Бірінші бөлім
Тығырық
Өткен өмір ку соқпақ,
Қыдырады талайды.
Абай.
- Біссіміллә!
Көптен бері қару ұстамай балғын тартқан салалы саусақтар ақ шарңат қалтадан ақ жаймаға саудырап төгілген қырық бір құмалақты, қырык, бір жиде тасын, әуелі үшке бөлді.
Сол жақтағы шоғырды төрт-төрттен санап, артылып қалған бір құмалақты сәл жоғарыраққа оқшау апарып тікті. Ортадағы шоғырды санап, артылып қалған бір құмалақты әуелгі біреудің оң жақ қатарына әкеп шаншыды. Үшінші шоғырды да әлгіндей қып санап шықты, үш тас артылды. Оған оқшау тастың оң жақ қатарынан орын тиді.
Қалған құмалақтарды араластырып жіберіп қайта тартты. Бұл жолы сол жаққа - екі, ортаға - екі, оң қанатқа төрт құмалақ шықты. Олар алдыңғы қатардың астыңғы жағынан екінші қатар құрады. Үшінші қатарда сол жаққа бір, ортаға ортаға, оң жаңқа үш тас түсті.
Дөң маңдайдың астындағы тостағандай томаға көз шашырап жатқан жиде тастарын сұп-суық ызғарымен шағып жіберетіндей шаншыла қарайды.
Мөлт қара сақал-мұрт қыбырсыз. Бозарьщқы дүрдік еріндер бір-біріне жабысып қалғандай.
Тіп-тіке қарайтын дөңгелек жұз, сыз қабақ, ақ сұр кісінің бет алды түнған сабыр. Шығыңқы шықшыт сүйек пен шытыныңқы қабақтар ғана іште жатқан шытырман ойдан нышан байқатқандай.
Назары алдындағы ақ жаймада. Түйіліп отырды, отырды да, бір бұрышын қайырып бүркей салды. Артындағы құс жастыққа шалқалай бере жамбасына бірдеңе батқандай лезде қайта тіктелді. Алдындағы ақ жайманың бүркеуін ашып еді, қолтиді боп майлақыланып қалған жиде тастары ию-қию араласып кетіпті.
Ала шарқат қалтаның ауызы қайта байланды. Ат шаптырым ақ орданың сол жағында манадан бері үнсіз отырған сүйек басы күйеуіне келетін кең маңдай, қыр мұрын, жайнақ көз бәйбішенің ақ борық тамағына болмашы діріл жүгірді, бірақ бұлтиған етті еріндері сол булк етпеген қалпы қала берді. «Шаршадың ғой, дем алсаңшы», - дегендей орнынан бипаз көтеріліп, төрдегі ақ сұр кісінің ту сыртындағы құс жастықтың үстіне тағы бір жастық апарып қойды.
Ақ сұр кісі екі құлағы едірейіп, желкесінен төніп тұра қалған жаңа жастықты жақтырмағандай, иығынан асыра бір қарап, қабағын шытынды. Ләм-мим ауыз ашпады. Қисайған да жоқ. Сол орнында міз бақпай ұзақ отырды.
Көз алдында - әлгінде ғана ақ жайманың әр жер-әр жеріне бүрісе шоңқиған жиде тастары. «Шілдің боғындай шашырап түсті-ау!»
Ақ сұр кісі көз алдында сайрап тұра қалған жиырма бір тастан құтылмақшы болғандай сояу кірпіктерін кілгірте жұмып ойға шомды. Жиырма бір тас бәрібір тізіліп тұрып алды.
«Әттеген-ай! - деді ол ішінен. - Осындайда қасында Тайлан болар ма еді!»
Не де болса, өзі ашқан балды өзі жорымауға бел буды. Есіне екі абысынның әңгімесі түсті. Буаз әйел түс көрмейтін бе еді. Түсінде екі бөлтірік екі емшегін еміп жатпайтын ба еді. Ояна кетіп, абысынына айтса: «Ойбай, сорлы, сені қасқыр жеп қояды екен!» - демейтін бе еді: Отынға кеткен бейшараны, шынында да, қасқыр талап өлтірмейтін бе еді. Апа-сапа боп, марқұмды жерлеп қойған соң, әлгі жайды абысыны енесіне айтқанда: «Қап, жүзіқара-ай, түсті сөйтіп жаманға жорушы ма еді. Ол бейбақ егіз үл табатын еді ғой», - демеуші ме еді. Бұл күндері бұның да буаз қатыннан айырмасы қанша! Жүрегінің басы май ішкендей кілкіп жүргенде өз балын өзі жорымай-ақ қойсын. Көп болса, Тайланға ат шаптырып жорытып алар.
Көзі шаңыраққа түсіп еді - күлдіреуіштердің арасынан жылт-жылт сығалаған аспан күндегідей емес көгістеу көрінді. Шілденің де нобайлайын деп жүргені ғой.
Бәйбіше байқалар-байқалмас күрсініп қойды. Күндігінің бір жағын түріп, сыртқа құлақ тосты.
Әлдекімнің аяқ дыбысы естілді. Оң жаққа кеп тамағын кенеді.
- Хан-ием!
Бәйбіше бұрын тіл қатты.
- Кел, Мырзатай, кіре бер!
Есіктен қапсағай қара кісі көрінді. Табалдырықтан аттай сала қамшысы салаңдаған оң қолын омырауына апарып тағзым етті. Сөйтті де, бұйрық күтпестен масаты кілемнен төменірек, қошқар мүйіз қызыл ала сырмақтың шетіне кеп тізе бүкті. Сыртын ақ киізбен сырыған далбайын алып тізесіне қондырды. Орда ішіне күңірсіген күн иісі мен тер иісі мұңкіп қоя берді.
- Аманшылық па? - деді келген кісі алдымен өзі тіл қатып.
- Аманшылық. Ал хабарыңды айта бер! - деді ақсары бәйбіше.
Жолаушының есіктен кірмей жатып, мұншалық жайбарақаттана қалғанынан тап пәлендей тосын хабар әкелмегенін сезіп, төрдегі кісінің әлгінде ғана самсап түрегелген сояу кірпіктері қайтадан сұлқ түсті.
- Айта қоярлық хабар шамалы, - деді қапсағай қара, көптен бері ұстара тимей тікірейіп тұрған қылтанақ шашының арасынан жылт-жылт домалап жатқан бүрге тамшыларды жеңімен жасңап. Башқұрттар не дейді? Не деуші еді, үндемейді. Хан иығын тіктеп отырды. Жол-жөнекей соққан елдерін не дейді?
- Олардікі бір дүрлігіс. Башқұрттар өздігінен қодыраңдап жүрген жоқ, бір шапқанда бес шапқанына қарағанда қолтықтарынан дым бүркушілер бар деседі, Елші аттандырамыз деп, жатқан жыланның құйрығын өзіміз бастық. Қол қусырып мүсәпірсіп алдына барғасын, қанша дегенмен, аты әйел ғой, патша да қайдағы-жайдағы өткен-кеткенді есіне түсірген шығар. Ішкен-жегенімізді мұрынымыздан сығып алатын болар.
Енді құтырғаннан құтылған деп, орыс шебінен алыс кетпесек, іргемізге тыныштық бола қоймас. Торғайын да, Ырғызын да тастап, Ұлытау асып кетеміз дейді. Ханның сұп-сұр беті сол сұп-сұр қалпы.
- Кейбір ауылдардың жымпиып жұрты ғана жатыр. Хан қозғалғысы келмесе, қала берсін. Орыстың қабағы жылып, көсегемізді көгертеді деп қашанғы отырамыз. Қашпаған қашардың уызынан дәметіп, мықтыға арқа сүйеп, тайтаңдаған башқұрттардың талапайына төзе берер жәйіміз жоқ дейді.
- Жә, жолаушылардың хабарын айтсайшы.
Хан қабағын шытынды. Онысы: «Әңгімесін бұзбай тыныш отыр!» дегені болса керек.
Қапсағай қара мынау қабаттаса айтылған екі әмірдің қайсысын орындағаным дұрыс деп көп дағдарып жатпады.
- Олардан хабар боп жатса, өзім де айтар ем ғой. Сол баяғы қаңқу. Патша оларды елге қайтармай ұстап қапты дейді. Баяғыда қарап жүрмей, орыс шебіне кеп тиіскен ханның елшісі екенін білгесін тіріде жіберсін бе дейді.
Ханның сол жақ қабағы сәл бүлк етті де, қайтадан тып-тыныш бола қалды.
- Жұрт башқұрттардың баса-көктеп тұрғанын елшіліктен ештеңе шықпағанға жориды.
Бәйбіше мынандай әңгімені әрі қарай соза түсудің қажеті бар-жоғын біле алмай күйеуіне қарады.
Хан оны байқамағансыды. Мырзатай өз әңгімесінен өзі жалыққандай.
- Апа, қымызыңыз бар ма, қаталап келдім, - деді.
- Әй, бар, айт. Мырзатайға қымыз сапыра берсін, - деді бәйбіше сол жақ босағаға зекіре тіл қатып.
Үй сыртынан әлдекім тырп-тырп басып алыстай берді.
Мырзатай енді төрдегі кісімен шаруасы жоқтай, ақ сары бәйбішемен сөйлесіп кетті. Базар нарқын, не әкелгенін, айтқан тапсырмаларының қайсысының орындалып, қайсысын орындай алмай қайтқанын баяндап жатты.
Орнынан көтеріле бере:
- Хан-ием, жолда Тайланға қондым. Жездеңе сәлем айт деп еді. Мойыныма борыш болмасын, - деді.
- Сәламат болғай...
- Жездеңе айт, ұрыншылап келген күйеудей тұмшаланып жатып алғаны несі? Ел ұстайтын кісі, еңболмаса, анда-санда жұртқа елтең-селтең қарасын көрсетпес болар ма деді.
Ақсұр кісінің бір жақ миығы бүлк етті.
Баласын көрдің бе? Өсіп пе?
Өскенде қандай, аттың құлағында ойнайды!
Құба жонда бір жылқы, бір адам екеуден-екеу бекітіп тартып келеді. Биыл құла түзде құланнан басқа тірі мақұлық кезіксейші! Ал құлан дегенің жерге сыймайды. Ыңып жүр-ау, ыңып жүр. Жаман тұғырмен ит бүлкекке салып келе жатқан жалба тымақ Итжеместі келеке қылғандай жолын олай бір, бұлай бір кескестеп әбден жынын келтіргені. Жөңкіліп бара жатқан тағы үйірге ызасы келгенде кез алдына қазан-қазан қуырдақ, тегеш-тегеш ет елестеп кетеді. Ол үшін әуелі анау шапқылап жүрген төрт аяқтыны ұстап алып, шарта буып жығып салуы керек. Тай қазанға тақ толтырып асып-қуыруы керек. Кең даланы еркін шарлап жүрген төрт аяқтының көкірегіндегі шыбын жан қоңыр үйдің түрулі іргесінен кең дүниеге көзін сатқан екі аяқтының кеудесіне ұшып қону үшін содан басқа ештеңе қажет емес: Бірақ айдалада жалғыз жортқан Итжеместің қолынан оның бірі де келмейтін еді. Енді, міне, көз алдынан бұл-бұл ұшып, сағымға сіңіп жоғалып жатқан қазан-қазан қызыл қуырдаңтан қарадай қағылып, аузының суы құрып, соры әбден қайнап келеді.
Қарай-қарай көзі де бұлдырап кетіпті. Итеңдей-итеңдей белі де талып қапты. Ат суытып алайын деп, жусаны мен жапағы қалың көлдеу ойдың ортасындағы алда төмпектің қасына кеп тоқтады. Атын тұсап, отқа жіберді. Сосын төңірегіне қарады. Ұрының жүзіндей жымпиып жатқан кең алқап. Ойына бірдеңе түсіргендей иегін қасыды. «Қап, мынау ойға бекер тоқтаған екенмін, анау қара жалға көтеріліп кідірсемші», - деп өкінді.
Қазекеңнің ең аяғы белін босатып алу үшін де биік жер іздейтін әдеті ғой.
Сосын әлгі отырған жерінен жел жаққа қарай қырық қадам ұзап, шалқасынан түсіп жата кетсін... Кез алдына тағы да тай қазан ет пен мөлтеңдеген сірке сорпаның тұра қалғаны. Қапелімде, жер түбінен түйдек-түйдек көрінген қою шаңды да аңдай қоймапты.
Тек бір уақытта жаңа ғана жамбасының астында өз тақымындағы буырыл тұғырдай мыңқ етпей жатқан қара жердің кенет ысқырынып-пысқырынып, дүсірлеп-тасырлап тулап қоя бергені. Манадан бері қарасы жоғалғандай жым-жылас жатқан түз құстары қалбалақтап әлдеқайда ұша бастады. Итжеместің құлағына күйдей жағып жатқан тышқандардың бейқам шиқылы да тым-тырс бола қалды. Ін аузында күнге қарап «әндетіп» отырған немелер беталды құла дүзге безе жөнелді.
Итжемес не болғанын түсінбей біраз жатып еді, буырыл тұғыр ішін тартып пысқырына бергесін басын көтерді. Қара жер орынында екен. Бірақ бір дүбір құлағын жарып барады. Бурыл байтал басын жерден көтеріп алған. Соның құлағын қайшылаған жағына қарап еді - көкжиек әлемтапырақтанып кетіпті.
Әуелі найзадай тік шаншылып, бірте-бірте жан-жағына жайылып, ұлғая түскен қою шаң жақындап келеді. Жаңа ғана тұнық көлдей мөлдіреп жатқан зеңгір аспан тұяқ басты шалшықтай қоймалжытып сала берген.
Итжемес жағасын ұстады. Кәлимасын қайырды. Үш рет қайталаудың орынына отыз рет қайталаған шығар. Әйтеуір тозған кебістің жұлығындай жайын ауызы әлдене деп күбірлеумен болды.
Құдай біледі, мынау тегін шаң емес. Иә башқұрт, иә жоңғар... Қыстыкүні башқұрттың мың аттысына қоғадай жапырылып, жусап қалған қазақтың тағы қанша боздақтан, тағы қанша қылқұйрықтан айры-латынын кім білсін! Онда осы күннің өзінде пұшпақ тістелеп, зорға талшық айырып отырғаң қазақ қара судан қаймақ қарап біржола пұшайман боп қалды дей беріңіз.
Будақ шаң бұрынғыдан бетер зорая түсті. Аспан астын түп-түгел топырақ көміп кеткендей.
Мың-сан тұяқ дыңылдаған қатқылдың өзін қарш-қарш шайнап обып барады.
Пісіп, қайратына мініп тұрған қоңыр шөп кірш-кірш жаншылып жатты.
Көкжиектен жалғыз құйын боп қылаң берген шаң енді, міне, жан-жақтан ұйысып тұтаса бастады.
Тұтасқан шаңның астында жиралаңдап әлдебір алып жыландар қаптап келе жатқандай. Бір-біріне ұласып аспан асты түгел шұбарытып кеткендей. Ақыр заман боларда жер астынан шығатын жеті басты аждаһа осы шығар! Ирелеңдеп келіп қалды...
Итжемес қайда кетерін білмеді. Мидай жазықта бұтадан басқа бас сауғалар пана жоқ. Бұтасы да кісі түгілі қоян қалқалайтын қауқары жоқ итсигек пен адыраспантұғын.
Кәлиманы қайталап айта берсе, жаны жай табатындай, Итжеместің жалақ еріні жалпылдап бір тыным тапқан емес.
Қою шаң тақап қалды. Дүсір-дүсір тұяқ үні анық естілетіндей.
Жан-жағына жалтақтап тағы қарады. Енді көзі шалды - анадайдағы қырат күн батыс бетін тастаққа тіреп, көктұмсықтанып бітеді екен. Шамасы, жаңбыр жауғанда су ұстайтын не күп, не тұран болса керек. Ендеше, бұққан кісінің бөксесін көлегейлей алар бір қалқа табылса, сол арадан табылады.
Бұқпақтап салып келеді. Әлдеқайдан қиқу шықты. Есі кетіп, бойын тіктеп ап, жұлдыздай ақты. Кесірткенің басындай көк қасқа тұмсық жеткізер емес.
Уһ! Аяғы тастаққа тиді ме, қайтті?! Бірер рет, тіпті, табанына тас батқандай да болды ғой! Оған қарайтын Итжемес бар ма?..
Екі өкпесін қолына алып көк тұмсыққа жетті-ау ақыры. Міне, сұмдық! Алды - тастақ та емес, күп те емес, аран ор. Қолдан қазған ор. Бір бетін алыстан орағытып, доғаша иілтіп, тас үйіп қоршапты.
Не де болса, ойланып жатарға мұрша жоқ. Доғаша иіліп жатқан ұзынша орға қарғып кетті.
Қарғуын қарғығанмен көзі атыздай болды. Ордың түбі андыздап тұрған көп істік найза. Қазір-ақ біреуі мұның талай-талай тоқтыторымның обалына қалған құзғын құрсағын жайратып жарып түсетіндей.
Міне, қызық! Әлгі андыздаған көп істік андыздауымен тұр. Ал бұл болса, ұшпа жардың дәл түбіне домалап түсті. Жолжөнекей шынтағын тасқа соғып алғаны болмаса, тұла бойы титтей де зақым көрмепті.
Сөйтсе, оң шынтағында бір істік, сол шынтағында бір істік, дәл тұмсығының алдында және бір істік. Тек ту сыртында ғана істік көрінбейді. Бірақ, ол жақ түксиген жақпар тас қабырға. Арқасын соған тіреп, «уһ» деп бір дем алды.
Қимылдарға дәрмен жоқ. Жан-жағы жалаңдаған істік. Көзін сатып қарап бақты. Әлдекім кәдімгі нар қамысты ерінбей-жалықпай әбден кептіршті. Ерінбей-жалықпай бір жақ ұшын пышақпен сүйірлеп кесіп, істік жасапты. Оны ерінбей-жалықпай осында әкеп қондырыпты. Біреу емес, екеу емес, сан жетпестей қып самсатып тұрып қондырыпты. Тап келгеннің ішек-қарнын судай шашып, қарнап алуға әзір тұр.
Сол самсаған сансыз істіктің ортасына топ етіп домалап түссе де, тікен кіргендей зақым көрмегеніне масаттанып Итжемес отыр. «Бүйтпесем, Итжемес боламын ба!» - деп қояды ішінен.
Енді, міне, ол өзінің қалай аман қалғанына емес, осынша көп істікті ерінбей-жалықпай кім шанышты екен деп басын шайқап қояды. Бірақ, соның бәрі қандай мақсатпен істелді деген сауал ойына кіріп те шыққан жоқ.
Ерінін бір сылп еткізіп, басын мұздай жарға тіреп, шалқая кетті. Сол-ақ екен көзі қайтадан жұмылып жүре бергені. Жан-жағын тағы да тегеш-тегеш ет пен саба-саба қымыз қоршап алды. Қазан-қазан қызыл қуырдақтың күңірсік исі мұрын жарып барады.
Кенет құлағын жара ащы айқай шықты. Тәтті ұйқы жым-жылас жоғалды. Сөйтсе, манағы қою шаң төбесіне төніп тұра қапты. Аспан дегенің салақ үйдің дастарқанындай күлдібадамданып кеткен. Жан-жағы-ның бәрі бұлқан-талқан...
Итжеместің есіне манағы қашқан жерінде қалай болса солай қараусыз қалған бурыл байталы түсті. «Бейшара не ғып түр екен?» - деп ойлады.
Сол екі ортада төкпектете шыққан қою дүсір құлағын көмді де кетті.
Әлдене топ-топ түсіп жатыр.
Әлдене шар-шар шыңғырып жатыр.
Қорс-қорс... Дүрс-дүрс...
Тас төбесінен зу-зу өтіп жатқан бірдеңе...
Киіздей ұйысып тұрып алған қою шаңның арасынан батпан-батпан қара тас бүршақтай жауып тұрғандай. Бірақ, үнсіз-тілсіз меңіреу қара тас емес, құлындаған даусы құлаққа жетіп шыңғыратын жаны бар қара тас. Өкіре шыңғырып құлап жатыр, құлап жатыр.
Әлдебір көп дүсір орағыта шапқылап жүр.
Мыңдаған құлынды шыңғыртып қатар бауыздағандай әжептарқы дауыс төбе құйқасын шымырлатты.
Құлағын басып, көзін жұмып алды.
Әлдебір ащы үн мен тасыр-тұсыр басылар емес. Мұның миы зеңіп бара жатты. Не де болса жан-жағына қарамауға тырысты. Не де болса, мынау аламан-асыр басылғанша осы орынынан тырп етпеуге бел буды.
Көзді тарс жұмып ап әлі отыр, әлі отыр... Бірақ, бұл жолы көз алдына тегеш-тегеш ет пен саба-саба қымыз келмеді. Мұрынына қазан-қазан қызыл қуырдақтың күңірсіген исі келмеді. Жүрек лоблытар қан исі, тер исі келді...
Көз алды мұнарытып, миы зеңіп барады. Аспаннан бүршақтай жауып тұрған көп қара тастың біреуі бұның дәл төбесіне түсіп келе жатқандай.
Жалма-жан көзін ашып алды. Қарсы алдына, ордың жиегіне бір аттыдан соң бір атты шауып кеп, қатар түзеп қарап тұр: Бәрінің де көзі шоқтай жайнайды. Бәрінің де көзі ордың ішінде. Тістері ақсиып, бір-біріне әлдене деп тіл қатады.
Олардың қазақша сөйлеп тұрғанынан, қалмақша сөйлеп тұрғанынан, башқұртша сөйлеп тұрғанынан бұл атымен бейхабар. Құлағында - сол баяғы жапатармағай жарыса шыққан көп ащы жаңғырық.
Ор жиегінде тұрған көп аттының көздері бұл жаққа ішіп-жеп қарайды. Бастарын шайқап, таңдайларын қағады. Ыржың-ыржың күліседі.
Бұлар неге мәз-майрам? Жан-жағына қарап еді, манағы самсаған көп істікке қарналып қорқырап жатқан көп хайуанды көрді. Кейбірі жандәрмен бұлқынса, кейбірі жарық дүниеден күдерлерін біржола үзіп сұлқ қалған.
Анда қараса да - теңкиіп жатқан солар. Мұнда қараса да - теңкиіп жатқан солар. Бұл қапелімде жан-жағында жайрап жатқандардың қандай жануар екенін де аңғармапты. Сөйтсе - құлан екен. Кеше ғана жолын кескестеп құйындатып өтіп жатқан түз тағылары. Кеше ғана бұл оларға кіжіне қарап қалып еді. Енді, міне, бейшара мақұлықтарды адам аяғандай. Қайдағы бір қаудырлаған қамыс басынан ажал тауып қапы кетіп жатқандары.
Манағы құлақ жарар ащы айғайлар тыйылған. Ордың іші түгел қорқырап жатыр. Осынау жантәсілім дауыстар ор жиегінде үзеңгілерін тебініп шіреніп тұрғандарға маса шаққан құрлы көрінсе, не дейсің? Екі езулері екі құлақтарына жетіп мәз-мәйрам.
Сөйтсе, олардың нәпахасы - мына орда жайрап жатқан көп мақұлықты қалшылдата қорқытқан қара жүзді ажал екен. Сөйтсе, олардың қуанышы - мына тыныстары тарылып, жан ұшыра қорқыраған жазықсыз төрт аяқтылардың шыбын жанын шырқыратқан қаныпезер азап екен.
Әне, олар аттарынан қарғып түсіп, ор ішіне секірді. Қындарынан жалаңдаған сапыларын суырып, жан-тәсілім жатқан хайуандарды бауыздай бастады.
Шүмектей шапшыған қызыл қан қолдарын жуып жүр. Оған қарайтын ак, сапы ма... Күнге шағылысып жарқ-жұрқ етеді.
Ор жиегіне тағы да бір топ атты келді. Топ-топ аттылар жан-жақтан қаумалап қоршай бастады. Міне, мұның дәл алдына сала құлаш көк атты кеп тоқтады. Үстінде - шаншыла қарайтын ақ сұр кісі. Ор ішіне көзі түскенде қасындағылардай күлімдеп қоя берген жоқ. Қайта қаламмен сызғандай жіңішке қасы бір түрлі тұнжырап сала берді. Ызғарлы ала көзі қапелімде ор түбіндегі Итжемеске түсіп кеткендей. Өңменінен өтіп барады.
Оның тұңғиық жанарында қуаныш та, мұң да, аңтарылыс та, абыржушылық та емес, олардың бәрінен де терең, бәрінен де жұмбақ, бұрын бұл жан баласынан көрмеген бір тұңғиық тосын сыр тұнып тұр. Тіпті оның мұнымен де, мынау қан сасып жатқан мол қасап пен қарқ боп жүрген қасапшылармен де еш шаруасы жоқ, әлдеқайда, мынау дүниеде тек өзіне ғана мәлім бір тылсым нысанаға тесіле қарап тұрғандай.
Итжемес сол бір сиқырлы көзқарасқа арбалып қалғандай. Ор ішінде не болып, не қойып жатқанын да ұмытыпты. Сөйтсе, сапысын жалаңдатып, бір қасапшы бұған қарай беттеп келеді. Дәл алдына төрт аяғы көктен келіп теңкие құлаған бозғылт хайуанның басын көтерді. Тани кетті - бурыл байталы! Жануар тостағандай жанары жаутаңдап, осқырынды да, қасапшының қанды пышағына кеңірдегін тоса берді.
Оның да, мұның да көзінен жас ыршып кетті. Қасапшы шаруасын бітіріп болып, сапысын жарқылдатып, артына жалт бұрылды. Итжеместің даусы шығып кетті.
Қасапшының көзі атыздай болды. Ор жиегіндегілер де үрпиісіп қалды.
Жар түбінен жарбиып ол түрегелгенде жұрт ду күлді.
Күн ұясына қона ошақ орынындағы күлдей боп дереу көгіс тартып қоя берген көл-көсір жазықтың төбесіне ырысты үйдің ертелі-кеш оттан түспейтін күйелеш қазанының түбіндей қап-қара түн орнады. Төбеден салбырап төне түскен малақайы қою қараңғыны жасқап кері қайтарғысы келгендей салқын белде самсап от лаулады. Ана жерде де лапылдап жанып жатқан от, мына жерде де - лапылдап жанып жатқан от. От төңірегі - найзалары шошаңдаған күйек сақал еркектер. Бастарында - жалтылдаған темір дулыға, үстерінде - жалтылдаған темір сауыт, белдерінде - жалтылдаған кісе... Мына тұрыстары бір кезде төмен етек ұрғашыны ақ бақанға асылдырып, бебеулете сарнатып дүниеге келген қуыс өзек пенделерден гөрі ұста дүкенінде көрік пен төстің ортасынан шыққан темір өзек бірдеңелөрге келіңкірейді. Тіпті жандарына жақындап баруға денең түршігетіндей. Екі аяқты олардан гөрі анадайда пысқырып-түшкіріп түнгі салқынмен қомағайлана жайылып жатңан көп төрт аяқты әлдеқайда етене, әлдеқайда жақынырақ сияқты.
Итжемес кеу-кеу топқа араласа алмай бөлек тұр. Есілдерттері лапылдаған отта боп иін тіресе қалған темір киімділердің мұнымен еш шаруасы жоқ. Алда-жалда ол мынау жалба-жұлба қап-қара түннің қойынына сіңіп жоғалар болса, тап іздеп табамыз деп табандарынан таусыла қоятындай түрлері көрінбейді.
Итжемес екі ұдай... Ту сыртында туырыла қойылып келе жатқан майлақы қап-қара түн. Оған бір сүңгіп кетсең, алдың-ақ жүзді азаттық. Аяғың жетер жерге жетіп өлер еркіндік. Басыңда ноқта, тірсегінде тұсау жоқ бостандық. Жоғалған тайлақтай боса бер, боса бер...
Ал, енді тапжылмай тұра берсең, көретінің - мынау аспанмен тайталасқан алау от. Самала жарық. Жұрт ортасы. Жан-жағың тола оқты көз. Сынай қарайтын, міней қарайтын, қызықтай қарайтын, мүсіркей Қарайтын, місе тұтпай қарайтын ала көз, аш көз, жымысқы көз... Кез, көз, көз...
Итжеместей олпы-солпы адамдардың дүниедегі сухандары сүймейтін екі нәрсесінің бірі - көз де, екіншісі - сөз... Екеуі де - анау от басында.
Ол маңайға барғысы келмейді. Бірақ, кете де алмайды. Аяғы қара жерге шеге боп қадалып қалғандай. Қозғап көріп еді - табанының тап желімделіп қала қойған ештеңесі жоқ сияқты. Ендеше, неге кетпейді? Мынау қаралай көзін қарлықтырып тұрған көп қынап, көп найза, көк сауыт, көк сүңгіден неге беталды құла дүзге безе жөнелмейді? Неге? Қорқыныш па... Олай дейін десе, манағы ор жиегіндегі қасапшының қолындағы қара пышақтан басқа дәл бұған қарай тіктеле оқталған ешкім де, ештеңе де жоқ...
Ендеше неден сескенеді? Неге кетпейді? Қаймығып тұрып қашпайтыны, беттей алмай тұрып безінбейтіні несі? Оны мынау бөтен топ, бөтен ортада осынша байлап-матап жібермей тұрған сиқырдың аты не? Итжемес соны білгісі келгендей, мынау қап-қара аспанның астындағы ұлан-асыр тіршіліктің барша құпиясына бір-ақ сәтте түп-түгел қанығып алғысы келгендей, жан-жағына алақтай қарайды. Қалқан құлағы одан сайын ңалқайып, жапырақ танауы жыбыр-жыбыр етеді. Қанша дегенмен мынау тұла бойы түнған қатер қаран дүниеде Итжемес үшін қимас бірдеңе бардай. Соның өзі тап онша алыста да емес, қол созым жерде тұрғандай. Қарасын көрмесе де, бір әзәзіл иіс бойына түсіп, елітіп алып бара жатқандай. Ол не? Оған санасы жете қоятын емес. Әйтеуір бірдеңе: «Кетпе!», «Кетпе!», «Кетпе!» - деп үсті-үстіне қақылдап баққандай.
Оның құлағына осынша төніп, осынша қақсап тұрған бұл не болды екен?
Жан-жағына көз тастап еді - жалғыз тұр. Анадайдағы қаз-қатар лаулап жатқан көп оттың басындағылардың бұны көзге іле қоятын түрлері байқалмайды. Тістері ақсиып, өзара әлдене деп жапыр-жұпыр тіл қатысып мәз-мәйрам. Бірақ ешқайсысы тап бұған: «Кетпе!» деп сөз шығындай қоймағандай.
Алақтап төбеге қарады. Жер бетіндегі самсаған көп от аспандағы құжынаған көп жұлдызды да көрсетпей тастапты. Теңірегін тұтаса қоршап алған меңіреу қараңғыда бұны: «Кетпе!» - деп азғыратындай тіл де, көз де жоқтай.
Ту сыртындағы туырылған қараңғыға құлағын тесеп еді, қомағай жылқылардың үсті-үстіне пысқырғанынан, қалың ебелекті күрт-күрт отағанынан өзге дыбыс естілер емес. Олардың қиякелді екі аяқты Итжемеске: «Кетпе!» - деп жалынып-жалбарынып жатуға мұршалары жоқ секілді.
Бұл қайран қалып иығын қиқаңдатты. Тамағы құрғап бара жатқасын жұтынып қалып еді - қызыл өңеші құрғырының шиқ ете түскені. Сол-ақ екен, ішегі шұрылдап қоя берді.
Итжемес манадан бері оған: «Кетпе! Кетпе!» - деп қақылдап баққан әзәзілдің қайда бұғып отырғанына енді барып түсінді.
Танауына әлдеқайдан бір тәтті иістің келе қалғаны. Жел алып келді дейін десе, лүп еткен леп жоқ. Түтін алып келді дейін десе, лаулап жанып жатқан көп оттың ешқайсысынан асулы қазан көрінбейді. Ендеше, мынау сүйек-сүйегін балқытып бара жатқан тәтті иіс қайдан шығып жатыр? Ол анау тас төбеден етпеттеп төне түскен қою қараңғыдан шығып жатқандай. Ол мынау көкке шаншып лапылдап жанып жатқан көп оттан шығып жатқандай. Ол тіпті қара жердің дәл өзінен шығып жатқандай. Бұдан әрі шыдап тұра алмай, жасқана басып от басына жақындады.
Дүниеде не көп десе, білмейтіні кеп екен. Манағы көргені башқұрттың да, жоңғардың да қолы емес, кәдімгі қашқан құланның шаңы боп шыққаны. Қуғыншыдан үркіп жөңкіле қашқан тағы үйір жолында не тұрса да, қарамапты. Айдалада жаңғыз жайылып тұрған бурыл байталды да қақпайлап әкеп, өздерімен бірге аранға жығыпты. Енді болмағанда Итжеместің өзін де тұяқтарының астына сап тапап кететін түрлері бар екен. Байтал түгіл бас қайғы деп безе жөнелгені мұндай абырой болар ма! Кейде жүрек жұтқан батыр тәуекелінен таппайтын қайырды қорқақ үрейінен табады екен. Өкшесі күнге шағылысып зытып бермесе, Итжемеске қазір мынандай ылжырап піскен тәтті тамақ бұйырар ма еді, бұйырмас па еді...
Уылжып тұр-ау, уылжып тұр. Тісіңе тимей жатып қарыныңның сонау құрдым құрышынан барып бір-ақ шығады. Дүниеде мұндай да тәтті тамақ болады екен...
Сөйтсе Итжемес бұған дейін босқа жүріпті. Не көп, тағыны оқ шығындамай жайратып салудың жолы көп екен. Оның бірі манағы аран деген пәле көрінеді. Құландар суатқа баратын жол бойына, көлеңкесі мол қалқа-қалтарыстарға ор қазылады. Ордың өне бойына әбден дыңылдап кепкен нар қамыстың басын біздей қып өткірлеп жасаған істіктер шаншылады. Соңынан қиқу шықса болды, аяғына жалынатын аңғал үйір ажалға қайтіп өздері келіп ұрынғандарын білмей де қалады.
Ал, әлгіндей оңтайлы жер табылмағанда, құландар өретін өрістін кез келген жерінен ор қазылып, оның бір жақ қапталы тас үйіп қоршалатын көрінеді. Жарау мінген қайтармашылар қалтарыстан шыға кеп, қаннен-қаперсіз жайылып жүрген тағы үйірді қиқу салып үркітеді. Аңшылардың екінші тобы қашқан үйірмен қапталдасып шауып отырады. Қуғыншының жолын кесіп өтпесе бастары ауыратын жанықас мақұлықтар қапталдасқан жүйріктердің алдын орап өтеміз деп ерегесіп бағады. Арғы жағы белгілі: тығырыққа тірелген ақылсыз хайуандар бұлтаруды білмей аузын ашқан аран орға опыр-топыр секіріп, нарқамыс істіктерге қарналып өледі.
Бұзбай пісірген құланның шылқыған семіз етіне кеңірдектей тойған аңшылар аран жайын мұрттарынан май сорғалап отырып әңгімелейді.
Манағы аран ішінен сүйреп шығарылған қисапсыз құланның көпшілігі түйе-түйе қып ауылға артылып жіберілді. Қалғандарын қасапшы жігіттер бесін ауа осы мортығы, ебелегі көп қара жонға келген соң терілерін сыпырып, ішек-қарындарын аударып тастап, жіліктеп бұзып, әлекке түсіп жатпай-ақ шіліктің сабау бұтақтарымен қайтадан бүрген-ді. Қаз-қатар жарыстырып төрткіл шұқырлар қазылған-ды. Сол шұқырларға әлгі бүрілген құландар салынған-ды. Үстін топырақпен мықтап тұрып көмген-ді. Көмбенің бетіне тау-тау қып отын үйіліп алаулатып от жағылған-ды. Манадан бері Итжеместің көзін арбап тұрған әзәзіл оттар соларды. Ал оның бойын балбыратып, әкетіп бара жатқан әдемі иістің көктен де, оттан да емес, кәдімгі қара жердің өзінен шығып жатқандай боп көрінгені де сондықтан-ды. Лапылдаған алаудың жалыны басылды. Орнында жайнаған қызыл шоқ қалды. Ол бірте-бірте қоламтаға айналды. Қоламта бозара-бозара күлге айналды. Күлді жігіттер аулағырақ күреп тастады. Сонын өзінде оттың орны қол апартпай әртеніп тұрды. Топырақтың бетінің қызуы басыла шұңқыр аршылды. Жер астының ыстык, табы бет шарпыды. Қарулы жігіттер оған қарамастан ақ тер, көк тер боп көмбені аршып бақты. Бір уақыттарда барып буы бұрқырап көмбе де көрінді. Оны киіз қолғап киген жігіттер жер астынан суырып алып, анадай жердегі алаңқай көгалдың үстіне апарды. Бұтамен бүрген кембе жарылды. Қыныңнан сапынды суыр да таласа-тармаса жайғасып жатқан жұртпен бірге қатарласып отыра кет. Пышағы бар сүйгенін жейді, пышағы жоқ тигенін жейді. Өз буына өзі піскен семіз аңның жас еті таңдайды жұлады. Құныға түсесің. Сұғынған жұртпен бірге сен де өңмеңдеп бағасың. Қашан ішіңе ел қонғанда барып кейін шегінесің. Қай-қайдағы қысыр әңгіме сосын барып өрбиді.
Мынау опыр-топыр да бүгінгі олжаларына жау түсіргеннен бетер масаттанып бақты. Оған басқа түсінбесе де, Итжемес түсінеді.
Шыжыған шілдеде қызылсырап, тісі қышып жүрген қазақтарға мынандай қан қасап күнде-күнде тап бола бермейді. Жұрт жазда жиын мен той болмаса, алыстан бір аса қадірлі қонақ келмесе, бостан-босқа қан шығармайды. Сонда ащы іркітке арам шеміршектерінен керелеген еркектер жағы: «Шіркін, осындайда тіс шұқитын қажаң-құжаң табылмайды-ау!» - деп таңдайларын қақса, әйелдер жағының: «Терлеп-тепшіп ішетін бір тос-таған жас сорпа-ай!» - деп ауыздарының суы құриды. Дәу де болса, осы жер басып жүрген қазақтардың көпшілігін шешелері бір тостаған жас сорпа мен аяқ қаптың түбінде қыстан қалған қақпыш боршаға талғаған шығар...
Еріні тобарсып отырған ауылдар барымтаға жұмсайтын қарулы жігіттерін кейде аң қағуға жұмсайды. Қарулы қалың қол боп аттанған аңшылар еті көп тарпаңның үйірі болмаса, қарақұйрық, ақ бөкен секілді «ұсақ-түйектерге» бола қындарын қандамайды. Ондайлардың ажалы ит жүгіртіп, құс салған саятшылар мен бұта торыған қақпаншылардан келеді.
Мұндай ұлы дүрмек саятшылыққа кейде ел басы, ру басылардың өзі бастап шығатын көрінеді. Манағы Итжеместің қақ алдында көк ат мініп тұра қалған ақ сүр кісі хан дейді. Кәдімгі Әбілқайыр хан сол көрінеді.
Мұны естігенде Итжемес түйіліп қала жаздады. Ол білетін қазақта не көп - сұлтан көп, би көп, батыр кәп, - әйтеуір ел үстіндегі ұлық көп. Бұрын-соңды ондайлармен табақтас болмақ түгілі, ондай дәурен ойына кіріп көрмеген Итжемес ханның қосынан бір-ақ шыққанын білгенде қақалмағанда қайтсін! Қолындағы кәрі жілікті ауызына апара алмай біраз отырды. Тек құрсағына кіріп алған әлдебір аш тышқан: «Ау, неге кідірдің?» - дегендей, тағы да шиық ете қалғанда барып, жалма-жан апыл-құпыл асай бастады. Асаған сайын қарыны ғана емес, көңілі де тоғая түсті». Хан ордадағы қаңқасапқа тап болып жатқан қазақ көп қой дейсің бе? Ондай нәпақа да бұйыратын кісісіне ғана бұйыратын шығар. Итжемеске құдай берудей-ақ берген екен. Ол үшін бүрнағы жылы көрісе барғанда екі өркеші баладай тайлақ жетектеткен нағашыларынан, арасына жыл түспей жатып жоғалып кеткен сары тайлағынан, тайлағыңды іздеп кел деп астындағы байталын түсіп беріп, жөн сілтеп жіберген жамағайынан, содан бері тақымында салпақтап келіп, бүгін айдалада бетіне лағып жүрген есірік тағылармен бірге қанды ауыз араннан бір-ақ шыққан бурыл байталынан, жыл он екі ай бойы қоналқыға түнделетіп келгеніңде тартынбай табақтас қылған мынау ұлы түздің қарақалпағы мен қазақтарынан, жер түбінде жатып ап жеткізбей қойған башқұрттар елінен, мана ойда жоқта зәресін ұшырып тап бола кеткен қою шаңнан, соншама бір беткей боп қыңыр мінез жаратылған әрі аңқау, әрі ақылсыз түз тағыларынан, оларды осылай оп-оңай жем етудің жолын біліп алған мынау шақша бас екі аяқтылардан, шырқ айналып келгенде, осының бәрінің орайын келтіру үшін жыл жарым уақыт бойына бір хабарын шығартпай қойған тағы дасол баяғы сары тайлағы мен бірер ауылды айналып, еліне қайтып кетпей, не де болса күдерін үзбей, қазаннан ңазан сағалап, қазақты қойып башқұрт асып кете жаздаған өзінен жүз айналып, жүз рет садаға кетсе болмас па!» - деп масаттанды Итжемес. Енді міне, ду-ду топтың ортасында.
- Есімің кім?
- Итжемес.
-Кімнің баласысың?
-Салпының.
-Қай атадансың?
-Бәйімбет.
-Қай Бәйімбет?
Итжемес басын шайқайды. Дағдарып қалғандар сол екі ортада тағы бір сұрақ ойлап табады.
-Қайдан жүрсің?
-Қаратау бойынан.
-Қайда барасың?
-Башқұрттарға.
-Не іздеп келесің?
-Тайлақ жоғалтып ем.
-Қашан жоғалтып ең?
-Былтыр көктемде.
-Башқұрттарда екенін қайдан білдің?
Итжемес иығын қиқаңдатады. Отырғандар ду күледі. Олар енді оны қойып, бір-біріне сұрақ жаудырады.
-Қаратау болғанда қай арыс болғаны.
-Қаратауда қай арыс жоқ.
-Бәйімбет болғанда қай ру?
-Бәйімбет қай руда жоқ. Ол арғында да, қыпшақта да, әлімде де, бай ұлында да бар. Бұның қайсысынан екенін ит біліп пе?
-Ата сақалы аузына шыққанша руын білмейтін бұл қандай маубас?
- Сары ала таңнан тұрып ап, тірсегіңді суға кестіріп кетпен шапсаң, руың түгілі қатыныңның атын ұмытып қаларсың.
Қарқ-қарк, күлкі қайта естілді. Семіз етке шылқия тойып алған қазекең кеңк-кеңк күлгеннен басқа не біледі! Көздерінен жас аққанша күледі. Тағы да Итжеместі қажайды.
-Итеке, қандай өнеріңіз бар? Итжемес үндемейді.
-Айдалада бұта түбінде бұқпақтап жүрген қаңғыбастан қандай өнер сұрап отырсың!
Итжемес қитықтанып қалады. Қияқ мұртты бір сипап қойып күңк етеді
-Бір қазақтың қолынан келетін нәрсе біздің де қолымыздан келетін шығар.
Кеу-кеу әңгіме бір сәт тоқырайын деді. Итжемес күн қарып, жел қағып қызарып кеткен кезін бір бағжаң еткізеді де, одан әрі үндемейді.
Енді жұрт шындап көңіл қояды.
-Итекесі, сонда өнеріңіз ауызыңызда ма, қолыңызда ма?
Итжеместін қызыл көзі тағы бір бағжаң етеді.
-Аузымда.
-Ән саласыз ба?
-Жоқ.
-Билік айтасыз ба?
-Жоқ.
-Сонда ол қандай өнер болғаны?
-Анау бұтін құланды бері әпкелші.
Сөйтіп Итжемеске башқұрттардың дәмінің шамалыда бұйыра қоймас түрі бар. Ол хан орданың маңына біржола тұрақтап қалмаса нетсін! Ас пен жиынға даланың қай шонжары жүйрік жетелемей, бәске түсер палуанын, әншісін, күйшісін, мешкейін ертпей барушы еді. Ханның бұрынғы мешкейі жарты қазақ, жарты қалмақ Анапия ана жолы Хиуада бәсекеге түсем деп жүріп, өрік-мейізден ұшынып, алты ай жаз ауырып жатып, жақында дүние салған-ды. Соның орыны, дәу де болса, осы Итжемеске бұйыратын шығар.
