мынау Қалқаманның:
мынау Қалқаманның:
- Ей, жұртым, мен
өлемін, сендер қалдың,
өлемін, сендер қалдың,
Орнына бауыздадың
айтқан малдың.
айтқан малдың.
Өз бауырын оққа
байлап өлтіртті деп,
байлап өлтіртті деп,
Қалдыңдар обалына
мына шалдың.
мына шалдың.
Назасы нақақ
жастың қате кетпес,
жастың қате кетпес,
Деймісің қалмақ
сені тентіретпес.
сені тентіретпес.
Мамырдан қалған
жанның керегі не,
жанның керегі не,
Ісім ақ,
қосылармын, еш нәрсе етпес.
қосылармын, еш нәрсе етпес.
Белгілі Мамырдан
соң көп жүрмесім,
соң көп жүрмесім,
Тұз-дәмін Орта
жүздің жеп жүрмесім.
жүздің жеп жүрмесім.
Жалғыз-ақ
Тобықтының дұспандары
Тобықтының дұспандары
Рахымсыз,
бауырсыз ел деп жүрмесін.
бауырсыз ел деп жүрмесін.
Қош, Баба, бата
бер!» - деп тұра келді,
бер!» - деп тұра келді,
«А, құдай, сақтай
көр...» деп бата берді.
көр...» деп бата берді.
Жөнелді күрең
атпен сырылдатып,
атпен сырылдатып,
Ажалға
көпе-көрнеу байлап белді.
көпе-көрнеу байлап белді.
Көкенай садақ
тартты дүрілдетіп,
тартты дүрілдетіп,
Қақ жарды ердің
қасын оғы жетіп.
қасын оғы жетіп.
Әйтеуір, ұлы дене
аман қалды,
аман қалды,
Оң жақта қара
санынан өтіп кетіп.
санынан өтіп кетіп.
Атының жалын
құшып жүріп кетті,
құшып жүріп кетті,
Басына бір
төбенің барып жетті.
төбенің барып жетті.
Бір жеңін
көйлегінің жыртып алып,
көйлегінің жыртып алып,
Аузына жарасының
таңу етті.
таңу етті.
Ат қойды «а,
құдайлап» көп бозбала,
құдайлап» көп бозбала,
«Ажалдан қақты
ғой, - деп, - хақ тағала».
ғой, - деп, - хақ тағала».
«Той қылып, ат
шаптырып ойнаймыз» деп,
шаптырып ойнаймыз» деп,
Жабылды «үйге
жүр, - деп, - бара сала».
жүр, - деп, - бара сала».
Қалқаман айтты:
«Тоқта, құрбыларым,
«Тоқта, құрбыларым,
Жоққа есеп осы
күнде менің барым.
күнде менің барым.
Аямай елім оққа
байлаған соң,
байлаған соң,
Кетер ме
өлгенімше ойдан зарым.
өлгенімше ойдан зарым.
Ел қылып
Тобықтыны тұра алмаймын,
Тобықтыны тұра алмаймын,
Ешкіммен
ойнап-күліп жүре алмаймын.
ойнап-күліп жүре алмаймын.
Өлерде аямады,
қайда аяйды,
қайда аяйды,
Сендерге енді
мойын бұра алмаймын».
мойын бұра алмаймын».
Соны айтып қамшы
басты күрең атқа,
басты күрең атқа,
Қуса да
жеткізбепті жамағатқа.
жеткізбепті жамағатқа.
Ұлы жүз Еділбайда
нағашысы,
нағашысы,
Жөнелді соған
қарай - Бұхар жаққа.
қарай - Бұхар жаққа.
Қалқаман сол
кеткеннен кетіп қалды,
кеткеннен кетіп қалды,
Халқына Әнет
бабаң хабар салды.
бабаң хабар салды.
Жаз шыға
«Қалқаманды іздейміз» деп,
«Қалқаманды іздейміз» деп,
Тобықты ат
жаратып дайындалды.
жаратып дайындалды.
Мың жеті жүз
жиырма үшінші жыл,
жиырма үшінші жыл,
Қазақ, қалмақ
атысқан, мұны да біл.
атысқан, мұны да біл.
Қалмақтың
бастаушысы - Суан Раптан,
бастаушысы - Суан Раптан,
Өзі батыр,
соғысқа тым айлашыл.
соғысқа тым айлашыл.
Шеп құрып
соғысыпты қазақ, қалмақ,
соғысыпты қазақ, қалмақ,
Қорқаққа оңай
емес шепке бармақ.
емес шепке бармақ.
Бабаңның бес
баласы садаққа ұшып,
баласы садаққа ұшып,
Бұл соғыста
қазаққа түсті салмақ.
қазаққа түсті салмақ.
Қазақты ол ұрыста
қалмақ алды,
қалмақ алды,
Үш есенің екеуін
қырып салды.
қырып салды.
Жеңілген соң тұра
алмай Сыр бойында,
алмай Сыр бойында,
Арқаға қазақ ауып
кетіп қалды.
кетіп қалды.
Осы жол - бар
қазаққа белгілі жол,
қазаққа белгілі жол,
«Ақтабан
шұбырынды» дегенің сол.
шұбырынды» дегенің сол.
Жаяу жүріп табаны
аппақ болып,
аппақ болып,
Қорлық көріп
қазақтың шұбырғаны ол.
қазақтың шұбырғаны ол.
Сол себептен
Қалқаман қалды ізделмей,
Қалқаман қалды ізделмей,
«Іздемейін» деген
жоқ, шама келмей.
жоқ, шама келмей.
Ол түгіл Әнет
бабаң көшке ере алмай,
бабаң көшке ере алмай,
Тірідей дөң
басында қалған өлмей.
басында қалған өлмей.
Тұқым бар
Қалқаманнан осы күнде,
Қалқаманнан осы күнде,
Шын болса, Ұлы
жүздің жүр ішінде.
жүздің жүр ішінде.
Өздері Еділбаймыз
десе керек,
десе керек,
Білмейді
кейінгісі бізді мүлде.
кейінгісі бізді мүлде.
Бар болса
Қалқаманның нәсілдері,
Қалқаманның нәсілдері,
Оқыған осы өлеңді
талапты ері.
талапты ері.
Осында кеп,
туысқан - Олжай, Бәкең,
туысқан - Олжай, Бәкең,
Семейпалат облысы
- тұрған жері.
- тұрған жері.
Хан Шыңғыс деген
тауда тұрмыз біз де,
тауда тұрмыз біз де,
Егер де
іздесеңдер, сонан ізде.
іздесеңдер, сонан ізде.
Тобықтыда
Құнанбай қажы десе,
Құнанбай қажы десе,
Басты кісі біледі
Орта жүзде.
Орта жүзде.
- 189 просмотров