Бұған дейін самиян сахарадағы қай ауылға да сақтана кіріп, ұрлана шығып кететін. Өйткені, анада жоқ қараймын дегенде, астына ат берген жамағайыны: «Абайла, көп ұзап кетпе... Басқа рудың шашау шыққан малын ғана емес, жанын да сіңіріп кеткісі келіп жаланып отырған қазақ аз емес», - деген. Бірақ, қай ауылға келсе де, тап бұны қолды қылғысы кеп сұқтанған ешкімді көре қоймады. Өйтіп, бұны қайбір қысы-жазы елдің шетіне, желдің өтіне қойып жылқымды қайыртам десін. Ол үшін, ең құрығанда, сойыл көтерер білек керек. Итжеместе қой түгілі тай тауысар аран құрсақтан басқа ештеңе жоқ еді. Ал, аран құрсақ пен апандай ауыз, құдайға шүкір, кез келген қазақтың өзінен де табылады. Енді, міне, кісінің бағы жанайын десе, қиын ба!
Итжемес сол түні қуанғаннан ұйықтай алмай, жыл бойы «жайрап қалғырлап» келген сары тайлағын мың қайтара айнальш-толғанумен болды.
Жаздың түнінде салқын белге тоқтаған қалың қосында таң атқанша төңбекшіп шыққан жаңғыз Итжемес қана емес-ті.
Қақ ортадағы сары ала шатырда Әбілқайыр хан қанша аунақшыса да, кірпігін айқастыра алмай-ақ қойды.
Жаздың мамыражай кеші тып-тыныш. Шатырдың төрт бұрышында телмірген төрт сақшыда да, есігінің алдындағы екі сақшыда да ләм-мим үн жоқ. Алысырақтан пырт-пырт жайылып жүрген жылқылар пысқырады. Қосын-қосындағы кеу-кеу әңгімелер де тыйылған. Аспан асты, жер үстінің бәрі оған: «Ұйықта, дем ал!» - деп тұрғандай. Бірақ, ұйқысы құрғыр зым-қайым жоғалған. Сары ала шатырдың түндігі айқара ашық-ты. Тас төбесінен жұлдызы жапырлаған түнгі аспан еміне төніп тұр. Мана көкжиекке қаракіреуке іркіле-ақ, әр жерден жасқана жылтыраған жыпылық жұлдыздар, қараңғы қоюлана түскен сайын қатары жиілеп, жарығы молайып, жарқырай түсіпті. Аспан мен жердің ара жігін көміп алған желім қараңғынын қара шулан кеудесін тесіп өтіп, сонау зәулім биіктен тылсым тұңғиыққа саулап құлаған самала нұрлар қазір-ақ дүниені көл-көсір жарыққа қарық қылатындай. Бірақ, манағы көл-көсір дүние қазір шырқ айнала тұмшаланып алған қарақұрым шошалаға айналып кеткендей. Жанарыңды қайда тастасаң да, қара күйе тік жарға - қараңғыға тіреледі. Жанарыңның бостандық алып, жарыққа талпынар жаңғыз бағыты - зеңгір аспан ғана.
Ол, міне, Әбілқайырдың көзін де әзәзілдей азғырып, жіберер емес. Быжынаған жұлдыздар бірінен-бірі өтіп жыпылық қағады. Бәрінің де бұл білмейтін бір жұмбағы бардай. Оны ел ұстаған кемеңгер ханның өзі білмейтініне масаттанып тұрғандай. Жұлдыз екеш жұлдыздар да сонау көк аспаннан орын жетпейтіндей, бірін-бірі иықтан қағьш, тірсектен шалып, тайталаса, таласа-тармаса жымыңдасатындай. Кейбіреуі аспанның қаң төріне шығып алып: «Мені көрдің бе, мені?!» - деп төсін қағып тұрғандай. Былай қарасаң, қасындағы қалған жұлдыздардан тап онша асып бара жатқан нұры да шамалы сияқты. Қайта одан гөрі самаладай маздаған талай-талай шам-шырақ шаршы төрден орын тимей тым төменге, көкжиекке қарай ойысып кетіпті. Әбілқайыр соларға қарайды да қайран қалады. Құдіреттің өзі мынау аспанды жасағанда, ондағы мынау быжынаған көп жұлдызды жаратқанда қандай жосық ұстанды екен? Пенде пақырдың ақылына салсаң, ең жарық, ең нұрлы самаланы қақ ортаға маздатып, оның төңірегіне езі тақылеттес жарық жұлдыздарды, олардан кейін одан сәл күңгірттеу жұлдыздарды, ең шетке, ең етекке ең көмескі жұлдыздарды орналастырса керек еді. Ал, аспанға қарасаң, ондай қисыныңның күлі көкке ұшады. Жарқыраған талай самала елеусіз етекте қалғанда, өлеусіреген талай сүмірейме шаршы төрге шалжия қонжиыпты. Құдды мынау жұлдыз екеш жұлдыздардың да біреуі бәйбішеден туса, екіншісі тоқалдан туғандай. Біреуі есірген ерке болғанда, екіншісі жаутаңдаған жан бағардай. Біреулері төрге шығуын шыққанмен, жан-жағына шашар жарық таба алмай мөлисе, екіншібіреулері етекте тұрып, нұрлы боп көрініп қайтем деп қымсына жыпылықтайтындай.
Жасаған ие жерді аспанға қарап жаратты ма, жоқ аспанды жерге қарап жаратты ма, әйтеуір мәңгі бақи ермек қылар ойын керектей, өзі жаратқан ұсақ пен іріні, әлсіз бен күштіні, сұңғыла мен су миды балалардың хан талапай ойнағанындай әдейі быт-шыт қып ию-қию араластырып жібергендей.
Әбілқайырдың жұлдызды аспан көрсе болды, әлденеге көкірегі шымырлап қоя береді. Жүрегінің басына запыран боп тұрып алар бір жәйттерді ойлағысы келмей, көзін тарс жұмып алады. Тіршіліктің бақшиған күндізінде де тірсегінен тістелеп тынышын алып жүрген қайдағы бір сімсік сауалдардан солай қашып құтылмақшы болады. Бірақ, оның жанын қинайтын жәйттер тым көп еді. Олардың сесі білінді-ақ, құмырсқаның илеуін жалаң аяқ басып қалған кісідей таланып шыға келесің. Бір сирағыңа жүгірген құмырсқадан жан ұшырып қашқаныңмен, жалақтаған сұмырайдың екінші балағыңды қалай қамап алғанын өзің де біле алмай қалмаушы ма ең! Жамбасқа батар жайсыз ой да тап солай. Бірінен безсең, екіншісі кес-кестеп, шаужайыңнан ала кетеді.
Енді, міне, быжынаған көп жұлдызды көргісі келмей, көзін жұмып еді, манағы аран ор елестеді. Найзадай нар қамысқа қарналып қанға батып жатқан бейшара мақұлықтар көз алдына келді.
Шіркіндердің ажал алдында жан-жақтарына жаутаңдағандары неткен аянышты еді. Төбе құйқаңды шымырлатады екен. Кең дүниеде тақым керіп емін-еркін шапқылаған аз ғана күн тіршіліктерінің қалайша бұлай төтен аяқталғанына түсіне алмай қайран қап жатқандай. Тұтқиылдан тап болған қиянаттың сыры мен себебін қиылып сенен сұрайтындай.
Кісіден тайсалмайтын Әбілқайыр сол бірте-бірте лайытып мағынасызданып бара жатқан өлмеші жанарларға қарай алмай көзін аударып әкетті. Ат үстінде тұрып мынау қоғадай жусап жатқан үйірдің айғырын іздеді. Көпке дейін таба алмады. Бір уақыттарда барып тапты-ау әйтеуір... Өзгелері тілдері салақтап, кәздері аларып қылжия құласа, ол екі көзіне қан толып, қара жерді сүзе құлапты. «Апырай, жарықтық-ай мыналарды мынау аранға өзі бастап әкелді ме екен, әлде соңынан қиқу шықса болды, құдайдың кең даласында бұлтарып кететін жер табылмайтындай, қапталдаса шабатын араншымен тайталасып, басқа-көзге қарамай өңмеңдейтін кәрі аруақтары қозып, есірік желікке берілген қалың нөпір оны да ықтырып әкеп орға жықты ма екен?» - деп ойлаған-ды. Сол-ақ екен тұла бойы түршігіп қоя берді. Атын тебініп, жұрт қызықтап тұрған қызыл қырғын ордан аулағырақ кетті. Жүйрік аңның соңына түскен жүйрік жылқының жалынан есер есірік желіктің буы күрт ыдыраған-ды. Көкірек тұсы шым ете қалған-ды.
Енді, міне, ойына тағы да соның түсуі мұң екен, кезін шайдай ашып алды.
«Тайланның ауылы осы тұстан кеп алыс бола қоймас. Әнеукүнгі Мырзатайдан айтып жібергені назы болды ма екен, табасы болды ма екен? Не де болса, оның жұмбағы ертең шешіледі. Осы саятқа да соған жолыға қайту үшін әдейі шыққан жоқ па!» - деді әлгі бір тағы үйірдің айғыры туралы жәйсіз ойды ұмытқысы кеп. Бірақ, көз алдында қызыл қырғын, қан қасап бәрібір тұрып алды...
- Бал аштырғалы келдің бе, жоқ түс жорытқалы келдің бе? - деді Тайлан оң қолында отырған сыз қабақ жылтыр қара баланың кекіліне қолын апарып.
Ол үшеуінің отырған жері шықырлаған жалаңаш шоқының басы еді.
Жылмиған кең жазықтың кейде осылай жауыр жылқының бүйіріндей қатпар-қатпар қыраттарға кеп тірелетіні бар. Сол қатпар-қатпар қыраттардың арасынан жықпыл-жықпыл сайлар қашады. Сай басы - жылымшы бұлақ та, сай табаны - оймақтай-оймақтай көгал боп келеді.
Тайланның үйі де бұлардың аңға мінетін ұшқыр керсылаң аттарының әнеугіден бері тақымдарын аямай керіп тастаған алатағанақ жылмағай үстірттің кенет күрт сынып кемерленіп бітетін күн батыс шетіндегі сондай бір жымысқы аңғардың түбіндегі жылымшы бұлақтың басында екен,
Анадайда - алақандай егістік. Бас жарып пісіп қапты. Саумал иісі аңқиды. Торғайлар маза бермей тұрса керек. О жер, бү жерде әлем-жәлем қарақшылар қылтияды. Айдаладағы жалғыз үйдің азғантай жандығы анадайда үңірейіп тұрған қара аңғарды алқымдай шыққан селеу мұрт кек шидің арасында жайылып жүр. Егістік пен бұлақ арасына қонжия қонған қара үйдің түндігі салқам келіншектің жаулығындай тым шалқалап қалыпты. Қасында басын кекшите қаңтарып суытып қойған күрең байтал тұр. Жақын жердегі кез асудан сау етіп бір топ атты көрінгенде үй алдында жатқан қара ала төбет кәук-кәук үріп атып тұрды. Иттің үргенін естіп, бір әйел етегі далаңдап үйден жүгіре шықты. Таудан түсіп келе жатқан суыт жүргіншілерді көріп, егістік жаққа қол бұлғады.
Алақандай көгіс шаршының күн батыс бетіндегі торғай қайыратын тастан үйген төмпектің басынан екі қарайған қимылдағандай болды. Ол - Тайлан мен баласы еді. Кешелі-берлі үстірт үстіндегі тағы біткен топ-топ боп құлап, күн батыс беттен ұзыннан-ұзақ ай тақырды көсіп өтіп, арғы беттегі ту Ырғыздың жыныс түбектеріне жым-жылас сіңіп жатты. Жаңа бас жарып, дән түйе бастаған уыз салманы тапап тастай ма деп, Тайлан түні бойы көз шырымын алмай, кәукілдек қара ала төбетті ертіп, айтақтаумен шықты. Түз тағыларының түні бойы тысыр-тысыр тас құлатып, үстірт үстінен безіп, жықпылға кіргеніне қарап, сонау ұлан-асыр ұлы түзде және бір ұлы сүргін көтерілмесе жарар еді деп ойлағанды. Сөйтсе, аң қуғандар екен ғой... Бірінің соңынан бірі қаздай тізіліп түсіп келе жатқан он шақты атты. Алдындағысы - кереқар қапсағай қара, одан кейінгісі шұбалған қаракөк...
Әкелі-балалы екеу мына келе жатқан бейсауат жолаушыларды сол екеуіне ңарап танып отыр. Бірақ, әліптің артын баққан кісіше, қапелімде қыбыр етіп қозғала қоймады.
Алдыңғы екі атты да бұларды таныды. Таудан түсіп тегістікке шыққасын сылаң қаракөктің үстіндегі кісі шоғырды кідіртіп, атынан түсті. Оны көріп, қалғандары да аттарынан ырғып-ырғып түсе қалды.
-Әбілқайыр! - деп күбір етті Тайлан. Баласы бетіне қарады.
Әбілқайыр тізгінін нөкерлерінің біріне ұстатып, қасына Мырзатайды ертіп анадайдан жаяу салды. Тайлан да орынынан атып тұрды. Еңкейіп баласының құлағына сыбырлады.
-Кіндік әкең келе жатыр, алдынан жүгір! Бір-біріне қарай ентелей басқан екі еркектің ақсиып тістері ғана көрінеді. Қара бала әкесіне жалтақ-жалтақ бұрылып қарап қойып, қонақтардың алдынан салды. Балалар құсап жүгіре жөнелмей, аяңдап келеді. Жете беріп состиып тұрып қалды. Ат жақты, қыр мұрын, томаға көз... «Күшік, шешесіне тартыңқырап кеткен бе, қалай?» - деп ойлады Әбілқайыр. Иіліп маңдайынан сипады.
-Тфу! Тфу! Тіл-ауызым тасқа! Үп-үлкен жігіт болыпсың ғой өзің!
Бала үндемей төмен қарады. Құлағына дейін ду қызарғанына қарағанда, мана қара жалдың басында кездескенде амандаспай кеткеніне қысылып тұрған сияқты.
Қастарына жетіп қалған Тайлан анадайдан ауызы жалпылдап сөйлеп келеді.
-Әйтеуір, танығаныңа шүкір!
-Кісі артын көріп қартаяды деген осы екен ғой. Әбілқайыр емпеңдеп қасына жете берген Тайланға құшағын жайды. Егін шетінде ебіл-себілдеу жүрген Тайлан үстінен қорынғандай сәл кідіріп барып, тұра ұмтылды. Екеуі құшақтасып амандасты. Сосын анадай жердегі жападан жалғыз қара үйге қарай беттеді.
Заманындағы алты қанат ақ орда бүгінде көш жерден құрым сасиды. Үйдің оң жағына шығып, қарап тұрған әйел қарсы жүруге қаймығып, анадайдан тізе бүгіп сәлем етті. Күйеуінің құрдасы болғанымен атасы ұлық Әбілқайырмен басқаша көрісудің ретін таба алмаса керек.
Сол екі ортада аттардың қасында қалған жігіттердің екі-үшеуі емпеңдеп жетіп қалған екен.
- Аңнан келеміз. Мынау жездемнің баласына әкелген сыралғысы, - деді Мырзатай жігіттердің қолындағы семіз қодықты дүрс еткізіп үйдің көлеңке бетіне жыққызып.
Әбілқайыр төрге озды. Әуелден де қызылды-жасыл жиһаз жиып, дәулет қуып көрмеген батырдың үйі кейінгі кезде тіпті жұтаң тартыпты. Керегенің, бау-шудың бояуы оңған. Киіздің ішінен ұсталған шымыраулы ши түйте-түйте. Төрге тастай салған қара ала текемет те аяқ асты боп әбден іріп тұр. Оң жақта тас келі мен томар келсап. Сол жақ босағада астындағы жез легенге тырс-тырс көк су тамшылатып қозы қарын сүзбе ілініпті. Үй-ішінен күңірсіген сыз исі, көң исі, өңез исі шығады.
- Сусап келген шығарсың?
Тайлан қазан-аяқтан жоғары, төрге таман ілінген сабаға жүгірді. Піскекті ала салып күс-күс төкпектете піскіледі. Әйелі байыз таба алмай, етегі даландап кіріп-шыға береді.
- Шыптаңды әзірлей бер, - деді оған Тайлан. Ханмен бірге үйге кірген Мырзатай:
- Тайлан аға, шаруаңыздан қалмаңыз, піскекті мен пісе тұрам ғой, - деді.
Тайлан сыртқа шығып, бір құлағы шүнтиған ор қасқа ісекті жетектеп табалдырықтың алдына әкелді.
- Хан-ие, мынау жаман балаңыздың өзіңізге бағыштаған сыбағасы еді, батаңызды беріңіз, - деді.
Әбілқайыр шарта жүгініп отырып қолын жайды.
- Қабыл болғай. Баламыздың ғұмыр жасын ұзақ қылғай. Мерейі асқай, несібесі тасқай. Әллауакпар! - деп бетін сипады.
Үй-ішіндегілер түгел беттерін сипасты. Ісек жетелеген Тайлан көлеңке жаққа кетті. Мырзатай да оған ілесіп бірге шықты. Үй сырты күбір-күбір. Шамасы, мал союға кірісіп кетсе керек.
Қақ төрге шаншыла жайғасқан Әбілқайыр жанына жақындай алмай, анадай жерде шоқиып отырған жылтыр қара балаға қайта-қайта қарап қояды. Баланың отырысы нығыз. Екі қолын алдына сап қақшия қалыпты. Әбілқайырдың есіне қайдағы-жайдағылар келіп отыр. Манадан бері қай арнаға түсерін білмей беталды сапырылысып жүрген көп ой енді-енді жүйе тауып келе жатқан сыңайы бар. «Апырау, осы жылтыр қараның атын кім қойып едік?» - деп ойлады хан. Жадына түспей қойды.
- Қанша дегенмен тасқа жайылған таудың малы ғой, - деді сол кезде үй сыртындағы Мырзатай. - Тұяғы жеміріліп қалыпты-ау!
«Айтпақшы, Тұяқ екен ғой», - деді қалғып бара жатқан хан ойы бір сәт серпіліп.
Жарықтық сол кезде Мәті ақсақал тірі еді-ау. Ол жолы да Әбілқайыр құлан аулап келе жатып Тайланның ауылына соққан-ды. Онда да бұлар осындай оңаша бұлақтың басында отыратын. Ол бұлақ бірақ бұл емес, сонау Қаратаудың теріскейіндегі бір жайпауыт қойнаудың аузында-тұғын. Ол жолы Әбілқайырдың қасындағы қол бұдан әлдеқайда көп-ті. Жалғыз үйлі ауылға жақындатпай алысқа иіріп қойған-ды. Бұл қасына Тайланның өзін, Бөкенбай мен Есетті ертіп жалғыз үйге беттеген-ді. Мәті анадайдан алдарынан шыққан-ды.
Қызарыңқы ала көзінің қиығындағы ұры тамшыны шынтағымен жасқай сап, құшақтай алған-ды.
-Ау, не болды? - деген Тайлан деғбірі қашып.
-Апырай, келгендерің мұнша жақсы болар ма?
-Не боп қалды?
-Келін толғатып жатыр. Не істерімді білмей түр ем.
-Айдалада жалғыз үй отырғанның...- дей беріп Әбілқайыр тілін тістей қойған.
-Ендеше не ғып тұрмыз?
Тайлан атанақтап алға түскен. Жастау жағы кейін іркіліп, бұл тұрғыластар уәделесіп қойғандай айдаладағы жапа-жалғыз ақ боз үйге қарай лап қойған.
Оң жаққа бақан құрып ап безілдеп жатқан келіншек үсті-бастары сұп-сұр боп бір топ еркек сау етіп кіріп келгенде, жүрегі ұшып кетіп, бақырып жіберді. Сол-ақ екен; шырылдап ащы іңгә шықты.
Еркектер состиып-состиып тұрып қалды. Батымды Бөкенбай бүгіліп бара жатқан әйелдің оң қолынан ұстай ап, бұған айқайлаған-ды.
- Ау, нағып тұрсыңдар... Әбілқайыр, жол сенікі. Суыр қанжарды!
Қапелімде не болып, не қойғанына түсіне алмай, абыржып қалған ханның қасына Мырзатай жетіп келген-ді. Қынындағы сапыны суырып алып, қолына ұстатып:
- Құрдасыңыздың баласының кіндігін кесіңіз деп тұр ғой. Жол сіздікі! - деген-ді.
Бұл алақтап әйелге қарады. Оның да көзі шарасынан шығып кетіпті. Ақ тер-көк тер. Мырзатай қолынан мытып ұстап еңкейте берді.
Бұл сүйтіп дүниені шулатып келген шырақ-ты.
Айдалада жалғыз үй. Жалғыз үйдің әйелі жаңа босанып отыр. Бұлар жүрейік десе, Тайлан мен Мәті жібермейді. «Мынандай ақ түйенің қарыны жарылып отырған күні қалай құр ауыз аттанасыңдар», - дейді.
Содан Бөкенбай шыдай алмады. Сыртқа жүгіре шығып, қара қолатта иірулі тұрған қалың қолға қол бұлғады. Бір-екі атты шауьш келді. Бөкенбайдың бүйрығын естіп ап кері шауып кетті. Жалаңдаған жиырма шақты жігіт тау баурайының қу бұтасын тау-тау қып үйді де тастады, он шақты жерден жер ошақ қазды. Тай қазанға анадай жерде жайылып жүрген ала биенің жабағысы асылды. Қосындағы кеп еркек лапылдатып от жағып, аранға жығып ұстап алған төрт-бес құланды бұзбай пісірді.
Айдаладағы жалғыз үйден басқа жан жуымайтын елсіз қолат тап сол күнгідей кеу-кеуді көрмеген шығар.
Бұлар сонда қонып, ертеңіне аттанды. Аттанарда жас нәрестеге ат қойылды. «Аты - Тұяқ болсын!» - дегенде кешеден бері кеңкілдеп күлумен жүрген Мәті ақсақал алақандай жанарына шып-шып толған ащы жасты жеңімен сілкіп, шарта жүгініп отырып, шашала сөйлеген.
- Енді ештеңе демеймін. Құралайын ертіп шың-құзға шығынып кеткен тағы құлжадай едім. Қарағымның соңына қара ергенін де көрдім. Енді мынау қарашүнағымның ат жалынан тартып мінгенін көрсем, арманым жоқ. Құдай дәл сол күні алса да, пейілмін, - деген.
Бұларға еріп сыртқа шыққан. Үзеңгісінен ұстап тұрып «Хан-ием, мына жаман қарадан анда-санда хабар алып тұрғайсыз. Аруағынан айналайын ата-бабаңыздың бағының өскенін бермесе де, басының өскенін бергей деп тілеймін», -деген.
Олар қош-қош айтысып шыға берген. Ол үй сыртында состиып жалғыз қалған. Дүсірлеп қалың қол қара асып кеткенше қалшиып тұрған да қойған.
Алдыңғы күні ғана балаша шуласып, мәз болып келе жатқан қалың сарбаз сілтідей тына қалыпты. Хан қасында үнсіз жортып келе жатқан игі жақсылардың көздерін бір түсініксіз кіреуке көміп алыпты. Тек мұның оң қолында келе жатқан Тайланның ғана екі бетіне қан ойнап, шабдар аттың сауырына қайта-қайта қамшы апара береді.
Одан бері де сегіз жылдың жүзі ауыпты. Ана бір жылы Тұяқ беске толғанда Мырзатайды жұмсап, арғымақ тай жетелетіп жіберген. Содан бері соғып отырғаны осы. Анадағы: «Ұрын келген күйеудей тұмшаланып жатып алғаны несі?» - дейтін әңгімесінің бір ұштығы да содан өрбіп жатыр. Манағы: «Танығаныңа шүкірінде» де мән бар.
Әбілқайыр қашан да құрдасының бопсасын үндемей жеңетін. Ол да мұньш аузынан шыққан сөзді піскектеп одан әрі қаузай бермейтін. Енді, міне, көлеңке бетте Мырзатай екеуі бұлар әкелген құлан мен жаңағы ісекті жайратып жатыр.
Сыңайы мүшелеп болып қалған сияқты. Бұл жөкірінді. Тайлан тіл қатты.
- Бірдеңе айтайын деп пе едіңіз, хан-ием?
- Ендігісін Мырзатай ұқсатады ғой. Тамақ піскенше сыртқа шығып қайтсақ қайтеді.
- Болсын, хан-ием.
Содан олар тысқа шықты. Қасына баласын ертіп Тайлан ерді. Жайлап басқан екеуі түбінен шымырлап бұлақ шығып жатқан қара аңғардың ауызындағы бұлтың төбенің басына кеп тізе бүкті.
Хан қапелімде өңгімені неден бастарын білмей айдаладағы жалғыз үйге, көлеңке мен жер ошақ арасында ерсілі-қарсылы дедектеп жүрген ебіл-себіл әйелге қарап үнсіз отырды. Тайланда да үн жоқ. Оның көзі хан соңына еріп кеп, ши арасында жайғасып жатқаы кішкене қосында. Хан жорыққа аттанғалы келсе, қалың қолын шұбыртьш жүрер еді. Аңға шыққан қалың қолынан бөлініп, шағын нөкерімен соққанына қарағанда бұнымен бірдеңе жайлы сөйлескелі келген ғой. Ақылдасатын-баталасатын баяғы қиқу қолдың алдында жүрген серке ноян емес, анау шыбыштың сақалындай шоіпаңдасқан шөкім көк балаусаны баққан жарық өкше, жалаңаш балтыр егіншімен не мәслихат құрмақшы. Шамасы, мұның - құмалақ шашып, жауырын қарайтын шайқы-бұрқылығынан дәметіп келген шығар. Кешелі-берлі арқасы құрыстап жүргізбей жүр еді. Біреу-міреу бал аштыра келеді-ау деп, таң атқалы бері, жан-жаққа көзі боталап көп қарап еді. Осыған көрінген ғой.
-Бал аштырғалы келдің бе, жоқ түс жорытқалы келдің бе? - деді Тайлан оң қолында отырған қараша баланың кекіліне танауын көме түсіп.
Хан тамағын кенеді.
-Басы бес әліп, ортада сегіз әліп, аяқта сегіз әліп, жүрегі мен босағасы жұп түсіп, қалғандары ұйыспай, шілдің құмалағындай шашырап кетсе, неге кәрінуші еді?
-Іздеген жоғың болса, хабары шыққанмен, қолыңа тиер-тимесі белгісіз. Ал, енді сапардағы жолаушыңа бағыштасаң, белдеуге ат басын тіреп келіп қалыпты, бірақ жүрегінің басында бір зіл бар ма қалай... Қуаныштан күпті ме, әлдебір күдік пе... Не де болса, келуі келіп-ақ қалды...
- һм! - деді хан.
Орынынан тұрып, жырық балақ құлын жарғақ шалбарына жабысқан шөп-шөңгені сілкіп тастап, етектегі жалғыз үйге қара бау басып жүріп кетті.
Аң-таң Тайлан баласын жетектеп артынан ерді.
Кемер шыңның кемиек аңғарының арасындағы аядай қолаттан ұшан далаға кеше шыққан бір топ салт атты сар желіспен келеді.
Топ алдында - Әбілқайыр. Ауық-ауық қолын қабағына апарып, ілгері жаққа көз тастайды. Сол баяғы боз қылшық дала. Бес қаруын түгел асынып, суыт жүрген түсі суық жолаушылардан секем алғандай сілтідей тына қалыпты. Көкжиекті көмкере сүлаған қара жалдар жалған дүниенің бар құпиясын жамбасына басьш алғандай, енді мынау аспан асты тіршіліктің бітпейтін де қоймайтындай көп күйбеңінде еш шаруасы жоқтай, теріс қарап, бүк түсіп жатып апты.
Күн екіндіге таянған. Жарық барында ел қарасына жетуге асығып келе жатқан хан қарсы алдынан күлімдеп тұрып алған күн көзін жақтырмағандай, жүзін төмен салды.
Кеше атына сергек қонған сияқты еді, бүгін бойы зіл тартып қалған ба қалай...
Мынау тағы да таусылуға таяу жаз күні көңілге жабырқаңқы ой қашырғандай. Күні кеше қымыранның бетіндей көпіршіп шыға келген желбірек көңіл арада күн етпей жатып баяғы кермек дәмін қайта тапқандай. «Әлгі Тайланның үйінде тым желпілдеңкіреп кеткен жоқпын ба осы?» - деп ойлады ол. Көптен ат ізін салмаған досының ықыласынын буы ма, жоқ балының жақсыға көрінгені ме - әйтеуір алдына шаншылтып үйіп әкелген шара табақты әй-пәйға қаратпай еңсеріп тастапты. Қасындағыларға да шеңгелін толтырып үсті-үстіне асатып бағыпты.
Сырдесте Тайланнан басқасы таңғалса, таңғалғандай екен. Алды суық сызқабақ хан бүйтіп жалбырай қалса, кім таңғалмайды? Әсіресе, бұның мінезіне қанық емес Тайланның әйелінің не ойлағанын кім білсін! Бәсе, балағын жинай алмайтын далаңбайлығы болмаса, басқа міні жоқ, дөңгелек жүз, қыр мұрын, ұлпа ерін жас әйел төрдегі мейманға тура қарамай, нұр толы үлкен кездерін бір қырын тастап, қымсына жымиып отырғаны бар еді-ау! Әкесінің оң тізесіне мініп алған кекілді бала бұдан көзін айырған емес. Тек Тайлан ғана қаққан қазықтай қадалды да қалды. Мүйіз сап қара пышақпен қолындағы жілікті айнадай қылып тазалап мүжіп бақты. Ара-арасында әйелі ұсынған зерең мен майлық-сулыққа қол жалғап қояды.
Тамақтан соң қонақтар дүр кетеріліп сыртқа шықты. Тайлан құрдасын қолтығынан демеп атына мінгізді.
Әбілқайыр ер үстінен еңкейіп қара баланың маңдайынан сипады.
-Анда-санда өстіп ат басын бұрып тұр!
-Өзің де көпшілікке керініп қойсайшы!
-Көріскенше күн жақсы!
-Сау тұр!
Анадайда аттарына мініп, бұны тосып тұрғандар тебініп-тебініп қалысты.
Саятқа мінілетін қу аяқ жылқылар қунақ желіспен жалғыз үй отырған құлама қойнаудан ұзай берді. Ұзаған сайын Әбілқайырдың көкірегін кернеп алған бусаң сезім басыла түсті. Бүк түсіп жатып алған бүкіл жалдар да, оқтын-оқтын басын қылтитып, жақындағанында жермен-жексен боп бұға қалатын монтаны төбелер де, түс қыңғасын-ақ іріген шалаптай реңінен айырылып жүре берген бозарыңқы аспан да - бәрі-бәрі: «Сабаңа түс... Тап соншалық алып ұшатындай дәнеңе жоқ», - деп тұрғандай.
Шынында да, осы балаға ұқсап, аяқ астынан лепілдей қалғаны несі? Тайлан бұған тап құлақ селт ететіндей ештеңе айтқан жоқ сияқты еді ғой! Әлде көптен тағатын сарыққан аңсарлы күннің не де болса жуықтай түскеніне, мынау жігеріңді қаралай құм қылатын екі ұдай дүдамал күйден құтылатын болғанына қуанды ма екен... Әйтеуір, неге екені белгісіз, аяқ астынан көңілі өсіп, марқайып шыға келгені. Неге өйтті? Түсінсе, не дейсің?! Тайлан осы жолаушының жүрегінің басында бір күптілік бар деді-ау. Қуаныштын күптілігі ме, уайымның күптілігі ме? Сонда... Сонда... Тағы да бұл баяғыдай ел жұрттың алдында...
Көкірегінің басы кілк еткендей болды. Өзегін удай жалаған ащы кермек алқымына тығылып тұрып алды.
Апырай, расында да, ол жолы да көңілі тап осылай алып ұшқан жоқ па еді?! Ол жолы да тап осылай жыл он екі ай екі көзі төрт болып еді ғой! Ол жолы да осы Тайланға келіп бал аштырып еді-ау...
Тайлан шілдеде сойылған семіз марқаның қалақтай жауырынын тіс тигізбей тазалап мүжіді. Сосын алақандай ала көзін айналасына бір жүгіртіп шықты. Темір ошақты, көсеуді, күлге бөксесің тығып тұрған шойын құманды сыртқа асырды. Босағадағы қазанды түйенің жабуымен тас қып қымтады. Төңірегінде беті ашық жатқан темір-терсек жоғына көзі әбден жеткен соң барып, қолындағы жауырынды: «Бісміллә!» - деп отқа тастады. Үйдің іші қоңырсып ала жөнелді. Майлы сүйек лап ете қалды. Сол бір уыс жалынға ентелей төнген Тайланның қасында көз алмай бағып Әбілқайыр отырды.
От әуелі маздап түтінсіз жанды. Майлақы қарақошқыл қалақтай жауырын ең алдымен қоңырайды, сосын қарайды, сосын бозарды, әбден жанып бола бергенде лапылдаған қызыл жалынның арасында бір сабақ жіптей боп, жіп-жіңішке қошқыл түтін көтерілгені...
Аппақ боп әбден жанып біткен сүйекке түскен болмашы сызаттарға қарап, Тайланның онсыз да қабарыңқы жүзі онан сайын тұнжырай түсті. Қалақ жауырынға қасқиып тіке түскен сызық барып-барып екі тармақтанып, бір тармағы солға бұлтарыпты.
- Жолаушыңыз жол астында. Жүрісі суыт. Бірақ қанжығасы жұтаң, қабағы салыңқы ма, қайдам...
Халық арасында «көріп келі бар тұқым» атанған әулеттен шыққан Тайланның мынау күмілжі сөзі оның баяғыдан бері кеудесіне сыймай алып ұшып жүрген лүп-лүп жүрегін керікке ұстаған кәсеудің ұшындай боп шыж еткізіп қарып алды.
Тиген жерін ойып түсердей шыжғырып алатын сол бір аяр шоқтың оның көкірегіне түскені тек сол күні ғана емес-ті. Оның, сірә, осылай тыз-тыз шымылдатпай тыныш жатқызған күні бар ма екен, сірә! Мана бұлтың тәбенің басында Тайланға балын жорытқанда сол бір ындыны ашылған жегінің басына бір сәт су құйылғандай болып еді. Енді, міне, қайтадан жыбырлай бастады.
Әлдекім екі иығына екі батпан жүк артып қойғандай, ер үстінде шөге түсті. Көз алдына Қойбағардың мысық мұрты келді. Маймен сылап қойғандай. Жылмиып тұр. «Хан-ием, - дейді күрек тісін кеститіп. - Күлбілтелейтін несі бар! Жылы мұрныңа!..».
Солай деген де, қолындағы екі жерден сойдиып екі безі керініп тұрған, еменнен ойып жасалған майсіңді қоңыр сапты аяққа бас қойған. Шүкілдеп тұрған қысырақтың қымызын басына бір-ақ көтерген. Сүзбе толы қарындай іркілдек мойыны ақ тер-көк тер боп быршып қоя берген. Шамасы, жұтқыншақ шығар, жұдырықтай бірдеңе бүлк еткендей болған. Үстібасынан бір таңсық иіс аңқып қоя бермесі бар ма? Әлі қырдың майбалақ тіршілігінің ұйпа-тұйпасына түсе қоймаған су жаңа орыс шұғасының иісі!
Қойбағардың қабағында сәлдекендей реніш болсашы, сірә. Құдды біреу оны жыл он екі ай бойына жер түбіндегі қайын жұртына ұрыншылатып жібергендей. Тұла бойы мүнтаздай. Жүріс-тұрысы шып-ширақ. Қимылдаса болды - аяғындағы құрым етігі сарнап қоя береді. Сықыр-сықыр, сықыр-сықыр... Қойбағардың құлағына сол бір жексұрын үн майдай жаға ма, жоқ бөтен елден киіп келген таңсық киімімді жұрт керсін дей ме - қойқаң-қойқаң етіп, байыз тауып отыра алмағаны. Сықыр-сықыр... Қойбағар ырғала басып сыртқа шықты. Сықыр-сықыр... Қойбағар хан ордадан ұзап барады. Сықыр-сықыр... Заржақ етік әдейі мұны мазақ ететіндей. Сол бір әзәзіл дыбыс өз елшісі Қойбағардың етігінен емес, жер түбінде сыңсыған қара орманның арасында ат шапшытып ала алмас зәулім тас қорған салғызып, малы түгел, шаруасы орынында, шаңыраққа шырт-шырт түкіріп шалқасынан түсіп шалжиып жатқан орыс патшасының бұның алақан жайып жазған ала қағазын табанына сап аямай таптаған сақтиян етігінен шығып жатқандай. Сол бір селекет дыбыс кейде мұның құлағына жапан түзде жөңкіле қашқан киіктей боп босып жүрген екі аяқты дүрмектің соңындағы ойбайшы билеушісымақтың есек дәмесіне шек-сілелері қатқан саба қарын сары ала иық шонжарлардың сылқ-сылқ күлкісіндей боп естіледі.
Жер түбіндегі сары ала иық шонжарлар не деп күлсе, о деп күлсін! Бәрінен де мұндай іргелерінің көңі қалың, көкіректері азған, сасық кеңірдек майтымақтардың әкелері базардан келгендей боп, екі езулері екі құлақтарына жетіп ыржалақтағандарын айтсайшы...
- Өмәй-ау, - деген олар. - Шіркіннің дәмесін қарай кер! Үш қазақтың екеуін теріс айналдырып, біреуін зорға иліктіріп жүріп, ормандағы орыстың арыстандай ақырған азулы патшасының аузын алмақ дәмесін кермейсің бе?!
Әйтеуір бұл қыз қойынына баратын күні ай жарық болады да тұрады. Әйтпесе, ормандағы орысқа қазақтың қай билеушісі ат шаптырып, алақан жаймап еді?! Қазақ қазақ болам деп іргесін бөлектегелі тыныш отырған күні бар ма, сірә! Шығыстан тықыр шықса - батысқа, батыстан тықыр шықса - шығысқа, күнгейден құқай көбейсе - теріскейге, теріскейден құқай көбейсе - күнгейге жөңкілген бү қауым қашан бөтенге кіріптар болмай, біреуге қол жаймай өтіп еді? Ошақтағы асулы асының буы өзінікі де, қазаны біреудікі қазақ қасқаның өйтпеске амалы қайсы? Бағы найзасының ұшында, ырысы құрығының ұшында саяқ халық өрісі тарылып, тығырыққа тірелген қай тұсында жүйріктің аяғы мен ділмардың таңдайына жалынбап еді?!
Өзгеден қайыр, бөтеннен пәтуа іздеді деп мұны тілдейді. Ноқталарын ұстатып, соңдарынан ерген қай көшбасшылары мұның істегенін істемеп еді!
Осы бір ұйтқымасы көп ұрғашы ниеттен арыла алмай-ақ қойды-ау бү жұрт! Өткенінің бәрі қыз күнінде ата-ананын көзін ала беріп көрген бармақ басты, көз қысты ләззаттарындай діңкелерін құртып бағады да, бүгінгілері беймаза күйеудің беймезгіл мекіренгеніндей сұмпайы көрінеді де тұрады. Оларға айтқызсаң, баяғы пәленшекемдердің тұсында қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған мамыра заман енді, міне, аяқ астынан зымыстанға айналып шыға келеді.
«Е, жоғалған пышақтың сабы алтын...» Әйтпесе, қазір екі жалба тымақты кездесе қалса, «аруағынан айналайын деп» қоя беретін Ақназардың өзі де баяғыда төрт тарабы түгел жағаласып шыға келгенде жан-жағында анталап тұрған, мешіт салдырып «аллалап» жатқан мұсылман елдерінің бірін көрмей, жер түбіндегі діні белек, тілі бөлек ауызы түкті сары орысқа алты ай жаз ат сабылтып елші шаптырмап па еді! Енді, міне, соны істеген Ақназарды әліге дейін ауыздарынан тастамайтын жұрт оның істегенін істеген бұны күніне сыртынан көк есекке теріс мінгізеді.
Одан бергі заманда қазақтың қалпағын алшысынан кигізді дейтін әз Тәукеңіз Күлтөбедегі қай жиыныңда қаба сақал саудагердің талайын талтаңдатып төрге шығармап па еді?! Қиын күнде керегі болады деп, патшаға жалтақтамаса, оларды Тәуке қай бір қыз беріп, қыз алысқанынан оң тізесіне отырғызды дейсің!
Басқаны былай қойып, күні кешегі Қайып екеш Қайыптың да ордасының іргесінде екі күннің бірінде көк арба тұрмаушы ма еді?! Олар елші емей, Жәдік тұқымының бәсіре мініп кетуге келіп жүрген жиендері ғой дей ме екен бұл жұрт! Соның ешқайсысына шамданбаған көнтері жұрт бұған келгенде шөлмектей ціытынап шыға келеді.
Ертең әлгі патшаға кеткендер тағы да баяғы Койбағардың айтқанын айтып келер болса, онда...
Жә!.. Не де болса, сол күн тезірек келсе екен. Алыс жолдағы жолаушылар мұның көңілінен шығып қайтсын мейлі, шықпай қайтсын мейлі, не оларды ақ патша өткендегі көп тентектерінің қарымтасы қып ұстап қалсын мейлі, әйтеуір мынау екі талай әуре сарсаң тезірек бітсе екен!
Сонда бұның басы не бүкіл қазаққа ортақ алтын тәждің астынан шығар еді, не қылша мойнынан қыл тұзақ салынып, әумесер көптің тақымында кетер еді.
Әбілқайыр ауыр ойдан серпілгісі келгендей, басын кетеріп алды. Төңірек сол бәз-баяғы қалпы. Дөңбек жалдар бұрынғысынша бүк түсіп жатыр. Алашабыр аспанның сол лайытқан қалпы. Тек төңіректен хабар тосып, екі құлағы төрт болып елеңдесіп отырған хан ауылына тезірек жеткізгілері келген соңындағы кәп аттының ғана дүсірі сергек естіледі.
Ауыл қапелімде жеткізе қоймады. Жаздың көлкөсір аспанының күнбатыс жиегі шағырмақтанып, күн еңкейгенде барып, алыстан шұбарытып ауыл көрінді. Ауыл үстінде селдір мұнар тұр. О жер, бү жерге шоқ-шоқ боп қонған үлкен ауыл қазір тұтасып кеткендей. Әбілқайыр біразға дейін орда тұрған оқшау шоғырдың желкесіндегі кермеде байлаулы тұрған бір топ атты байқай қоймады. Қарсы алдынан жарқырап тұрып алған қып-қызыл күн батыстағы қара жалдың ту сыртына жарым-жартылай жасырынғанда барып көзіне түсті - ордадан алшағырақ келім-кетімге арнап жеке тігілген екі-үш үй мен арадағы мама ағашқа он шақты ат байланыпты. Ер-тұрманы алусыз. Шамасы жақында ғана жүріп кеп тоқтаған, суытуға қойылған аттар болса керек.
Ханның көкірек тұсы лүпілдеп қоя берді. «Апырай, ә... Келіп те қалғандары ма?!» - деп ойлады. Манадан бері асығып келе жатқан аңсарлы сәттен жүрексінгендей тамағы құрғап барады. Алақанын қажап тастаған ақ боздың тізгінін болар-болмас іріккендей болды. Сол-ақ екен ентедеп келе жатқан кеп атты аяңға көшті.
Арада жарты ай өтті. Хан ауылы сол баяғы орынында. Ірге тозып барады. Бірақ, екі көзі көкжиекте болып отырған ауыл бұл орынынан жылжып көшсе, күткен қуанышынан біржола айырылып қалатындай, тырп етер емес. Киіздерінің шаңы қалыңдап, күні кешегі ақ уыз үйлер бүгінде бұлдырықтың жұмыртқасындай шұбарытып кеткен.
Ханның отырысы да сол баяғы. Арқасында қос жастық. Екі қапталында екі жастық. Оң қолындағы патсайы жастықтың астындағы шарқат қалта біраздан бері қозғалған емес.
Тайлан айтқан көңілі күпті жолаушының көкжиектен бір көрінбей-ақ қойғаны.
Өткен жолғы бұлар аңнан қайтқандағы кермеде тұратын көп атты - Орта жүзге барып келе жатқан Алдарбай екен. Былтыр мамырдың басында орыс патшасының атынан елші боп кеп С ейтқұл мен Құттымбетті Уфаға ертіп әкететін башқұрт Алдарбай. Орыстармен жағаласа-жағаласа шаршаған көкжал би ақыр аяғында патша жағынан бір-ақ шығыпты. Баяғыда Сейіттің шапқыншылығы тұсында Ноғай жолында танысқандары бар еді. Былтыр соққанда екеуі әбден іш ақтарысқан. Бұның патшаға елші жібермек ниетін о да құптаған. Шамасы, қазақ елшілігін ертіп апарып, орыс өкіметінің алдындағы өз беделін мықтап алғысы келсе керек. Сүйтіп бір кезде олжа жолында бірге тақымдасқан сойыл дос, бүгінде билік төрінде бірге отырар қамшы досқа айналған-ды.
Кешегі жүрісі де тегін емес сияқты. Орта жүздегі жылқы дауы әншейін сылтау болса керек.
Ол бұл ауылда екі-үш түнеп Уфаға аттанды. Қасына Мұхамбетжан қожаны ертіп жіберді.
Енді, міне, олар аттанып кеткелі де екі аптаның жүзі ауып барады. Талай түнді төңбекшіп өткізсе де, Алдарбайдың мына жүрісіне түсіне алмай-ақ қойды. Жолаушылардан әлі хабар жоқ дейді. Осы күнге дейін Мәскеуде жатқаньшан да, жоқ жолға шыққанынан да ештеңе білмейді. Ендеше, неге келді? Не де болса, бір гәп бар.
«Жолаушының кешіккенінен дәмет деген ғой», - деп мақалдайды. Жұбатқаны ма, жоқ әлденеге меңзеп табалағаны ма - жарғақ бет, шөлмек көз неме ішін аңғартпайды. Тамыры бадырайған ұзын мойынын табалдырықтан асыра созып, ауылдың алдыңғы жағындағы мұнарытқан көкжиекке көз тастап қояды. Ауық-ауық керме жаққа да көз жүгіртіп алады. Шамасы, «іргеңнен ат сирепті ғой!» - дегісі келгені шығар. Қас қылғанда ол жатқан үш күннің үшеуінде де жан-жақтан ешкім аяқ серіпкен жоқ. Сол неменің езін орыстар: «Ханның айтып жүргені қандай әңгіме? Ойдан шығарып жүрген бірдеңесі ме, жоқ исі қазақтың ауыз қосып пәтуаласқан әңгімесі ме? Біле кел!» - деп жұмсап жібермеді ме екен?!
Оны ойлағанда Әбілқайырдың сұп-сұр маңдайы тершіп шыға келді. Көзін жұмып отырып-ақ көп нәрсені көретін кәрі түлкі талай нәрсені аңғарған шығар-ау. Орта жүзде де тап мұны кім марапаттай қойды дейсің. Сезінің шикісі шығып қалып жүрсе, Сейітқұл мен Күттымбет те баяғы Қойбағардың кебін киді дей беріңіз!
Мізбақпай отырған Әбілқайыр құс төсектің астынан әлдекім ине сұғып алғандай қозғалақтап қалды. Сол-ақ екен, баяғыдан бері басын қатырьш келе жатқан шытырман ой қайтадан шырмап алады. Бұл осыған қашан, қайда бел буып жүр?..
О баста жоңғардан қорқьга орысқа қол жаюға іштей қарсы болғандардың бірі өзі еді ғой. «Маңдайдан жау шыққанда желкеден дос іздеп алақтау әншейін далбаса, қалың жауға қаптай қайрат қылудың орнына елді бекер елеңдеп, есек дәме етеді», - деп ойламайтын ба еді.
Оның үстіне ол кезде орыстар мен қазақтар онша сыр мінез емес-ті.
Қазақ сахарасының батысы мен терістігінде езен басы бір қамал салып қусыра қоршап келе жатқан көк жаға, қызыл жағалар қазақтың өзі түгілі суатқа барған малын қуалап маңайлатпайтын-ды. Бұрын балаусасы белден келетін көк шалғындар, шалқыған дариялар оты мен саясы мол қыртысты таулар қайдағы бір сүзіткі сүйреткен, өгізге еріп, соқа ұстап жер тілімдеген қара шекпендерге бұйырды. Жаз шықты-ақ ақ жұмыртқа үйлерді тізіп тастап, көгала жылқыны жауып жіберетін талай көл, талай өзен кезден бір-бір ұшты. Құйқалы талай өріс ендігәрі тұяқ тимей, сол кеткеннен мол кетті... Қазақ шонжарлары шыжыған құм арасындағы бірлі-жарым кетік-кемеш көне қорғандарға таласып, көрші-қолаңдармен қырқысып жатқанда, саумал көл самиян бетте тас қамалдар самсап тұра бастағанын сезбей де қалды. Жайық, Есіл, Ертіс, Тобыл бойы көрер кезге қолды боп барады. Қиқулап жылқыңды қуып кетпей, дүсірлеп кеп түндігіңді серіппей, жалғыз ат, жалғыз соқамен келіп жер тырналап жатар можантопай қара шекпендер сол үн-түнсіз қалыптары Алтайдың ну жынысына да жылыстап кіре бастады. Қазақтың ту сыртында не болып, не қойып жатқанымен шаруасы жоқ, жоңғармен екі ортадағы баяғы Есім тұсынан келе жатқан ескі дауды қоздатып әлек.
Күндері шөпектеп шөп тістелеген қоңыр шұнақ қошақанның бүйірінің бұлтиған, бұлтимағанына қараған екі арада халық өріске таласып кергілесіп жатқанда ақ патша екеуін ту сырттарынан тас қамал тұрғызып «қайда барсаңдар да - Қорқыттың көрі» қып қамап алмақшы...
Көңіліне осындай күдік ең алдымен қашқандардың бірі осы өзі емес пе еді? Әлі қарақұрым қатар түзеп қайратына міне қоймаған орыс қоныстарының шаңырағын ортасына түсірген ойран-жорықтардың талайына өзі қатыспап па еді? Сол бір жортуылдар тұсында қазақты қазақ қылды дейтін Әз Тәукенің жел жақ іргені ашық тастап, оған қам жеудің орнына Тобылға кеп тоқтаған патша әкімдеріне қайта-қайта екі етек қып елші шаптырғанына зығырданы қайнамап па еді? Ендеше, күні кеше азар да безер болған нәрсесіне бүгін өзі кеп ұрынып, оны қандай түлен түртіп жүр?! Енді, міне, оның бүкіл тіршілігі, түнде ұйқысы, күндіз күлкісі - күллі тағдыры осы жалғыз ауыз сауалға ғана тіреліп тұрған жоқ па? Жұрттың айтып жүргеніндей басына ат тебері де, бағының жанары да тек осыған, осы бір қитұрқы сауалдың жауабының арты қандай боларына ғана байланысты емес пе...
Соны ойлағанда Әбілқайырдың іші қан жылап қоя береді. Түрулі есіктен жылт-жылт сығалап, табал-дырықтан бой асырар-асырмас боп, жермен-жексен бұлдырап тұрған көкжиекке қарап телміріп ұзақ отырады. Мұнарытқан көкжиекте қылт-қылт асыр салып жүрген көп бұлдыр көк сағым емес, өткен мен кеткеннің көкейден өшпей тұрған, қапелімде, өше де қоймайтын көлең-көлең көп елесіндей. Сол бір көлең-көлең көп елесте Әбілқайырдың жадына жаңа ойда жоқта тускен тосын сауалдың да жауабы еміс-еміс бұлдырап тұрғандай. Сол бір көлкіген көк сағым көкірегінің басында май ішкендей қып кілкіп тұрған талай шерді ақтара жөнелетіндей. Сол бір көлкіген көк сағым бұның қиялын тағы да өткен мен кеткеннің көл-кесір хикаясына бастағандай. Ойына қай-қайдағылар оралып отыр.
Көз алдына сегіз қанат ақ үйдің қақ төрінде қан курең қырмызы бөстектің үстінде күрең бұйра үнді шәйін сораптап тартып отырған Мәті келеді; шынашағын шошайтып шәй құйып беріп отырған Пәтшәйім келеді; оның миығына бір сондай сүйкімді, сондай сұсты, сондай тәкаппар күлкі іліккен албыраған алқызыл еріндері мен көкірегіңді шоқ боп қаритын нәркес кездері келеді, шыны аяғыңды беріп жатып, көзінің астымен қарап қымсына күлгені келеді. Өзінің сонда ішінен қатты қысылғаны, артынан бірнеше күн бойы басы қатып көп ойланғаны келеді.
Шынында да, сол бір оқиға мұның өмірін асты-үстіне шығарып, астан-кестен төңкеріп тастағандай болып еді. Күні кеше ғана бұрыс деп жүрген талай нәрсенің аяқ астынан дұрыс боп шыққанына, дұрыс деп жүрген талай нәрсенің аяқ астынан бұрыс боп шыққанына қайран қалғандай еді.
Сөйтсе, барша бұрыс пен дұрыстың, обал мен сауаптың, қиянат пен шарапаттың, бұзық пен түзіктің, ауыр мен жеңілдің, жалған мен шындықтың, азап пен рақаттың бірден бір сарапшысы баянсыз сылдыр-сұйық уақыт қана екен ғой. Одан асқан қазы, одан асқан ақтаушы, одан асқан даттаушы, одан асқан мәмлегер, бітуажай жоқ екен ғой.
Ол да осындай шыжыған шілде күнітұғын. Ол да осындай жал-жалдың басында сапырылысып сағым жамырап жатқан бесін қезітұғын. Бесін кезі бейсау-бат жол шеккен жүргіншіге қауіп деуші еді. Өйткені, бесін кезінде күні бойғы шыжғырған ыстықтан қалңа-қадтарыс сағалап, бұғып-бұғып алған тірі мақұлықтың бәрінің орынын қайдағы бір ібіліс әзәзілдер жайлап, асыр салып ойнақтап мәре-сәре болады деуші еді. Сол мәре-сәре, мәз-мәйрам болып жатқан жын ойнақтан көзіңе неше түрлі қос көрініп, неше түрлі құбыжық, неше түрлі пәлекет елестейді деуші еді. Сағым шалған көкжиекке көп қарама, көп қарасаң - сайтан иектеп кетуі мүмкін деуші еді. Сондықтан да түздегі жолаушы күн қызғанша бір көлеңкесі мол сай-сала, саяға жетіп алып, бесін ауғанша сонда тыныға тұратын-ды.
Әбілқайыр сол күні не түлен түрткенін өзі де білмейді, ми қайнатқан ыстыққа қарамай бұлтың құланы бүлк-бүлк желдіріп тарта беріпті. Сағым жамырай бастаған бесін кезінде жағасына қалың құрақ өскен жыланшық өзенге кез болғаны. Ат суарып алайын деп тоқтай салды. Атын жерге түсіп суарғанын да білмейді, жоқ ер үстінде тұрып суарғанын да білмейді, әйтеуір ысқырып ат суарып тұрғанын біледі. Атының кенет басын судан көтеріп ап, құлағын қайшылап осқырынғанын біледі. Бұл да басын көтеріп ала қойды. Анадайда бірдеңе қалың қамысты құйын тиген үйдің туырлығындай тулатып, жапыра жарып, жақындап келеді. Бұл қалай екенін білмейді, түк еті шіміріккен жоқ. Қолын қорамсаққа соза берді. Қамыс арасының оқыс тарғылданып бара жатқанын байқады да, әлгі жер-жаһанды түгел сатырлатып келе жатқан жойқын дүлейдің маңдай тұсы, дәу де болса, осы шама-ау деп, шіреніп тұрып тартып кеп жіберді. Әлдене арс етіп жоғары шапшығандай болғасын, бүкір садақты бүгілте тағы да зу еткізді. Сұлқ тұрған сұр қамыс түгел бұлқынып, астан-кестен болды да қалды. Біраз уақыт тулап-тулап, ақыры о да басылды. «Апырау, бұл не екен?» - деп, аяғын еппен басып, жақындап барып көз тастаса - сала құлаш сары ала жолбарыс көлденеңінен түсіп сұлап жатыр. Бұл шап беріп селебесін суырып, жақындай түсті. Кенет... әлгі сұлқ жатқан сары ала жолбарыстың құрсақ тұсы бүлк ете қалды, құлағы жымиған арлан бөрі атып шығып, қалың құрақтан бірақ секіріп қара адырға қарай тұра ағызсын кеп. Бұл да атына қамшыны басып, соңынан тұра қусын кеп. Құлағын тас қып жымитып ап, төрт аяғын тағы айрылғанша құлаштай созған көк бөрі жеткізер емес. Әншейінде бойын жасырып, мойынын төмен салып, бүлк-бүлк желетін бұлтың құла мұндайда тіптен аруақтанып кетуші еді. Жұлдыздай аққан бөріге бәрібір жетпей қойман деп ол да салды. Ақырында арлан сасайын деді. Қара жонға жете бергенде жата кетіп, кері қайырылып, азу тісін ақситып, арс етіп өзіне атылғаны. Бұл да жалма-жан таралғысын ағытып, шар болат үзеңгімен қақ маңдайдан құлаштай сілтеп бір соғып өтті. Допша атылған дүлей бөрі ауыр соққыдан ашыған қамырдай ирелеңдеп созылып барып құлап түсті. Бұл тағы да қынынан селебесін суырып секіріп түсе бермекші еді. Серейіп жатқан бөрінің шабының арасынан бір қызыл түлкі атып шығып, құйрығын сүйретіп зыта жөнелгені. Әлгінде ғана күдірейіп жатқан тығыншықтай арлан аяқ астынан салаңдаған көк теріге айналып, бұта басына ілініп қала бергені. Оған айналсоқтап жатар жағдай жоқ. Құба далаға зымқайым сіңіп жоғалуға айналған қызыл түлкінің соңынан төпей жөнелді. Әккі түлкі алдырар емес. Жыра-жықпылға салып әбден ит зықысын шығарды. Сонда да соңыңан қалмай келеді. Түлкі енді түзге қашып құтыла алмасын білгесін, өлермендікке басты. Анадайда күмбіреп жалғыз тұрған ақ шаңңан үйге қарай тұра ағызды. Бұлтың құланның да аяғы әбден қызып алыпты. Тапап кетердей боп емініп жетіп барып еді, аяр мақұлық артына жалт етіп бір қарап, жалп етіп жата кеткені. Ағызып кеп дойыр қамшымен бір тартып өтті. «Әй, жаның қанша сірі болғанмен, тап осы жолы ауызыңды бақадай ашқан шығарсың», - деп жалт бұрылып, арт жағына көз тастады. Жағасын ұстады. Әлгінде ғана қызыл түлкі қылжия құлаған жерде әлі дегдіп үлгере қоймаған сиырдың бір жалпиған дәу жапасы жатыр. Бұл қайран қалып, өз көзіне өзі сенбей, жақын келіп еңкейіп еді, тырп етпей жатқан добал жапаның аяқ астынан жыбырлап қоя бергені. Қайдағы бір сумаңдаған сары шаяндар, тарбаңдаған бүйілер мен бұзаубастар, иреңдеген түк-түк ақ сары бас құрттар, қара қоңыз, сары қоңыз, қызылқоңыз, есекжеме, қырықаяқ - не бір жексұрын мақұлықтардың жан-жаққа тырағайлай қашып, өре жөнелгені. Бұл әлгі жерден аулақ кетуге асықты. Бұлтың құланың сауырын бір тартып, шаба жөнелмекші еді, анадай жердегі алда төмпектің шаңы бұрқ ете түскені. Сөйтсе, әлгі сылаңдаған қызыл түлкі аунап тұрып, тағы да анадай жердегі ақ боз үйге қарай ағыза жөнелді. Бұл енді қуа қоймады. Есалаң кісі құсап біреудің үйіне дүсірлетіп шауып баруға ұялды. Түлкі соны біліп қойғандай, бүкеңдеп желді де отырды. Қуғыншы қалып қоймады ма екен деп, ауық-ауық артына қарап қояды. Қараған сайын жымың етіп күлгендей болады. Сол сылаңдаған жымысқы хайуан ақыры айдаладағы жапа-жалғыз ақ боз үйге де жетті. Үйдің алдындағы жер ошақ басындағы үюлі жатқан тезектің тасасына сіңіп жоқ болды.
Кенет аты әлденеге сүрінгендей болды. Ол селк ете түсті. Тұла бойы оқыс түршігіп кетті. Сөйтсе, індігеш екен. Жолда аттың сүрінгені олжаға көрінеді деуші еді. Қолын созып бұлтың құланың жалынан сипады. Басын көтеріп төңірегіне қарады. Шынында да, айдалада жалғыз тұрған ақ боз үйге жақындап қалыпты. Шынында да, әлгі қызыл түлкі зымқайым жоғалыпты. Сонда атының әлгі сүрінгені қандай олжаға көрінгені? Жаңа неге селк етті? Қалғып келе жатып оянып кетті ме, жоқ атының індігешке сүрінгенінен селк етті ме? Кіл жұмбақ.
Әбілқайыр аң-таң боп басын шайқап, ақ боз үйдің ту сыртына барып:
-Хабарласқандай кім бар? - деп дауыстады.
-Жолың болсын, жолаушым! Аттан түс, амандас! - деді бір таныс дауыс үй-ішінен саңқылдай тіл қатып.
Үйге кіріп келсе - қақ төрде ақ тер, көк тер боп шәй ішіп Мәті отыр. Оң жақта сусыған торғын жібекке малынып Пәтшайым шәй құйып отыр. Әбілқайыр, қапелімде, аңтарылып тұрып қалды. Не дерін де білмеді.
- Ә, сұлтан, қош келдің, төрге оз! - деді Мәті. Пәтшайым орынынан тұрып жол берді. Әбілқайыр төрге шықты. Белін шешіп отырғасын Мәті жөн сұрады. Әбілқайыр шәй ішіп ыстығын басып, өз-өзіне келгенше жолда не көргенін айта қоймады. Ішіне қалампыр, талшын, зәнзәбіл араластырып, айыр түйенің сүтін қатып, қою құйған бұйра шәй әлгінде ғана екі шықшыты зіркілдеп зеңіп келе жатқан басын ә дегеннен жеңілдетіп, өне бойындағы зіл атаулыны түгел қуып шыққандай. Әбілқайырдың бетіне өң жүгіріп, көз алдының да әлгі бір қабарыңқы кіреукесі тарап, кесесін төңкерді. Ол қанғанмен Мәтінің шамалыда қана қояр сыңайы байқалмайды. Шалқая түсіп ысылдап-пысылдап тартып отыр.
- Мәті аға, - деді Әбілқайыр шып-шып терін Пәтшайым ұсынған орамалға сүртіп жатып. - Өңім екенін де, түсім екенін де айыра алмадым. Мен бір нәрсеге қатты таңғалып келіп отырмын.
-Иә, ол не нәрсе? - деді Мәті. Пәтшайым да құлағын тіге қапты.
Әбілқайыр жаңа жол-жөнекей не көргенін рет-ретімен айта бастады. Ауық-ауық Мәтінің жүзіне қарап қояды. Мәті ауыл арасының үйреншікті әңгімесін тыңдап отырғандай анда-санда самарқау бас изеп қояды. Пәтшайымның да езуіне бір үнсіз күлкі үйіріліпті. Әбілқайыр енді айтып отырған әңгімесіне емес, қасындағылардың осынша жайбарақат тыңдағандарына таңғалайын деді.
Әңгіме бітті. Мәті кесесінің аузын алақанымен қағып шәй ішіп болғанын білдірді. Сосын қасындағы сүлгімен маңдайын, мойынын, бет-ауызын қапысыз сүртіп алды.
Сосын сөз бастады.
- Сүйегің асыл, тегің артық сұлтансың. Сен қайдан тегін болайын деп едің, Әбілқайыр. Әлгі көргенің өң де емес, түс те емес, алла тағаланың көзіңе әдейі елестетіп отырған бір нышаны болар, - деп ілгері итініп қойып, көшелі әңгімеге енді кірісе беріп еді, Пәтшайым тамағын кенеді.
Мәті тына қалды.
- Ата, рұхсат етсеңіз, сұлтанның көзі елестеген нышанды мен жорып көрсем қайтеді, - деді Пәтшайым.
- Иә, айта ғой, балам.
Келіншектің аппақ жүзіне лып етіп қан жүгірді. Жүрексіне шыққан бір әдемі әуезбен әнгімесін бастады.
- Сұлтан, бұл жолға аң қарай шығыпсыз. Сұлтан аңшының есілдерті - ойдан қырға жүгірген төрт аяқты тағы ғана емес шығар. Қол астындағы халықтың қамы мен замананың аңғары сейіл құрып келе жатса да, есінен шыға қояды дейсіз бе? Оның үстіне қара сүйек қаңғыма емес, ел ұстаған азаматтың әр қадамына аруақ екеш аруак, та тітіркеніп жатпайды дейсіз бе? Олар да манағы бейуақта бейсауат жүргеніңізге орындарынан бір-бір аударылып, өзіңіз ойлаған халық пен замана қақында бір тұспал жасағылары келген бодар. Ендеше, әуелі суат басында судыраған қамыс ішінде жолбарысқа кезіксеңіз, ол баяғы халқыңыздың жүрек жұтқан арда кезі шығар. Ол заманда ол кімнен тайсалушы еді, неден тайсалушы еді. Артынан арсылдаған қасқыр боп, өзіңізге тап берсе, оның да жөні бар секілді. Жан-жағынан тап-тап берген сұғанақ жау көбейсе, тайсалмас батырың да қанына қарайып, көзіне қан толып, ызасына мінбей ме? Ызақор мақұлқат ажалына қарсы шабатын жанықас боп келмей ме? Еліңізде де тап сондай ақикөз кезі күні кеше еді ғой. Енді, ашуға мініп айбат шегіп те ештеңе бітіре алмағасын қырық бұлтаққа салар қызыл түлкінің кебін кимей, қайтеді? Онысынан да епітеңе шықпаса, құрт-құмырсқаға айналып, тоз-тоз болып тозып кетуден басқа жолы қалды ма? Құрт-құмырсқадан қайтадан Қызыл түлкіге айналғаны, халқыңыздың қанша құқай көрсе де, келешегінен күдерін әлі үзе қоймағаны ғой. Елге жөн сілтейтін азаматқа жол көрсетер аруақ болмайды дейсіз бе? Дырду қуған әнші-жыршының да, қызыл қанды судаи ағызар қырғын майдан, жанжал-шайқас іздеген сойқан батырдың да, түн жамылып жылқы торитын қара сойыл жортуылшының да тілдіде бір пірі, тілсізде бір пірі болады дейді ғой. Ата-бабадан ел тізгінін ұстауға жаратылған сізде де желеп-жебеуші пір жоқ дейсіз бе? - деген келіншек көзінің астымен бұл жаққа бір қарап қойып, сосын маңдайын атасына түзеп.
Мәті алақандай ала көзін тарс жұмып, мүлгіп тыңдап отыр екен. Келінінің толықсып шыққан әдемі даусының кенет тына қалғанын байқап, көзін ашып ала қойды.
- Дұрыс айтасың, балам, - деді басын изеп. - Қазақтың бір кезде ештеңеден жүрегі тайсалмаған арда да, асау да болғаны рас. Ол кезде оны жолбарыстан да жүрегі шайлықпайтын нар тәуекел ғана билей алды. Одан кейін ол тап бергенге шап берген көк жұлын арландай намысқой болды. Ол кезде оны алған бетінен өлмей қайтпайтын қайсарлық биледі. Енді, міне, ақылдан пәтуа, қайраттан айбын кеткен кезде халық та қырық құйқылжыған қызыл түлкідей қырык, бұлтаң қырқылжың болмасқа шарасы бар ма! Бұндайда бұлтаратын жерде бұлтарып кете алатын, жалтарар жерде жалтарып кете алатын әмбебап айла ғана ел қорғаны бола алады. Бойынан алпыс екі айла табылатын билеуші ғана езінің де, елінің де басын аман алып жүре алып, айласыз, әупірім, алаңғасар қайырмалаған халық құрт-құмырсқаның кебін киіп, бет-бетіне безіп, бордай тозып кететін алмағайып заманның да туғаны шығар. Мұндай әрпіл-тәрпіл кезде ел ұстайтын ердің де жол бастары тәуекелшіл жолбарыс, ашушаң арлан емес айлакер түлкі болатын шығар. Заманына қарай амалы деген осы ғой.
Әбілқайыр айдаладағы жалғыз үй Мәтінің ауылынан аң-таң аттанды. Шиедей ерінін қымқыра тістеп, қымсына жол берген кер миық Пәтшайымның гүл-гүл жайнаған жүзіне көзі аңдаусыз түсіп кетіп еді, әдемі келіншектің бұлтиған бетінде жылт ете қалған бір жұмбақ күлкіні аңдап үлгерді. Қоштап күлгені де, мошқап күлгені де белгісіз. Атына мініп ауылдан ұзап кеткесін де көз алдынан кетпей қойды. Артына бұрылып қарап еді - сүйіріктей сүңғақ келіншек бұралаңдай басып әлденелерді жиыстырып, үйге кірмей күйбеңдеп жүр екен. Жүзінде ғана емес, жүріс-тұрысында да әлгі бір сиқыр күлкінің табы жатқандай. Апыр-ай, осы бір монтаны күлкіні тағы қайдан, тағы кімнен көріп еді. Тіпті етене таныс күлкі ғой. Қашан, қай жерде көріп еді? Тіпті жақында, жуық арада ғана көрген сияқты еді ғой. Жоқ, баяғыдан, тіпті, ертеден көріп келе жатқан күлкісі. Ау, сонда... Бұл не тағы? Мана кезіне қос кәрініп еді, енді ақылынан алжаса бастағаны ма? Қайда келе жатыр езі? Айналасына қарады. Сол баяғы жұпыны дала. Жарлының иініндегі елбе-селбе киімдей жұтырайып тұр. Көзіңді кідіртіп, көңіліңді ашатын ештеңесі жоқ. Манағы асыр салып жүрген көк сағым ыдыраған. Онсыз да опырайып тұрған көңілсіз дүние бұрынғысынан бетер құлазып, бұрынғысынан бетер қоңырқай тарта түскен. Ештеңеден тұрақ таба алмай тентіреп келе жатқан кезбе жанардың сауабына қалғысы келгендей күнгей жақ кекжиектен көк нілденіп Қаратау дөңкиеді. Кешқұрымғы ауа таңсәрідегі кел суындай мелдіреп тұнып тұр. Жер бетіндегі сәл қарайған бадырайып анық көрінеді. Бірақ, көзіне қыбырлаған тірі мақұлық ілікпеді. Манағы қызыл түлкі қайтадан қылаң бермес пе екен деп, жалқаудың желкесіндей қыртыстанып жатқан құж-құж қара адыр жаққа қарап еді, көзіне ештеңе түсе қоймады. «Әзәзіл неме қайда сіңіп жоғалды екен?» - деп ойлады Әбілқайыр. Көз алдында жолбарыс та, бөрі де қалмапты, тек түлкі қалыпты, оның жұлдыздай ағып бара жатып жалт бұрылып артына қарағаны қалыпты. Есіне енді түсті. Әлгі бір жұмбақ күлкіні, бақса, сол төрт аяқты хайуаннан керген екен ғой. Құдыреті күшті құдай-ай десейші! Екі аяқты адам мен терт аяқты аңның да арасында тап осындай ұқсастық бола береді екен. Сонда еткен-кеткен жолаушының көзін арбай кететін қырық бұлтаң түз тағысы мен біреудің әлпештеп алақанына салып отырған қырмызыдай құлпырған жас келінінің арасында қандай байланыс, қандай ұқсастық болмақшы? Манағы мұның көзін иектеген сиқыр күш енді мұның ақылын иектейін деп жүрмесе не етсін! Түсінсе не дейсің! Бұл осы қайдағыны қайдан шатып келеді. Жолбарыс... Бөрі... Түлкі... Құрт-құмырсқа... Енді кеп жаңа ғана өзі көріп кеткен Пәтшайым... Шынында да, манағы түлкі мен жаңағы келіншектің кісіге қарағанында бір адам арбалып қалатындай сиқыр күш бар ғой! Ол не күш болғаны? Қырдың қызыл түлкісі де жапан түздің аңғал жолаушысын көрер көзге иектеп сүмеңдетіп соңына ертіп алар жын-шайтанның бір түрі болғаны ма сонда?! Қапелімде, оны ұшырастырған адамда қарадай жолынан қалады емес пе? Ендеше, әйелдің де сиқыры одан аз бола қоймас. Әлгінде көзіне көзі түсіп еді, кермедегі атына зорға жетіп, әзер аттанып кетті емес пе! Екеуінің де сиқыры - қайдағы бір қалғып жатқан құпия құмарыңды төбесінен түртіп оятып, өз-өзінен емексітіп әкете баратыны емес пе! Бірақ, осы бір сиқыр күлкіні түз сылқымы түлкі мен үй сылқымы әйелден ғана емес, бүр мауыздай еркектен де көрген жері бар сияқты ғой?! Сонда мұны еркек адам несімен иектемекші? О тоба! Адам иттің ойының да сімсік тазыдай иіскелемейтін жері болсайшы! Иә, иә... Әлгіндей жымсиған монтаны күлкіні әлдебір қуқыл мұрт пен қуқыл сақалдың арасындағы суға салып жаншыған бүркіттің жеміндей қан-сөлінен айырылып әбден бозарып кеткен жұп-жұқа қаймыжық ерінге ілініп тұрғанын талай рет көрген секілді. Апырау, сол кімнің мұрты еді, кімнің сақалы еді? Тоқта... тоқта... Қуқыл мұрт дейді? Тоқта... Қу самай... Шұнақ құлақ... Келте мұрын... Қысық көз... Қиғаш қабақ... Қытыңқы ерін... Сида сақал... Қияқ мұрт... Ұзын мойын... Апырау, мынау жұрттың бәрі жақсы білетін кейіп қой... Иә, иә... Білгенде қандай? Онсыз да ұзын мойыны басына шошақ төбе зер қалпақты киіп алғанда одан сайын ұзара түсетін. Сонау биіктен қашырта қараған қиық көздің жүзіңе түсіп кеткенін байқасаң, ішіңдегіні көріп қойғандай, дереу көзіңді тайдырып әкететінсің. Ол да әлгіндей қоштағанын да, мошқағанын да байқатпай бір жымиып қоятын. Сол бір болмашы күлкінің болымсыз табы қоңырқай жүзінде ұзақ уақыт тұрып алатын. Ол өңіне бір түрлі жылылық беретін. Жұрт та оны срд өңінің жылылығына бола жақсы көрмейді дейсің бе! Ол қарағанда кім-кім де: «Қолында тізгін отырған неменің жақсы қабағына іліктім білем. Иә сәт!» - деп мансап па, бақ па - әйтеуір бір көкейін тесіп жатқан қызыл құрт әлеңкедей жаланып шыға келетін шығар. Сол бір әзәзіл дәмені әшірмей, өршіте түскен әлгібір жылы жүз, жымың күлкіге әбден құлап түсетін шығар. Әйтпесе, тап осынша өліп-өшетіндей ол қырып келді деген ел, ол түсіріп келді деген олжа, ол қайырып келді деген жау естіле қоймап еді ғой. Туырлығыңнан көк найзаларын күнде сұқаңдатып ата дұшпандарыңның айнала қоршап тұрысы анау. Еркек кіндікті әлдеқашан атқа қондырып, не бүк түсетініміз, не шік түсетініміз белгілі болатын қан майданға бастап шығудың орынына бұта біткеннің түбіне бір-бір бұқпантайлап, түлкі бұлтаққа салып оның отырысы анау. Түлкі бұлтақ демекші... Шынында да, солай екен ғой. Манағы таңы жарқылдаған қызыл түлкіден көрген жымысқы кулкі оның да мынау бүлк етпей жатар да қояр жапан түздей қоңырқай жүзіне тегіннен-тегін қонақтап жүр дейсің бе...
Әбілқайыр мына ойына, қапелімде, қуанып та қалды. Сөйтсе, әлгі күлкіні баяғыдан бері әз Тәукенің жүзінен де көріп келген екен. Сонда оның таусылмайтын түлкі бұлтағы, бұрын бұл ойлап келгендей, жігерсіздік шешімсіздік емес, әлгі Мәті айтатын айлакерлік болғаны ма... Сонда Тәуке айлакер боп не бітірді?
Ол ел тізгінін ұстағалы жоңғарда екі қонтайшы ауысыпты. Екеуі де қазақтарға оңай тимепті. Бірақ, Тәуке тиіп қашты шапқыншылыққа тиіп қашты шапқышылықпен жауап беруден аспай тып-тыныш отырып алды. Қанша қоқан-лоқы керсе де, оның ауызынан «аттандаған» ащы ойбай шыға қоймады. Әліптің артын бақты. Қазақ оның тұсында отыз сегіз жыл бойына ереуілдеп атқа мінбей, бейбіт заман кешті. Бұрын-соңды мұндай тыныштық болып көрмеген-ді. Бұрын біреу: «Ә!» - десе, «Мә!» - деп атып түрегелетін ақикөз қазақ енді басына тепсең де, мыңқ етпейтін бір сабырлы салбөксе мінез тапты. Сырттағы жағаласты былай қойғанда іштегі жағаластың өзі күрт азайып кетті. Тәукенің ауызын ашса, айтатыны -тыныштық пен бұтіндік. Билердін де көмекейінде көлкіп сол екі сез тұрады. Құдай қазақтың қолына қамшыны шарта жүгінген билердің алдына көлденең тастап, «Кессең - бас, міне!» - деп мүләйімсіп мүлгіп отыру үшін ұстатқан сияқты. Кек найзаның да, бүйте берсе, тізеге сап, ортасынан қақ бөліп, ілгері тартсаң, кері шегінетін көткеншек көк есектің құйрығынан түртуден басқаға қажеті болмай қалатұғын түрі бар. Бұл жұрт енді сауытты сәндікке киіп, садақты қыз ұзатып, бала сүндеттеген той-томалақта алтын қабақ ату үшін ғана асынатын шығар. Желкілдеген жігіттерге бұл қазақтың желкек қаздырып, қызды ауылдың сыртынан қырындатқаннан басқа кәсіп тауып бере қоятын сыңайы көрінбейді. Барымта азайып, жаназа сирегесін бе, кез келген жалба тымақтың іргесінің кеңі қалыңдап, бықыған бай болуға айналды. Жұрттың бәрі ақтылы қойын айдай алмай жатқаны. Соның бәрі бұған ертең жауға айдатып жіберу үшін жиналып жатқан зая дәулеттей көрінеді де тұрады.
Іргеден жау көбейген сайын Тәуке жиынды көбейтті. Ай бойы қауқылдасқан айғыр топ жиын: «Ертең шайқасқа шығамыз, бес қаруларыңды асынып, әзір тұрыңдар!» - дейді екен десең, тағы да екі етегін далақтатып Тобылдағы орыс шонжарына елші шаптырып жатады. Қашан сондай бір елшілік орысқа бара жатып, ойраттарға қолды боп кеткенше солай бола берді. Ал, әлгі бір оқиға азуы алты қарыс әз Тәукенің ел алдындағы беделін шайқалтып жібергендей болды. Енді Күлтөбедегі күндегі кеңестің де мәні кете бастады. Жоңғардың дігірі күшеймесе, тыйылмай, Тобыл әкімнің суық қабағы ызғарлана түспесе, жылымай қойған сол бір қилы кезеңде Әбілқайыр Тәукенің салбөкселігіне іштей ызаланушы еді.
Сөйтсе, Тәукенің басқа амалы жоқ екен ғой. Құдайдың құтты күні іргесіне кеп ат ойнатқан қиық құлақ аламанға абай-құқай болар ма екен деп, Тобыл бойына кеп тұмсық тірей тоқтаған орыстардан дәметпегенде кімнен дәметеді! Күнгейдегі хандықтардың ең үлкені өзі! Өзгелер өзінен дәметпесе, бұған қол ұшын берер қайрандары шамалы. Ал, жоңғарға бір өзі дүрсе қоя берейін десе, шет жұрттардың баяғыдан бергі қоқан-лоқысы мен өзара алауыздықтан әбден титықтаған халыққа біраз уақыт тыныштықтың дәмін татқызып, алдындағы малдың қарасын көбейтіп, ырың-жырың дау-дамайды тыйып, ел ұйтқысын бекітіп алмаса, тас түйін жаудан тас-талқан боп жеңіліп қап жүрсе, одан да мүйіз шыға қоймасы белгілі. Сонда Тәуке әліптің артын бақпағанда не бітіреді?! Бірақ, оның ойындағысының бәрін жайбарақат орындатып жайларына қарап жатса, жаудың аты жау бола ма?! Баяғы еңсегей бойлы ер Есім мен салқам Жәңгірдің тұсындағыдай кеңірдектен кенедей қадалған келелі інайқас көрмесе де, ойрат бірден лап қоймай мысық табандап жылжып-ақ біраз жерге қанатын жайып болды. Бірақ, дәндеген дұшпан қашанғы бүйтіп мысық табандай берер дейсің, бір күні көкірегіңе қарғып мініп, шеңгелді молынан салатын шығар. Сонда еңсеңді кетеріп, беліңді бекем буып қарсы шығуға қазірден бастап қам жемесең, тәсілқойлықтың жөні осы екен деп бұқпақтап бұлталақтағанмен не бітіресің? Ал, қазақтың ішіндегі қырғи тілді қиқарлардың бірі деп жүрген Мәтінің езі қызыл түлкіні жол бастаушы қып, алпыс екі айла түгенде дейді. Ол айлаң мынандай алмағайып заманда елді жел жағына қорған болып тұра ала ма, қызыл көз жаудың алдын тосқауыл боп бөгей ала ма? Сонда Мәті бұларға не демекші? Жауға шабар жалаңдаған жас шақтарыңды бұлтақтаған кәрілердің соңынан бұқпантайлап өткізіңдер дегені ме? Әлде... әлде... енді нар тәуекелдің де, көзсіз ашудың да бітірері шамалы, ұтырын тауып іс қыл дегені ме? Онсыз да бұның шаршы топқа шалқып кіріп жүргені шамалы. Әу баста үлкен ұлдың белінен жаратылуды құдай қимай, кіші ұлдың кіндігінен көбейіп, босаға бағып қалған бұл тұқым айлалы болғанда не бітірмек? Әлде көпті көрген көне көз би бұған жуан тұқымның дөң айбатына айлаңды қарсы к,ой, олар айбын бұлдап, қайрат жұмсап, қарық қыла алмай жатқанда ұрымталдан ұмтылып ілгері шық дегені ме? Бір кезде алты алашты ауызына қаратып, қазір айдаладағы жарбиған жалғыз үйге жарғанаттай тығылып жатып алған сұңғыла шал бұған әу бастан-ақ ішін жылы ұстайтын сияңты еді. Ендеше, манағысының тегін әңгіме болмағаны. Қызыл түлкісі де жәй сөз. Ол бұған босаға сыртында бұқпақтағанды қойып ортаға шық, жұрт күшіне сенсе, сен айлаңа сен дегені. Ендеше, ол мұның арғы аңғарын әлдеқашан аңғарып қойып, оны құптаған болды. Бәсе, ә дегеннен-ақ қырсық шалдың бұған жылы қарап, жұмсақ сөйлеуінде бір мән бар еді-ау. Жан баласына аузынан шықпай, тек қана өзім білем ғой дейтін түп құлтасын жер түбіндегіні керіп-біліп отырған желмір шал түсініп қойған ғой. Тіпті баяғы барысын да әдейі істегенге жорыған шығар-ау. Иә, ол Мәтімен де, Тайланмен де іш ашысуға көптен құмарды. Бірақ, ол ниеті тап сол күні тап солай жүзеге асады ғой деп кім ойлаған!..
Ол бір баяғыда ұлан-асыр қазақ даласының қақ ортасына кеп зорыққан түйедей ұзыннан-ұзақ сүлай жығылған Қаратаудың теріскей бауырындағы бір тар қойнауда болған оқиғатұғын.
Қай заманда да қалың жиынның шаршы төрі бұйырмай, босағада асық жіліктің табағында күндері өтіп бара жатқан Өсеке балалары іштегі қыжылдарын түздің төрт аяқты тағыларынан қайтаратын. Әкесі Абдолла сұлтан өле-өлгенше аң қуып өтті. Одан туған Жолбарыстың да есіл-дерті аң. Мамай екеш Мамайдың да аң дегенде ішкен асын жерге қойып дігірлеп тұрғаны. Әбілқайыр да көпке дейін тау сүзіп, тағы қуалағанды жақсы көрді. Қырдың қылшылдаған қыршын жасында аңнан басқа қандай кәсіп, қандай ермек болушы еді, Әбілқайыр қазақтың ақ сүйегінің де, қара сүйегінің де талай боздағымен түзде табысты. Ол төрт аяқты тағыдан басқа тірі мақұлық жорытпас елсіз түздерде, әсіресе, тақымынан сойылы түспейтін, сойылының қаны кеппейтін жортуылшылармен жиі ұшырасатын. Олардың алдында төремін деп кергімей, қия жақпарлардағы тері төсеген тар лашықтарына бірге жата кетіп, исі мұңкіген арқар сорпасын бірге сіміріп, судай сіңіп, сүттей араласып жүре беретін. Өйткені, мынау жылқы екеш жылқыны да құрық емес найза ұстап қайыруға тура келетін кер заманға тап келген елдің ендігі байы да, биі де, жау жақтағы қарасы да, жел жақтағы панасы да бұрын өштескен ауылдарға барымтаға жұмсалатын сойылы ауыр, қамшысы жылдам содыр нәсіл болуға айналды. Мұрты әлі дұрыстап тебіндей қоймағанмен Әбілқайыр соны бірден ұқты.
Ол кезде Әбілқайыр қасына нөкер ертпейтін. Қолында билігі жоқ әлжуаз әулеттен өсіп келе жатқан бозөкпе сұлтанның қияда тосып, қырындай жолығар, қырғи қабақ жауы болады десін бе! Аяғына қу шоқай, үстіне сұр байтаба шекпен киіп, ерінің артына қазан аяқ жақта ыс қалтаға салынып, атам заманнан бері ілулі тұратын саудыраған қырық кәрі жілікті тағып ап беті ауған жаққа тартып кете барады. Ең азы қасына ит екеш ит те ертпейді. Ал, сосын жұрт мықты болса, жапан түзде жалғыз жорытқан жүдеубас сұрша жігіттің сұлтан екенін, үлтан екенін біліп көрсін!
Қау пісіп, мәуе түскен құба күзде қуарыңқы даланың өзінен айнымайтын құла ат мініп, көлік терлемес, жолаушы шөлдемес май бүлкекпен келе жатқан осы бір бейтаныс жүргінші, қапелімде, көзге де түсе қоймайтын.
Сондай бір сапарында қатпар-қатпар қара таудың ішіне сұғына бойлаған тар аңғарға келіп кіргені. Екі жақ - өздерінен өздері үркіп, едірейе-едірейе қалған құз жартастар. Аяғының астында - әлденеге асығып-үсігіп, айналасына бірдеңе деп былдырай тіл қатып, сонау ойға қарай екі етек боп дедектей шапқылап бара жатқан ағын су. Манадан бері сілтіге көміліп, енжар мүлгіп тұрған жабырқау далада іші пысқан бейтаныс салт аттының көңілін сергіткісі келгендей жан-жағынан анталап тұрған тас қоршаудың о жер-бұ жерінен құстар шықылықтайды. Әлдеқайдан көмек шақырады.
Әбілқайыр елсіз аңғардың табанындағы жалғыз аяқ жолмен шоқытып келеді. Қапталдағы тау өзеніне сұғына құлаған дөңбек тастардың сауырында баттиып-баттиып дымқыл іздер жатыр. Сыз басып, топырақ жаншып келген суық шеңгелдердің айғыз-айғыз табы ызғар шашып көзіңді қариды. Жүрегіңді одан сайын мұздата түскісі келгендей о жер-бұ жерден ұйлыға өскен ну құрақ оқтын-оқтын сытыр ете қалады.
Әбілқайырдың астындағы құлтың құла екі құлағын қайшылап, ауыздық сылдыратып қояды. Иесі бірақ түк сезбегендей. Өрге қарай барын салып емпеңдеп келе жатқан жануарды одан сайын тебінеді. Кенет сол жақ қапталынан әлдене сылдыр етті. Сай табанындағы ақсиған жолдың үстіне судыр-судыр тас жауып кетті. Құлтың құла кілт тоқтады. Әбілқайыр басын көтеріп дыбыс шыққан жаққа қарады. Қарсы алдында - бір-бірімен сүзісердей боп екі жақтан ентелей сұғынған екі құс тұмсық жартас. Сол жағындағысының ұшар басында мүйізі шаңырақтай құлжа тұр. Жарық жалғанның қожасы жаңғыз өзі сияқтанып, төңірегіне кекірейе қарайды. Төрт тағандап қаздия қалған нық тұрысы, күнге шағылысып жалт-жұлт еткен дағара мүйізі, қаннен-қаперсіз жалп-жалп еткен ауызы мен желп-желп еткен сақалы, алшайып кеткен артқы екі аяқтың арасына сыймай бұлтия қарауытқан тағы бірдеңесі - осы бір хайуанның тұла бойы толған астамшылық пен асаулық екенін танытқандай.
Жас сұлтан, неге екені белгісіз, осындай қараптан-қарап бұтқа толып жүретін кердең мінезді жек көруші еді. Кекірейген біреу-міреуді көзі шалды-ақ, қайдағы бір құдай атқан қитұрқы сөздер көмейіне лық ете қалатын. Бірақ, сол бір есіл сөздер отыз тістен бері аспай, сол арада дымы құритын.
Әбілқайыр қорамсаққа қол салды. Сумаңдаған сұр жыландай басын қылтитып тұрған сай кез оқ сұп-суық ала көздің алдына келе беруі мұң екен, елсіз аңғардың қатыңтай ұйып тұрған уыз тыныштығын пышақтай тіліп зымырай жөнелді. Сол-ақ екен, аспан астын бір өзі толтырып тұрған шаңырақ мүйіз кекжең ете қалды да, әлгінде ғана жақпар жартастың төбесінде найзадай шаншылған төрт қуатты сирақ көктен келіп, таңы айырылғанша семіріп алған зілман тағы ойға қарай домалап берсін...
Аң серкесінің мынау қапия қазасына өкінгені екені де, әлде құралайды көзден тигізетін өз өнеріне сүйсінгені екені де белгісіз, - Әбілқайыр басын бір шайқап қойды.
Кенет.
Міне, керемет!
Қарсы алдындағы екі құс тұмсық жартастың оң жақтағысының тасасынан сылаң етіп бір шұбар атты шыға келгені. Шыға келсін де, өзеннің арғы бет жағасына барып құлаған құлжаға қарай бас қойсын.
Әбілқайыр өз көзіне өзі сенбегендей аңтарылып тұрып қалды.
Шұбалаң шұбар атты құлжаның қасына барып тоқтады. Атынан түсті. Шаңырақтай мүйізін тау-тасқа ұрғылап бұлқынып жатқан құлжаны сапы суырып, тамақтың астынан орып кеп жіберді. Сосын текенің бауыздау қанын жуғалы қасындағы езенге сұлата беріп еді, қолын тартып ала қойды. Аңтарылып тұр. Желкесін қасиды. «Апырау жолбарыстай шұбарды шұбалтып мінген бұл кім болды екен? Не де болса, бір игі жақсының ерке бұланының сойы ғой», - деп ойлады. Сол-ақ екен көзі киіміне түсті. Кигені - кілең жарғақ. Ал, таңданбай көр. Анандай ат мініп, анандай киім киген мына бейтанысты кім деп ұқпақшы...
Жарғақ киінген шұбар атты... Әбілқайырдың ойына әлдене түсті. Тамағын кенеп жөткірінді. Құлжаның қасында тұрған бейтаныс жігіт селк ете қалды, Жалт қарады. Торсық шеке, кең маңдай, қоңқақ мұрын. Тостағандай ала көзі шатынап шыға келді.
- Біреудің олжасына осыншама әңмеңдегенің қалай? Одан да сыралғы сұрамайсың ба? - деді Әбілқайыр атын тебініп жақындай түсіп.
Бейтаныс жігіттің екі құлағы ду ете түсті. Сосын мынау төбеден түскендей сап ете қалған көлденең көк атты біреу не деп тұр дегендей ызғарлана қарады.
-Кімнің олжасын айтасың?
-Алдыңдағы құлжаны айтам.
-Оны атқан кім?
-Мен.
-Оны кім айтады?
-Мына мен айтам.
Жарғақ киімді жігіт қанын ішіне тартып сұрланып алды. Бірдеңе дегісі келіп оқтала түсіп, қолындағы жалаңдаған кездікті жеңіне сүртіп, бұған сол алара қараған күйі апарып қынына қайта салды.
Әбілқайырдың назары су жиегінде теңкиіп жатқан құлжаға сонда барып түсті. Щынында да, адам таңғалатьшдай екен. Екі оқ бірдей тиіпті. Біреуі аш қолтыққа қадалыпты. Екіншісі көзді ағызып өте шығыпты. Екі жарақатынан да даладай боп қан ағып жатыр. Аш қолтықтан қадалған қу жебе Әбілқайырдікіне ұқсамайды.
Бейтаныс жігіт бұның таңғалғанын аңғарып қойды ма, атына қарғып мінді.
-Ау, олжаңды алмайсың ба? - деді Әбілқайыр.
-Саған сыралғым болсын!
Саңқ ете қалған жігіт дауысынан мақтаныш пен мазақ қоса естілгендей болды. Атына қамшы басып аңғардың аузына қарай шоқыта жөнелді.
Әбілқайыр бұралаң тау жолымен бүлкектеп бара жатқан шұбардың соңынан таңдана қарап тұрып қалды. Жарғақ тонды шұбалаң шұбар атты... Енді бұл желкесін қасыды. Тілі салақтап теңкиіп жатқан құлжаның қасында намаздыгердің көлеңкесіндей боп қашанғы сілейіп тұрсын! Бауыздау қаны өлдеқашан сорыққан құлжаны артына өңгеріп, шұбардың соғынан ол да салды.
Көз ұшында құлтылдап бара жатқан шұбар.аттының жеткізетін түрі жоқ. Бір уақыттарда барып аңғар да таусылды. Екі жақтан ентелеп тас қоршаған тар қыспақтан шыққан соң шұбар аяңды көсілтіп, тауды бөктерлеп оңға тартты. Әбілқайыр да атының басын солай бұрды.
Бір-бірінің қарасын сонадайдан ғана керіп отырған екі суыт жүргінші түс қыңа тау қойнауынан қия жақпарланбай жайпауыт қолаттанып шығатын жайдақ сайдың жайылма табанында отырған құрым үзік қоңыр үйдің үстіңен шықты. Шұбар атты сар желіспен барып, үй сыртына дүрс етіп түсе қап, шылбырын белдеуге ілді. Жарғақ киімді жігіт аршындай басып үйге кірді. Ешкім шығып қарсы алмағанына, үй сыртында тұрып жай сұраспағанына қарағанда мынау өзінің үйі сияқты. Маңайда жайылып жүрген қара-құраң көрінбейді. Ең болмаса, алдарынан ит екеш ит те үріп шықпағаны ма! Әбілқайыр көптен бері жұрт аудармағандықтан жапырайып жерге сіңіп кете жаздаған жатаған үйдің ту сыртына жете беріп тамағын кенеп дыбыс берді.
- Ау, хабарласқандай кім бар?
- Бар, қарсы ал, - деді ұй ішінен бір қажыңқы дауыс қасындағы біреуге.
Сол-ақ екен сыртқа манағы жарғақ киген аңшы жігіт шыға келді. Мұның тізгінін ұстап, атын тұсай бастады.
Әбілқайыр ердің артына өңгерген құлжаны көтеріп апарып, үйдің оң жақ босағасына жықты. Арамдап жүрер көлденең сұғанақ тұмсық жоқ па екен деп, төңірекке қарап еді, табалдырықтың сыртынан абажадай екі бірдеңе қарауытты. Ит аяқ деуге тым үлкен. Мұндай ит аяқтан ит түгілі арыстанға ас берсең де, артықтық етпес түрі байқалады. Сөйтсе, ақ жемденіп тозған, киіле-киіле сірісі қисайған кебіс боп шыққаны. Әуелі көзі шарасынан шыға таңырқады, артынан миығынан күлді. «үрерге иті жоқ деуші еді, рас екен ғой...»
Жас жігіт үй алдында шымырулы ши есікті бір иығына асып ап, бұны тосып тұр.
Әбілқайыр:
- Ассалаумағалайкүм, - деп үйге кірді.
- Әликісалам, - деді төр жақтан әлгі қажыңқы дауыс.
Ортада жез легенге лықа толып қызыл шоқ тұр. Баялыштың шоғы. Шоқ шетіне қисық тұмсық темір құман бөксесін тығыпты.
Оттың төр жағында бірдеңе бозараңдайды. Ол қарақұйрықтың иленген терісінен жасалған дастарқан екен. Онда ернеуі кемірілген екі кемиек кесе тұр. Оң жақтағысына кенет тарбиған-тарбиған бес саусақ тап берді де, түбінен көсей көтеріп алып, әлдеқайда әкетіп бара жатты.
Түндігі түсірулі қара көлеңке киіз үйдің төрінде отырған еңгезердей қара кісі сонда барып көзіне түсті.
Алпамсадай кісі бұтындағы жарғақ шалбардың балағын тізесінен жоғары шиыршықтап түріп қойыпты. Малдасын құрып отырғанда, екі жіліншігінің дәл қыр арқасына біткен қалың түк құлынның жалындай жалбырап көрінеді. Еңгезердей денесі буылтық-буылтық. Екі емшегі апай төсті қақ бөліп, екі жерден салбырай құлапты. Еңгезердей дене жұдырықтай өндіршек арқылы ересен үлкен басқа барып жалғасқан. Қалған бас сүйектен дөңкиіп бөлініп шыққан ай маңдай. Қалақтай ат жақ. Шықшыттығы да мынау бет деп аталатын ұлан-асыр кеңістікте жымпиып жатып қалғылары келмегендей екі жақтан ереуілдей бой көтеріп, соқиып-соқиып шығып тұр. Дегенмен мырза құдай осынау мол пішілген кісіге де есебін тауып қытыңқылық жасап бағыпты. Шықшыт сүйектің тасасында бұғып жатқан шұнақ құлақты ешкім көре қоймастай. Дәл мынау шарадай бетке анау келте танудың да тап онша жарасып тұрғаны шамады. Бірақ, осы бір ұлан-асыр мол дүниені бет-бетіне шашыратып жібермей, бас-аяғын жиып ұстап тұрған әлде бір сиқыр күш бар. Ол алақандай ала көзі сияқты. Қарсы алдынан келгенде, кірпігін қақпай тіке қарайтын үлкен көз қапталынан қарасаң, бір қиығынан сығалай қарайтын сынампаз саңылауға айналып кетеді екен. Сол бір екі сынампаз саңылаудың манадан бері мұның үсті-басын түгел тінткілеп шыққан түрі байқалады.
-Төрлет, шырағым, - деді сәл ысырылып, оң жағынан орын беріп.
Әбілқайыр өрге аттап, шалдың қасынан тері бөстекке тізе бүкті. Әншейінде едәуір бойы бар Әбілқайыр ақсақалдың шынтақ тұсынан ғана келді.
Манағы аңшы жігіт қарсы алдына кеп құман тосты. Әбілқайыр қолын шайды.
- Жол болсын, - деді кәрия кеседегі шайын сораптап.
- Әләй болсын, ақсақал, - деді Әбілқайыр жігіт ұсынған тері сүлгіге қолын сүртіп жатып.
- Ал, жолаушым, жөніңді айта отыр, - деді шал кесесін шай құйып отырған жарғақ киімді жігітке ұсынып жатып.
-Аң қарай шыққан аңшымыз.
- Қалай, қанжыға қанданып тұр ма? Әбілқайыр шәй құйып отырған жігітке қарады.
-Қанданған сияқты, - деді.
- Ендеше, сыралғы, - деді еңгезердей кісі басын кеседен көтермеген қалпы.
Әбілқайыр тағы да шәй құйып отырған жігітке бұрылды.
- Неге күмілжідің, балам?
Әбілқайыр кесесін сарқып, бетін алақанымен басты. - Күмілжитін де реті болып тұрғаны, - деді ол сөзін бипаздап бастап. - Мына замандасымыз екеуміздің екі қанжығамызға бір құлжа бұйырып, қайсымыз қайсымызға сыралғы берерімізді біле алмай дағдарып отырған жәйіміз бар. О заман да, бұ заман екі мерген бір құлжаны атып құлатқанды кім көрген?!
Шәй құйып отырған жігітке қарап еді, ол тымсырайып жақ ашпады.
- Сонда өздерің қалай ойлайсыңдар, құлжа мұндайда кімдікі болмақшы? - деді шал бұларды сынағысы келгендей құрағыта қарап.
- Кімнің оғы бұрын тисе, сонікі болатын шығар, - деді шәй құйып отырған қоңқақ мұрын жігіт жұлып алғандай.
Әбілқайыр күлімсіреді.
-Ал, сен қалай ойлайсың, жолаушым?
-Кімнің оғы жықса, соның иемденгені дұрыссияқты.
Шалдың келте танауы бүлк ете қалғандай болды. Қоштап отырғаны да, мошқап отырғаны да белгісіз.
- Құлжаны қайдан аттыңдар?
- Аңғар бойында құз жартастың басында тұрған жерінен...
- Е... е... Оқ қай арасынан тиіпті?
- Біреуі аш қолтықтан, біреуі көзінен...
-Е...е...
Шал екеуіне кезек-кезек көз тастады.
-Апырай, сонда атқан оқтарыңды өздерің танымағандарың ба?
-Таныдым. Аш қолтықтан тиген менің оғым, сынық сүйем кіріп кетіпті, - деді шәй құйып отырған жігіт тағы да асыға тіл қатып.
- Екінші оқ көзін ағызып өте шығыпты, табылмады.
-Е... е...
Шал отырып-отырып барып, жымия тіл қатты.
- Сонда құлжаны кім жыққанын әлі білмей отырсыңдар ма?
- Сынық сүйем кірген оқ жықпағанда, жанап өткен оқ жықты дейсің бе?
Шай құйып отырған жігіт бұл жолы нығыздай сөйледі.
Шал тағы да құрағыта қарады. Әбілқайыр үндеген жоқ. Бір езуінде байқалар-байқалмас күмілжі күлкі тұрды.
Шал қасындағы қара құйрықтың лағының шап терісінен жасалған шаршы сүлгімен көзіне құйылған
ащы терді сүртіп жатқанда да екі ұнжырғасы ұзақ бүлкілдеді.
Екі аңшы аңтарылып қалыпты. Еңгезердей шалдың екі иығының селкілдегені бір уақытта барып басылды. Сосын қайтадан түк көрмегендей байсалды қалыпқа түсіп:
- Мал зорыққандыкі, аң жолыққандікі емес пе? - деді.
Екі аңшы жарыса бас изесті. Әсіресе шәй құйып отырған жігіттің көзі жайнап қоя берді.
-Құлжаны алдымен көрген сен екенсің, балам. Оғыңның сынық сүйем кіріп кеткеніне қарағанда қапысыз көздеп толғап атқан болдың ғой, - деді.
Шәй құйып отырған жігіт ыржың етіп күліп жіберді.
- Бірақ, аш қолтықтан кірген оқтың ту текені мұрттай ұшыра қоюы екі талай. Жығылса да, қансырап барып жығылуы мүмкін.
Жігіттің бетіде әлгінде ғана лып ете қалған қуаныш ұшқыны лезде сөнді. Шал қажыңқы даусын одан әрі соза түсті.
-Ал, шың басындағы тағыны көзден тиген оқтың шыңырауға құлатпай қоймасы кәміл. Балам, бірінші тиген оқ сенікі екен де, жыққан оқ - мынау жолаушынікі екен. Оның үстіне сен кездеп атыпсың, ол көздемей атыпты. Көздеп атса, оның оғы да тиген жеріне қадалып қалар еді. Көздемей атып көзден тигізген мергенмен олжаға таласқан әбестік шығар, - деді.
Екі аңшының да беттері ду ете түсті. Соны байқаған шал сөзін сәл үзіп барып қайта жалғады.
- Жәй қол тұспалмен-ақ атқанын сұлата бергеніне қарағанда бұл жолаушы көзінің сұғы мен бетінің сұсы мол Абдолла балаларының сойы сияқты. Қалғандары топырлатып қол шұбыртып, ит-құс ертіп, ызы-қиқы,
қым-қуыт қиқулатып жүруге құмар еді, шырағым, сен осы, дәу де болса, әлгі Әбілқайыр сұлтан шығарсың.
Шәй құйып отырған жігіт орынынан атып тұрды. Әкесі жаңағыдан гөрі жүзін суыта сөйледі.
- Сұлтанның алдынан жолыққан аңға таласам деп, астыңдағы атыңнан айырылып қалмағаныңа, я мына кәрі әкеңді көргенсіз ұл өсіргені үшін ата сақалы аузына щыққанда көк есекке теріс мінгізіп ел айналдырып
масқара қылмағаныңа тәуба де, балам.
Әбілқайыр шалға бұрылды.
- Апырай, Мәті аға-ай, тым төндіріп жібердіңіз ғой.
- Менің Мәті екенімді қайдан білдің, шырағым?
- Мына замандасымның мергендігінен білдім. Шал кеңк-кеңк күлді.
- Е, ол үстіндегі киімінен аңғардым дегенің ғой. Жігіттің боп-боз бетіне қайтадан лып-лып қан шапшыды. Әбілқайыр ыңғайсызданып қалды.
- Мәті аға, мына құлжа сәтке жолыққан болды. Сізді көруге көптен құмар ем, - деді сұлтан жігіт.
Мысқылшыл шал бұл жолы мырс етпеді. Біраз дағдарып отырды.
- Шырағым, алыстан орағытып сөйлегеніңе қарағанда ақылды жас боларсың. Ақыл сүйкімді көрінгенмен, оның дегенін істеп, мүйізі қарағайдай
болып жатқан ешкімді әзір көре қоймадық. Өйткені, ақылға айтқызсаң, қапысыз іс, қатесіз сөз болмайды дейді, ең дұрысы, ештеңе айтпаған, ештеңе істемеген дейді. Ал не сөзі, не ісі көңілін қозғамаған кісінің
соңынан адам түгілі мал екеш мал ермейді. Мен білсем, мына заманың тап ақыл сұрамайды, абырой сұрайды. Бұ заманда абыройдың да аты өзгеріп кетті. Оны бүгінде бедел дейтін болыпты. Бедел дегенің есігіңнің алдында
көлденең түсіп жатып алатын күдіре желке көк төбет сияқты. Ол да үйінің сорпа-суаны мол дәулетті кісіге бітетін көрінеді. Сонсоң да, балам, біз секілді сөз деп аталатын қотыр шыбыштың шандырын тартқылай-тартқылай, оны да әбден ақта қып суалтып жіберген, күні өткен күңіреншек кәріден гөрі тақымында шоқпары салақтап дәулет қуып, дәурен іздеген, жалыны қайтпаған жастарға үйір болған дұрыс. Тәйірі, жөн
білетін текті жігітке ел ұстау деген сөз бе екен! Ол үшін үлкенге ізет, қатарға қадір, ініге ілтипаттан басқа не қажет болушы еді! Бұл жұрттың соңына ереміз бе деп үміттенетін азаматынан бар дәметері сол-ақ қой!
Шал сосын сөзін үзіп кесесін төңкерді.
Әбілқайыр ол күні айдаладағы жапырайған жалғыз үйдің көлеңке бетіне тоқым төсеніп, ер жастанып үндемес аңшы жігітпен бірге қонып шықты. Ол өз басына талай орнап, талай көшер бақ пен сорға тап осы бір елеусіз оқиға да себепші болады екен деп тіпті де ойлаған жоқ-ты. Сөйтсе, сол екі ок, қатар тиген шаңырақ мүйіз шал бас теке түздің сімсік көз аңшыларының талайының қанжығасын қандап, талайының қазанын майлап, ең соңында ауыл сыртындағы бір бұтаның түбін шірітіп қала беретін, талай-талай тағы төрт аяқтылардай оп-оңай ұмыт бола салмапты. Жігіттің атының қайдан шығадысы жоқ екен ғой. Қарқарадай уйің, қақырадай дастарқаның, ызғындай ағайын-тумаң мен шалқыған дәулетің алып бермеген беделді қия тасты қиялай жайыдған қиқар тағы алып береді ғой деп кім ойлаған!
Бірде Әбідқайыр үш жүздің басын қосқан бір ұлы жиыннан Әйтеке бимен бірге қайтты.
Ол да бір қазақтың басындағы бұлт киіздей ұйысып қалыңдай түскен бұлыңғыр жылдар еді. Бұрын үш жүздің дастарқаны бірге жайылып, қамшысы қатар жатар мұндай жиындар Сарам шаһарының көк желкесіндегі Мәртебеде әтуші еді. Ол дәуреннің шет-шепірін, ол кезде бала болғанмен, Әбілқайырлар да көре қалған-ды.
Көк аспанға елу мың түтін сылаңдап жарыса көтерілген ызғындай шаһардың қыр арқасында шеккен нардай боп оқшау төбе тұрар-ды. Бір құдірет осы жерге қолмен қондырғандай, терістікке сауырын, күнгейге маңдайын төсей жығылған, ұзындығы бес жүз қадам, ені отыз-қырық қадам бар биік төбенің басына шығып қараған кісінің кез алдына қазақ өлкесінің біраз торабы түгел сайрап келе қалар-ды.
Күн шығыста қысы-жазы барыстың жонындай шұбарытып Алатау бұлдырарды.
Одан күнгейге қарай сәл еңкейе сол бір алыстағы ала шабыр ұзын шұбақ көштің алдына түсіп, кеші-қон бар лап келе жатқан көсем көшбасшыдай бодып оқшау қарауытқан оңаша тау Қазықұрт тұрар-ды.
Теріскей батыстан көк пен жердің арасын тұтастыра мұнарытып ұланғайыр Қаратау жатар-ды.
Бір-біріне тұмсық тірестіре жалғасып жатқан осы бір үш биік - көл-көсір ұлы түздің маңдайына біткен үш сеңгір биік бір-біріне сонадайдан омырауын ашып, құшағын жайып, ентелей ұмтылысқан бір белден жаратылып, бір көкіректі емген үш бауыр жігіт секілді еді.
Осынау іргесі ажырамас үш бауыр таудың ту сырттарында үш бауыр ел жатар-ды.
Мәртөбедегі жиынға Алатаудың қойнау-қойнауынан саулай төгіліп, топан судай қаптап ұлан-асыр Ұлы жүз тобы келер-ді.
Қаратауды теріскей айналып, сонау Торғай мен Ертіс арасындағы салқын белдер мен саумал көлдерді сайрандай көшкен жойқын орда - ормандай қалың Орта жүздің қара құрым тобы қаптағайлар-ды.
Қаратауды күнгей айналып жылқысы Жайық пен Жемге, түйесі Жойқындария мен Сойқандарияға, ақтылы қойы Елек пен Ырғызға қаптай жайылып, далиып жатқан киіздей тұтас Кіші жүздің өңмеңдеген өжет қолы батуға бет алған қып-қызыл күн астынан құйындатып құйғыта құлар-ды.
Шартараптан қызылды-жасыл көш көрінер-ді. Көштің бәрі Мәртөбе маңының майсасын баспай, бастарын алыстан іркер-ді. Бір жағы сонау Қошқар ата бойы, бір жағы мынау Сайрам су, алды анау Қазықұрт, жағалай жазыққа алқадай тізіліп ақ жұмыртқа ауылдар қонар-ды. Сайрам маңындағы үш өзеннің бойында бір-біріне жалғастыра тартылған айқыш-ұйқыш желіден көз тұнар-ды. Бүйірі бұлтиған сәл төскейдің бауыр-бауырайы қылаң шатырларға, қыраң-қыраңның басы күмбіреген ақ ордаларға толар-ды. Қақ ортада тұяқ тигізбей балауса ұстаған Сайрам мен Мәртөбені үш жақтан кимелеп қоршай қойған үш ұлыс ауылдардын ажары бірінен-бірі асар-ды. Өйткені, мұнда үш ұлыстың ең аталы ауылдарының ең ажарлы отаулары тігілер-ді, ең дастарқаны мол, пейілдері кең, оралымды келіндері осындай келер-ді; шайды бабымен құйып, көңіліңді қаралай тойғызар толықсыған көрікті қыздары осында келер-ді; асты-үстіңе түсіп, ат үстінен көтеріп алар, жүзіктің көзінен өткен жұғымды жігіт-желеңі осында келер-ді. Ол заманда қазақтың қай ақсақалының да айғыр жалдың басын бір езі толтырар көп ұрпағы болар-ды. Сол көп әулеттің көп отауы Сайрамдағы ұлы жиынға қайсымызды апарар екен деп іштей бәсекелесіп бітер-ді. «Әлгі пәленшенің баяғыда жиынға апарып тігетін отауының сәнін айтсайшы, салтанатын айтсайшы, дастарқанын айтсайшы!» - кеу-кеу «Пәленшенің бәйгеден озып келген атын айтсайшы», «Түгеншенің жауырыны жерге тимеген палуанын айтсайшы» - кеу-кеулерден бір де кем түспейтін. Отаулардың өзара жарысып үй безейтіні де, әзара жарысып сән түзейтіні де, кемпірлердің қолынан үршык,, келіндердің қолынан қайшы, қыздарының қолынан оймақ түспейтіні де сондықтан-ды. Көрші отаудың ермек құрып, киіз қарпып, ши тоқып, талдырғы ойып жатқанын көрсе абысын-ажынның арапшы көргендей апшып қалатыны да сондықтан-ды. Бәрі де: «Пәлен жерде жиынға тігілген отау, түген жерде асқа тігілген отау» атанғылары келіп, тыраштанып бағар-ды. Ауыл көшкенде, елден бұрын жөнелуге жан салатын. Ауыл қонғанда, елден бұрын үйін тігуге жан салатын. Ауыл көшкенде, текемет қоршаған көш бастар түйеге бұрын мінген келіншек, ауыл қонғанда, түндікті айқара ашып тастап, көк сылаң түтінді бұрын шығарған келіншек бозбаланың көзіне іліккен бұлдіршін бойжеткендей екі беті албырап, екі көзі шырадай жанып, гүл-гүл жайнап құлпырып шыға келер-ді. Ол терін таза, төсегін жұмсақ, дастарқанын кең, тамағын дәмді ұстауға жанталасып бағар-ды. Саба екеш саба ыстағанның өзіне ынты-шынтын салып бітер-ді. Шара толы сары қымызды шайқап ішкен мейманның ауызынан қандай сөз шығар екен деп қаралай қыпылықтап отырар-ды. Сонда аз отырып көп сынайтын мейман: «Пай-пай, арғын Керімбектің үлкен баласының үйіндегі келіннің ас ұстағаны-ай!» - деп кетер болса, бүкіл бір рулы елдің төбесі көкке жеткендей еді. Ол хабарды естіп: «Айналайын біздің пәленше жан түгенше екем ауылындағы ең мақтаулы келін көрінеді» - деп айдаладағы төркіндерінің журегі жарылар-ды. Қотанындағы малды құдай айдап келе қалған кезбе қонақтың ауызына ұстауға жиятын, кейінгі ұрпаққа сол қонақтың ел арасына жайып кеткен әңгімесін мирасқа қалдыратын қазекемде ат шығарғаннан артық мұрат болушы ма еді!
Әсіресе, Сайрамдағы жиынға қай арыстың қай руларының қай аталарының қай отаулары келгені, қайсысының бұрын тігіліп, бұрын көшкені, қайсысының қымызы тәтті, қайсысының шәйі тәтті болғаны алты арыс алашқа түгел жайылар, жер түбіндегі жеті атаңның аруағы түгел риза болар, жер түбіндегі жеті ұрпағыңның кеудесін аяқ қаптай қылар айырықша әңгіме тұғын. Ондай атыңды шығарар айырықша шаруаның машақаты да айырықша кеп болар-ды. Жиын басталмастан бір апта бұрын кеп, ертең отауыңды тігер жер таңдайтынсың. Көзге түсер, келім-кетімі көп болар оңтайлы орындарға қызыл кеңірдек боп таласатынсың. Кездейсоқ кеш қалып қойсаң, өкінішің естен кетпес-ті. Кім керінгенге: «Сән-салтанатымыз ешкімнен кем болмаса да, жайбасарлықтан кешірек қалып, көзге түсе алмадық», - деп жағдай айтып, қызарақтап бітерсің-ді.
Сайрамдағы жиынға қонған ауылдардың қай-қайсысының да үстінен күні-түні топыр тарамас-ты. Төрткілдеп қазған жер ошақтарда жабағы мен бағылан бүлк-бүлк қайнар-ды. Үй сайын гүрс-гүрс піскен саба даусы шығар-ды. Ортадағы бас отауға төбел бие сойғызып бүкіл рудың бас көтерерлері жиылар-ды. Ертеңгі ұлы жиында не айтып, не қоятындарын алқаға салар-ды. Қалған отаулар ауыл арасының қыдыр-маларына толар-ды. Тобылғы сапты қамшы ұстап, тұмар мойын ат мінген қыдырмашы жігіт-желең бір ауылдан бір ауылға сапырылысып бағар-ды. Әйтеуір, қайда қарасаң да - ығы-жығы ат, ығы-жығы адам. Әйтеуір, қайда қарасаң да - асулы қазан. Күндіз көрсең - сәнқой қатынның иірген шүйкесіндей иретіліп көк сылаң түтін будақтап жатқаны. Түнде көрсең - кең алқаптың ауызы-мұрынынан шыға лықа толып, жұлдыздай самсап көп от маздап тұрғаны.
Алты ай жаз; алты ай қыс құлазыр да тұрар кең алқап тіршілік дүрбелеңіне белшесінен бөгіп, дені бір жайылып қалар еді. Қайда көз тастасаң да - көңіліңді тасытар көрік пен сән. Қайда тұмсық тоссаң да - көкірегіңді ашар тәтті иіс. Қайда құлақ тоссаң да - жабыр-жұбыр үн; кеу-кеу әңгіме, аспан астын шатыната шырқалған асқақ ән, сылқ-сылқ күлкі, боздаған бота, күлдір-күлдір кісінескен жылқы... Мынау ұлан-ғайыр кең жазықтан ертең жиын тарағасын да айлар бойына қымыз исі аңқып, ду-ду күлкі естіліп тұрардай.
Сайрамдағы жиын тұсында жұрт ай бойына арман дегенді ұмытады. Өйткені, армандаған дәуреніңнің тап мынау іргеңдегі ұлы думаннан асар-аспасы неғайбыл-тұғын.
Сайрамдағы жиын тұсында жұрт ай бойына уәйім дегенді ұмытады. Өйткені, дәл мынандай шалқар қызықтың ортасында шалқып жүрген пенденің қайтып еңсесі жығылып, қайтып көкірегін кіреуке шалмақшы.
Сайрамдағы жиын тұсында жұрт ай бойына ертегі, дастан, хисса дегендерді ұмытады. Өйткені, мынау тап іргеңдегі дүбірлетіп жатқан сән-салтанат, жыр-думанға қай ертегің тең келмекші.
Сөйтіп, қиялдағы үжмақ мамыр өте қара жерге, мынау Сайрам түбіне өзі кеп орнай қалатын-ды. Ол кезде күллі қазақ сахарасы шаршысына толып шалқып к,оя беруші еді.
Үш перзенті үш ұлыс ел болып көсегесі көгерген кәрі Қаратау ол күндері жайдағы жапырақ белі көтеріліп, аспан астын бір өзі тіреп тұрғандай күдірейіп шыға келер-ді.
Ұлан байтақ даланың түкпір-түкпірін түтінге толтырған ызғындай елдің қара жұрты Қаратау ол күндері жапырағы жайылған үрім бұтағының жан-жақтан жамыраса табысып, қатар отырып бір дастарқаннан дәм татқанын көруге асыққан кәрі анадай еміреніп жатар-ды.
Әуелден еншісі бөлінбеген ен қазақтың ене қазаны Сайрам болған да, аяқтарының ұшынан басып, айбынып кірер ата шаңырағы Түркістантұғын. Пәтуа Сайрамда байласылып, бата Түркістанда берілер-ді. Ол күндері Мәртөбе мен Түркістанның арасын жалғастырып жатқан жайдақ табан Оқжетпес сайының атам заманда құрғап қалған қуаң арнасында арғымақ мініп алшаңдай басқан салт аттылардан көз түнушы еді. Исі қазақтың еркек кіндігі көк найзасын көтеріп, бес қаруын асынып жауға бара жатқандай жарақтаньга келетұғын. Қару асынбай келген еркек қатарға кіре алмайтын. Мәртөбенің жиыны бүкіл бір халықтың ақыл түгендесіп қана қоймай, қару түгендесер, айбын сынасар айтулы оқиғасытұғын. Қазақтың маңдайына біткен шешені мен батырының бәрі осында, палуаны мен жүйрігінің бәрі осында, ең азы, бәсекеге түсіп қазан тауысып, саба сарқа алар тамақсауларына дейін түгел осында.
Қазақтың қазақ екенін білгің келсе, халық екенін білгің келсе мамыр өте Мәртөбеге кел дейтін сөз де содан қалғанды.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - сөйлесең сөзі сай-сүйегіңді сырқырататын қазақтан еткен ділмар халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - жетім қозының жұмырындай ғана қара шанақ, екі шек, он алты пернеге жер-жаһандағы үн біткенді түгел сыйғызған қазақтан өткен күйші халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - даусы төрт кереге, тал шаңырақты ғана емес, аспан астын түгел әлдилеп, ұшқан құсты, жорытқан аңды талмауратқан қазақтан өткен әнші халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - биі сөйлесе, дүиие жаратылғаннан бергі ықылым заманның жай-жапсарын түгел жадыңда сақтап, келешегің бәрін көрмей біліп отырған қазақтан асқан сұңғыла халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - көпті көрген көнесінің иегіндегі көк шулан сақалдың тұқылына, көпті білген кемел ақыл айтқан сөздің үтырына бас шүлғи тоқтайтын қазақтан асқан пәтуалы халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - алқалы жиындары азаматы тұгілі кермедегі атына дейін бірінің жалына бірі басын тығып шұрқырасып жатқан қазақтан өткен бауырмал халық жоқ па деп қаласың.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - дастарқаны жиылмас, сабасы сарқылмас қазақтың жомарттығын көресің.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - қазақтың кәрісінің ақылына, жасының қайратына қайран қаласың.
Мамыр өте Мәртөбеге келсең - жігітінің астындағы атына қарап, қызының иініндегі киіміне қарап қазақ жұртының ырзығы мен дәулетін, сәні мен салтанатын көресің.
Қазақтың өзіне-өзі риза болған мақалдарының қай-қайсысы да сол Мәртөбенің басында туған-ды. Қарға тамырлы қазақ «Ұлы жүзді қолына қауға бер де малға қой, Орта жүзді қолына қалам бер де дауға қой, Кіші жүзді қолына найза бер де жауға қой», - деп те сонда айтқан-ды. Ел ырысы - малды Ұлы жүзге тапсырса, пейіліне сенгені, ел жыртысы - дауды Орта жүзге тапсырса, білігіне сенгені, ел шырқын бұзар жауды Кіші жүзге тапсырса, ерлігіне сенгені.
Сондықтан да мамыр өте Мәртөбедегі жиында тоқайласатын үш ұлыстың әрқайсысының орыны бөлек, әрқайсысы өзінше ыстық-ты.
Алақандай Сайрам Ұлы жүз тобы келгенде кәрі-жасы аяғынан тік тұрып, әкесін күткендей елпек қағар-ды, Орта жүз тобы келгенде ағасының алдынан шыққандай құрақ ұшар-ды, Кіші жүз тобы келгенде қиырдан қиқар ерке інісі келгендей мәз-мәйрам болар-ды.
Мамыр өте Мәртөбеге келгендер жиын басталмай тұрып ат бегі Әзизбаптан бастап Сайрамдағы сансыз бапқа, Қожахмет Яссауидың әкесі Ыбырайым ата мен шешесі Қарашаш анадан бастап барша әулие-әмбиенің бастарына барып шырақ жағып шығар-ды. Дүкеннен дүкен қалмай аралап қоржындарын толтырар-ды.
Отырықшы басынан қысы-жазы бөркін тастамайтын, қауын екен деп асқабақ жеп қоятын көшпендіні, көшпенді қымыз орнына қысы-жазы бір сары ала суды ертелі-кеш ысылдап-пысылдап тартар да отырар отырықшыны мазақтап, қыран-топан күлкіге батар-ды. Мәртөбені үш жағынан шырқ айнала қоршай қонған үш қосын бірі-біріне шұбырып, былтырғы наурыздан бермен қарай қол алыспаған ағайын-жекжаттың амандығын білісер-ді. Талай үлкенге табақ-табақ сыбаға тартылып, талай кішіге шеңгел-шеңгел сарқыт асатылар-ды. Талай мұрт майланар-ды. Тойған жұрт Ұлы жүздің құйрығы төңкерілген көбесін, Орта жүздің бал татыған қымызын, Кіші жүздің кеңсірігіңді жарып, көкірегіңді ашар қымыранын мақтап өзеуресер-ді. Талай жиен нағашысын, талай жезде балдызын тауып қалжыңға кенелер-ді. Сосын басына қызылды-жасыл кілем, текемет төсеген Мәртөбенің басында жарты айға созылатын қызу жиын басталар да кетер-ді.
Шар тарапты өзіне шақырып тұрған шаршы төбенің шырқау басында шақырайған зер кілемнің үстінде алтын тақта алшайып алтын тажды хан отырар-ды. Тақтың екі жағында, қос қанатта тізе қосысып ұлыс бегі төрелер мен сұлтандар тізілер-ді. Тақтан сәл төмен, хан алдында қолдарына үш арыстың қамшысын ұстап үш жүздің төбе билері жайғасар-ды. Үш биден төменірек үш шоғыр боп үш жүздің ру басы билері мен батырлары отырар-ды.
Кең жазыққа оқшау біткен биік төбенің ұшар басына игі жақсылар иеленіп болған соң төскей мен етекке қарақұрым қарашы орналасар-ды.
Мұрттарын өрге шанышқан сұңғыла билер ру арасы даудан қайда жайлап, қайда қыстау, қай жұртқа жаушы, қай жұртқа елші жіберу керектігіне дейін түгел қозғап, сол тұстағы қазақ жұртының басында бар мұң мен қамның бәрін түп-түгел талқыға салар-ды.
Сұңқылдасқан билердің әрі ырғасып, бері ырғасып мәмлелескен түп тоқтамын саңқылдаған жаршылар хан атынан жалпы халыққа жариялап, жеңген жақ жеңілген жақтан алапасын алар-ды, бұрыстық қылған жақ ат шапан айыбын, ханға тиесілі хандық, билерге тиеселі билік ақыларын төлер-ді.
Дуылдасқан жұрт қайтадан сапырылыса қыдырып бір-бірімен қоштасар-ды, елде қалған кәрі-құртаңға айтар сәлемін айтар-ды. Далиып жатқан кең даланың пұшпақ-пұшпағына құлтылдаған көп аттылар мен түйдек-түйдек қою шаң тарар-ды.
Жиын өткен соң Мәртөбенің маңы құлазып қалатын. Сайрам базары жылан жалағандай қаңырап бос тұратын. Мәртөбенің думаны қазақ даласының қиыр-қиырында іші пысып бүк түсіп отырған көп ауылдардың жолдарына қарай-қарай көздері талған игі жақсылары, еркек кіндіктері аман-есен оралып, базарлық пен хабарға қарық қылып тастар қақақу жиындарына ұласар-ды. Жиыннан қайтқандар арқылы салқар сахараның түкпір-түкпірше бұрын естілмеген жаңа хабар, жаңа лақап дүңк-дүңк тарап жатар-ды. Бұрын ешкім білмеген жаңа жүйрік, жаңа палуан, жаңа шешен, жаңа әнші-күйшінің жұлдызы аспандап шыға келер-ді.
Жиыннан кейін ауыл-ауылдағы қыз-келіншектердің иығы жаңарар-ды. Талайдан бергі қырбайлар бір-біріне құда түсіп татуласып қайтар-ды. Араларынан қыл өтпейтін ескі достардың бір-біріне атарға оқтары жоқ боп араздасып оралып жатуы да кездеспей қалмай-тұғын.
Несін айтасың, мамыр өте Мәртөбеде бас қосатын ұлы жиын бір жыл бойы ауыздан түспей айтыла жүретін көл-көсір хикая, хисса, жыр дастан еді ғой.
Несін айтасың, мамыр өте Мәртөбеде бас қосатын ұлы жиын сахараны жайлап, самиянда аунап жүрген етек-жеңі кең, бейқам халықтың маңдайына біткен дәулет пен өнердің, ынтымақ пен парасаттың хан базар жәрмеңкесі-тұғын.
Мәртөбе қазақтың мәртебесітұғын. Енді, міне, ол дәурен де көзден бір-бір ұшты.
Бір кезде елу мың түтін сылаңдап көкке атылып жататын ызғындай Сайрам тып-типыл қызыл тәмпекке айналды.
Басынан мәжіліс ауған Мәртебенің тақ тұрар тақия биігінде қонтайшы жасауылының мамырдың ажырығына жарыла тойып, мажыра боп тұрған месқарын айғыры буын-буынына әлде бір әзәзіл бу жүгіріп: «От пен судан да басқа бір мұқтажым бар еді. Оған тауып берер нелерің бар?» - дегендей танауын желге төсеп талтая кісінейді.
Алатаудың қарлы жоталарының арасынан ту жолбарыстың сауырындай сары ала жібек шатырдың іргесінен шар тарапқа түгел шалқып жатқан қазақ даласына сұқтана қараған қанды көзге ең алдымен Сарам ілігуші еді. Оның жайма базарындағы Қытай мен парсының жібегі, үндінің шәйі, бұрышы, дәрі-дәрмегі, кавказдың күміс қыны мен алмас қанжары, бұқардың кездемесі мен жонынан жарылған торы ала қауыны, самарқанның торғыны мен моншақтай жәудіреген жүзімі, түрікменнің қалы кілемі мен қаншырдай қатқан арғымағы, орыстың сисасы мен шойын бақырашы, қызыл сақтиян былғарысы мен темір шегесі, орман толы аңының терісі мен ай балтасы жан-жақта анталай торып тұрған көп көшпендінің ауыздарының суын ағызатын. Олар осынау келкесір базарға жан-жақтан шұбырып келіп жатқан, жан-жаққа шұбырып шығып жатқан онсан керуендердің соңдарынан кездерін сатып қалатын. Қарадан ұзап, тасаға түссе болды, төбелерінен төніп, төмпештің астына алып, түйелерін бақыртып, адамдарын шулатып, тоз-тоз қып тонап та әкететін. Бірақ, олар, бәрінен бұрын, осынау шартараптың қызылды-жасыл дүниесін жиған қызыл көз саудагерлерін өзіне шақырып тұрған әзәзіл қаланың езіне өлердей ынтазартын. Аш отардың майса кәрсе тапап кеткісі кеп, шөл табынның көл көрсе көтере жұтып кеткісі келіп тұра-тынындай, кәшпенділер де өзгенің жеріне қол салса, ең алдымен, базарлы шаһарларына тап беретін, бәрі де ондай шаһардың өзгеде болғанынан гәрі өзінде болғанын к,алайтын. Бірақ, шаһары құрғыр жайма базардың шашылып жатқан көп жиһазындай емес, қоржындарына сия бермейді. Сондықтан да қоржындарына сиғанынша сықап бағады да, бізге бұйырмаған дүние басқаларға да бұйырмасын деп, қалғанының бәрін қиратып, бұлдіріп бағады. Базарың түгілі шаһарыңның өзі тып-типыл боп, бұрқыраған шаңдағы ғана қалады. Көшпенді сонысына да екі езулері екі құлақтарьша жетіп мәз болып еліне қайтады. Көне шаһардың ордалы халқы қырылып қалады да, ойға-қырға тығылып аман қалғандары қайтадан жиылып, қайтадан қалқа көтеріп, қайтадан түтін түтете бастайды. Үйреншікті жерге жан-жақтан қайтадан саудагерлер ағылып, қайтадан үйреншікті тіршілігіне кіріседі. Тағы да бір қызыл көз жау шығып, тағы да бір талапайға түсіргенше, қайтадан ызғындай қалаға айналып, қайтадан жұрттың көзін қызықтыра бастайды. Сарамды ақи-тақи талқандаған Күлеке батыр, міне, осы үрдістің ініне біржола су құйып кетуді көздеген сияқты. Оған дейін де Сайрам сан рет ойран көрген-ді. Жоңғар тағына бөксесі тимей жатып, көршілерін тулақтай сілкіп, жастықтай жанша бастаған Қалдан Бесоқты мың да тоқсан үшінші тауық жылы жер аяғы тарыла күдерлерін үзіп кейін шегінгендей болып еді. Алты ай жаз аяқтарын көсіліп шәй де іше алмаған шаһар тұрғындары түтін басы бір ақсарбас садақа шалып, бөріктерін аспанға атып еді. Жау қамаған қысылтаяң күндері кімнің не істегенін еске алысып, бір махалла екінші махалланы мазақ қып, қағанақтары қарқ, сағанақтары сарқ мәз-майрам боп қалысып еді. Бірақ, о да ұзаққа созылмады. Келесі ит жылының қысын Іле бойында өткізген жоңғар жер көктер-көктеместе қайта келіп қамағаны. Ол жолы да қорғанды бүзьш келе алмаған-ды. Бірақ, бір қапысын тауып, Түркістаннан келе жатқан Тәуке ханның баласын тұтқынға алып, тағы да кері шегінген-ді. Жоңғарлардың ойында не болғанын кім білсін, тұтқын ханзаданы Лұқастағы Үламаның қол астына жіберген-ді. Бәлкім, өз діндеріне кіргізіп, күндердің күнінде қазақ тағына өз діндестерін отырғыз-ғылары келген шығар.
Сыбан Раптан да қонтайшы бола сала доңыз жылы Сайрамға басып кірді. Елу мың түтіні, сексен шақырымдык, майданы бар ызғындай қаланың орынында аман қалса, ит аяқ қана аман қалды. Басқа дүние біткен қаптағайлап шауып жүрген қалың жоңғарлардың қоржынында кетеді. Жан біткеннің көбі оққа ұшты, пәлен күндік қоршауға шыдай алмай аштан қырылды. Одан аман қалғандары Сайрамды алған жоңғар әскерінің қолбасшысы Күлеке көгендеулі қозыдай қаз-қатар тұрғызып қойып, қырық қайтара санап, қырық қайтара тексеріп шықты.
Әуелі еркектерден жауап алынды:
-Кәсібің не?
-Ұста!
-Сенің кәсібің?
-Тігінші.
-Сен ше?
-Зергер.
-Ал, сен?
-Наубай!
-Сен кімсің?
-Делдалмын!
-Сен!
-Тері илеушімін.
-Қасапшы!
-Дәрмекші!
Қолдарына бір-бір дойыр қамшы ұстап, ат үстінде шіреніп тұрған ойраттар мынау екі қолдары артына қайырылып, дірдектеп тұра алмай тұрған қу сирақ тұтқындардың ауыздарынан шыққан әр сөзге әуелі қарқылдап күлумен болды. Естімеген елде көп деген осы екен ғой. Дүниеде кәсіптің түр-түрі болады екен-ау! Өзі малшы, өзі қасапшы, өзі жауынгер көшпендіге мынау мауыздай-мауыздай еркектердің беттері шылп етпей: «Киім тігушімін!», «Қазан қайнатушымын!», «От жағушымын!» деп тұрғандары бір түрлі күлкілі көрінді. Бірақ, басқалар күлгенмен Күлеке күлген жоқ. Күздің салқын таңында қалжырай шыққан қажыңқы дауыстарға құлағын тосып үнсіз тұр.
-Диірменші!
-Етікші!
-Молла!
-Аспаз!
-Шарап ашытушы!
-Боза қайнатушы!
-Бояушы!
-Тас қалаушы!
-Сылақшы!
-Бәлгер!
-Тас жонушы!
-Түйме сатушы!
Әлде бір уақытта ұзын саптын да шетінен шықты. Көкала аттың үстінде кек ала темір құрсанып тұрған жыланкөз қолбасшы сонда барып орынынан қозғалды. Не бір тепсе темір үзгендей, бұлшық еттері бұлтылдаған жігіттерді қырып салып, қадағы бір сіңірі шыққан сілімтіктерді - темір соғушы, көрік басушы, нан пісіруші, былғары илеуші, тас қалаушы, боза қайнатушы сүмелектердің жиырма мыңын көзінен айдап әкетпекші. Олардың қандай ауруға дәрі болатынын бір құдай мен бір қонтайшының өздері біледі. Тізелері қалтыраған жиырма мың еркек көк найзаларын кезенген көп жасауылдың алдына түсті.
Сұрыптаушылар қалш-қалш етіп қаралай зәре-құттары қалмай тұрған көп әйелдің қастарына келді.
Бұл жолы оларға ләмим тіл қатқан жоқ. Көздерін сығырайтып әрі бір өтеді, бері бір өтеді. Сығырақ көздер әуелі әйелдердің құрсақ тұстарына түсті. Жалаңдаған жасауылдар іші сәл-пәл бұлтиғандардың бәрін қол-дарынан сүйрелеп ілгері алып шықты. Жау тұқымының ұрпағын арқалаған арам құрсақ ұрғашылардың жоңғар хандығына керегі жоқ. Бейбақтар анадай жердегі кемиек тас дуалдың түбінде себелеп жауған сары жебеге жем болды.
Ызғар шаша қараған сығырақ көздер енді әйелдердің шаштарына түсті. Бір тал ақ шашы барлар желкелерінен түйгіштеліп айдалып шықты. Күндіз көсеуін ұстап қарқ қылмас, түнде төсегін жылытып қарқ қылмас кәрі-құртаңдардың жоңғар сайыпқырандарына қажеті қанша! Әлгінде екі қабат бейшаралар опат болған аждаһа тас дуалдың түбіне енді бүкшең-бүкшең етіп кәрі-құртаң жазғандар кетіп бара жатады.
Кінәмшіл сығырақ көздер сай-сүйектерін сыр-қыратып қосақтаулы әйелдерді тағы бір сүзіп шықты. Бұл жолы көздері қаралай зәрелері ұшып, қолды-аяққа тұра алмай тұрған мұңлықтардың бет-ауыздарына телміргені. Жанарларына, еріндеріне, бір қызарып, бір бозарып тұрған екі беттеріне сүліктей қадалып, айырылар емес. Көздері қисықтар, мұрындары ерсі үлкендер мен ерсі тәмпіштер, жайын ауыз, секпіл беттер, қалқан құлақ, шот маңдайлар, жырық ерін, жалақ беттер ұзын саптан аласталып, алға шығарылды. Олар да аждаһа тас дуалға қарай сүйретіле басып бара жатады. Күні ертең аспан астын бір өзі билейтін жоңғар әулетінің сиқын бұзып, сұрқын алатын сұмпайыларға мынау қара жердің үстінде орын болмауға тиісті. Жоңғар төсегі түгілі жоңғар есігіне тек көздің жауын алатын сұлулар ғана керек! Селдіреп қалған әйелдер сапын әлгі инедей қадалатын тіміскі көздер тағы да бір тінткілеп шығады. Бұл жолы олар сонау бөкседен төменгі жақты қыдырып кеткен. Ертең қасиетті жоңғар нәсілінен көтерген перзентін жарық дүниеге әкелмей жатып азапқа салатын тар жамбас, тар құрсақ, жұқа сүйектілер мен бұты қисайған, тобығы жантайған ақсақ-тоқсақтар көк желкеден бүре ұстайтын бүркіт шеңгелдерге ілігеді. Дүниеде жоңғар нәсілінен дені таза, сүйегі берік, тұлға-тұрпатты нәсіл болмасқа керек. Қалған нәсілдер тек жоңғарларға есігінде құл, төсегінде күң болып қана өмір сүре алуға тиісті.
Осылай екі жыныстан сығалай сұрыпталып алынған, ертең қонтайшының алдына айдап апарылатын қырық мың құл мен күң бөлек сапқа тұрғызылды. Енді жер бетінен біржолата жоғалатын Сайрамның артын қумастай қылып, кешегі бейбіт заманда бұл шаһарды айтқанына жүргізіп, айдағанына көндірген ауызы дуалы әулеттерден алпыс ақ үйлі аманат алу керек болды. Арғы түбі сонау әзіреті Әлі мен жөйіт қызы Ханифадан туған Имам Мұхамбет - Ханифаның он үшінші ұрпағы, күллі Тұран атырабына мұсылман дінін шашқан Түркістанда түмен бап, Отырарда отыз бап, Самарқанда сансыз бап, бәрінен үлкені Арыстан бап болса, сол Арыстан баптың жүрежаты күллі Сайрамның бас пірі Ишан Саид Камал әт-дин баптан шашыраған араб текті қожа әулетінен жиырма үй, бір кезде Тұран атырабын билеген парсы шахтарының тұсында Сайрамды басқаруға жіберілген ұлықтан өрбіген тәжік текті шах әулетінен жиырма үй, одан беріде Әмір Темір тұсындағы өкімнен тараған түркі текті Әмір әулетінен жиырма үй тұқым-торпағымен, дүние мүлкімен Жоңғар хандығына ауатын болды. Сөйтіп, алпыс ақ үйлі аманаттың соңынан ілескен қырық мың құл мен күң жылап-сықтап кете барды. Қолдарына бұғау киіп, жаяу айдалған қара непір сол кеткеннен Ілеге барып бір жыл кідіріп, одан сонау көне Турфаннан бір-ақ шығыпты. Алыс Қашқарстанда Сайрам деген жаңа шаһар салып, біржола мекен теуіпті деген қауесет бар.
Сайрамның басындағы дәурен сол кеткеннен мол кетті. Содан бері Сайрам мен Мәртөбе қазақ кекірегіне баяғы заманның оралмас елесі, өшпес өкініші, жазылмас жарасы боп орнады. Қазақтың содан бергі жиыны Әңгірең бойындағы Ханабадта, Ханабадтағы Күлтөбеде әтетін болды.
Қазақтар жылма жыл екі дүркін - әуелі мамыр туа, сосын сүмбіле туа тайлы-таяғы қалмай Күлтөбеде бас қосады. Бас қосысқан сайын қарс айырыла бір күрсініп алады. Өйткені, мұнда салхар сахараның маңдайына біткен үш биік керінбейді, үш ұлыстың ұлан-асыр тарабы кек сағым жалмап, қайдағы бір кәз кәрмес тасада қалады. Жан-жақтары - кесенің иегіндей жылмың тегістік. Тегістіктің шеті - көлкіген көкжиек. Кез ұшындағы мұнарытқан бұлдыр сағымның ар жағында не тұрғаны белгісіз. Атамекеніңнің қақ төрінде қақырайып отырып мәслихат құрған іргелі халық емес, айдалада бас қосып, пыш-пыштасқан қашқын-пысқын сияқтысың. Қарасаң көзің, ойласаң көңілің құлазып қоя береді. Әйтеуір бір сүлде сүйреткен елпі-селпі тіршілік. Баяғы еңсе біржола жығылғандай. Баяғы айбын біржола тарқағандай.
Жиыннан қайтқандар жол-жөнекей Шаш базарына соғатын. Бірақ, баяғы Сайрамдағыдай сайрандай алмайтын. Талтаңдап қалған шаң етік, далбай тымақ, жайдақ омырау салқам жұрт ұршықтай үйіріліп, асты-үстіне түсіп тұрған тіл алғыш саудагерлердің, қапелімде, қай айтқанына құлақ асарларын білмей, желкелерін қасып, аңтарылысып қалады. Айғайлай сөйлесіп, алшаңдай басып, бұтқа толып қалған немелерге етек-жеңдерін жинақы ұстап, есеппен сөйлеп, еппен қимылдап, сызылып тұрғаннан асқан тауқымет бар дейсің бе? Қазақ үшін қай заманда да ашылып-шашылып жатқан арқайын дүние енді, міне, аяқ астынан қуықтай қуырылып шыға келді.
Бұрынғы кеңпейіл дүниенің кенет танауы қусырылып тарыла бастағанын алдымен аңғарған Тәуке хан жайылма судай бейберекет шалқып жатқан қазақ тіршілігін бір жүйеге салмақшы боп, ел ішінде осының ауызы дуалы-ау дегендерді жиып ап ақылдасатынды шығарды. Жан-жақтан анталай қараған ашкез дұшпаннан бейқам жатпай, белді буып бекем отырудың жай-жапсарын толғаса бастады. Оған, сірә, қазақ қазақ болғалы бір бүйірден шаншудай қадалып, қасарысып тұрып алған жоңғар найзасының суық сүңгісі аз әсер етпесе керек.
Жоңғар... Бір кезде күллі дүниені қалтыратқан жойқын сөз қазір қазақтың ғана жүйкесінде ойнар жұлынқұрт сөзге айналды. Оны естігенде қазақтың қорқақ жағы қалтырап, қайсар жағы қалшылдап қоя беретінді шығарды. Қазақ қазақ болғалы қақ маңдайынан түйілген жұдырық боп тұрып алып, адымын ашқызбай келе жатқан да сол. Бір-бірінің қалт еткенін қағыс жібермей аңдысулы. Жоңғардың қазақ білмейтін, қазақтың жоңғар білмейтін сыры да шамалы. Ол аз дегендей табан жұртында отырған қара қалмақ пен әдепкі ата қонысын тастап, күн батыстағы Еділ, Жайық, Жем бойына барып орын тепкен құба қалмақтың арасындағы алыс-беріс, қарым-қатынас бір сәт толастап көрген еместі. Ерсілі-қарсылы керуен бастап шұбырып жатқан алты айшылық алыс жолдың көбі қазақ даласының үстінен өтетін-ді. Қалмақтар жол жөнекей үш арыстың үшеуінің де байына қонып, мырзасына түстенумен болар-ды. Сапырылған сары қымыз бен былқыған бағланның үстінде нелер айтылып, нелер ашылмайды дейсің. Өстіп отырғанда екі елдің арасында қандай сыр, қандай құпия жатпақшы! Ел үстіндегі қазақтың екеуінің бірі өзінің жеті атасының жәй-жапсарын қандай жақсы білсе, іргесіндегі жоңғардың жағдайын да сондай жақсы білетін-ді. Әрқайсысы бір-бір арысты ауызына қаратқан көнекөз кәриялар түгілі енді-енді қамшы ұстап, қатарға қосылып келе жатқан Әбілқайыр сықылды жастар да жоңғар жайына қанықтұғын. Әсіресе, Күлтөбенің басында кунде жиын кезде қазақтың басшысынан кещесіне дейін ауыздарынан жоңғарды тастамайтын.
Сөйтсе, жоңғар жұрты ездерін ойратпыз дейді екен. Ойратқа сонау Шыңғыс заманынан бермен қарай маңғұл әскерінің сол қанатын құрап келе жатқан қошауыт, қойыт, шорос, дүрбіт, торғауыт, өлеуіт тайпалары жатады-мыс. Бұл алты тайпаның бағзы заманнан келе жатқан дәстүрлі қонысы бар көрінеді. Ең шығыс қанатта қойыттар, одан кейін торғауыттар, одан кейін шоростар, сосын дүрбіттер, сосын елеуіттер, сосын қошауыттар жайлайды деседі. Іштеріндегі ең көбі де қазақтәрмен көршілес көшіп-қонып журетін қошауыттар секілді. Олар әлі жоңғарлар күшейе қоймай тұрған кезде ңалқалықтарға қарсы соғысқанда отыз мың қол шығарыпты, ал ол кезде дүрбіттердің қолы сегіз мыңға, шоростардың қолы алты мыңға, қойыттардың қолы төрт мыңға, торғауыттардың қолы екі мыңға зорға жетіпті. Ал, қазір Сыбан Раптанның қол астындағы тұрақты әскер алпыс мың жорық кезінде жүз мыңнан асады деседі.
Ойраттарды әу бастан-ақ қалған маңғұлдардай Шыңғыс әулетінен шыққан ұландар билемей, бұрынғы түмен басы нояндардың әулеті билепті. Бірақ, олар Шыңғыс әулетінен шыққан күллі маңғұлға ортақ хандарға тәуелді бопты. Жалпы маңғұл тағына Шыңғыс, Үгедей, Күйік, Мөңкелерден кейін бесінші боп отырған Құбылай Қарақорымды тастап, ордасын езі жаулап алған Ханбалыққа апарып тігеді. Сосын-ақ Шыңғыс әулеті қытай ықпалына ден қойып кетеді. Олардың қол астындағы күнгей маңғұлдары мен шығыс маңғұлдары да жатжұрттық дәпке жабыла көшеді. Маңғұлдардың қытайларға ықпалынан қытайлардың маңғұлдарға жасаған ықпалы әлдеқайда басым түсе бастайды. Оған кейбір маңғұл тайпалары іштей наразы еді.
Наразы болатын да реттері бар-ды. Қытай базары өздеріне ұқсап отырықшы дәпке бүйректері бұрып тұратын күнгей мен шығыс маңғұлдарын көргенде көптен күткен ағайындары келгендей екі етек боп елпек қағып, батыс маңғұлдарын көздері шалса болды, анадайдан-ақ тұмсықтарын көкке көтеріп кекірейіп шыға кедетін көрінеді. Әрине, мұндай көпе-көрнеу алалаушылықтан алауыздық қоздамай қоймайды. Алауыздықтың арты жанжалға жалғасары, сірә, белгілі. Жанжалдың арты - бекісу емес кетісу. Шүршіттерге де керегі сол. Пәлен ғасыр бойына желкелеріне мініп келген көшпенділердің бір-біріне айдап салып ірит-соқ қып қояды. Әуелі күллі маңғұл тағындағы Шыңғыс әулетінің ұланы Елбек хан ойраттардың көсеміне қысастық қып өлтіртеді. Оған ызаланған ойраттар Елбектің өзінің көзін құртады. Елбектің көзі құрығанмен, Шыңғыс әулетінің көзі құрымайды. Арада елу жыл өткенде күллі маңғұл тағының жаңа иесі Адай хан асау ойраттарды жуасытам деп жүріп, Елбектің кебін езі киеді. Бас-аяғы елу жылдың ішінде әмбе маңғұл тағының екі иесінің түбіне жеткен ойраттардың енді қалған маңғұлдармен қайдан басы піссін. Ірге ажыратып кетуге мәжбүр болады. Ойрат байғұстардың бөлініп шыққанмен де, бәрібір, айдарларынан жел есе қоймапты. Бір жақтарында - Қанғай, бір жақтарында - Маңғолстан, күнгейінде - Гоби, теріс-кейінде - Ертіс пен Енисей арасын ен жайлап жатқан Алтын хан ұлысы. Қай жағында да: «Келе ғой!» - деп бауырын ашып, емешегі үзіліп отырған ешкім жоқ. Бәрі де жер астынан жік шыққандай, ежірейе қарайды. Оның үстіне көшпенді байғұстың базарсыз күні бар ма? Малының еті мен майын - астыққа, жүн-жұрқасын шыт-шыбырға айналдырып беретін қытай базары енді көздерінен бір-бір ұшты. Көк найзаға табынып, қалған аусар жұрт жан-жағына жас бөрідей жалақтай қарап, алқымынан ала кетер, арқасына сала кетер қоғыр қошақан іздеді. Көздеріне Самарқан, Бұқар, Хиуа, Шаш, Сайрамға баратын қасқа жолды кесе көлденең бәгеп жатқан Мағолстан ілігеді. Есенбұғының заманында Мағолстан жапыра тиген жоңғарға еш қайран қыла алмай, сонау Шашқа дейін жіберіп қойды. Бірақ, қанша қоңыр қозы болғанмен де, ызғындай Мағолстанда біраз азу да жоқ емес еді. Шамалы да берісе қоймады. Алайда, терістік батысында Шәйбан тұқымынан, түстігінде Ақсақ Темір әулетінен, шығысында ойраттардан көрген құқайы аз болғандай, ішіндегі итір-қылжың қосылып әбден титықтаған Мағолстан ақыры қашқарлық тараншының иінінде ит сілікпесі шығып көнерген алажолақ шапандай тоз-тоз жыртылып бітті. Бір шалғайы Шәйбан тұқымының, екіншісі - Темір әулетінің, жағасы жоңғарлардың аузында кетті. Ойраттардың дегендері бәрібір болмады. Батысқа қарай еңмеңдеген қыл жалаулы қырғи түмендердің жолын кескестеп жаңа құрылған Қазақ хандығы жатып алды.
Содан бері қазақ пен жоңғардың қолы бір-бірінің жағасында келеді.
Шыңғыс әулетін тақтан тайдырып, бұрын өздерін кіріптар қылған жұртты енді өздері кіріптар етіп алған қытай боғдыхандары мен әмбе маңғұл тағындағы Шыңғыс тұқымы ұлыстарынан қысас көріп отырған ойраттардың өрісі жылдан-жылға тарыла берді. Тайшылардың кейбірі Еділ ауды, қейбірі Көкенұр ауды. Бірақ, жоңғар шапанының етек-жеңі күзелген үстіне күзеле түсті. Олар Алтын хан мен қазақ ұлыстарының арасындағы тар саңылауға сыналап кіріп, Ертістің бойын емін-еркін жайлап, Есілге қарай бет түзеді. Бірақ, ойраттардың алдында жабыла жер тістелеген қоңыр қошақандардың бүйірі бәрібір бұлтия қоймады. Ол қырсықты біреу шүршіттен, біреу халқа маңғұлдарынан, біреу қазақтардан, біреу теріскейден тіміскілеп тыным таптырмай бастаған орыс әкімдерінің шолғыншыларынан, ал біреулер, бәрін де қойып, қанша өріске айдасаң да, шөпектеп жүріп тоюды білмейтін құзғын құрсақ қошақандардың өздерінен көрді. Алайда, істің бүйтіп айрандай бұзылуына осы біздердің де қатысымыз жоқ па екен деген күман еш бір торғауыт, ешбір елеуіт, ешбір дүрбіт, ешбір шорос, ешбір қошауыттың ойына кіріп шықса, не дейсің! Ойраттар солай қой соңында қой болып та біраз заман көшіпті. Әлгіндей ес кіргізіп, етек жиғызар азамат күндердің күнінде шорос тайпасынан шығыпты. Бет-бетіне бытырап жүрген жоңғар тізгінін бір қолға жинақтауға алғаш рет тәуекелі тұрған Хара-Хула тайшы екен. Ол өз дегеніне жете алмай, арманда кетті. Оның дегеніне ұлы Батыр жетті.
Иә, қай жұрттың да сондай өткінші жанбағыстың соңында далақтап шаба бермей, бір сәт алды-артына ойлана көз салып, басындағы қырсықтың сырына үңіліп, одан құтылудың жолы - өз ноқтасын, жосық білетін көшелі азаматтың қолына сеніп тапсыру екенін ұғатын кезі де болса керек. Тек халықтың сондай кемел іске құлқы құлаған тұста, одан әлгіндей көсем азаматтық туарын айт. Тек әлгіндей көсем азамат туғанда, халқының соңынан ерерін айт. Әйтпесе, халықтың құлқы түзелгенде, бұйда ұстайтын ешкім шықпай, ондай бұйда ұстар туғанда, жұртының басы піспей, қашанғы қара шацырақтарын қараптан-қарап жығып алып жатқан кемталай халық аз ба? Сорға батар сормаңдай жұрт сондай берекетсіздікке тап болады да тұрады. Алға жүрер халқы бар да, қарынының тойғаны мен иінінің жылтырағанына мәз боп қалғып қалған бұйда ұстарлар бақ байлайды.
Әбілқайыр соны ойлағанда, мойын омыртқасының біреуі күрт омырылып түскендей, еңсесі жығылып еңкейіп кетеді. Шіркін, мынау ай асты тіршілікте өз жұртыңа не керек екенін бес саусағыңдай біліп тұрып, оны жүзеге асыруға тәуекелің де, ақылың да, қажыр-қайратың да жетіп тұрып, бірақ ол ниетіңді жүзеге асыруға алдымен сол емешегіңді үзген еліңнің өзі дес бермей, бетіңнен қақпайлап, көкірегіңнен кері итеріп, сыртың бұтін, ішің түтін күн кешкеннен асқан тауқымет бар дейсің бе! Ал, әлгі Хара-Хуланың ұлы Батыр анасының қағанағынан тәж киіп, тақ мініп туған неткен бақытты жігіт еді! Тізгінді ол алғанда, әншейінде, ала ауыз жоңғар қыңқ демепті дейді. Далайлама оған Ерден Батыр қонтайшы деген құрметті атақ беріпті дейді.
Сол Ерден Батыр қонтайшы өз жұртының бас тізгінін бір өзі ұстап, айтқаны болып, атқаны тиіп, шаршысына толып тұрған абыройлы шағында мың да елу бірінші қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған қой жылының қыркүйек айында бауырайы семіз жабағының сүбесіндей сары ала, қоңыр ала боп қатпарланып жатқан Тарбағатай аясында Жоңғардың, Көкенұрдың, Халқаның және Еділ бойының тайшыларының бірде-бірі қалмай түгел жиылған Құрылтай жиынын өткізеді.
Сол кезде Жоңғар айтып келген қорқынышты әңгімелер қазақтардың әлі күнге жадынан шығар емес. Күллі жоңғар ақ түйенің қарыны жарылғандай қатты қуаныпты. Қазақ қуанса, өз етегіне өзі сүрініп дадбақтап бітеді ғой. Ал ойрат қуанса, қабағынан қар жауып, арқырап-күркіреп айбынданып кететін көрінеді.
Құрылтай біткен күні ұлан-асыр той басталды. Майсасы жығылмаған кең көгалға бүкіл бір ауылдың жаны түгел сыйып кеткендей сары ала жібек шатыр тігілді.
Әлгі сары ала шатыр тігілген дөңгелек көгалдың жан-жағы зереңнің кемеріндей тіресіп тұрған тығырық тау. Тығырық таудың баурайы бұйра жыныс, бұйра жыныстың іші атқылаған ақ бұлақ. Бұлақ басы ұлыс-ұлыстан келгендерге тігілген қызыл ала, сары ала шатырлар. Қазақтардікіндей күмбіреген бүйірлі емес, шөмеледей шошайған қалмақы үйлер. Үй басы жайрай жығылған жабағы, ақ бақанға асылған қара саба. Тығырық таудың баурайы ығы-жығы адам.
Исі ойрат түгел бас қосып, түгел қуанысқан ұлан-асыр той қызылды-жасыл салтанатымен көзіңді қызықтырғанымен күнге шағылысқан көк найзалары, жалаңдаған ақ алмастары, жер қолқасын суырардай боп күркілдескен кернейлері, даңғыра-дабылдары алп-алп басқан атан түйедей нояндары, бұлт-бұлт еткен бұлшық еттер мен шірене тартылған садақтар қаралай жүрегіңді дірілдетіп, көңіліңе үрей қашырар үлкен шерумен басталды.
Шеруді үстеріне қан күрең қызыл мәнжі киген, үш-үш кісі боп бір-бір ту ұстаған ту көтерушілер ашты. Жедк-желк етіп көк аспанға айбат шеккен қыл құйрық туларға төрт кісі боп зорға көтерерлік зіл батпан жез кернейлерін күмпілдете тартып кернейшілер ілесті. Кернейшілерден кейін етектері жер сыпырып, малынған сары шапан жамылып, қос қатар боп ламалар өтті. Ламаларға шикіл сары жапанша киген қырық даңғырашы ерді. Бұл топ бастар шерудің екі жағында шаштары жедкесіне түскен діндар тақуалар ілесті.
Жоңғар жұртының аруағын асыратын киелі шеруге өз тайпаларының сұсы мен айбынын көрсететін нояндар легі жалғасты. Нояндар легінде жиырма-жиырма кісіден топ-топқа бөлінген бір қолында шар болат қалқан, бір қолына шашақты найза ұстаған найзагерлер, күнге шағылыстырып, жарқ-жарқ еткізіп нар кескен семсерін жалаңдатқан сайыскерлер, үстеріне тоғыз қабат сауыт киіп, иықтарына орама мылтықтарын асынған мергендер, адырналарын кере тартып садақшылар, қайқы қылыштарын төбелерінен асыра сермелеп қылышкерлер шықты. Осындай айбатты лектің екі жақ шетінде бұзау тіс дойыр қамшылары салаңдаған айдауылдардың алдында белуардан жоғары тыр жалаңаш шешіндірілген, жауырындарына күн ойнап, тірсектері майысып дір-дір етіп қазақтар мен қытайлардан түскен тұтқындар айдалып келеді.
Ортадағы сары ала шатырға жеткен соң бәрі шыр айнала қоршап тұрып ап мінажат қылды. Иіліп-бүгіліп бастарын үш рет жерге тигізіп тағзым етіп, тізерлесіп отыра кетті. Күн сәскеге келгенде бастарына мүйіз байлап, біреуі бұқа, біреуі арқар боп киінген ламалар тайраңдап билей жөнелді. Біресе топ-тобымен, біресе екеу-үшеу боп, біресе әрқайсысы жеке-жеке тапырақтап бақты. Жарықтық Тарбағатайдың киіздей тұтасып жатқан көк майсасынан сонда бір сыңар тозаң көтерілсейші! Ламалар сол тапырақтағаннан бесін ауғанға дейін тапырақтады. Бір уақыттарда екі-үш лама құндақтап ораған бала секілді ашіақ бірдемені көкіректеріне басып, асты-үстіне түсіп, аялай көтеріп шықты да, шатырдың шығыс жағында лапылдап жанып жатқан отты көргенде көздері бағжаң ете қалысты. Әлгінде ғана емешектері үзіліп, әлпештей ұстап келе жатқан қолдарындағы құндақтарды лапылдап жанып жатқан отқа лақтырысты. Сол-ак, екен жан-жақтан түксие қоршап тұрған Тығырық тау осы ортадағы сары ала шатырдың төбесіне түгел жалп етіп құлап түскендей, бірдеңе құлақ жара оқыс гүрс ете қалды. Сары шатыр.дың алдындағы дөңгелек сахнаның үстінде асыр сап жүрген бишілер билерін тоқтата қойып, гүрсіл шыққан жаққа қарай жапа-тармағай жүгіре жөнелісті. Барды да, лаулаған отты шырық айналып тұрып ап, тапыр-тұпыр билеп берсін. Кенет бірнеше лама қаз-қатар тұра қап, жез кернейлерін қылғына қиқылдатып дабыл берісті. Тығырық қойнаудағы ызғындай жұрт аламан-асыр болды да қалды. Әрлі-берлі сапырылысқан көп дүрбелең. Сол екі арада сары ала шатырдан үш жүз қадамдай жердегі қураған қамыстан уйіп қойған шошақ маялар сатырлап жана жөнелді. Шошақ маялардан от көрінуі-ақ мұң екен, әне жерден де, мына жерден де тарс-тарс оқыс гүрсілдер көбейді. Куллі Тарбағатайдың күлі көкке бір-ақ ұшқандай. Көк ала түтін. Күңірсіген иіс. Бет шарпыған қызыл жалын. Бақырған-шақырған ызы-қиқы айқай. Ойраттар мынау аламан-асырдан қорқудың орынына, әлгі ғүрсіл шыққан жаққа қарай айқай салып жүгіріп барады. Қолдарына түскен нәрсенің бәрін ілгері қарай лақтырып, күншығысқа қарай қаптағайлай жөнелісті. Сол жабыр-жұбыр жапатармағай жөңкілістің қақ алдында қойқаңдап қонтайшының өзі де жүгіріп барады. Сөйтсе, манағы кернейлер: «Ел шетіне жау келді» деп дабыл беріпті. Ер жүрек ойрат жұрты ойда-жоқта тап берген шүршіттердің әп-сәтте-ақ ит терілерін бастарына қаптап, тас-талқандарын шығармақшы. Көп ұзамай әлгі қиқулаған қара нөпір сырнайлатып, кернейлетіп, секіріп, билеп, сары ала шатырдың қасына қайта оралды. Бесін ауа дастарқан жайылып, табақ-табақ ет тартылып, саба-саба қымыз сарқылды.
Сол тойды бастан-ақ көздерімен көріп, көпшілік алдында жондарын қамшыға тосқан көп тұтқын той өткесін түп-түгел босатылып, елді-елдеріне қайтарылды. Қонтайшы олар өз елдеріне жоңғардың қазіргі айбаты мен қауқарын айтып барып сескендіре берсін деп әдейі босатса керек.
Өліп-талып елге жеткен көп мұңдық, шынында да, ойраттарда тұтқында болғанда не көріп не қойғандарын айтып зарлай жөнелісті. Олардың әңгімесін тыңдап отырып жұрт жағаларын ұстасты. Қалмақтардың әлгі күбінісі әншейінгі барымта-сарымтаға келіңкіремейді екен. Әсіресе, тұтқында болып қайтқан кәриялар жоңғарлардың жаңадан қабылдаған жосығын ежіктей әнгімелегенде, төбе-құйқаң қараптан-қарап шымырлап қоя береді. Ол мынау неғайбыл ертеңнің алдындағы қорқыныш па, әлде иегіңнің астында отырып ап, сенің қолыңнан келмеген талай нәрсені оп-оңай жүзеге асырып жатқан бөтен жұртқа деген қызғаныш па, жоқ жан-жағыңның бәрі құз басындағы қаршыға құстай тас түйін боп жинақы отырғанда, өз еліңнің делқұлы кісінің етегіндей әлі күнге ашылып-шашылып жатқанына намыстанасың ба - әйтеуір қараптан-қарап іші-бауырың жидіп, он екі жілігің бірдей кеміріліп можап қоя береді екенсің.
Бұл әңгіменің бәрін көп кешігіп естіген Әбілқайырдың өзі әңгімеші қариялардың қасына сілтіге түсіп шыққандай боп-боз боп, болдыртып түрегелетін.
Ойраттардың Тарбағатайдағы құрылтайға қуанса, қуанатындай-ақ реттері бар екен. Онда әншейін ауыл арасының дау-дамайы талқыланып қана қоймай, елдің келешегі келелі кеңеске түсіпті. Төрт жағы түгел қыспақ елдің бұдан былай қайтып күн көре алары сарапқа салыныпты.
Дүние жаратылып су аққалы жер бетінде ел бірлігін, ағайын татулығын қазақтан көп айтқан халық бар ма екен, сірә! Баяғыда Шәйбан тұқымымен ат құйрығын үзісіп, Керей мен Жәнібектің соңына еріп, Шу бойына келіп оңаша түтін түтетіскен күні-ақ олар: «Ал бұрынғы сары жұрт сахара елден кеттік. Бөтен ел, бөтен жұрттың ығына кеп паналадық. Енді бізге алдымыз да жат, артымыз да жат. Бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарсақ қана ел болып, ірге көтеріп кете аламыз. Аузымыздан жазып, арамызға алалық кірер болса, тағы да табанға түсіп, бөтеннің боданында қаламыз» - дескен-ді. Сол қақсау әлі қақсау! Таққа отырар ханыңның тағына отырмай жатып тақылдап айтатыны сол. Алқаға түсер биіңнің қамшы ұстап тұрып сарнай жөнелетіні сол. Қара шоқпар қарақшылардан қансырап қалған шабынды елдің зар еңіреп отырып айтары сол. Қанды бүлік барымтаға бара жатқандарыңның күндей күркіреп жар салары және сол. Қазақтың тойдағы батасынан бастап жаназадағы жылауына дейінгі барлық әңгімесінің «жәрәкімалласы» әлгі. «Тату болайық» айтылмаған сөз қазақтың құлағына түзы татымай тұрған бәдік әңгімедей естіледі. Бірақ, олар дүниедегі ең бір пәтуалы сөзді орынды-орынсыз көп айтып, бәдік әңгімеге айналдырып алғандарын өздері сезбейді. «Алауыздықты құртайық», «біздің осы алакөздігіміз жаман», «қызғанғанымыз қызыл итке жем болады» деп қақсап айта берсек, қақырап тұрған халық бірлігі өзінен-өзі қалпына түсе қалатындай көреді. «Ел татулығы» деп таққа мінгендер ол жайында ештеңе ойлап, ештеңе бітірместен тағынан түседі. Тақтан түседі де: «Әй, біздің қазақты қойсайшы, басымдағы бақты көре алмады ғой. Жабылып жүріп, етегімнен тартыптүсіріп тастады. Бұл жұрт енді мың жылда да ел болмайды», - деп қайтадан етегі толып еңіреп қоя береді. Бірақ: «Сол бірлік, сол татулыққа өзім не істедім екен?» - деген ой миына кіріп шықпайды. Сөйтіп, қазақ галай заманнан бері өз бірлігін өзіне-өзі өкпелеген шалдуар қызыл сөзге қызыл иттей талатумен келеді. Бірлікке сөз бастамайды, іс бастайды. Оны әне қазақтан кем көшпенді, қазақтан кем алауыз емес ойраттың жаңа жосығы көрсетіп отыр. Ол «тату болайық, тату болайық» - деп кез келген қуысқа ұя салған сасық көкектей ерте-ден қара кешке қиқылдап қақсап тұрмайды, татулыққа қол көтергендердің тап беріп қылша мойнынан қырқып ала қояды. Бір ұлыс екінші ұлысқа озбырлық жасаса, зорлықшының дүние-малы түп-түгел талауға туседі, өзі жазаға кесіледі. Талауға түскен дүние-малдың тең жар-тысын жәбір көрген жақ алып, қалған бөлігі қалған ұлыстарға қылдай бөлініп беріледі. Жәбір көрген жақ тіпті шағын ру болса, онда оған зорлықшы алған малын қайтарып берумен бірге үстіне жүз қалқан, жүз түйе, мың жылқы үстеме айып қосады. Бұдан кейін: «Құдай-ай, бір есерсоқ кеп мені талап алғай да!» - деп тілемесең, өзгенің қызылына өліп кетсең де көз алартармысың!
Елді іс біріктіріп, сөз бұзатынын баяғыдан біле тұрып, қайдағы бір ит жылғы көтен өкпенің соңына түсіп, бітер істі бітірмей, сілекей ауыздың сілімтігіне саламыз да жүреміз. Бүгінге керек әділдіктің арқауын баяғыдағы даумен іздейміз. «Пәлен уақытта әкеңнің әкеме қамшысы тиіпті, шешеңнің шешеме тілі тиіпті», - деп, бүгінгі табысқалы тұрган мүддемізді кешегі кикілжіңнің жолына құрбандыққа шаламыз. Ал әлгі ойраттарың оның да жолын қырқыпты. Тарбағатай құрылтайы баяғы торғауыттар Еділ ауып кететін бір мың отыз жетінші жылға дейінгі даушардың бәрінің заманы өтті, оны бықсытқан адам бүгінгі татулықтың қас дұшпаны деп тауып, өз ұлыстарын өзара өкпе-бопсаны ұмытуға шақырыпты. Бұдан былай ойраттың ойратта кегі болмауға тиісті. Ойратқа өштесетін-кектесетін дұшпан басқа жақтан да табылады. Ойрат батыр болса батырлығын соларға көрсетсін, намысқой болса, намысқойлығын соларға көрсетсін. Ойрат үшін мынау қара жердің үстінде, көк аспанның астында қалқиып тірі жүрген өз қандасынан асқан қасиетті нәрсе болмасқа керек. Оның тілейтіні тек өзінің ғана тілегі емес, өзге қандастарының да тілегі. Оның мұңдайтыны - тек өзінің ғана мұны емес, өзге қандастарының да мұңы. Сонда ғана әр ойраттың тілегі күллі ойраттың ортақ тілегіне, әр ойраттын мұңы күллі ойраттың ортақ мұңына айналмақшы. Әйтпесе, жан-жағының бәрі тауықша жұмыртқалап, итше күшіктеп жатқан қағындай жұрттардың қыспағында отырған жоңғардың басы қайтып өспекші, қатары қайтьш көбеймекші. Күштісі әлсізіне, көбі азына қожаңдап бақыт тауып, абырой асырып жатқан мына заманда қанша басың алтын, бөксең күміс дүлділ болғанмен, қатарың селдір, алды-артың тұлдыр боп жатса, өз иығыңды өзің жұлып жегенмен бәрібір қарқ болмайсың. Елдің бағы малының басына қараса, елдің бағы жанының басына қарайды. Олай болса, аз жұрт үшін белі құтсыз еркектен өткен сұмырай, түл құрсақ әйелден өткен сұрқия болмасқа керек. Өз белін өзі байлаған жұрт өз басын өзі жұтқысы келген жұрт. Халықтың көсегесін арғымақтай сыланған кермиық қысыр сұлудың сылаңдаған сымбаты емес, салпы етек сары балақ ұрғашының қашан көрсең де, қампыйып тұрар кебеже құрсағы көгертеді. Балиғатқа толған қызы отырып, оң жаққа оңаша жатқызып қойған шаңырақтан асқан қарабет қауым болмақшы емес. Сондықтан да, ойраттардың әрбір қырық түтіні жылына ең кемі төрт бойдағын аяқтандырады. Әрбір он түтін өз орталарынан қалың мал жиып, жылына бір жігітін үйлендіреді. Егер ол жора орындалмаса, әлгі он түтін екі түйе, бес жылқы, он саулық айып төлейді.
Ойраттар үшін балиғатқа толған үл мен қыздан ұрпақ көрмеуден кейінгі ауыр қылмыс - ойратты ойрат елтіргені. Ел шетіне жау келгенін естіп, біліп, көріп тұрып, хабар бермеген адам ғана, жорыққа жиналатын уәделі жерге дабылды ести тұрып келмей қойған адам ғана, ұрыс даласында ұланына, тайшысына, зайсанына, ноянына, сардарына қауіп төнген кезде қол ұшын бермеген адам ғана өлім жазасына кесіледі. Ондай қатаң үкімді тек қоңтайшы ғана шығарады. Ал, ноян қол астындағы жауынгер айтқанын екі еткен күнде қолын шауып тастай алады, құлағын кесіп тастай алады, бірақ кеудесіндегі шыбын жанына қол кәтеруге қақысы жоқ. Егер туған әкесі өз белінен жаратылған баласын өлтірсе, масқара азапқа ғана бұйырылып қоймай, бүкіл әулеті, дүние-мүлкі түгел талауға түседі. Ойраттан туған ойрат түгілі жоңғар қаруын ұстай алатын құл мен ойраттыңбелінен құрсақ көтере алатын күңге жазым салуға жол берілмейді. Құлдың басына қырық бес қара, күңнің басына жиырмас бес қара құн төленеді.
Әрине, малдың басы да, жанның басы да тек уыздай ұйыған татулық бар жерде қаулап өспекші. Ал, ондай татулық, ондай бірлік тек темірдей тәртіп бар жерде ғана жүзеге аспақшы. Өйткені азды құртудың жолы -кеңдік. Мол дастарқанға шаша салған болымсыз дәм кімді тойындырып қарық қылады. Кепті құртудың жолы - тарлық. Тар астаудың басында қаны кеуіп қаталаған төрт аяқтылар бірін-бірі тапап өлтірмей ме?! Аз жетіліп, қатарға қосылсын десең - ұзын арқау, кең тұсау тіршілікке жібермей, белін бекем будырып, сара жолға сал. Көп көбейіп, дені жайылсын десең - тар қамажауға тығып тұмшалай бермей кеңге шығар! Біздің қазақ осыны білмейді. Аяғын көрпесіне қарап көсілмейді. Даласының кеңдігі малының бағы да, өзінің соры болуға айналды. Жан басына бір жал жетеді. Жал басына бір ақ үйді тік те, қыраныңа қойыңды, құрағына жылқыңды өргіз де, шалқаңнан түсіп, шаңыраққа түкіріп жата бер! Жер өзіңдікі, мал өзіңдікі, су өзіңдікі, үй өзіңдікі. Сенде кімнің шаруасы бар. Бір өзі бір өңірдің иесі болса, қазақтың кез келген жалба тымағы шалқақтамағанда кім шалқақтайды?! Қазақтың ақсағы да, тоқсағы да, шартығы да шалқақтайды. Тіпті тазы екеш тазыңа дейін шалқақтайды. Бөркім түсіп кетіп, басымның жарасын көрсетіп алармын-ау деп қорықпайды. Айдалада оны көрем дегенде кім көреді. Бір қырдың басында бір өзі ысқырынып отырған қаптаған жер тәңірді кім көндіре алады, кім иліктіре алады. Қара аңсап, айдалада кетіп бара жатқан бейсауат жолаушыны соңынан қуып барып, аты-жөнін, ата-бабасын сұраса келе қарын-бөле шығып, үйіне шақырып әкеп, бағылан сойып насыбай атысып, ертеңіне төс түйістіріп жылап айырылысатын бауырмал қазақтардың басын бір алқа қотанға қоссаң, әрқайсысы әр жерден шіреніп, әр жаққа шалқаяды. «Ортақ өгізден оңаша бұзау» деп кергиді. Он қазақты бір дастарқанға жинасаң, бәрі де бір-бір бас, бір-бір жамбас ұстайтындай он басты, он жамбасты, қырық аяқты, жиырма кез, жиырма құлақты қой тауып союың керек. Ондай қой қандай таптырмайтын болса, қазақтың бабы да сондай таптырмайды. Бас-басына шалқаюды бостандық, бет-бетіне шіренуді еркіндік көреді. Олар еркін жүріп, еркін тұру деп осылай тоз-тоз шашырап жүргенді ұғады.
Шіркін, замана деген қазағыңа да, жоңғарыңа да, башқұртыңа да, кім екеніңе де қарамайтын, айтқанын істетіп, айдағанына көндіретін қатыгез әкім болмай, байға қонып, мырзаға түстеніп жүрер шаруасы жай, жағасы жайлау қыдырма қонақ болса, онда оның бабын қазақтан тапқыш халық болмас еді. Сорлатқанда заманы құрғыр, уақыты құрғыр төренің төлеңгіті сияқты екі аяғыңды бір етікке тығып, апшыңды қуыра келеді. «Айтқаныма құлақ ас!» «Тында!», «Бағын!» - дейді. Қазекең бағынуға қырсыз халық. Содан ылғи қандай заман кез келсе де, онымен әуелі бір сілкілесіп алмай, тіл табыспай жатқаны. Ол тек бағынса, күнде көзіңе көрініп: «өйт, бүйт» деп мазанды ала бермейтін хақ тағалаға ғана бағынғысы келеді. Ол құлақ асса, тек өзі шіреніп алдыңда тұрмаған, айтарының бәрін тусініксіз тілде сары ала қағазға жазып кеткен, онысын қалай ұғып, қалай орындау өз еркіңдегі пайғамбарымның айтқан-дарына ғана құлақ асқысы келеді. Ал, бір жерді жайлап, бір кәсіппен шұғылданып, бір тілде сейлейтін дәл өзіндей екі аяқты пендеге бағынуға да, құлақ асуға да құлқы жоқ. Оның айтып тұрғаны бұрыс болса да, миына кірмейді, дұрыс болса да, миына кірмейді. Сүйтіп «менен оның несі артық, несі кем» деп жілік санасып, бір пендеге мойын ұсынбай, ешкімге бұйдамызды ұстатпаймыз деп жүргенде бір бұйда ұстардың орынына он бұйда ұстар тауып алады. Сосын бұйда ұстар мен бұйда ұстар қырқысып, екі ортада елдің арасына іріткі түсіп, қиырман-шиырман болып жатқаны.
Ал, Тарбағатайдағы жиында бұдан былай күллі ойрат басшысынан кещесіне дейін бір жосық, бір жәнмен жүреміз деп пәтуа байласыпты. Бұдан былай төрт-бес атадан табылатын аталастар қотан құрып, өз шаруаларын бірге күйіттейді. Өзара аталастығы бар бірнеше қотан аймақ құрып, ортақ қоныс иемденіп, оны көлденеңнің көзінен бірігіп қорғайды. Аталас әрістес бірнеше аймақ бір тудың астына жиылып бір өтек түзеді. Бірнеше өтектің басы бірігіп бір ноян билейтін ұлыс атанады. Аймақтарды зайсан, ұлыстарды ноян, тайпаларды тайшы билейтін болады. Қай тайпаның қайда жайлап, қайда қыстайтынын күллі жоңғарға билігі жүретін бас тайшы - қонтайшы шешеді. Қонтайшы зайсандар мен зарғарлар (қазылар) кеңесін шақырып шешім қәбылдайды. Әркім езінің жөнін біледі. Бірі екіншісінің билігіне қол сұқпайды.
Ал, біздің қазақта он қараның басын түзесе бай, он баланың басын қарайтса би болып шалқайып алады да, ортақтасып қам жасайтын шаруада ешкімге дес бермей қасарысып отырғаны. Сәйтіп жүріп кім көрінгенге ол көз түрткі болмағанда, кім көз түрткі болады?! Сөйтіп жүріп, бір жалдын арғы жағындағы өзіндей көшпенді, өзіндей малшы елдің не істеп, не қойып жатқанында еш шаруасы жоқ.
Ойраттар мұндай темірдей тәртіп, жойқын жосыққа тегіннен тегін көніп көрген жоқ. Олардың көздегені тек ел бірлігі емес. Олардың ойы әріде. Тек жан басына ғана емес, қару-жараққа да қатаң есеп жүргізіп, ештеңесін шашау шығармай, сақадай сай отырғаны тегіннен тегін ғой дейсің бе? Жонғарға тек қару ұстап шығар қалың қол ғана емес, сол қалың қол ұстап шығар қару да сондай қадірлі. Әрбір қырық түтін жылына екі сауыт тоқиды. Оны орындамаса бір түйе, бір жылқы айып төлейді. Жоңғарда тышқан тұмсығын қанатсаң да, ат-шапан айып беріп құтыла салмайсың, мінгізген атың, жетектеткен түйеңнің үстіне не қалқан не сауыт қосып қана құтыла аласын. Жоңғар сарбазы үшін алдындағы нояны, астындағы аты, үстіндегі сауыты, қолындағы қалқаны, мылтығы, қылышынан айырылудан асқан масқара болмақ емес. Жауынгерлік тәртіп тайшыға да қарашыға да бірдей қатаң. Ел шетіне келген жауды көріп тұрып, біліп тұрып, естіп тұрып хабарламаса, екеуі де бүкіл әулетімен өлім құшып, қара орманы талауға түседі. Ұрыс даласын өз бетімен тастап кетсе, қонтайшы - жүз сауыт, жүз түйе, қатын-бала, қара орманымен елу үй, мың жылқы, тайшы - елу сауыт, елу түйе, қатын-бала, қара орманмен жиырма бес үй, бес жүз жылқы, ноян - он қалқан, он түйе, қатын-бала, қара орманымен он үй, жүз жылқы; қонтайшының қызметшілері - бір үй, бір қалқан, сегіз бас мал; қатардағы сарбаз - жалғыз аты мен жалғыз қалқанын, қарашы - аты мен садағын айыпқа төлейді. Оның үстіне қоян жүрек қорқақтығы үшін басына әйелдердің тіз киімін орап, бетіне күйе жағып, ел алдында масқараға ұшырайды. Ойрат үшін әуелі нояны, сосын қару-жарағы, сосын барып қатын-баласы қадірлі болмақ. Біреудің қалқанын ұрласаң - жиырма жеті бас мал, сауытын ұрласаң - тоқсан бес мал, қылышын ұрласаң - тоғыз бас мал айып төлейсің.
Халық бірлігіне, ел татулығына шыннан тілектес болсаң, осындай қатаң заңға алдымен өзің көн, сосын өзгелерді көндір. Ел ұйтқысы бұлжыр ма екен, бұлжымас па екен!
Тарбағатайдағы құрылтай, әрине, мұншалық темірдей тәртіпті тек ағайынның ауызы ала болмай тыныштықта, ынтымақта отырасың, бөтен біреулер қол сұға қалса, қапымыз кетіп жүрмесін деп орнатқан жоқ. Тап сол жиында қонтайшы бастап қалың нөпірдің шығысқа қарай лап беруі де тегіннен-тегін емес. Олар енді шүршіттердің тыныш қоймасын әбден біліп болған-ды. Сондықтан ойрат жұрты осы бастан оларды қас дұшпаным, ата жауым деп қарап, жан тәнімен жек көруі керек еді. Сол өшпенділіктің арқасында ғана олар өзара ынтымақтаса алады. Әйтпесе бірінің жылқысын бірі қуып, ескі іри-тіри тіршілікке қайта көше салулары да ықтимал-ды. Қандары қарайып, өлердей жек көретін қытай тұтқындарының қасына қазақтарды қосып қойып, қосақтап айдауларында да мән бар. Ойраттардың құмырсқадай құжынаған қалың шүршітке өз беттерінше тойтарыс бере алмасы хақ. Ол үшін әуелі бір кезде маңғұлдардың қол астында болған, қазір де Шыңғыс әулеті билеп отырған сонау Еділден бергі ұланғайыр өлкені жаулап алулары керек. Ойрат сонда ғана өріске де, базарға да қарқ болады. Ақтылы қой, көк ала жылқының алдын Еділге, артын Енисейге жауып, Бұхара, Самарқан, Хиуа, Шаш, Сайрам базарларына ағылатын керуендердің жібек бұйдасын ез қолдарында ұстап отырса, ойраттың мұртын балта шаба алар ма! Күллі маңғұл және бір кезде маңғұлдың қол астында болған елдер түп-түгел тізе қосысып қарсы шыққанда ғана қаптаған қара қытайға бір дауа табылмақшы! Құмырсқадай құжынаған, бүргедей быжынаған ши борбай шүршіттер мен сол бір «үп» десең құлай кеткелі тұрған қуыршақ жұртқа кіріптар болып отырған, арыстандай ақырған айбынды бабадан үл боп тумай, шажырқай боп туған Шыңғыс әулеті көресіні сонда көрмекші! Бір кезде көк найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен Шыңғыс жаулап алып беріп кеткен көл-көсір қонысты маңғұлдардың қол астына қытайтекті боп кеткен Құбылай тұқымы емес, әу бастан-ақ төрліктен жергек, ерден жастық бұйырған жоңғарлар ғана қайтарып бере алмақшы. Олардың бұл арманына кедергі келтіріп тұрған - өздеріндей көшпенді, өздеріндей жауынгер қазақтар. Сол маңқа немелердің жұлынын үзіп, жотасын опырар күн туса, қыл жалаулы маңғұлдың жұлдызы тағы да зырқырап кектен бірақ шықты дей бер! Сондықтан да, келешекте шүршіттің кеңірдегін кесер болар қанжарды әуелі қазақтың қанына суар! Болашақта күллі әлемнің төбесінде ойнар көк найзаңды әуелі қазақтардың шаңырағында ойнат!
Батыр қонтайшының бұл көмейі көп ұзамай-ақ белгілі болып қалды. Ол қонтайшылық құрған жиырма жылдың ішінде қазақтарға қарсы үш рет жорыққа шықты. Жетісудың көп жерін жамбасына басып, бас ордасын жер жетпегендей Қара Ертістің басына тікті. Одан кейін тізгін тиген Қалдан Бесоқты Қара Ертісті де місе тұтпай, сары ала шатырын Іле басындағы Ұрғаға әкеп орнатты. Жетісудың көк шалғынын аз көргендей, Қаратау бойындағы қазақ қалаларына қол сала бастады. Айналасын аждаһадай жұтып, ойраттардың бөркін дағарадай еткен Қалдан Бесоқты да көп асқанға бір тосқанның керіне ұшырап, жиырма алты жыл қонтайшылық құрғаннан кейін бір ақ нөсер сіркіреген көктем түнінде Аша-атымтай деген жерде елу екі жасында у ішіп өліпті. Көкжал неменің сүйегін өртеп, күлін көкке ұшырып жіберіпті. Жер бетінде, ең болмаса, кәрі кемпірдің бөксесіндей опырайып, моласы қалмаса да, естір құлақты түгел тітіреткен абынды аты қалды. Оның атын естігенде, әсіресе, қазақтардың төбе құйқасы шымырлап қоя беруші еді. Оның орынына қонтайшы болған Сыбан Раптан да қазақтар үшін одан кем сойқан болған жоқ. Тұсауын Сайрамда кескен бұл қонтайшы азуын алдымен Орта жүздің шекесіне салды. «Менің бұл жорыққа шығуыма қазақ ханы Тәукенің екі жүзділігі себепші болып отыр, - деп жар шашты ол. - Қалдан Бесоқтының тұсында тұтқынға түсіп, Лұхаста далайламаның есігінде жүрген баласын еліме қайтара көр деп жалынғасын, қасына бес жүз кісі нөкер ертіп еліне аттандырып ем, жақсылықты білмейтін кісәпір неме сарбаздарымның біреуін де тірі қалдырмай, түгел қырып тастады. Онысын аз көргендей, маған бағынышты Үгедей - батыр тайшыны өлтіріп, адамдарының аяқ-қолына темір кісен салып тұтқындап әкетті. Ұранқайдағы маған салық төлейтін жүз түтінді Қатын-баласымен, қара орманымен өзіне қаратып алды. Еділ бойынан келе жатқан керуенімді тонап, қалыңдығыма, Аюке ханның қызына қолын салды.
Қазақтар менен енді ешқандай жақсылық күтуші болмасын!»
Мәртөбеден мәжілісті аударып, қазақтардың күнін Күлтөбеге қаратқан да сол Сыбан Раптанның күркірі еді.
Сыбан Раптанның тұсында қазақтың арқасына аяз шындап батайын деді. Бір сәт ауыл арасының дау-дамайы ұмытылып, елдің ертеңі сөз бола бастады.
Ол тұста әуелден туып ел үстінде күн кешкен киелі тұқым-төрелердің емес халықтың өзінен өрбіп, халықтың өзі қамшы ұстатқан жабы тұқым - қызыл тілін безеген билердің абыройы аспандап шыға келген-ді. Сұлтандардың не марқасқаларына бір тайпаның тізгіні не тиіп, не тимей жүргенде, от тілді, орақ ауызды билерге бір-бір ұлыстың тізгіні бұйырды. Қазақтың теріндегі Тәукеден кейінгі аруақты адамдар да солар болып алды. Ұлы жүздің тізгіні де, қамшысы да үйсін Төле бидің, Орта жүздің тізгіні де, қамшысы да арғын Қазыбектің, Кіші жүздің тізгіні де, қамшысы да әлім Әйтекенің қолына кешті. Ол тұста тайпа басы терелердің қатарынан табылғанға билер емес, орда басы билердің қатарынан табылғанға төрелер масаттанып қалушы еді.
Ол кезде атын біреу біліп, біреу білмейтін бала сұлтан Әбілқайыр қазақ тізгінін ұстаған үш жорғаның біреуі қатарыма жүр деп шақырғанда өз құлағына өзі сенбей, жүрегі жарылып қуанған-ды.
Жиыннан қайтқан ұлы дүрмектің алдында тұрқы есік пен тердей шұбалған шабдар жорғаның үстінде шалқая ыңылдап екі иығына екі кісі мінгендей апай төс алпамса кісі келе жатты.
Ол - атақты Әйтеке би. Тұлға-тұрпаты, жүріс-тұрысы, жан-жағына көз тастасы елдің қас-қабағын баққан биден гөрі қасындағылардың бәрінен айдынын асырып асқақтай қарайтын батырға келіңкірейді. Бірақ, билік дегеннің де батырлықтың бір түрі ғой. Шырғалаңы мен шытырманы көп қыр тіршілігінде қырық құйқылжыған қырқылжың дауларда бір пәтуаға тұрақтау барымтаға барып қайтудан әлдеқайда қиын шаруа. Оған да тілдің ебімен қоса жүректің тәуекелі керек-ті. Ал, тәуекел қазақта бір кісіде жеткілікті болса, осы Әйтекеде жеткілікті болар реті бар. Ол мынау далиған даланың төрдегі ақ сүйегі мен есіктегі қара сүйегіне бірдей қадірлі, бірдей батымды еді. Ана жағы Бұхара мен Самарқан, мына жағы Елек пен Торғайарасын алып жатқан ұланғайыр ұлыста оның бетіне қарсы келе алар кісі жоқ-ты. Оны көргенде көшпендісі түгілі отырықшысы жайылып төсек, иіліп жастық болар-ды. Мақұлы түгілі тентегі мен телісі тілін қайтармас-ты. Оның себебі бар-ды. Әйтеке Кіші жүздің сүйегі болып табылатын Алшыннан, Алшынның аға атасы Әлімнен, Әлімнің алты баласының ең жуан тамыры Төртқарадан, Төртқараның Қарашынан, Қараштың Сейтқұлынан еді. Төртқара түгілі Әлімнің, Әлім түгілі Алшынның, Алшын түгілі Алаштың атын шығарғандардың бірі осы Сейтқұл болатын. Әз Тәукенің төртінші атасы, Жәдік ұлы Шығай сұлтан тоғыз жүз тоқсаныншы жылы Кіші жүзді билеп тұрған тұсында күллі ұлысымен жұтқа ұшырап, Сырдарияның сағасындағы қонысын тастап Нұрата тауына көшкенде ен ұлысынан қасына ертіп кеткені де - осы төртқара Сейтқұл еді. Онда Сейтқұлдың сегіз баласының ең атақтысы Жалаңтөс бар болғаны бесте екен. Нұратаға барғасын жеті жылдан кейін он екі жасар жалаңтөс Бұхар мен Тамды маңындағы қазақ ұлыстарын билеп отырған Ақназар ұлы Дінмұхамбет ханның көзіне ілігеді. Сосын-ақ әрі ақылды, әрі батыр Жалаңтөстің Бұхара, Самарқан, Гератта отырмаған төрі қалмайды. Әрі Самарқанның өмірі, әрі бес сардар Жалаңтөс заманында көршілес елдерге ханнан бетер қадірлі болған кісі дейді. Оған сыйлыққа келген тарту-таралғының өзі ханнан туып болған не бір алтын сүйекті, асыл текті төрелердің ата дәулетінен асып түскен көрінеді. Шектен асқан батыр шектен асқан жомарт та болыпты. Бұхар мен Самарқандағы көрген кезді тәнті еткен талай көк күмбезді сол салдырыпты. Жалаңтөстің бұзау тіс дойыры мұсылман елдерінің шетіне келген талай басқыншының қақ маңдайын қасқита тіліп, ел шырқын қашырған талай сұрқияның шонданайын шортандай шоршытқан-ды. Қазақ тағының қазіргі иесі әз Тәукенің туған әкесі салқам Жәңгір қиын шатқалдан тау суындай лап қойған Жоңғар тасқынына қарсы тұрар дәрмен таба алмай жаны қарқараға келгенде жер түбінен қол созған да сол Жалаңтөс-ті. Ендеше, хан Тәукеге атасы атасына қадірін өткізген Әйтеке батымды болмағанда кім батымды болмақшы! Әйтеке - Жалаңтөстің әкесі бір, анасы бөлек бауыры Ақшаның үшінші баласы Бәйбектен туған-ды. Жалаңтөс тұсында төбесі көкке бір жетіп қалған исі Сейтқұл, исі Төртқара, исі Әлім, исі Алшынның қазіргі маңдайға ұстағаны да осы - Әйтекетұғын. Сонысын бұлдап, жуан тамырдан өрбіген өктемдігіне баса ма, үш арыс сұхбаттасқан ұлы жиындарда, әйтеуір оның даусы тым ірі шығушы еді. Былайда да ащы дауысты Әйтеке жиын көргенде арқасы қозып, қызыл көрген аш қырандай саңқылдай жөнелуші еді. Онысын жұрт қасындағы екі биден гөрі жуан тұқымынан өрбігендігін көрсеткісі келетіндігі деп пыш-пыштайтын. Шынында да, Ұлы жүздің қамшысын ұстаған Төле би қазақтың ең ірі арысы үйсіннің, үйсіннің ең ірі тайпасы дулаттың, дулаттың ең ірі руы жаныстың ең аз тақтасы Қожамбердіден еді. Қожамбердінің ішінде де Төлеге дейін ауылынан он төбет қатар үріп шыққан бай да, тоқтылы қойдың дауын шешкен би де тумай, «тоғыз ұлды қарашоғыр» атанған Құдайберді әулетінентұғын. Құдайбердіге құдайдың беріп тұрғаны да осы аузын ашса көмейінен серке сөз секіріп шығатын айтқыш Төленің тұсы еді. Ал, арғын Қазыбектің өзінің тегін мошқаған бір мейманасы асқан немені: «Әкем - қара түн, шешем - қара күң, өзі болған жігіттің тегін сұрап не етесің?» - деп қалай отырғызып кеткенін білмейтін кісі исі алашта кем де кем шығар.
Халық не десе, о десін, бірақ ол үш жорғаның жұрт алдында бір-бірімен кермар келгенін ешкім көрген емес. Бірі бастап берген әңгіме екіншісі қостай жөнелгенде тоты құстың қауырсынындай құлпырып, аяқ астынан ажарланып жүре беруші еді. Сол үшеуінің аузының даусындай бірлік бергенде қазақтың жұлдызы қалай-қалай жарқырар еді! Қандай қиын түйінді де Әйтеке бауыздап, Қазыбек ұшалап, Төле мүшелеп берер еді. Қандай қиқар дәукесің де Әйтеке айтқанда - құлақ аспасқа, Қазыбек айтқанда - құптамасқа, Төле айтқан-да - «төресі осы», - деп жығыла кетпеске жағдайы жоқ-ты.
Әйтеке жарып айтады. Қазыбек қазып айтады, Теле тауып айтады деген де содан қалған-ды. Үш арыс қазақ оларды сөйлетіп қойып, қақаған қаңтарда арқар сорпасын ішкендей бусанып, тал бойы түгел еріп, балбырап отырар еді-ау! Тіпті қаралар дау қаралып, шешілер түйін шешіліп біткесін де, тарағылары келмей үш бидің ауызына қарап тамсанып бағар-ды.
Осы жолы да, әз Тәукені күллі қазаққа ортақ хан сайлап, сұпы Әжіні күллі қазаққа пір сайлап, жеті жарғының жосығын қабылдаған ұлы жиын аяқталғасын да жиылған жұрт. «Ертең елге барғанда айта баралық. Үш би бізге не дейді екен? Соны естіп кеткіміз келеді», - деп тырп етпей тұрып алған-ды.
- Сонда үш биден не сұрайсыздар? - деген-ді хан Тәуке.
-Үш би бізге ең әуелі заман құлқынан үш ауыз сез айтсын! - дескен жұрт.
С онда төбенің басына қамшысын ұстап Төле шыққан-ды.
-О, әлеумет, қалай осы, жылқы біткен көп кісінесіп кеткен жоқ па, әйел біткен көп кісімсініп кеткен жоқ па? - деп қайта түсіп кеткен-ді.
Одан кейін төбеге Қазыбек көтеріліп, сонау мұнарытқан көкжиекке қарап тұрып:
-Жылқы біткен көп кісінесе, ел шетіне бір дүбір жетейін деп жүргені болмасын, әйелдер көп кісімсінсе, қадірлерінің өтейін деп жүргені болмасын! - деп топқақайта қосылған-ды.
Әйтеке қамшысын көкке көтеріп:
-Ел шетіне дүбір жетсе, атыңның жалы панаң болар, көк сауытың - қатын, кек найзаң - балаң болар! -деген-ді.
Қарақұрым халық үн-түнсіз бастарын шүлғыған-ды.
-Енді не сұрайсыңдар? - деген хан Тәуке.
- Енді үш би бізге кәрілік пен жастық қақында не мәслихат қосады екен? - деген жиылған көп.
-Үй сыртында төбең болса - ерттеулі тұрған атың ғой, ел ішінде кәрияң болса - жазулы тұрған хатың ғой, - деген-ді Төле.
-Жалтылдайды екен деп жастықты сөкпе - бәріңнің шыққан тегің сол; қалтылдайды екен деп қарттықты сөкпе - ертеңгі жетер шегің сол! - деген
Қазыбек.
-Ар сатып алған атақтан тер сатып алған мал артық, сақалын тосқан кәріден еңбегін тосқан бала артық! - деген Әйтеке.
-Тағы не білгілерің келеді? - деген Тәуке.
- Енді бізге үш би: жомарттықтың қандайы жаман, сараңдықтың қандайы жақсы-соны айтсын, -деп өңештеген бір шұнақ құлақ, қу сақал.
-Жомарттықта суайттың куәге жомарттығы, молданың дуаға жомарттығы жаман, - деді Төле.
-Жомарттықтың және бір жаман түрі: еркектің жетекке көңілшектігі, ұрғашының етекке көңілшектігі, - деді Қазыбек.
-Дуаға жомарт молда малынан қағылар, куәге жомарт суайт абырой-арынан қағылар, жігіттің көңілшектігі - атының соры, әйелдің көңілшектігі -
соры, ең жаман жомарттық - уәдеге жомарттық, - деді Әйтеке.
- Ең жақсы сараңдық: қасың сұрағанда «барға» сараңдық, досың сұрағанда «жоққа сараңдық», - деді Төле қамшысын қолына қайта алып.
-Көрсе қызардың алдында -жарыңа сараңдық, айналдырған аурудың алдында жаныңа сараңдық лазым, - деді Қазыбек көп алдына қайта шығып.
-Тамыр мен тамырдың арасында боқшаға сараңдық, дос пен достың арасында бопсаға сараңдық, - деді Әйтеке екі бидің соңын ала сөйлеп.
Жұрт бұл жолы бір-біріне бас изесіп желпінісіп қалысты.
-Тағы қояр сұрақтарың бар ма? - деді Тәуке.
-Енді үш би бізге үл мен қыз қақында не айтар екен? -деді көпшілік.
- Ұл өссе - ұрпақ, қыз өссе - өріс, - деді Төле.
- Ұл бала аптыққаннан өлсін, қыз бала тұншыққаннан өлсін, - деді Қазыбек.
- Дәулетіңнің қадірін ұлын өскенде білерсің, абыройыңның қадірін қызың өскенде білерсің, - деді Әйтеке.
-Енді үш жорға ерлі-зайыпты екеу туралы бірдеңе айтсын, - деді біреу жиылған жұртты ду күлдіріп.
- Жарақтыдан құтқарса - атың мұра, жалғыздықтан құтқарса -қатын мұра, - деді Төле.
-Төсекте қызық көрмеген, тамұқта жаны шошымас, жар құшып бауыры күймеген, қл сүйіп еріні тұщымас, - деді Қазыбек.
-Азынаған айғырды үйірінде көр, аңқылдаған жігітті үйінде көр, - деді Әйтеке.
Қарақұрым халық тағы да гу-гулей жөнелді.
-Енді де сұрақтарың бар ма? - деген хан Тәуке.
-Үш би бізге енді адам құлқынан үш ауыз сөз айтсын! -дегенжиылғанжұртсолтырпетпегенқалпы.
Қамшысын алып Төле би қайта ортаға шығып:
-Биікке шықсаң - көңілің ашылар, жақсымен тілдессең - зейінің ашылар, - деген.
Қазыбек қамшысын ұстап тұрып:
- Аты жаманның арманы кетер, баласы жаманның дәрмені кетер, - деді.
Әйтеке жұртқа қарап:
-Ниеті жаманның иманы кетер, әйелі жаманнын мейманы кетер, Алланың сүйгені - азан, халықтың сүйгені қазан. Күлтөбеге жақын ауыл біздікі екен.
Жиналған көп әлеумет, жүріп дәм татыңдар, - деді.
Бұл жолы жұрт гуілдесіп ала жөнелді. Сол-ақ екен біреу арт жақтан саңқ ете қалды. Шабдар қасқа мінген шалғы мұрт еркек:
-Оу, жамағат, не байқадындар? Қазақтың игі жақсысын жиып, батасын алып, исі алаштың ырым несібесін Жанарысқа қалдырып кетсін деп тұр ғой
бұл сығыр! - деп мінбеледі.
Төле мынау әупірім немеге бірдеңе дейін деп, аузын аша беріп еді, Қазыбек киіп кетті:
- Төке, жол үлкеннен, қызмет кішіден деген ғой. Жолымыздан қалмайық! - деп төбе басынан түсе берді.
Күлтөбенің басындағы жиылған жұрт Қызылқұмды желкелей қонған Бөкенбай ауылына қарай шұбырды. Ай бойғы жиыннан қайтқандар үш күн бойы бай ауылдан бағланның етін ащы қымызға малып жеп, мелдектей тойып елді-еліне тарасқан-ды.
Әйтеке Әбілқайырға:
-Бірге жүр! - деп осы Бөкенбайдың ауылынан шыға бере айтқанды.
Майқара жусан семіз марқаның жон терісіндей бұйраланып, ақ селеу ақ айран теңіз бетіндей толқынданып, арттағы көкжиек өткен дәурендей көзіңе ыстық көрініп, алдағы көкжиек беймәлім келешектей көмескі бұлдырап тұрған ұлан-асыр жазыққа қайта шыққасын ер үстіне шалжия қонған атақты би үйреншікті көйгөйіне басты. Топ көрсе, көзі шоқтай жайнап, аруақтанып шыға келетін Әйтеке оңаша қалса, осылай өз-өзінен тұнжырап сала береді екен. Не айтып, не ойлап келе жатқаны белгісіз. Әйтеуір күзгі даланың ызынаған желіндей салқын саз. Кәрі би ешкімге ештеңе демейді. Бұлдыр көкжиекке тұнжырай телмірген күйі ыңылдап келеді. Үнемі сырттап жүретін осы бір сұрша жігітпен оңаша сүбхаты бардай. Қалған нөкерді жуытпай, көпке дейін екеуден екеу үнсіз жортысты. Әбілқайыр өз-өзінен ыңылдап келе жатқан бидің ойын бөлгісі келмегендей, астындағы сылаң сұр арғымақты сипай қамшылап жым-жырт келеді. Кенет би сөз бастады.
-Осы Тайлан екеуіңіздің араңызда қандай жекжаттық бар?
Әбілқайыр қапелімде не дерін білмей қалды. Бірақ, бойын тез жиып, сазарыңқы қабағын кере түсіп, сәл ойланып барып жауап қатты.
-Құрдаспыз ғой.
Би тағы да ыңырси жөнелді. Күздің желкем суық желіне дірдектей қалтырап тұрған түз селеулерінө түксие қарап, үнсіз келе жатып:
-Дұрыс қой, дұрыс, - деді.
Содан олар алты шектінің қонысына жеткенше ләмим тіл қатысқан емес. Айырылысар жерде ғана би атының басын іркіп тамағын кенеді.
-Тегің - сұлтан. Басың жас. Көрерің алда. Жігіттің есі кіретін тұсқа енді жеттің, Алаштың алмағайыпзаманы таусылмас. Төренің бағы -қарашының қайраты. Қарымдыдан құрдас жиғаның жөн екен, - деген де, қош
айтысып жүріп кеткен.
Әйтекенің әлгі сөзі сұлтанның сұп-сұр бетіне лып еткізіп қан ойнатқан. Өткен жылғы Мамайға атқан оғының мүлт кетпегеніне сонда барып түсінген.
Сұлу ат мініп, суыт желіскен ала шұбар топ елсіз таудың қойнауына кіре бере бейсауат дүсірді естіп елеңдей тоқтасты. Абалаған иттердің дауысы тіптен тақау келіп қалды. Сол-ақ екен, қапталдағы құж-құж қара шоқының тасасынан сау етіп қырық шақты атты шыға келді. Бұларды көріп, кері жалтаруға мұршалары болмай, кесе көлденең ағызып өте шығуға ыңғайланысып еді, жиынға келе жатқан ала шұбар айғыр топ жапатармағай қол бұлғап, айқайды салсын кеп. Бейуақ жүрген қырық атты қол бұлғағандарды танып, ат басын тежеп, құлықсыз аяңдап, жақындай берді.
Топ басындағыны жұрт бірден-ақ таныды. Мамай анадайдан нарттай қызарып албырап келеді. Жирен тұлымы сусар бөркінің астынан дудырап шығып кетіпті. Екі көзі қараптан-қарап қызарады да жүреді. Ешқашан екі езуіне ие бола алып көрген емес. Қашан көрсеңде ыржияды да тұрады. Өңмеңдеп шабынады да жүреді. Шабынып сөйлейді. Шабынып күледі. Ашуланғанда да төсін қайқайтып, басын шалқайтып, кімге де болса, өзеурей тіл қатады. Әне, ат үстінде де күміс бас ердің қасын сындырып жіберердей боп, кіндігімен тіреп, шабына шалқайып апты. Осы мінезінен де ал аузында Сары айғыр атанып кеткен. Өзі сүйтіп жүріп, аң құмар. Қысы-жазы аттан түспейді. Тазымен бірге ас құйсаң, тастай қатып жалап-сұқтап жұтып салуға пейіл, қақпан жастап төсек сап берсең, құс мамықта жатқандай рақаттанады. Ол үшін қасына қарақұрым жігіт ертіп тау-тасты сүзіп жүргеннен артық бақыт жоқ.
Әбілқайыр нөкерінің алдында өңмеңдей басып келе жатқан дөң мұрын інісіне сыздана қарап тұр. Жас жігіт әуелі бір түрлі қобалжығандай еді, қазір қайтадан безеріп алған. Ұлы дүрмекке үн-түнсіз жақындай түсті. Астындағы аты өзгерген бе, қалай?! Мынау әлгі Тайланның анада мініп жүрген шұбары емес пе? Ол мұның тақымына қалай түсіп жүр? Әбілқайырдың жүрегі шым ете қалды. Атты қасындағылар да таныды.
-Мынау Мәтінің баласының шұбары ғой!
-Иә, Тайланның аты!
-Сонда бұл қалай болғаны? Шұбар аттың төгілген жалы түгел қан.
-Ау, жөндеріңді айтыңдар. Мына жүрістерің қай жүріс? - деді астындағы көк теңбілді тебініп ілгері озған Бөкенбай.
-Тайлан қайда?
Жігіттерде үн жоқ. Мамай бедірейген қалпы.
-Ештеңе де болған жоқ. Тірі. Ана тұмсықтың ар жағында жатыр, - деді тістене сөйлеп.
-Ал, атын неге алдыңдар?
-Алдымдағы аңымды үркіткені үшін аударып алдым.
-Айыпқа алған екенсің ғой, - деді топ шетінде ақ боз аттың үстінде түнеріп тұрған ирелеңдеген ұзын бойлы, қапсағай қара сұр кісі Есет. Даусында кекесін бар.
-Айыпты көп алдында алмас болар ма! - деді Бөкенбай бала сұлтанның алдына барып атын іркіп.
-Көп керек болса, өздерің іздеп келіп қалыпсыңдар ғой, - дейді Мамай да мізбақпай қасарысып. Бірақ, неге екені белгісіз, астындағы атын шегіншектете берді.
Топ ішінен әлдекім мырс ете қалды. Әбілқайыр жалт қарап еді - Әйтеке би мұртынан күліп тұр екен.
Айылын жияр Мамай ма! Шұбар арғымақтың тізгініне тас қып жабысып апты. Өлмей айырылар түрі көрінбейді.
Ұлы дүрмек оған бір жалтақтап, Әбілқайырға екі жалтақтап ыңғайсызданып қапты.
-Астыңдағы атты осы қазір өзің барып иесіне қайтарғаның дұрыс қой, - деді Әйтеке енжар тіл қатып.
-О ненің ақысы, - деді Мамай. - Қарашының биі әуелі анау қара табаныңнан менің ат-шапан айыбымды алып бер. Мен айып тартар жерді өзім білем.
-Айып алам деп жүріп айыпты боп қап жүрме! - деді Әйтеке, тағы да селқос тіл қатып.
Мамай қызыл көзін жалт еткізіп Әбілқайырға қарады. Әбілқайыр тым-тырыс. Сосын бір шешімге бел буғанын білдіріп, ыржиған езуін жиып алды. Зорлықпен келген арғымақтың, ең болмаса, тұяғын бір қыздырып алып қайтарайын дегендей, сақтана шегініп барып, шаңқ ете қалды.
-Ендеше, би-еке, төреге қараның алдында атыңнан түс деген қазылығыңызға болайын. Төрелікті мен ханнан сұрармын. Қайдағы бір қаңғыма керейтті төбеге шығарғанда да, сірә...
Атына қамшы баса беріп еді...
Әйтекенің өңі аппақ шүберектей боп кетті.
Онсыз да қара сұр Есет қанын ішіне тартып қалш-қалш етеді.
Бөкенбайдың шара табақ беті қағынған талақтай қабарытып алыпты.
-Апырай, мына күшік не деді-ай! - деп қорамсаққа қолын енді соза беріп еді, ат жалына еңкейе сұлап шауып бара жатқан бала сұлтан ұлы дүрмектен шығар-шықпаста, аттан ұшып түсті.
Жұрт абыржып бір-біріне қарады. Манадан бері үнсіз тұрған Әбілқайыр шаба жөнелді. Жер қауып жатқан інісіне қарамай, шұбар арғымақтың тізгінін қағып алып, кесе көлденең жатқан құж-құж тұмсықтың ар жағына сіңіп жоғалды.
Мамайдың нөкері аттарынан түсіп, төрелеріне жүгірді. Бала сұлтанның қамшы ұстаған қолының шынашағы жұлынып кетіпті. Таяудан атылып, тосын тиген жебенің екпіні, жанап өткенмен, ер үстінен жұлып ап, домалатып кетсе керек.
Әлгінде ғана ұйқы-тұйқы болып үрпиісе қалған көп дүрмек шаруаның «арты қайырлы» болғасын аттарын тебініп, ілгері тартқан-ды. Қаумалаған қырық жігіттің арасында қалш-қалш етіп не істерің білмей Мамай қала берген-ді.
Сол жолы зауза айында Күлтөбеде өткен жиында қазақ қауымын қанына қарайтып жүрген тағы бір күбірткелінің ауызы алынып еді. Ол кезге дейін Тама, Табын, Кердері, Керейт, Жағалбайлы, Тілеу, Рамадан, Керей, Уақ, Тарақты рулары үш жүздің үшеуіне де жатпай, шөре-шөре хал кешіп келген-ді.
Мал жарықтық шөп көп өскен жерге емес, көз көп түскен жерге бітетін секілді. Ызғындай іргелі рулардың арасында ықтап өткен әлгі ауылдар бас-аяғы аз уақыттың ішінде мал басып, жұрт жаңартып көше алмайтындай күйге жетті. Қызыл құмның бұта-бұтасының арасына кенедей толып кеткен Тама; Табын, Кердері, Керейт, Жағалбайлы, Рамадан, Тілеудің малын найзасы ұзын Әлім мен Бай ұлы талады. Сарысу бойын шаңдатқан Керей, Уақ, Тарақты жылқысын азулары алты қарыс Арғын, Қыпшақ, Қоңырат, Найманның тақымында кетті. Қазақтың үш жүзі жылына екі мәрте бас қосатын алаш алқасында әлгі айтылған «өгей рулардың» жылап-сықтамай, көкірегі қайқы, басы шалқақ «аталы рулардың» беттерінде иманы бар игі-жақсыларының шиедей боп қызармай қайтқан кезі болған емес. Ел ұстаған кәрі билер көптен бері соны ойлап күбірлесуші еді. Кәрі билердің арғы көмейлерін айтпай ұғып қойған жас нояндар құрықтарынан шығып кеткелі тұрған кешегі майбөксе жылы-жұмсақ ауылдарға: «Қап, бәлем, сендерді ме!» - деп тістерін қарш-қарш қайраулы. Жігіттерін сойылға жығып, жүйріктерін мініп кетуді әдетке айналдырып алды. Табын мен Таманың үйір-үйір жылқысына көздерін кептен сұқтап жүрген алты шектінің ығай мен сығай сүлейлерінің арасында жүретін Мамайдың әлгі қарс жабық қабағының арғы жағындағы томырық мұз салқындықтың сыры да сол еді.
Кәрі билер жас перілердің кіжінгенін қайтсін! Исі алаштың беліне бес қару асына алар естиярларының алдында қолдарына құран ұстап, қан құйысып, ант берісті. Үш арыстың төбе билерінің оңаша мәслихатынан кейін ортаға Төле би шықты. Бірі Керей, Уақ, Тарақтыны талап, біреуі Табын, Тама, Жағалбайлыларды талап, айыпкер атанып тұрған екі арыстың Әйтеке қамшыларын көлденең ұстап бас иіп тұруға мәжбүр болды.
-Бір кезде қазақ десе, арланатын жұрт едік, - деп бастады Төле. - Енді, міне, қазақ десе, мақтанатын күнге де жетіп отырмыз. Сөйткен қазақтың не төбе шашы дудырап жерден шыққан ештеңесі жоқ, не екі аяғы салбырап көктен түскен ештеңесі жоқ. Арғы жағы Алтайдың тарғыл тауынан өрбіген алты алаш. Бүгінде алпыс екі баулы алаш. Оның дәм айдап бармаған жері, баспаған тауы, көшпеген дәурені қалды ма! Алтайдан Еділге көсіліп жатқан көшпенді даланың бүгін мына пұшпағына бақ бітсе, кеше ана пұшпағы дәуірлеген, ертең тағы бір пұшпағының жұлдызы жанып шыға келуі ғажап емес. Оған қарап өткінші бақ басына қонған бір өлкенің өзге өлкелерге шекелеп шікірейіп шыға келер реті жоқ. Қазір біреуіміз ұлы, біреуіміз орта, біреуіміз кіші атандық екен деп, біреуіміз ылғи төрде отырамыз, екіншіміз ылғи есікте отырамыз деп ойлап қалмайық. Арғы түбі Төбейдің төрт баласы - Қоғам, Құйылдар, Мекірейіл, Майқыдан тараған мына Абақ, Тарақ, Қаңлы, Қатаған әулеті - бүгін біз Ұлы жүз атаныппыз. Бірақ оған бөркіміз дағарадай бола бермесін. Біздің де құдайдың аузынан, пайғамбардың белінен түспегеніміз белгілі. Күні кеше ғана Шағатай балаларының қол астында саудагердің базарына, диханның егісіне жақындай алмай аттың жалы, түйенің қомы күн кешкен көшпендіміз. Басқалардан артық шыққан атағымыз да, артық сіңген еңбегіміз де жоқ. Шағатай балаларынан дәурен кетіп, ордамыз он санға ыдырап, тозып біткенде бұрын бір ханға бағынып, бір таққа табынған өзге қоңсыларымыздың ешқайсысына бұрылмай сонау Сарыарқадан ауып кеп, іргемізден орын алған, сөйлесек тіліміз бір, ұстансақ дәбіміз бір өзіміз секілді көшпенді ағайындарымызға келіп қосылғанбыз. Сонда Жәнібек пен Керей әулетінің қол астындағы жұрт баяғыда Шәйбан тұқымынан құқай көріп, қоныс аударып келгенімізде оң жағынан отау тігіп берген ағамыз едіңдер деп үлкен шаңырақ атандырды. Уа, арғын, найман, қоңырат, қыпшақ, сендердің де ортадан ойып орын алдық деп одыраңдай берер жөндерің жок,. Сендердің де шыққан тектерің мен кешкен кептерің әркімге-ақ аян. Алтын орда қақ жарылып, Жошы тұқымы өзара ұстасып кеткенде Шәйбан балаларын басындырмаймыз деп ат құйрығын үзісіп кеткен Орыс хан торпақтарына еріп Шу мен Таласқа құлағансыңдар. Сонда Жетісудағы Есенбұғы Шу бойы мен Қозыбасынан қоныс бөліп беріп қоңсы қылған. Бү жалғанда кімнің басына іс түспей, кімнің басынан бақ көшпей жүр. Алшаңдаған алшыным, саған да айтарым осы. Сен де мұртыңды ысқыртып, іргеңе жақындаған көп момынға қоқаңдай берме! Олар момын болса, бүгін момын болып отыр. Кеше момын болған жоқ, ертең момын болмайды. Баяғыда арғын мен найманның басына түскен күн, бүгін кеп Тама мен Табынның, Жағалбайлы мен Тілеудің басына түсіп отырған күн бір кезде сенің де басыңда болған. Едіге тұқымы бір-бірімен қырқысып, ноғайлының басынан бақ тайып, Ысмайыл балалары Қазанды алған Қара Науанмен ауыз жаласып, Қази бастаған аз ауыл Қап тауына асып, Жүсіп билеушілерінің туысқаны Ысмайылдан ажал тауып, артындағы екі баласы ормандағы орыстың қанжығасына өңгеріліп кетіп, айдалада аңырап бассыз қалғандарыңда Сыр бойынан барған Ақназарға бұйдаларыңды жетектетіп жібермеп пе едіңдер. Содан бері бұрын Шағатай балалары билеп-төстеп қалған үйсін, қаңлы, албан, сыбан елімізді, жерімізді тастап ауып келген жаңа қонысымыздың түп иелері ғой деп Ұлы жүз атанып, оларға Сарыарқадан орыс балаларына еріп ауып кеп, қоңсы болып, қазақ деген жаңа қауымның негізін құраған Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат Орта жүз атанып, ол қосынға кейінірек келіп біріккен, бұрын Едіге балалары билеп қалған Әлім, байұлы - екі алшын Кіші жүз атанып, оты бірге жанып, түтіні бірге шалқыған бір жұрт болып едік қой. Қаратауға темірқазықтай байланып, ірге ажыратпай бірге көшіп, бірге жайлап жатыр ек қой. Енді міне, сол дәурендерді де ұмытып, қасымызға кейінірек көп жуыған өз қандастарымызды әзіміз танымай, мінезсіз жылқыдай тісімізді ала жүгіріп, өз шырқымызды өзіміз қашыратын қырсық шығардық. Айналайын Орта жүз баяғыда өзің тастап кеткен Есіл, Ертіс, Тобылда Керей, Уақ, Тарақтымен бірге жайлап, бірге кәшпеп пе едің. Күні бүгінге дейін аузыңнан түспей дастан ғып жырлап келе жатқан Ер Көкше мен Ер Қосай уақ емей кім еді? Айналайын Кіші жүз, баяғыда Ақназарға ілесіп ата қонысыңнан ауа көшкенде Жайық пен Жемді, Ойыл мен Қиылды тама, табын, кердері, керейт, жағалбайлы, тілеу, рамаданға қалдырмай кімге қалдырып ең? Қызыл шеке жырауларыңның жиын-тойда күні бүгінге дейін қызыл домбыраларын алдарына өңгеріп ап, таңды таңға ұрып қақсап келе жатқан «Қырымның қырық батырындағы» жетеуі жеті дастан Қарадөң балалары мен Нәрек ұлы Шора батырың бүгін, міне, өздерің тізе батырып, күн бермей отырған Таманың батырлары емес пе еді! Өз ағайындарыңды өздерің танымай сендерге не көрінген? Ел боламыз десек, бұдан былай өкше көтерісіп, төбе өлшесіп, білек салыстырмайық! Кім бұрын кеп дәм татса, пейіштің төрінен сол шығатын Сыр мен Шудың лай суы кәусардың бұлағы емес. Дәм кеше Жайықтан бұйырса, бүгін Сырдан бұйырып отыр, ертең, бәлкім, Ертістен бұйырар! Айдағаны жылқы, төсенгені тоқым көшпенді жұрттың ордасы қай суға орнамай, қай сайда құламай жатыр?! Орда іргемізге тігілді екен деп одыраңдай берсек, өзіміздей ағайынды ел қылмаймыз, жер қыламыз. Бүгін ағайынның кеудесін біз жықсақ, ертең біздің кеудемізді ол жығады! Өз кеудемізді шұқитың күшіген өзіміз болмайық. Бұтін көйлек пен булы қазанның желіне мастанып, өз жағамызды өзіміз жыртпалық! Бүгінгі бақ пен бүгінгі нәпақаның қашанғы созылатынын кім біліп жатыр?! Ағайын ертең де керек болар. Қазақ болып қалам десе, ең алдымен аталастың емес, ағайынның қабағына қарасын. Исі алаштың жақсысы соны ескеріп ақылын қосып, мынадай кесік айтады: бүгіннен бастап екі жүйе алшын, үш жүйе; Қадырқожа мен Қыдырқожадан тараған алты ата әлім, төрт ата шөмен, он екі ата бай ұлына тама, табын, кердері, керейіт, рамадан, тілеу, жағалбайлы - жеті ру ноқта аға боп қосылады. Алты арғын, үш найман, бес таңбалы қыпшақ, сегіз қоңырат - төрт қазық Орта жүз, бүгіннен бастап сен жетеусің! Уақ, керей, тарақты бүгіинен бастап сенің ноқта ағаң! Ноқта інің емес, ноқта ағаң! Босағаң емес, төрің солардікі! Сирағың емес, басың солардікі! Қазақтың бұрынғы руларының момыны жәбір көрсе, жәбірлеуші бір дүре жесе, жеті ру, уақ, керей, тарақтының момыны жәбірлеген екі дүре жейді. Өзіндейді кемсінгені үшін бір дүре, ел бірлігіне қол көтергені үшін екі дүре. Ел болам десең, соған көнесің! Ағайынның ақылы барының айтқаны сол! Пайғамбарымның киелі кітабының меңзегені сол! Осыған ата ғүрпымен құран ұстап ант береміз!
Жер қайысқан ұлы жиын бұл кесікті жамырай қостады. Кеше ғана жеті ру, уақ, керей, тарақтының көк ала жылқысын сайдан-сайға қуалап жүрген көп найза енді оларды көлденең көзден өздері қорғайтын болмақшы.
Елсіз таудың арасындағы әлгі бір келіссіз оқиға тап сол жиынға кетіп бара жатқан Кіші жүз тобына кезіккенді. Ертенгі талқыда талай керауызға сағыз болғалы тұрған кесірдің орайын жұрт арасында сұр молда атанған, сөйлемейтін, күлмейтін сызқабақ Әбілқайыр өзі келтірді. Жұрт алдында немере інісін төре басымен топырақ қаптырып кеткенін ел елемей қалушы ма еді! Ұлы жиынға шар тараптан жиылған қара нөпірдің аузындағы әңгіме тек сол болды.
Ауызы бір қызып алған жұрттың талайдың басын шалатын әдеті ғой. Сол жолы талай сұлтанның атағына тіл тиді. «Олар шетінен бұлғақбас, мына сұрша баладай емес, түйсіксіз», - десті жұрт. Осыдан бірер жыл бұрынғы жоңғармен қақтығыстағы Әбілқайырға байланысты және бір оқиға ел жадына қайта оралды. Кезінде кемді күн сөз болып, кейін атымен ұмытылған сол бір жәй ауызға қайта ілігіп, бұрынғыдан гөрі де аруақтырақ, ажарлырақ айтылды. Ол сонау Талас бойында болып еді. Маңдайларына біткен жердің ен шұрайлысын жамбасына басып жатып алған жоңғарларға ңазақтардың қаны көптен қайнап жүретін. Хан әскер шығарып ұрыс ашпаса да, шет ұлыстағы аусар жігіттер оқтын-оқтын бас біріктіріп барып, ойраттардың шеткері отырған ауылдарын бері тигендей бөрліктіріп кетіп жүруші еді. Ондайда жауға кеткен жерді кері қайтарып ала алмаса да, ата дұшпанның ажалдыларының басын қырқып, аялыларын құл қып тізіп алдарына сап айдап, ажарлыларын күң қылып, ат көтіне мінгестіріп қайтқандарының өзін бір мәртебе керіп, қалғып бара жатқан кек қайта оянып, ұйып жатқан самарқау қан қайта тулап шыға келер еді. Сондай бір жорыққа Әбілқайырдың да еріп барып қайтқаны бар-ды. Ол кезде әлі жау түсіре қоймаған жасөспірім бозбалатұғын.
Іле бойындағы жоңғарлардың біраздан бері іргесінен тықыр шықпай бейқам отырған шағы еді. Қапыда ұрынған қазақтарға, қапелімде, еш қайран қыла алмады. Таңғы ұйқыда тап берген жортуылшылар сәске болмай алдын малға, артын құл-құтанға толтырып, кері қайтып келе жатқанда да олардың жолын ешкім кескестемеді. Тек Таластың өткел берер бір тұсына енді жақындап келе бергенде қапталдағы қолаттан сау етіп жоңғардың шағын қолы шыға келгені. Қараларына қарап, оп-оңай жайратып тастаймыз ғой деп еді, жоңғарлар қаша соғысып күш бере қоймады. Оларды тастай салып, басқа өткел іздеп кетуге жер де, уақыт та тар. Жоңғардың жол торушы тобындағылар шетінен мерген бе, көкіректері аяқ қаптай боп келе жатқан қазақ қолындағы талай боздақ баудай ұшып жайрап қалды. Олжаға бөгіп, артынып-тартынып келе жатқан ауыр қол бұрынғы қарқынынан айрылып, шау тартып қалса керек. Тәсілқой шағын топ біресе ол жақтарынан, біресе бұл жақтарынан дүрсе қоя беріп, қатарларын көрер көзге сиретіп барады. Қашқақтай соғысқан шағын қолмен ит әуре боп жүргендерінде арт жақтарынан көкжиекті тұтастыра көмген қою шаң да көрінді. Қуғыншы ауыр қолдың жақындап қалғаны белгілі болды. Оны қаша соғысып жүрген дұшпандар да байқаса керек, жып беріп өзен бойына шегінді. Енді екі жақ та жанталаса соғысты. Жоңғарлардың да қатары селдірейін деді. Олар шегіне-шегіне өткелдің арғы жағындағы анадайдан аузы үңірейіп тұрған ұры кеуекке барып бас сауғалады. Үңгірдің аузына қолына қорам мылтық ұстаған бір еңгезердей қара мерген отырып алды. Оққа қарсы шапқан талай сабаз бостан-босқа жайрап қалды. Ауыр қол алдын су бір бөгеп, оқ екі бөгеп, ошарылып тұрып қалды. Арттағы шаң қоюлана түсті.
Сол екі ортада суға тұмсықтарын тіреп дағдарып тұрған қазақтар жағынан бір сылаң күрең атты шықты да, өткелге қарай беттеді. Сүліктей сұлу күрең сауырында күлің-күліц күн нұры ойнап, билей басады. Үстіндегі қанжардай қатқан сұп-сұр бозбала жігіт қаннен-қаперсіз. Қолына тіпті садағын да ұстамапты. Астындағы сұлу аттың сұлу жүрісінен басқада шаруасы жоқтай жайбарақат, өз-өзінен мәз-мәйрам боп келе жатқандай. Таң атқалы оқ жаудырып тұрған қорам мылтықтың да үні өшкен. Еңгезердей мерген өзі жорға, өзі сұлу сүлік күреңге қарап ауызы ашылып қатқан да қалған. «Шіркін, мынадай жылқыны тақымына басқан жігітте де арман бар ма екен!» - деп тұрғандай. Сұлу аттың ағын судың өзі жақ жиекке өткенін, атқан оғының мынандай қаса сұлу сәйгүлікті емес, үстіндегі мейманасы асқан жағасы жайлау жайбарақат жолаушыны ғана жазымдайтындай жерге жеткенін үнсіз тосып баққан. Жанықас жігіт асығар емес. Жұлындай боп жараған кердең күреңнің үстінде шалқая түсіп қаннен-қаперсіз отыр. Әне судан өтті. Судың арғы бетіндегілер: «Апыр-ай, енді не болар екен?» - дегендей аңтарылып қалыпты. Енді ештеңе де болмайды. Тек мынау кердең күрең жақындай түссін. Үстіндегі елде жоқ сәйгүлік мініп, айдарынан жел есіп, ақылынан қаралай айырылып келе жатқан маңқа қазаққа жаңғыз түйір оқ жалынсын. Оны күміс ердің үстінен күрс еткізіп жерге құлатып, топырақ асатып тастауға бұл әлі-ақ үлгереді. Жақындап та қалды-ау! Әлі де жақындай түссін! Мына күлің жон күрең арғы беттегі бір әумесердің қаңғырмә оғына бұйырып кетпейтіндей жерге келсін... Әй, мына маңқа қазаң қайтеді-ай! Шалқайғанды қойып, өңмеңдеп еңкейіп алған ба, қайткен. Күреңнің де аяқ басысы жеделдепті. Жә, жетер... Ақкез қазақ өз обалың езіңе... Қап, мына адыра қалғырға не болды... От алмағаны несі... Ау, мына су мұрын қазақтың киесі боп жүрмегей... Қап!..
Сол екі ортада күрең мінген қазақтың тақау кеп лақтырған селебесі қақ жүректен қадала кеткені. Еңгезердей мерген құлдилай домалап барып, сонау етектегі ақ ұлпа топырақты бір бұрқ еткізді. Жайбарақат келе жатқан жолаушыны қазір-ақ жер қаптырам деп тұрған астамшыл мерген өзен бойының сыз топырағын әзі қапты.
Сүлік күрең жануар жақпар жартастың бауырындағы қара үңгірдің үңірейген ауызына бір-ақ ытқыды. Сыртқа жүгіре шыққан жоңғарлар қақ төбелерінен тұрып ап оқ атқан күрең атты сұр мергеннің себелей жауған қу жебесіне жем болды.
Сонда қазақтар жұмған аузын ашпай тым-тырыс жүретін осы бір бала жігіттің мынандай жүрек жұтқан ерлігіне жағаларын ұстаған-ды. Енді болмағанда тасырлатып тас сабаған әупірім Таластың аңғарында тугел жайрап қала жаздаған қалың қол ел шетіне аман-есен жетіп алғасын, Бөкенбай мен Есет Әбілқайырды ортаға алып:
-Апырай, көрер көзге ажалдың ауызына қалай бардың? - деп сұраған-ды.
Әбілқайыр:
-Күлің күреңдей жануарға қыл жалаулы жоңғар мен қазақтың ңызықпай қалуы мүмкін емес қой. Қарсы алдында ойқастай басып келе жатқан сәйгүлікке ауызының суы құрып тұрған сұқты көз мергеннің мылтығы суынғанша алдарқата тұрайын, суынғасьш қорам мылтықтың пілтесі қапелімде қайтадан от ала қоймайтыны белгілі, ол екі ортада мен де бір амалын табармын деп ойладым, - деген.
Қалың қол мынаны естіп бастарын шайқасқан.
-Нағыз жүрек жұтқан екенсің! - деген Бөкенбай.
-Сабазың қалың ел түгел таңғалып жатқанда кірпігін де қаққан жоқ. Сазарып тұрып алды. Сұмдығына найза байламас қу болмаса қайтсын! - деген Есет.
-Аруағыңнан айналайын, қазақтан да Қалдаман туған екен ғой! - дескен былайғы тобыр.
Содан Әбілқайырдың көзсіз батырлығы мен құралайды көзден атқан мергендігі ел арасына жайылып жүре бергенді. Енді міне, сол дақпыртқа ел арасы екі айырылып кете жаздап тұрған тұста өз бауырына өзі қол көтеріп, ала ауыз жұрттың ауызына құм құйған ақылдылығы жайындағы жаңа лақап қосылды.
Бұрын топ жарған үш бидің ауызы мен алтын тақтағы әз Тәукенің басындағы алтын тажға қарап, құлақтарын кесіп алсаң да, білмей, аңтарылып қалатын Күлтөбедегі жиын бұл жолы осы бір қаршадай бола тұрып, ішінде не жатқанын білдірмейтін жап-жас сұлтанның сұп-суық жүзіне де алақ-жұлақ қарап, сұқтанумен болған-ды.
Әбілқайыр ол қылығына онша мән бере қоймаған сыңай танытты. Күлтөбедегі жиыннан қайтып келе жатып, табын Бөкенбай қасына келіп: «Апырай, нағашы-ай, қате кетіп, жазым етіп алармын-ау деп сескенбедің бе?» - дегенде: «Қызылқұмның ауызы мұрынын жылқыға толтырған бай болғанмен, қайдағы бір бозбас балаға бола жеті мың жылқы құн төлетіп, табындарды қаралай қара жұртқа отырғызғым келмеді ғой», - деп қалжыңға жеңдірген-ді.
Бөкенбай ана жолы Мамайға ыза болып қорамсағына шап бергені қате болғанына сонда барып назар аударған-ды. Шынындада, ашу үстінде төре тұқымының төлін зақымдап алар болса, қазаққа тағы да бір таусылмас далаба табылатын еді ғой! Абырой болғанда, қасында Әбілқайыр келе жатар ма! Соны ойлаған Бөкенбай Әбілқайырға әрі таңырқай, әрі сүйсіне көз тастады. Сұлтан онысын аңғарса да, аңғармаған бола салды. Бірақ үш жүздің тізгінін ұстаған үш жорға оның осы бір қылығын ескерусіз қалдырмапты.
Тәуке бастаған ел ұстарлар қазақ руларының арасындағы ірмек-тірмекті түгел жазып, күзді күнгі қатықтай ұйтқылы елге айналдырамыз деп қанша тырбынса да, енді-енді қордалана бастаған үш алаштың қара басын жоңғардың сұғанақ найзасы біресе ол пұшпағынан, біресе бұл пұшпағынан түрткілеп тыныш тұрғызбады. Мұндай жағдайда ел тізгінінің ауызы дуалы кәріден гөрі қолы қарулы жасқа лайық екені мықтап сезілетін еді. Бір кезде жеті жарғыны жасақтаған жеті жорға әз Тәукемен әрі кеңесіп, бері кеңесіп үш орданың жебелі жасағын көздерінің тірісінде жетелі деген жас нояндарға табыстауды мақұл деп тапты. Сонда бұрын Әйтекенің қолындағы Кіші жүз тізгіні бір ауыздан Әбілқайырға бұйырды. Ол енді күні кешеге дейін бірінің қолы бірінің жағасында келген Алшын мен жеті рудың басын біріктіріп, бір тұтамда ұстауға тиісті болды. Арғынның бірер руы мен алты шектіге Қайып бас болды. Арғын мен Қыпшақтың қалың жынысына Сәмеке мен Болат, найманды Тұрсынханнан тараған Барақ пен Күшік бөліп биледі. Ұлы жүздің ұлы шеруі Иман хан, Рүстем хандар мен Әбілқайырдың әкесі Абдолла сұлтанның қолдарында қалды. Әрқайсысы бір-бір ұлыстың тізгінін ұстаған өңшең жас нояндарға аға хан болып Тәуке сайланды.
Бұрын оқта-текте ғана бой көрсетіп, жүретін саяқ сұлтанға енді ел алдына күнде шығатын күн туды. Айда жылда ауызға ілігердей бір іс істеп жайыңа жүру бір бөлек екен де, күні-түні дүйім жұрттын көзінде жүрудің жөні бір бөлек екен. Бұрын айдаладан дақпыртыңды естіп, қаралай мәз болатын тілекші халық енді әр іс, әр сөзіңді көз жазбай бақылап отыратын сыншыға айналады екен. Көңілдерінен шыға алсаң жақсы... Ал, шыға алмасаң, тез тойынып, тез аритын жылқы мінезді жұртыңның сәл нәрседен көңілдеріне дік қашыіі, тұмсықтарын шүйіріп, шегіншектеп шыға келуі ғажап емес. Ондайда ықлым заманнан тақ мінген әулетің болса бір сәрі, ал өлдім-талдым деп билікке қолың енді жетіп отырған шетқақпай тұқымның төлі болсаң, жаманның ауызы асқа тисе, мұрыны қанайдының кебін киесің.
Әбілқайыр жас кезінен намысшыл еді. Біреу-міреу қолымнан қағып тастай ма деп сұқақтап ортаға ұмтылмайтын. Шапағатын тигізер ме екен депболған-толғандардың да қас-қабағын қарағыштай бермейтін. Жайбарақат жырақ жүргенді ұнататын. Әкесі Абдолладан бастап өзге Өсеке балаларының Жәдік тұқымының қайқытөстерін көрсе құрақ ұшып, құлдық үратын төмен көкірек монтанылықтарына қаралай жыны келетін. Былайғы аға-інілері сияқты қолында билік бар болсын, жоқ болсын, әйтеуір, тегім төре еді ғой деп, жалпақ көптің алдында кеуде қағып кісімсінуді де ит етінен жек көретін. Жиын мен той іздеп бұтқа толмай, өзімен-өзі оңаша жүретіні, аңға шыққанда да нөкер мен ит-құс ертпейтіні сондықтан-ды. Одан бірақ опык, жеген жері жоқ. Керек кезінде жұрт көзіне ызы-қиқы, қым-қуыт дүрбелеңдетіп бағатын өзге туыстары емес, төре басымен бетегеден биік, жусаннан аласа боп, тым-тырс жүретін Әбілқайыр ілікті. Әуелі жұрт: «Тымсырайған осының өзі қандай неме?» - деп назар аударды. Артынан: «Қойдан қоңыр боп жүріп қарай көр өзін!» - деп түймедейін түйедей қып тамсанып бақты. Енді сол сүйсінген жұрттың көңілін суытып алмау ел тізгініне жаңа қолы жеткен жас сұлтанның тұрса ойынан, жатса түсінен шықпайтын болды. Тіміскі көңілі баяғыдағы Мәті айтқан бір ауыз сөз бен Әйтеке айтқан бір ауыз сөзден шырқ айналып шыға алмай қойды.
Тегіне теңдік тимеген адам ебімен ғана ел қатарына қосыла алады. Ел билеген ұлықтьш ебі - жұрт алдындағы қылығы. Әбілқайыр үшін ел - өзі сияқты сұлтандар емес қалың қарашы. Өзінен гөрі жөргегі жібек, түбегі күміс алтын бесіктерден өрбіген өрелі тұқым бұл қанша елпектегенмен бәрібір көкірегінен қос аяқтап теуіп жолата қоймас. Одан қайта айдаса малы, атса оғы мол қалың қарашының қас-қабағын аңдығаны жен. Төре басымен илігіп тұрған сұлтанды сыртқа итеретін қарашы, сірә, табылмайды. Ал, қазіргідей алмағайып заманда қарашының қайратына сүйенбесең, діттеген жеріңнен шығаалар-шыға алмасың екіталай. Әйтпесе, тақта туып, тақта кіндігі кесілген Жәдік тұқымынын ең жуан тамырынан өрбіген Тәукенің өзі қарадан шыққан қара таяқтардың алдында осынша құрақ ұшпаған болар еді. Құрақ ұшпай да қайтсін, мал да соларда, жан да соларда! Ал қалың қарашының арасындағы үркердей ғана қиғаш қабақ, қысық кез шүлдіреген төре тұқымда баяғыда әйгілі Шыңғысханның белінен тарапты-мыс дақпырттан басқа не қалды?!
Қарашыға ел де езінікі, жер де өзінікі. Төрені мінгізіп төбеге шығаратын ақ ере киіз де өзінікі. Оны көкке көтеретін, жерге түсіретін самсаған сансыз білек те өзінікі. Ендеше, астындағы алтын тақтың сирағын кім кетеріп тұрғанына байқас болмасаң, күн астында күлім қағып тұрған алтын тажының күл арасынан бір-ақ шығуы ғажап емес. Әз Тәукенің отыз жыл бойына жұрт төбесінде қаққан қазықтай қадалып отырып алғанының негізгі сыры осыны қапысыз ұға алғанында. Оның қарашыға жүзі ғана жылы емес, қолы да жомарт-ты. Қарашыдан еті пысық біреу шықса, алдымен соның көзіне түсетін. Бір жігіттің маңдайынан сипаймын деп, бүкіл бір тайпа елдің ауызын алатынын хан жақсы білетін. Әйтпесе, алақандай төре тұқымын ғана жарылқағанына мәз болса, әлдеқашан сол «өзімсің, өзімсің» деп өңменін үзген өз қандастарының бір содырының қанды пышағынан жайрап қалған болар еді. Қазір қарашыға арқасын мықтап тіреп алған әз Тәукеге «арқар» ұрандыларының онаша отырып кіжінетіндері кәп те, ел алдына шығып сес көрсете алатындары жоқ. Өйткені, ол десе, жапырыла құлайтын жалпақ қарашаның қалың көк найзасынан қорқады. Тәукенің сөзін пәтуалы қылып тұрған да, атағын айбынды қылып тұрған да - қарашаның ықласы. Тәуке қарашыдан ықлас бұйыратын сәл жерді қағыс жібермейді.
Қарап отырса, Тәуке төңірегіндегілердің әуелден іргелісі тек Әйтеке. Басқалары бұрын ел арқасына тақымы ілікпеген қоқым төсеніп, қоға жастаған, көкіректеріне нан пісе қоймаған томеншік әулеттерден. Үш арыс алаштың төбе биі Төленің арғы тесегі «жаныс көп пе, қамыс көп пе» дейтін қалың елдің батыр мен биді егізден балалатқан шүйделі аталары емес, Алатау мен Қаратаудың арасына сынадай сығылысып әзер күн керіп жүрген әлжуаз Қожамбердісі. Ормандай қалың Орта жүздің қарақұрым қолын басқарып отырған бүгінде сонау Ақжолдан бермен қарай тізгін бермей келе жатқан Мейрамсопының балалары емес, жеті момын тоқал арғыннан шыққан қанжығалы Бөгенбай мен Жанатай, шақшақ Жәнібек пен тарақты Байғозы, бәсентин Малайсары мен Сырымбет. Жылы жұмсақ пен жылтырақ көрсе, өлімін сататын іргелі тұқымдар оларға оңайшылықпен жол беріп жүр ғой дейсің бе? Жоқ. Оларды оздырып жүрген - тек қызыл тілдің ебі мен жуан білектің қайраты ғана емес, мынау ертең не болып кетері белгісіз екі талай заманнын дүмпуі. Жау бетіне, жел өтіне шығу төрге шығу емес. Сосын да қазір білік пен білек ата-тегіңнің аруағы мен даңқынан кем бағалы болмай түр. Оның үстіне, талай таралғыдан аман қалған кәрі түлкідей қырқылжың Тәуке өз маңына әу бастан бағы аумаған ерке тұқымнан гөрі билік дәмін енді татқан соны әулетті көбірек жинаудың неге керек екенін жақсы білетін. Ежелден бергі ерке тұқым саған еркелігі өтпеген күні ту сыртыңнан пышақ ұрып, тулаққа аунатып кетуге тырысады, ал өз қолыңнан өрге сүйреп, өркенін өсірген тұқымың өле-өлгеніңше алдыңнан жел боп келмей ардақтап бағады.
Соған қарағанда көк найзалы Кіші жүздің көшінің басына Жәдік тұқымының езге сұлтандары жетпегендей, не Абдолланың әкесі де ақ сүйек, шешесі де ақ сүйек нақ сүйер бәйбішесінен өрбіген өзге балалары жетпегендей қайдағы бір қара шатыс, тоқалдан туған томар бас мұны шығарып жүргендері де тегін болмас. Мұның білегі мен білігінен ғана дәметіп қоймай, ертең ереуілдеп шыға келер күн туса, қарақұрым қарашының алдындағы өтімділігінен дәмететін шығар.
Ендеше, оның қанша құйсаң да, аз кәрінер қызыл құмның құзғын шағылындай кенезесі кеуіп қалған өз тұқымынан емес, сәл бүркісініңе қалқып қарқ боп шыға келетін тау бектерінің қатқылындай қанағатшыл қарашының көңілін аулағаны дұрыс секілді.
Қазақ қазақ атанғалы найзалының малдыға жалынған күні кем де кем, малдының найзалыға жалынбаған күні кем де кем. Ал, қазір найзалының малды, малдының найзалы болып алған заманы. Малын қорғайтын найзалы елін де қорғайды. Өйткені, малдың ауызына қарайтын найзалының елі - қойының өрісі мен жылқысының тебіні. Малы жанына садаға, жаны малына садаға жұртты жауға алдыратын да, жауға аттандыратын да мал. Олай болса, елдің түндігі найзамен ашылып, найзамен жабылып тұрған мынадай заманда бұл ең алдымен малдының көнілін аулауы керек. Малдының көңілінен шықса найзалының да көңілінен шыққаны. Найзалының көңілінен шықса, сырттағы дұшпанның тауын шағады, іштегі дұшпанның сағын сындырады.
Әбілқайырға қолына мынау екі талай кезде түскен билікті бекемдей түсудің жалғыз жолы - ел тынышын кетіріп отырған жоңғарларға қарсы қайрат көрсетер тұста көзге ілініп бағу. Өйтейін десе, қазақтың жүйкесінде ойнаған ата дұшпан ат басын ол билейтін батыс ұлыстарға емес, ол билемейтін шығыс ұлыстарға тіреп тұр. Күн шығыс жақ іргеге ат байлап жатып алған жауға күн батыс бет іргенін ұлыс бегі ез бетімен тиісе алмайды. Ондай құқ үш орданың аға ханының қолында. Аға ханға қолына тізгін тиер-тиместе «жауға шабайық» деп бара алмайды. Ондайды бұдан бұрын да тізгін ұстап келе жатқандар айта алады, не қалың қарашының бетке шығар ауызы дуалылары айта алады. Ал, ондай ауыз құдыреттерге тоқтасаң, айтатындары белгілі... Кәш-пендінің алдында ылғи екі ұдай жол жатады. Біреуі - жерді қорғау, біреуі - елді қорғау. Жерді қорғаудың жолы - қасық қаның қалғанша айқасып, басқыншыны басқа ұрып қуып шығу. Елді қорғаудың бір жолы - бастан құлақ садаға деп, бауыр басқан жерді еңмеңдеген қызыл көз жауға-ақ қалдырып, қатын-балаң мен қара шаңырағыңды түйеге таңып ап, азғантай дәулетіңді алдыңа сальш ап безе жөнелу, сол бетіңмен бос жатқан жерге, ке өзіңнен гөрі әлсіздеу біреудің мекеніне қоныс аударып алу. Жерді қорғаймын деп желпініп шығайын десең, қыл жалаулы жоңғардың дөл қазір саған дес бере қоятын түрі көрінбейді. Жоңғарды жеңсең - ар жағында құмырысқадай құжынаған қытай тағы түр. Онан да не ұсынған басты балта кеспес деп, үйреніскен жау атыспаққа жақсы деп, ақыр түбі бір есеп деп, қаптағалап тиген қалың жоңғарға ың-шыңсыз мойын ұсына салған, не мынау ата-қонысты түгел тастап, баяғыда бабаларымыз талай барып-қайтқан Қап тауының терістігінде әлі күнге құлазып бос жатқан ұшан далаларға асып алған, не жекелеп тиіссе, қай-қайсысы да қазақтың үш арысынын үшеуіне де жеңістік бермейтін, ал үш арыс тізе біріктіріп қайрат қылса, к,ай-қайсысы да жолдарында тұра алмайтын, Оралдағы башқұрт пен Еділдегі торғауыттың «сен де жазық жоқ, мен де азық жоқ» деп жерін тартып алғанының өзі дұрыс секілді. Қазаққа осы үшеуінен басқа барар жер, басар тау бәрібір қалмағанға ұқсайды.
Әлгілерді тыңдап отырғанда бұл әңгіме Әбілқайырдың да құлағына кіргендей болады. Бірақ, былайырақ ұзап шығуы-ақ мұң, көңілі бәрібір алабұртып шыға келеді. «Осы қазақ төңірегінен құқайды көре-көреәбден қоян жүрек боп алғаннан сау ма!»
Батысында Еділ мен Жем арасының қатқылын жайлап, құмағын қыстап торғауыт жатыр. Сәл жолап кетсең, жонын ақ патшаның әскеріне тіреп күйдіріп шыға келеді. Терістігінде нулы жердің балдырғанын тапап, сулы жердің тұнығын кешіп башқұрт тұр. Ол да анадайдан төбең көрінгеннен-ақ қамшысын үйіріп айқайлап бағады. Күнгейдің бұйрат-бұйрат құмына тығылып Хиуа мен Бұхара жатыр. Жел жағынан шығып, бірдеңеден жазып қалсаң, қалашыңды базарына кіргізбей, қатын-балаңды жалаң бұт қалдырады. Су ағатын сай-саланың бәріне тор жайып шаңқылдап казак орыстың тұрысы анау. Шығыста қара бурадай шабынып қалың жоңғардың тұрысы мынау. Бәрінің ортасында өз қонысында өзі сүтке тиген күшіктей боп қазақ жүр. Жалынып барса, қай-қайсысы да: «Жалба тымақты қазақ, жөніңе ойна!» - деп кергиді. Шабынып барсаң: «Бұралқы иттей жортатын да жүретін бұзық қазақ, пәлен жерде керуенімді тонадың, түген жерде егісіме түстің, былтыр айдарлымды айдап кеттің, биыл тұлымдымды зорлап кеттің!» - деп сәл нәрседен ілік шығарып, құдайдың жоқ байбаламын салып, ертеңіне емініп жетіп келіп іргеңді сабап, өрісіңді тонап кетеді. Жауға кеткен қыл құйрықты мен қыл бұрымдыны қайтарып алам деп жауыр атқа жайдақ мініп еркек кіндіктің-ақ қоңы ойылып бітті.
Әбілқайырдың өз көкірегіне салса, жан-жағыңнан түртіп қашқан көп тентектің соңынан тыртаңдап қуа жөнелгеніңнен пәтуа жоқ, бәрібір қуып жетіп ұстай алмайсың. Қуып жетіп ұстағанмен өшің бәрібір қайтпайды. Екі ортада шөре-шөре боп өзің мазаққа қаласың. Онан да тәуекелге мін, ең қорлығы өтіңкіреген біреуін ұстап ал, қапыңнан шыққанша қызылшеке боп төбелес. Жаның шығып кетсе де, жағасын жыртпай тоқтама! Сонда қалғандары да аяқтарын алыстан басатын болады. Кез келген ойын баласы білетін осы ақиқатты қазақтың ауызымен орақ орған ақылғөйлерінің қайтып білмейтініне қайран қалады. Олар не туралы айтсаң да, үш арыс алаштың ауызының ала екенін айтып зарлай жөнеледі. «Ойбай, бізге өйту қайда, бүйту қайда, ондай істейік десек, пәленшеге өрге тартады, түгенше ойға тартады», - деп байбалам салып, ат-тондарын ала қашып шыға келеді. Ақылдымын дегендері: «Әуелі елдің ауызын біріктіріп алайық, қалғанын сосын көре жатармыз», - деп кергиді. Елдің ауызын сөз емес іс біріктіретіні қаперлеріне кіріп шықпайды. Бұған әлгіндей ел жұмылып атқаратындай өрелі іске бастайтын өрелі азамат табылса, еретұғын жұрт табылатындай көрінеді де тұрады. Біреудің сәлдей жақсы қылығын шартарапқа шапқылай жайып, ауыздарының суы құрып, аңызға айналдырып әкететін елгезек халық шамасы, ерен істер тындыратын ерлерді аңсайтын сияқты. Қу далада құйын қуып кете жаздап зорға шыдап, іші пысып отыратын елегізбе қазақтың еретіндей кісі табылып жатса, ермей қалуы тіпті де мүмкін емес секілді. Рас, қазақты әуелі, ең болмаса, тамақсаулығыңмен таңғалтып алмай тұрып, бір нәрсеге иліктіре, иландыра қоюың қиын-ақ; ал енді айтқаныңа бір еліктіріп алдың екен, ертіп апарып орға құлатып, жұлын омыртқасын үзіп кетсең де, саған аузын ашып, көзін жұмып тамсанғанынан таймайды. Жұртпен қызыл кеңірдек боп таласып, сені әбден марапаттап бітеді. Қазақтың қазіргі күпілдеп сөйлеп күпсіп жүрген көп жақсысы бір кезде сөйтіп жылт еткен бірдеңесімен ел назарына ілігіп, кейін ештеңе тындырмай-ақ абырой-атаққа оңай ие болып жүргендер. Әбілқайырға ондайлар құйрықтарын зорға көтеріп жүрген семіз кепелердің енелерін көрсе сұғанақтығы ұстап, әлдеқашан көк шандыр боп тұралап қалуға айналған кәтерем бейшаралардың бауырларына бастарын сұғып түйгіштеп бағатындарындай сорақы көрінеді де тұрады.
Ол ел алдына шығар болса, тіпті де өйтпес еді. Бірақ, ондай дәурен қайда! Таж астында жаратылып, тақ үстінде жарыққа келген Жәдік әулетінің кер ауыз кергімелері тұрғанда бұған жол қайдан тисін! Қолдарынан келсін-келмесін тізгін солардікі ғой. Бұларға «барып кел, шауып кел» болмаса, пәтуәлі не тиюші еді...
«Кім біліпті, тимесе, енді тиер», - деп дәметеді кейуақ.
Заман аңғары тарылып, жандары қысыла бастағанда қазаққа біткен қыл жалаудың бәрі күні кеше төрге ұмтылып, жамбас жілікке жармаспай, төмен отырып сарқыт жеп, сирақ мүжитын салпы етек ауылдардың найза ұстарларына бұйырып жатқан жоқ па! Жәдік тұқымы да мынау алдарына апарған жайпама табақты жапырта малшылап, ездері әбден көресінен шыға тойып алғасын шеңгелдерін лықа толтырып, жұрттың езуін керіп, жағын жыртып, жағалай сарқыт асатудан гөрі ішіне тобық не асық салып жіберіп, асыға қарпып, жұтына алмай қиқылдап жатқан тамақсауларға қарқылдап күліп мәз болудан гөрі қиынырақ іс шығып тұрған тұста, білектері көтере алмас шоқпарды белімізге қыстырамыз деп әуреге түсіп қайтеді, берер... Беріп те жатқан жоқ па!
Ел алдындағы елеусіздеу екі қылығы үшін қазақтың ауызындағы сөз серкесін өзі қағып алып сөйлеген семсер тілді қаржас Бұқар айтқандай «білегінің күші алтын, найзасының ұшы алтын Кіші жүздің» тізгінін өз қолынан әкеп ұстатты емес пе! Кім біліпті күндердің күнінде...
Ондайда Әбілқайырдың көз алдына көкпен таласқан көк күмбез келеді. Күнге шағылысып күлің-күлің еткен көк күмбездің алдында жыртылып-айырылып тұрған жер қайысқан қалың қазақ келеді. Олардың қолында ұзындығы алпыс құлаш, ені қырық құлаш айлапат ақ өре киіз бар екен дейді. Ақ киіздің үстінде қақпақыл боп өзі жүр екен дейді. Қауқылдасқан қарақұрым жұрт көтере серіпкенде бұл зымырай көк күмбезден де биіктеп кетеді екен дейді... Басына бақ қонған кісінің көңіліне құс жете алады дейсің бе... Ақ киізге көтеріліп хан сайланған адамның көңілі де шалқып жатқан шатыра аспанды шатырлата сындырып әрі асып кететіндей болатын шығар...
Түбіт иек бала сұлтан қайдағы-жайдағынын бәрін сары майдан қыл суырғандай жүйелеп ойлап келе жатқан сара көңіліне кенеттен киліккен әлгі бір әдемі елеске арбалып мүдіріп қалады. Отырып-отырып барып бір күрсінеді. Күрсінгені - ондай дәурен маған қайдан келсін деп күдерін үзгені ме, жоқ сол бір арманына дәл осы қазір жеткісі келіп асыққаны ма - ол арасы белгісіз. Әйтеуір ойланғанда одан сайын қан-сөлінен айырылып қоя беретін қара сұр жүзі қабарытып, екі шықшыты ойнап шыға келеді. Екі көзі шоқтай жанады. Бірдеңеге мықтап ерегіскені, бірдеңеге мықтап бел буғаны көрініп тұрады.
Жаман айтпай жақсы жоқ... Қазақтың басына күн туса, әз Тәуке асарын асап, жасарын жасап қартайып отыр. Төнірегінде төрелерінің ішіиде жау бетке мен шығам деп жағаласа кететіндері шамалы. Кәрі ханның өз белінен өрбіген екеудің бірі тіршілікте жоқ. Екіншісі Бозымбай Болат... Ол да бір жүк астына өсетін ақ шөптей әлжуаз неме. Оның үстіне пәлен жыл жоңғардың тұтқынында болды. Дамасының ордасында жүріпті деп еді. Соның қияпаты тиген бе, әйтеуір өз-өзінен үгіліп бара жатқан ылжырақ бірдеңе. Оның не бір ширақ қимылдап жүргенін, не елдің есінде қалатындай орнықты сөз айтқанын ешкім көрген де, естіген де емес... Күлтөбедегі жылдағы жиынның тұсында көлеңкедей шұбалаңдаған біреу ханға еріп келеді, ханға еріп кетеді. Ел тізгіні түгілі өз тізгінін дұрыс алып жүрсе де, Қорасанға қой айтқандайсың. Орта жүзге хан болып отырған Қайыптың да жасы жер ортадан ауып барады. Ағасының үлкейіп келе жатқанын, інісінің боз өкпелігін аңғара ма, кейінгі кезде аяқ астынан ширақтық бітіп, күйек сақалын көсей төсеп бұрын сөйлеуге, көстеңдеп бұрын жүріп, бұрын отыруға ұмтылатынды шығарыпты. Бірақ, қырқында жау түсірмеген неме алпысында аламан бастап кімді қырар дейсің. Ал, Орта жүз төрелерінің одан кейінгі естияры Апақ ұлы Сәмекенің алдына ағасы жол байлау болды. Күпсіп сөйлегенінен қаралай тыжырынтып бітетін қызыл көз Барақ пен оның әйтеуір ерқара немере інісі Күшікті Жәдік тұқымы төрге өздері де отырғыза қоймас. Сонда...
Сонда қазақтың бас ноқтасы өзіне жақындап келе жатқандай көріне ме, Әбілқайырдың алақаны қышып, тақымы қыз-қыз қайнап қоя береді. Бозбала сұлтан ажарлы қыз көргенде де тап бүйтіп қутыңдамас. Екі көзінің жылты оянып, екі бетінің ұшы албырап, нұрланып сала береді. Тек басқа сұлтандардай сулу қызы көп ауылдардың іргесін бағып, аң көп таудың жұлгесін бағып дырдулатып жүріп алмаса болғаны. Қимылдап қалар тұсы осы түс!
Жоңғар оңай жау емес, Қазақтың сексен мың әскерін қаудыраған кәріге, не бос белбеу бозымбайға бастатып көсегенің көгермейтіні сөзсіз. Оған қылшылдаған қырғи жүрек жас керек. Қазақ қолдарының бәрінің де басшылары жаңарды. Енді олар өздерін майданға бастар жаубасар сұлтанды да өздері таңдайтын шығар. Талайды көрген тарлан боз Тәуке мынандай қилы кезеңде сұлтандардан гөрі қолбасыларға кебірек құлақ асар ыңғай танытты. Сонда олардың ауызына, шіркін, бұнын аты түссе ғой...
Ендеше, «алма, піс, аузыма түс» деп қысыр қиялға беріліп жатып алмай, бір амалын қарастырған жөн. Сонда әлгі әңгімені қай дуалы ауызға айтқызғаны дұрыс болар еді! Өзі Кіші жүзді билеп отырып, алшындардың батырларына айтқызып абырой таба алмасы белгілі. Қосатын қолының қарасы мол Орта жүздің батырлары өз ауылында толып жүрген көп сұлтанның бірін көрмей, айдаладағы бұның атын ауыздарына тіріде алсын ба! Сонда мұның атын алқалы жиында айқайлап айтар бір игі жақсының табылмағаны ма?
Бала сұлтан манадан бері сумаңдап желе жортып келе жатқан көшпелі ойынан жаңылып дағдарып қалады. Әлгінде ғана бетіне ойнап шыға келген қызыл рең аяқ астында семіп, қайтадан үйреншікті сұп-сұр кейпіне түседі. Қабағын шытынып сазарып отырып қалады. Баяғыдан бері ырысы мол, ауызы дуалы, дауысы жуан бір майтымақтың қабағын алып қоймағанына өкінеді. Бірақ, дуалы ауыз, игі жақсы дегеннің өзі де аударма-төңкерме заманның өзімен бірге аударылып-төңкеріліп жатқан құбылмалы нәрсе емес пе! Ендеше, бұған жылы қарап, жымия күлетіндердің арасында сондай берекелі ауыз біреу неғып жоқ. Неге болмасын... бар... Он сегіз арыс Алшынды былай қойғанда, күні кеше ноқта аға боп қосылған Жеті рудың өзінде қанша шора, қанша жақсы бар! Басқаны былай қойғанда, жиембет Бөкенбайдың өзі неге тұрады! Қазір қазақтың бар назарын бір өзіне аударып, отырған сол емес пе! Қарақұмдағы қаптап жүрген қыл құйрық кімдікі. Бөкенбай мен Есеттікі. Қара құрым қыл құйрықты қуалап қаптап жүрген көп қара таяқ кімдікі? Бөкенбай мен Есеттікі. Өзге қазақ руларынан қысастықты көп көрген кім? Бәкенбай мен Есет. Соның бәрін жеңіп шығып, ел алдында абырой-атаққа ие болған кім? Бөкенбай мен Есет. Оларға мал жағынан тек Садырдың Жомарты мен Матайдың Бәртесі, кетенің Балпашы ғана жуықтай алар. Бірақ, соңына ерткен жан-жағынан Бөкенбай мен Есетке олар да маңайлай алмас. Күні кеше ғана екеуінің алдында қатарымызға қостық, бұрынғы көзтүрткіге бұдан былай жол бермейміз деп құран ұстап анттасқан үш арыстың игі жақсылары олардың сезін бүгін кеп жерге тастай қояр дейсің бе? Ендеше қазір ең сөзі өтімді қазақ сол Бөкенбай! Көрші-қолаңнан қысастықты көп көріп, жұмылған жұдырықтай тас түйін қол да соның соңында. Төңіректеген жаумен де ең кеп ұстасқан сол. Ендеше мынау «апырай, қайтып кетер екенбіз» - деген екі ұдай күндерде «Жоңғарға қарсы шығайық, қол жиып, күш біріктірейік!» - әңгімені тек соған айтқызған жөн. Ертеңгі жиында айтқаны қабыл болса, өзі бастаған шаруаны іс қылып шығару да соған тапсырылады ғой. Сонда қазақтың қалың қолын жауға бастар сардар сұлтанды да сол таңдамай, кім таңдар дейсің...
Әбілқайыр мына ойына қуанып кетті. Көз алдына атан түйедей алп-алп басқан шойқара кісі келді. Оның құлайтын жардай түксиіп қабарытып тұратын шара табақ жүзі келеді. Сампылдап көп сөйлей бермейтін, сөйлесе шегелеп сөйлейтін саңқылдаған жуан дауысы келді. Сол бір жуан дауыстың бүкіл қазақ даласын дірілдетердей боп, бұның атын атап гүж ете қалғаны құлағына шалынғандай. Шіркін, сонда: «Иә, дұрыс айтасың!» - деп саңқ ете қалар және бір дауыс болар ма еді! Ол дауыстың исі Кіші жүз емес, не Ұлы жүз, не Орта жүз болғаны қандай ғанибет! Ол да жұлдызы енді жанып келе жатқан жас перінің дауысы болса, тіптен ңатып кетер еді-ау!
Жас сұлтанның лыпыған жүрдек жорғадай татаусыз көңілі тағы да кібіртіктейді. Бірақ, көп ұзамай көзіне қайтадан жылт ойнады. Езуіне күлкі жүгіріп, өзінен өзі жымиып қояды. Есіне жуық арада болған бір оқиға оралады. Тіп-тік шашының арасынан тарыдай шашырап жатқан моншақ терді қамшысынын сабымен сілкіп тастап, жүрелей отырып ап сампылдап әңгіме соққан Мырзатай көз алдына елестеп кетті. Ауыл мен базар, ұлыс пен ұлыс арасындағы сапарда көп жүретін Мырзатай әңгімешіл адам еді. Бір жаққа барып келгенде әуелі не тындырып келгенін айтпай, не естіп, не көріп келгенін айтатын.
Құлақ елеңдетер бірдеңе естіп келсе, хан орданың маңында ертелі-кеш толып жүретін көп қызметшілерге анадайдан ақырып-жекіріп, жолын кескестеп сұқақтаған тазыларды қамшымен бір сықпыртып, төлеңгіттерді де тұқым-тұяғымен түгел сыбап, табалдырықтан бұтқа толып зорға аттар-ды. Ондайда сырттан қыңсылаған ит дыбысы шығысымен-ақ төрде отырған Әбілқайырдың бойы жазылып, арқасы кеңіп қоя берер-ді.
- Ә, қара тентек келдің бе? - деп оң жағынан орын ығысар-ды.
Мырзатай талтаңдай басып төрге озар-ды. Апасынан қымыз сұрар-ды. Ал енді ештеңе көрмей, естімей, айта қаларлықтай хабары болмай оралса, онысы да бірден белгілі. Онда құл-құтанның да, төлеңгіттердің де құлағы тыныш болады. Иттердің де жон арқасында қамшы ойнамайды. Табалдырықтан томсырайып аттап, бір керегеден жоғары төрге озбайды. Алты қап алтын арқалап келсе де ауыз толтырып айтар көлденең хабары болмаған соң, отырмай жатып қымыз сұрамайды. Қашан қай тапсырмасын қалай орындап шыққанын тәптіштеп баяндап болғасын, өз үйіне кетерде барып ағарған сұрайды. Ондайда төрдегі Әбілқайыр да құрыстап отырады. Күңкілдеп бірдеңе сұраған болады. Оған Мырзатай үні мұрнының астынан ұзамай, бірдеме деп жауап берген болатын. Жездесі мен балдызының бар мәжілісі сонымен бітеді.
Ал, сол бір жолы Мырзатай базардан онша олжалы оралмаса да, анадайдан айқайлай келді. Төлеңгіт Бәйбектің жеті атасы мен әлі қаралары да жоқ қыз-қатыны адыраңдаған адай батырынан киер киепесін әп-сәтте-ақ киіп шықты. Әбілқайырдың түлкі аулауға ертетін қаншық тазысы да көптен бері төбеттерде кетіп жүрген есесін ханның қақшаңдаған қара піүнак, балдызынан қайтарды. Табалдырықтаң тарс-тұрс аттап, етігін қонышынан басып түрегеліп тұрып шешіп, дүрс еткізіп оң жаққа тастай салады. Жұқа мәсімен көстеңдей басып хан қасына озды. Басындағы далбайын сыпырып ап, тікірейіп тұрған тікен шашын қамшының сабымен тыр-тыр қасып:
-Аманшылық па? - деп дүңк етті.
Жездесі езу тарттты. Апасы ернің тістеді. Демек, шаруа түгел деген сөз. Бопайдың-ақ осыған сылаңдағаң сыпайы төре бола қоймадың деп, өкпесі қара қазандай. Бірдеңе десе, ернін тістелеп, қаралай шаршап бітеді. Туысында жоқ төрелік хан - сұлтанның сарқытын мың жерден жалап-сұқтағаныңмен жұға қоя ма! Жездесіне қайта осы арсы-күрсі мінезі ұнаңқырайтын сияқты.
-Момын жігіт, сөйлей отыр, - дейді Әбілқайыр оң қолымен балдызының тізесін басып.
- Апа, қымыз әкелші. Салған жерден сайрай жөнелетін сендер құсап салқын көлеңкеде саба иіскеп отыр дейсің бе? Құдайдың күні күйіп кетті ғой, тілім таңдайыма жабысып қалды.
-Әй, Мырзатайға қымыз әкеліңдер.
Шара табақ мәймеңдей толып қымыз келді. Мырзатай шөлдеп келген кісі секілді емес, тойып келген кісіге ұқсап, сораптап, дәмін алып, асықпай сімірді. Басын шайқап, көзін жұмып қышырқанып қояды. Сосын қияқ мұртын қолының сыртымен бір сүйкеп, шараны қайтарды. Жездесіне қырындай қарап, қалтасынан шақшасын алып, жайғасып отырды.
- Міне, бүгін алтыншы күн ат үстінен тускем жоқ, - деп бастады сөзін Мырзатай, - Бүгін түнде түзге түнедім. Алдыңғы күні Кеңгір бойында арғындардың жылқы қосы отыр екен. Соған қонып шықтым. Бет-аузының бәрін қорасан қазып кеткен, онысы аз дегендей, бір жақ езуінің ай тыртығы бар бір құжбан қара жылқышысы бар екен. Бала кезінде тай жуасытып жүріп, ауызын тептіріп алыпты. Жалғыз езуі жалпылдап таң атқанша талай жердің хикаясын сапырды. Егер екі езуі түгел болғанда қаз дауысты Қазыбегіңе жол тимей, Өтеш Атанша мен Әнеттен қалған арғынның қамшысын өзі ұстайтын түрі көрінді. Сабазың, сөз дегенде, сәуірдің ақ нөсеріндей селдетіп қоя береді. Арғын атамның балаларының қай-қайсысы да өңешінен жарылып, өздері сайрап тұрады ғой. Ал мынауыңа басқа түгілі арғындардың өздері де ауыздарын ашып, көздерін жұматын шығар. Оның үстіне айдаладағы көрқұлақ жылқышы болса, оған құдай айдап бейсауат жолаушы тап келсе, ол және өзі құсап суырылған арғын боп шықпай, не сырдесте Орта жүздің біреуі боп шықпай, бір жақтағы келденең көк атты Кіші жүз боп шықса, сөйлемек түгілі сұрағаныңа жөнді жауап бермейтін бітеу біреу боп, бар әңгіме, бар көп өзінде қалса, ол ақтарылмағанда мен ақтарылам ба? Жөн сұрасқанда мерекесі енді шалқып келе жатқан жеті момынның бірі екенін біліп ап, онсызда лапылдай жөнелгелі тұрған оттың астын көсеп: «Ә, анау өскен-өнген ауылдан екенсің ғой» - деп қойып ем, күжбан қараң көсілді-ай дейсің кеп...
Әлгі бет-аузын қорасан талаған жылқышыға қанша күлсе де, Мырзатайдың өзі де сөзуар неметұғын. Әңгімесі қыза келе кезі шоқша жайнап, қияқ мұрты тікірейіп ауаны тырнап, итініп қойып, сілтеп бергенде таусылмас та сарңылмас сөз дариясына күмп беріп жоғалатынсың. Бірақ, сүйтіп жүріп жұрттың сөзінің үтырын аңдығыш, көмекейіндегісін көргіш, ең бір елеусіз, әншейін ажалы жетіп айтыла қалған әңгімеге де шұқшия үңіліп, мән бере қойғыш. Әбілқайыр оның әңгімесін сосын да құмартып тыңдайды. Міне, бүгін де ол бұның көкейіндегі бір дүдамалдық төбесінен түсіп отыр.
Жырық езу жылқышының әңгімесін өз әңгімесіндей өкіленіп айтып отыр.
- Шақшақтан Бақай, Көшей, Дүзей, Есназар, Ақназар, Тоғай - алтау туғанда әлгі сөзуар жылқышы соның Дүзейінен боп шықты. Бірақ, айтып отырған әңгімесі өзінің дүзейі емес, Көшей тұқымы жайында. Алты шашақты ең еті пысығы Дүзей болғанда, ең үйден шықпас момыны Көшей көрінеді. Алайда, Шақшақтың найзасы өз тұсында ылғи жел өтінде жүрген Дүзей тұқымына бұйырмай, үйдің ығынан ұзамаған Көшейдің әулетіне бұйырыпты. Оның себебі бар екен. Бар гәп Көшейдің қыздай алған бәйбішесінде деседі. Ол өзі ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, кіріп келген үй қараңғы болса, жарқырап жүре беретін, жарық болса, көзіңді қарықтырып қаратпайтын асқан сұлу адам болыпты. Оның көркі жайындағы лақап сол заманда қазақтың үйінің сыртына кәрі үлектей күркілдеп көп сүйкенетін жоңғардың бір ұрыншақ ханының да құлағына шалынады. Сол сығыр жарақты батыр Дүзейдің ауылынан ұзап шыққанын күтіп, төбе айналып төңіректеп жүреді екен. Бір күні Дүзей бір жаққа жолаушылап кете қалады. Бес қаруы белінен түспейтін Дүзей бел асысымен-ақ қыл жалаулы жоңғар қыр астынан шыға кеп, бейқам қазақ ауылына тап берді. Дүзейдің Шақшақ ауылы да бір, шақшақайдың ұясы да бір екен. Құныққан жау қалағанын алып тайып тұрады. Үйден шықпайтын үйкүшік Көшей айдай қатыннан тал түсте айырылып, күлге шөгіп отырып қалады. Араға бірер күн түскесін жолаушылап кеткен Дүзей ауылға оралады. Ауылында - еңіреп қалған ел, жерге қарап қалған аға. Аттан түспестен жаудың соңынан салады. Үш-төрт күн бұрын кеткен жау артымыздан Дүзей қуып келеді деп күтіп отырсын ба, әлдеқашан ұлысына жетіп апты. Шапанын шешіп, шидем жамылып, Дүзей де бір пақырына бола салды. Ел арасынан ертеректе бір танысқан досын тауып алады. Оған: «Жеңгеммен тілдестір», - деп жалынады. Әлгі жоңғар ретін тауып Дүзейді жеңгесімен жолықтырады. Сөйтсе, жеңгесі: «Қиғаш қабақ жоңғардың төсегіне аунап тұрған қатынның қайтып оралғанынан жамалған кек қалыңдай түспесе, арылмайды. Кегіміз қайтсын десеңдер, ағаңа жоңғар ханының әлі жамбасын жер иіскемеген бұлдіршін қызын алып барып бер. Ол үшін ертең кешқұрым алма бағыңда тосып жат, ханның үш қызы алма теруге серуенге барады», - депті. Дүзей ертеңіне жоңғар досынан бір айғыр, бір бие жетелеп алма бағына барыпты. Биесін талға байлап, айғырының шылбырынан өзі ұстап, бұқпақтап тосып жатыпты. Зауал ауа ханның үш қызы алма теруге келіпті. Үшеуі де уыздай жас, бірінен бірі өткен сұлу екен. Қапелімде, қайсысының кіші екенін аңғару да оңай болмапты. Сонда Дүзей бір тәуекелге бел байлапты. «Қазір мынау айғырдың басын босатып жіберейін. Ол барып анау биені жағалар. Қазақ пен жоңғар да айғыр мен биенің төжікесіне назар аудармайтын адам аз. Оның ішінде, он төрт пен он сегіздің арасындағы тіршілік қызығының бір дәмін білсе де, бір дәмін білмейтін қыз баланың назар аудара қоймауы мүмкін емес. Егер жамбасы жер иіскесе, «мыналар қайтеді-ай» деп өтірік ұялғансып, сырт айналып, жан-жағына бір көз тастап ап, қайта қарайды, ал он екіде бір гүлі ашылмаған уыз жас болса не мынау тұрпайы көрініске бұрқан-талқан боп ашуланады, не ауызын ашып таң-тамаша боп қарап қалады», - деп ойлайды. Айтқанындай-ақ, үш қыздың екеуі айғырдың азынаған дауысы шыққанда-ақ, беттерін басып, теріс айналып кетеді де, үшіншісі ашуланып, топырақ шашып, айқайлап, шәт-шәлекейі шығады. Тасадан қарап тұрған Дүзей жолбарыстай атылып, тентек қызды бауырына басып атқа қонады.
Көшейден жоңғар ханының сол тентек қызы Аю, Қарабас, Қошқар деген үш үл туыпты. Үшеуіне жүкті болғанда да бір күні түнде тып қойып еліне қашыпты. Үшеуінде де қайнысы Дүзей соңынан қуып барып, орта жолдан қайтарып әкеліпті. Алғашында келіншек: «Мен бұл баламның тұсында аюдың етіне талғап ем. Ұл тусам, әкемнің сендердегі кегін қайтаратын осы болар деп, көзін ашпай тұрып, қалмаққа сіңіріп жібермекші ем», - депті. Ондай ұлдан арғын тірі де айырылсын ба! Дүзей жеңгесін алдына өңгеріп ауылға алып келіпті. Екінші жолы келіншек: «Бұл баламның тұсында аққарабас ісектің басына талғап ем, үл тусам, сендерден әкемнің кегін қайтаратын осы бола ма деп төркініме апара жатыр едім», - депті. Ондай ұлдан айырылып арғынның басына ат теуіп пе! Дүзей жеңгесін тағы да ауылға қайтарып әкепті. Үшінші жолы келіншек: «Бұл баламды ай мүйізді ор қошқардың олжа торсығына талғап ем. Өзі ғана емес, тұқым теберімен батыр, қол бастаған қошқар болады ғой деп ем. Ең болмаса, осынымды қазақтарға бұйыртпай, төркініме сіңірейін деп едім», - депті. Үш рет бала тауып, үш рет ажал ауызынан қалса да, зорлықпен келген жерге жүрегін сатпай, әкесінің кегін қайтарар көк жұлын азаматты өзі тауып бергісі келген қайсар әйелді аяп: «Еліне жіберсем, жібере-ақ қойсам ба екен», - деп қатты дағдарған Дүзей: «Қой, өйтпейін бүгін көңілшектік жасап, ертең арғынға ғана емес, күллі алашқа қарсы шабар арлан бөріні қолдан шығарып алмайын», - деп жеңгесін тағы да желкелеп отырып ауылға қуып әкепті. Солай туған Аю, Қарабас, Қошқардың үшеуі де батыр болады. Қалқаман туғанда қалмақтың тентек қызы көндігіпті, еліне қашпапты. Сол екі ортада арғын жігіттері жоңғарды шауып, Кәшейдің қыздай, ноқтасын бұзбай алған бәйбішесін босатып әкеліпті. Көшей оны қырық күн боз биенің сүтіне шомылдырып, қырық бірінші күні қасына алыпты. Одан Тіней туыпты. Бес баласының ішіндегі ең кішісі болғанмен, ақ некелі бәйбішесінің тұла бойы тұңғышы болғандықтан Тіней Кәшей балаларынан Қарабас күллі Шақшақтың ішінде Дүзейден кейінгі жоңғар ханының белін жыққан белгілі ері болыпты. Ел кезіне түскен жігіт қыз кезіне түспеуші ме еді! Қарабасқа Кіші жүздегі Жаппастың Сары деген атақты байының қызы Қиялдының, Қиялдыға Қарабастың көңілі құлапты. Іш сарайларын қас-қабақтарынан ұғысқан екі жас ата-аналарымыз бір-біріне құда түсер, құйрық-бауыр асатысар деп жүре беріпті. Батыр аңғырт, бай салғырт. Екі жақ та екі баланың ынтазарына қапелімде назар аудара қоймапты. Қазақтың сұлу қызы бой жетіп, құтты орнына қонып үлгергенше көкжиектен сығалаған сығырық көз жаудың назарына ілікпей қалушы ма еді. Қиялды да сол сімсік жанарға тым ертеден ілінген екен. Бір күні Қарабас іш-құса боп бара жатқасын қолына қара домбыраны алып жіберіп, төрдегі ақ өрекиізге қырық екі қара құмалақты шашып жібергенде көзі атыздай болады. Сарының ауылын жау шауыпты. Жаудың олжасының арасында Қиялды да кетіпті. Шапқан жау - Қарабастын нағашысы. Содан Қарабас атқа қонсын. Қуып келеді, қуып келеді. Жау қарасын анық шалғасын атын онша асықтырмай, көкжиектен төбесін ғана көрсетіп, үн-түнсіз ілеседі де отырады. Соны байқаған хан бір күні некерлерін шақыртып ап: «Жетпей де, қалмай да қойған мынау жалғыз қара тегін емес. Кеше де осылай көз ұшында бұлтылдады да отырды, бүгін де міне, көз ұшында қылт-қылт етіп өкшелеп келеді. Кім де болса, іш есебі мықты пәле болды. Дәу де болса осы арғын Қарабас шығар. Барып қолқасын біліңдер!» - депті. Нөкер: «Ләббай, тақсыр!» - деп шаба жөнеліпті. Қарабастан жөн сұраған екен, жөнін айтыпты. «Хандарың - менін нағашым еді. Нағашым болғасын шаңыма қалдырмайын деп сыпайылық сақтап келе жатқаным. Әйтпесе, шаңырағына қобыз ойнататын ретім бар еді!» - депті. Нөкер далақтап ханынашабады.
Хан: «Келсін. Жолығып көрейік!» - деп қолды кідіртеді. Қарабас жеткесін: «Ал, жиен, шаруаңды айт!» - дейді. Қарабас жөнін айтып: «Қиялдыны қайтар, жолыннан қалдырмайын» - дейді. Хан тұтқын қыздардың бәрін алдынан өткізіп: «Осының арасында Қиялды болса, өзіңе қайтардым», - дейді. Бірақ, тұтқын қыздардың арасында Қиялды жоқ болып шығады. Сонда Қарабас қолына домбырасын алып безілдете жөнелген екен, астындағы тыпыршып тұрған аты жалт бұрылып, анадай жердегі тенкерулі жатқан тай қазанның қасына барып, жер тарпып тұрып алыпты:
Қарабас:
-Көзіңнің тірісінде қазаның төңкеріліп, мұнша не көрінген! - деп кек найзаның ұшымен түртіп қалыпты. Тай қазан аунап түссе, астынан Қиялды шыға кепті. Сөйтсе, сұлуға ынтық хан Қарабастан жасырып, үстіне қазан төңкеріп қойған екен.
Сол арада Қарабас:
-Әттең, басқа жерде алтын тажды басыңды атыма тептіретін едім. Арам кәлләңді ақ Қиялдымның амандығына бола езіңе сыйладым, - деп суырулы қылышын қынабына қайта салып, жарын мінгестіріп, жөніне тайыпты.
Сонда хан:
-Кенже қызым ата дұшпанға қолды боп кетіп белімді бір сындырып еді, енді мынадай бөлтірік туып екі сындырды-ау, - депті.
Сөйткен Шақшақтың, сөйткен Көшейінің Қош-қарынан тағы да дүр үл туыпты. Оның белінен тараған Жәнібек, Тінібек, Түрлығұлдың Жәнібегі қазір күлді арғынның ауызында. Шешесі оған талғағанда жарап тұрған қара бураның жүрегін тірідей жарып жепті. Әкесі Қошқар жаугершіліктен қайтып келе жатып жол-жөнекей түзде түнегенде аруақтар: «Әйелің екі қабат, өзің түгілі алаштан асқан атақты батыр туады, атын Жәнібек қой» - деп аян беріпті. Содан бала ат жалын тартып мінісімен-ақ үш жүздің атақты абыздарына барып бата алыпты. Сонда қара-керей Соқыр абыз есікті серпіп ашып кіріп келген Жәнібектің дидарын көрмесе де: «Ел бастап жөн алайын деп тұрған ұл екенсің, қол бастап жау алайын деп тұрған ұл екенсің», - депті. Соқыр абыздың айтқаны келіпті де тұрыпты. Орта жүзге қалмақ шапқанда Қаракерей Қабанбай, Қанжыталы Бөгенбай, Сүйіндік Олжабай батырлармен бірге он жеті жасар Жәнібек те аттанып, ақ көз жауды жеңіп қайтыпты. Қазір оны исі арғын түгілі, исі Орта жүз «ендігі көш бастарымыз осы» деп жүрген секілді. Жұртта есесі кеткендердің бәрі соған барып жалынатын көрінеді. Жуырда күллі арғынның игі жақсылары Жәнібекті орталарына алып: «Баяғыда біздің ел Кіші жүзге қыз ұзатқанда Таз, Тағышты деген екі жетім баланы апаларының шаңырағына мінгізіп жіберген екен. Сол екі баладан бүгінде екі рулы ел тарапты. Бірақ, Кіші жүз оларды «шаңыраққа мініп келгендер» деп қатарға қоспай, құл орынына жұмсайтын көрінеді. Сол екі ауылды үйіріне қайта қосқымыз келеді», - деп ақылдасыпты. Сонда Жәнібек: «Әуелі ата жолымен арғынның он екі ауылынан он екі би жіберіп Әбілқайыр ханның алдынан өтейік, оған илікпесе, жерге тастайын деп жүрген ағайынымыз бар ма, тұрысар жерімізді айтармыз» депті. Орта жүздің он екі биі көп ұзамай Кіші жүздің хан ордасына келетін көрінеді.
Мырзатайдың жырық езу жылқышыдан естіп келген әңгімесінің ұзынырғағы осы екен. Балдызы сөзін бітіріп, жездесіне қарап ошарыла тоқтады. Бірақ, ханның сұп-сұр бетінен ештеңе аңғара алмады. Ал Әбілқайыр мына бір ертегісі мен шындығы, көтермесі мен көкімесі қоян-қолтық араласып кеткен ұзын-сонар хикаядан бір керегін тауып алғандай ұзақ ойланды. Жүйрік мініп желмен жарысып өскен қазақтың әңгімесінің де желі мен желпінісі көп боп келетін әдеті. Ауыздан-ауызға, ауылдан-ауылға көшкен сайын әуелдегі түймедей әңгіме түйедей боп өсе түседі. Тек баяғы шежіренің ғана емес көрші ауылдың күні бүгінгі өсегінің де аңызының қайсы, ақиқатының қайсы екенін аңғара қою қапелімде оңайға түспейді. Қазақтың қай хабаршысы да естіген жәйтін келесі бір құлаққа жеткізгенше ұмытып қалмайын деп әдейі әсірелеп, ересен ертегіге, қырғын қызық хикаяға айналдырып жібере қояды. Жаңағы әңгіме де бет-аузын қорасан талап тастаған жырық езу жылқышыға жеткенше қанша ауыз, қанша құлақ, қанша көкіректе түнеп шыққанын кім есептеп біліп жатыр? Оған әлгі жер түбіндегіні қопара сөйлейтін сусылдақ жылқышының ойдан қосқаны аз дейсің бе? Оның лепірмесіне бұл маңдағы ұлыстан ұлыс, базардан-базар тастамай, құлағы ылғи ел аузында жүретін қайқы ерін, қайсы төс балдызының лепірмесі қосылғанда әу бастағы гәптен не қалып, не қойғанын білсе тек бір алла білетін шығар. Бірақ, қазақтың өз сырына өзіндей қанығы да ешкім жоқ. «Жел тұрмаса шептің басы қимылдамайды» - дейтін де сол. «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге жайылады» - дейтін де сол. «Тоқсан сөздің тобықтай түйіні бар» - дейтін де сол. Мынау Мырзатай естіп келген лақаптың да ар жағында әуелде шөп басын қимылдатқан бір негіз бар, оның да әу баста бір отыз тістен шыққан орнықты әңгімеден тарап, ақыр аяғында осындай жартылай ертегі, жартылай лақап халге жеткені кәміл. Тоқсан ауыз сөзі әлгі. Сонда мұның енді тобықтай түйіні қайсы? Кейінгі жылдары арғында бәйбішеден туған Мейрам сопы балалары ғана емес, тоқалдан тараған жеті момын әулетінен де еті пысық ер азаматтардың көптеп шыға бастағанын жұрт көріп отыр. Соның ішінде, әсіресе шақшақтың өндіріңкіреп тұрғаны рас. Дүзейін, Аюын, Қарабасын, Қошқарын, Қалқаманын былай қойғанда, түбіт иек Жәнібектің даңқының өзі-ақ қазір үш арыстың құлағын шулатып бітті. Шешесі бураның жүрегіне талғады ма, айғырдың жүрегіне талғады ма, жоқ кәдімгі қазанқаптың түбінде жататын қалған-құтқан қақпыш боршаға талғады ма - онысын өзі біледі, ал, бірақ, жастайынан атаққа ілігіп, елді ауызына қаратқан Жәнібектей жігіт кем де кем. Орта жүз ол дегенде қазір ішкен асын жерге қояды. Бектас бидің жиені деп Ұлы жүз де әз-әулие тұтады екен деп естиді. Ендеше болғанынан болары көп ондай батырдың осы күннен оң қабағын иеленбей болмайды. Жас шамалары қатар. Көп болса төрт-бес жас қана кішілігі бар шығар. Екеуі де бір кезде, бір тұста абырой-атаққа ие боп түр. Замандастарын бұлдаса да, тоңның ішкі бауындай тіл табыса алады. «Мен тұрғанда сен қайдан шықтың?» - деп күдіреймей, «Заманымыз бір, амалымыз бір бастасым екенсің», - деп іш тарта қарасаң, қай болған жігіт өз тұрғыласын сыртқа тебеді. Сұлтан басымен бұл иліккенде, алаштың қай-қай жасы да жабыдан шыққан тарпаңдай басын алып қаша қоймас... Ендеше, соның сәті енді келгелі тұр екен. Кіші жүз арасында Таз бен Тағышының бары да рас... Олардың әу баста шаңыраққа мініп келгені де рас. Қазір олардың отыз-қырык, түтінге жетіп қалғаны да рас. Шаңыраққа мініп келген әңгімелері ұмытылмай тұрып, қатарға қайдан қосыла қалсын, ептеп көзтүрткі көріп жүргендері де рас. Соған, шамасы, арғын ағайындары апшиды екен ғой. Оның да қисыны бар шығар. Тоқал балаларының аты алшаң басып тұрған мына кезде ел есігіндегі екі жетімнің еңселерін көтергілері келетін болар. Ендеше әлгі айтқан он екі биі де көп ұзай қоймас, келер... Сонда бұл қайтпек керек... «Е, ақсақалдар, жақсы кепсіңдер. Сұрағандарыңды алыңдар да, жетелеп жүре беріңдер» - дегенде үтары не? Онсыз да көкіректерінің басы бесіннің құйынындай аспанмен тайталасып, астам сөйлер әйгілі атаның шалдары ауылына: «Дүмпуімізге шыдай алмады. Аузымызды ашқанша қолымызға ұстата салды», - деп бөріктерін аспанға атып лепіріп барар. Ондай сақилықтан Кіші жүз не ұтады, Әбілқайыр не ұтады? Жоқ... Сұраушының атының басы ауылыңа қандай еңкек келсе, қалауын алған күнде де, тап солай еңкек қайтатын болсын. Әйтпесе, берушінің мерейі қайтып өспек...
Әбілқайыр бір шытырман ойға батты. Күн ойланды, түн ойланды - бір түйінін тапты. Бірақ, ол жайында ешкімге ләмим сыр ашпады. Басын Мырзатай қып, біраз сабау қамшы жігіттеріне көрші Орта жүз ауылдарына ат ізін салдыртып, он екі биден хабар аңдытты. Он екі бидің ордаға жетуіне екі күндік жер қалды дегенде, сый қонақтарға арнап балқашының нәрті кете қоймаған тың тепсеңге үй тіккізді. «Жабағы мен семіз тушадан басқа мал соймаңдар... Уыз қымыз бен жылы-жұмсаққа бағып, жатып жастық, иіліп төсек боп құрметтеп бағыңдар... Мен келгенше қайтып кетпейтіндей болсын», - деді де, айғыр топ нөкер ертіп аңға шығып кетті.
Хан аңға аттанған күннің ертеңіне қыр басынан он екі бидің шошақ бөріктері көрінді. Орда маңы сый қонақтарды құрақ ұшып қарсы алып, ақ боз үй, құс мамық төсекке жайғастырды. Алдарында - жылы жұмсақ, ауыздарында - қысырақтың уыз қымызы. Билер бір күн жатты, екі күн жатты. Ренжиін десе - көрген құрметтерінің кемі жоқ. Жата берейін десе - аңға кеткен ханнан суға батқандай хабар жоқ. Тағы да екі күн тосады, үш күн тосады... Күтушілердің сары қымызды сапырып отырып айтатыны: «Хабаршы кеткен, келіп қалар». Сонымен он екі би ордада жата берді. Хан ұлы түздің құланы мен киігін құртпай қайтпайтындай самиян далада саят құрып жүре берді. Бірақ, ол айналасынан тек аң аңдып қана жүрген жоқ еді. Жағалай жансыз жүгіртіп, өз ордасына да, арғын ұлысына да құлағын түріп бақты. Көп ұзамай күткен хабары да жетті. Арғын ауылы: «Он екі би хан ордада саржамбас боп әлі жатқан көрінеді. Хан әлі сөйлеспепті», - деп абыржи бастапты. Мұны айтып: «Енді не істейміз?» - деп ақылдасқалы барса, Жәнібек те ауылда жоқ боп шығыпты. Қайда кетке-нінен бәрі бейхабар, әйтеуір он екі би жолға шығатын күні оның да асығыс атқа қонғанын біледі.
Мына хабар Әбілқайырдың қабырғасына қатты батты. Оның осы кезге дейін көкірегінде көмбедей қымтап, ешкімге тіс жармай келген бір ойының күлі көкке ұшпаса қайтсын. Атақты батыр құдыққа түсіп кеткендей зымқайым жоқ. Бір күн тосады - ешқандай хабар жоқ. Екі күн тосады - ешқандай хабар жоқ. Енді хан өз ойының орындала қоймасына көзі жетіп, күйзеле бастады. Қап, мына күпілдек арғындарға құдайдың берудей-ақ беруін-ай. Әлгі он екі би ертең Сары-арқаны бір өздері жаңғырықтырып даурығатын болды-ау тағы да! Оларды енді бұдан әрі тосқызып қойса, іргелес жатқан ағайын жұртпен елдіктен қалар. Бұл он екі биді аңды сылтауратып біраз күткізе тұрмақ еді. Сол екі ортада жалындаған жас батыр қашанғы шыдар дейсің, желпініп өзі де атқа қонатын шығар. Бұған да керегі сол еді. Алдынан шығып, орта жолдан құшақ жайып қарсы алып, төбеге көтеріп, қонақ қылып, бұйымтайын өз аузынан естіп, оны сол бойда орындатып, әбден риза қып шығарып салар еді. Сонда, қанша дегенмен, жас қой, арғынның пәлен жылдан тізгінін ұстап, ауыздарымен орақ орып жүрген он екі биі, ең болмаса, ханның алдын көре алмай апталап жатқанда, өзі екі ел атысып-шабысып кетердей айқай шаруаны ернін қимылдатып үлгермей жатып, жайғастыра салғанына масаттанбас дейсің бе? Ағайын-жұрт алдында беделін осынша аспандатып берген Әбілқайырға да қатты риза болатын шығар. Сонда Жәнібек желпінгенмен қалың арғын желпіне алмас еді. Жел жаққа ұстаған он екі бидері мына оқиғаға қуанарын да, қуанбасын да біле алмай, желкелерін қасып қайтар еді. Азуы алты қарыс қалың арғын баяғыдан бергі бұйда ұстарларына емес, енді ғана ат жалынан тартып мінген жас перендеріне қарыздар боп қалар еді, ал Жәнібек мұның алдында борыштар болар еді. Сөйтіп екі жақтың да мерейі өсіп шыға келер еді. Міне, соның бәрі сорпаның көбігіндей көзді ашып-жұмғанша желге ұшпақшы.
Әбілқайыр енді болмағанда аттың басын ордаға бұрғалы жатыр еді, жалдың басына көк ат мініп көлеңдеп қайын атасы Сүйіндік батырдың шыға келгені. Хан: «Ау, бұл қайдан жүр?» - деп аңтарылып түр еді, қасындағыларға: «Әрі баратұрыңдар!» - депқамшысын бұлғап, өзі мұның оң жақ құлағына ауызын тоса берді.
Сөйтсе, Сүйіндік Табын ауылдарына барып қайтып келе жатып хан ордаға күн жарымдай жердегі көл табаны астау ойда басын көтермей жайылып жатқан он үйірдей кек ала жылқының үстінен шығыпты. Ен-таңбасы Кіші жүздің малы сияқты емес. Жылқы шетінде шалқасынан түсіп бір талыстай жігіт ұйықтап жатыр дейді. Астына кек жона төсеніп, басына сүйек бас ер жастаныпты. Кәрі батырдың іші бірдеңені сезіп, бейсаубат жылқышыны оятпай, хан ордасына да соқпай, аң аулап жүрген ханның қосына тартыпты.
Мұны естіп ап, Әбілқайыр: «Дәу де болса, сол Жәнібек болып жүрмесін. Сәнқой неме деп еді. Айдалада астына көк жона төсеніп, басына сүйек бас ер жастанып ұйықтайтындай ол не қылған жылқышы!» - деп ойлады.
Сүйіндіктің айтқан жеріне қалың қолды тасаға қойып, шағын топпен салып ұрып жетіп келсе, көлдеу ойды шүпілдей толтырып көк ала жылқы жатыр. Жылқы шетінде үстіне өңіріне күміс талшық зер жүгіртіп, боз тайлақтың жүнінен құс таңдай қып тоқыған боз шекпен киіп, астына су жыландай сумаңдаған боз арғымақ мініп, ат жақты, торсық шеке, садақтай иілтіп қап-қара сақал-мұрт қойған бір бейтаныс боз жігіт түр.
Аңшы киімімен жүрген Әбілқайыр к,асындағы төрт-бес жігітпен бейсаубат жүрген кісі бола салып, айдалада жападан-жалғыз тұрған жылқышының жанына жетіп барып, төбеден түскендей қып:
-Ә, Жәнібек, жол болсын! Қайдан жүрсің? - дегені. Боз шекпенді жігіт қапелімде жалтара алмай:
-Әлей болсын! Өздерің қайдан жүрсіңдер? - деді.
-Мен - Әбілқайырмын. Аңнан келе жатыр ек. Жақсы жолықтық. Біздің ордамыз бұл арадан алыс емес, жүріп қонақасыңды жеп кет. Жылқыңа біздің жігіттер қарай тұрар, - деді.
Жәнібекке хан шақыруын қабыл адып, соңына ілеспектен басқа жол қалмады. Әбілқайыр оны ордасына апарып, бір апта қонақ қылды. Ат үстінен аяғын жерге тигізбей түсіріп алды. Көрмеден ордаға дейін қалы кілем төсеп, батырдың етігіне топырақ жолатқан жоқ. Кетерінде бұйымын сұрады. Жәнібек жөнін айтты.
-Болсын! Екі ауылыңды ертең жөнге салдырам! - деді хан.
Аттанар алдында он екі биді шақыртып:
-Ал, ақсақалдар, қандай бұйымтайларың бар? - деп сұрады.
Олар:
-Біздің бұйымтайымыз кешегі Жәнібекжанның айтқаны ғой! - десті.
-Ендеше аңның қызығына түсіп, алысқа кетіп қап, көп тостырып қойыппын. Ол үшін алдарыңда айыптымын, - деп әр қайсысына бір-бір арғымақ мінгізіп, үстеріне бір-бір қамқа шапан жапты.
Арғындардың ала шұбар айғыр тобын жолға салған соң, арада бір апта өтер-өтпесте, жел ауыздардың құдайы берсе, енді берген шығар деген кезде Әбілқайыр Мырзатайды тағы да базарға жұмсап, жол-жөнекей баяғы жырық езу жыл-қышының қосына соға қайтуды тапсырды.
Бір рет дастарқандас болған ескі көзтанысы тағы соққан соң, бұл жолы базаршылап келе жатып, қонып, жаз бойы саумалдан басқа дәм татпай, ауыздары борсып отырған жылқышы ауылды ерік пен мейізге, ақ жүгері мен қызыл тарыға қарық к,ыла келген соң, жырық езу жылқышының баяғысы баяғы ма, көптен бері тоспасы ағытылмаған тоғанның суындай лекілдей ақтарылды.
- Ай, ай, тіл-ауызымыз тасқа! Әуелден де салымымыз зор тұқымбыз ғой. Бірақ, мырза құдай тап бұл жолғыдай жарылғай алмап еді ғой. Әй, несін айтасың! Жәнібекжанның атқаны тиіп, айтқаны келіп түр ғой. Ау, ау... жуырда баяғыдан бері арғынның он екі атасының ақ бұйдасын ұстап, аузымен орақ орып жүрген он екі биі Әбілқайырға барыпты. Сөйтсе, ол ордасында жоқ екен. Сейіл құмар сері хан аң аулап кетіпті. Он екі би әрі жатады, бері жатады. Келетін хан жоқ. Кетейін десе - көріп жатқан құрметтері ағыл-тегіл. Ондай сияпаны аттап, өкпелеген балаша торпаңдап тайып тұруға қияпатынан қорқады. Жата берейін десе - аңның қызығына түсіп алған хан сонау түрікпеннің төріне дейін ұзап кеткен. Қапелімде орала қоймайды. Сөйтсе, он екі би аттанарда Жәнібек оларға: «Егер хан бұйымтайларыңды оңайлықпен бітіріп жатса, та-ралғысына былтыр қалмақтан айдап қайтқан көкала тұқымнан он айғырдың үйірін тартайық, онда мен он үйірді әншейін бір көп жылқышының бірі боп айдап апарып, кім екенімді білдірмей тайып тұрармын, ал егер Кіші жүз дегенге көнбей кергіп жатса, хабар тез жететін жақын жерде болармын», - деген екен. Сол уәдесінде тұрып, ол үйірді айдап апарып, хан ордадан күн жарым жердегі астау ойда жатып апты.
Хан да бір босқан киік пен құланнан аяқ алып жүре алмастай, түздегі төрт аяқтының не түрі ыңып жүрген жиделі байсын жерге жетіпті. Әлгіндей өріске енді аяқ баса бергенде атының басын кері бұрыпты. Оның мына қылығына қайран қалғанмен амалдары қанша, қасындағы қалың нөкер де жолдарын кес-кестеп жөн жүргізбей келе жатқан түз тағыларына жалтақ-жалтақ қарай-қарай, билеушілерінің соңынан салыпты. Хан ешқайда кідірмей суыт жүріпті. Содан бір күні әлде бір қырқаның басына көтеріле бере қасындағыларға: «Менің алыс жолға шыққанда, алдыма түсіп ап жөн сілтеп отыратын қызыл түлкім бар еді. Анада ойда жоқта тап табалдырығымның астынан сылаң етіп шыға кеп айдалаға қаша жөнелгесін, мен сендерді атқа қондырып едім. Ол қаша-қаша әлгі бір аң ыңып жүрген бейтаныс өлкеден шығарды. Іздеген жерімізге енді келдік-ау дей бергенше, қызыл түлкі жалт бұрылып кері қашты. Содан дәл осы араға дейін бастап әкелді. Мынау қырдың ар жағында көктемде көл жататын астау ой бар еді. Соны қазір тақ толтырып біздін ұлыста тұқымы жоқ көп көкала жылқы жайылып жатыр. Көп жылқының шетінде астына көк жона төсеніп, басына сүйек бас ер жастанып бір бейтаныс жолаушы шалқасынан түсіп ұйықтап жатыр. Оны екі иығынан екі арлан жолбарыс күзетіп отыр. Мені бастап келе жатқан қызыл түлкі сол екі жолбарыстың алдына апаруға жүрегі дауаламай, осы араға келгенде, мына жатқан көп індігештің біреуіне сүнгіп жоғалды. Жігіт әлі ұйқыда. Екі иығында мізбақпай отырған екі жолбарыс оны сыртынан желеп-жебеп жүрер иесі болса керек. Көп ұзамай бесін де ауады. Салқын түсе жігіт ұйқысынан оянар. Ол көзін ашқанда сыртынан сақшы боп жүрген екі арлан жолбарыс та ғайып болар. Сендер осы арада тоса тұрындар. Біз барып жөн сұрасып көрейік!» - депті.
Әбілқайыр қасына төрт-бес жігіт ертіп, астауойдың төбесінен түссе, Жәнібек ұйқысынан шала оянып, манаурап, көзін бір ашып, бір жұмып керіліп-созылып түр екен. Көзін жұмып қалғанда екі иығынан екі арлан жолбарыстың басы жылт ете қалады да, көзін ашып алғанда, әлгі екеуі қайтадан жым-жылас жоғалып кетеді дейді. Тегін кісі хан бола ма! Жарықтық Әбілқайыр батырды тұңғыш рет көріп тұрса да, бірден танып: «Ау, Жәнібекпісің, қаидан жүрсің, жол болсын!» - деп жабыса кетіп, ордасына апарып, апта бойы қонақ қылыпты. Бұйымтайын сұрап, Таз бен Тағышыны ұзатқан қызындай қып, алдына ақтылы мал салып, көшін қызылды-жасылды қьш түзеп беріпті. Он екі би де елге: «Жәнібекжанның арқасында дауымыз айтпай бітті. Жер түбінен барғанда езуді көріп, бір-бір сөйлеп жел тарата алмағаны-мыз болмаса, басқалай өкініш өкпеміз жоқ» - деп риза боп қайтыпты. Қазір исі арғын ұзақ жыл шетте жүрген екі ағайынына орталарынан ойып қоныс беріп, қораларынан жырып сауын беріп, қарасып-қамдасып жатқан көрінеді...
Әбілқайырға да керегі осы еді. Әйтеуір, Жәнібек еліне айдарынан жел есіп риза боп барса болды. Әйтеуір, қалың арғын мұның да тегін кісі емес деп таныса болды. Әйтеуір, бұдан былай Жәнібек бұның аты аталғанда елеңдеп тұрса болды.
Содан біраз уақытқа дейін жаны жай тауып рақаттанып қалған-ды. Сөйтсе, тегін қуанбапты. Қазақтың кек кернеп қалш-қалш еткен көк найзасы ертең «жау қайдасың» деп шар тартатындай күн туғанда: «Бізге алдымызға түсіп жол бастайтын сұлтан керек!» деп күркірегенде, бұның атын бір атаса, сол Жәнібек атауы мүмкін ғой. Бірақ күмісті шақшасының тығынын ағытқанша еру ел көшін жөнелтіп, ауызына насыбайын салғанша көшкен ел үйін тігіп үлгеретіндей кербез неме әңгімесін бастағанша, ауызы жылдам біреулер керек адамдарын айтып үлгеретін шығар. Оның үстіне «мына шаруама жүре ғой» дейтіндей тізе басты досжар боп кете де қойған жоқ-ты. Өзі сұлу ат, жүйрік тазы, көрікті әйел дегенде ішкен асын жерге қояды дейді. Сол немені қыздары шетінен сүйріктей сұлу келетін алты шектілердің, не өңшең күлімкөз баққан көнек шөмекейлердің ауылын бір-бір аралатып шығатын екен. Тоқтамыс ағасының ауылында да өзінің талай қарындасы сылқып бойжетіп отыр. Кім біліпті, керік немеге солардың біреу-міреуі үнап қалып жүрер. Не де болса, бұдан былай, шама келсе, ірге қашық-татпай жақын жүруге тырысқан жөн. Көңілін бір тауып алса, әлгіндей алқалы кеңесте бұл жайында өзі бастап әңгіме айтпағанмен, Бөкенбайдың сөзін: «Міне, дұрыс!» - деп бірінші боп қостаса да, талай қазақтың көмейіндегі сөз сол қалпында көміліп қала бермей ме!..
Әбілқайырдың ойлағаны келді де тұрды. Бір мың жиырма үшінші жыл басталмай жатып, Ойрат жағы қайта жанданды. Жетісудың ен майсасына аунап-қунап денелері жайылып қалған немелер қазақтың қалған өлкелеріне көз аларта бастады. Сарысудың ен алқабын жылқы мен қойға толтырып, Бөген, Бадам, Арыс, Қошқар ата, Шаян бойында ақ жұмыртқа үйді тізіп тастап отырған қазақ ауылдарының іргесіне ши жүгірткенді күшейтті. Онысы қазақтың қазіргі қайраны қандай екен деп сыр тартып көру еді.
Іргесіне тықыр таянса, үйіне сыйып отыра алатын қазақ бар ма! Ауыл мен ауыл, ру мен ру, ұлыс пен ұлыс арасындағы ерсілі-қарсылы ала шабуыл басталды да кетті. Күніне бір қызға құда түсіп жатқандай, ақсақалдарының бас қосысуы мен баталасуы көбейді. Сол мәжіліс көбейген сайын Әбілқайырдың жүрегі алып ұшады. Елдің делебесі қозса, ерлерін атқа қондырмай тына ма! Ерлер атқа қонса, қол бастайтын қолайлы ноян іздемей тұра ма...
Таң атпай тұрып, іргені түріп, керегенің көзінен қарауыл қарап елеңдескен сондай бір күні күткен хабары да келді. Ол жылғы жиын Ханабадта емес Қарақұмда өтетін бопты. Онысы бас кетерерлері жиынға кеткенде арттағы ел көзсіз қалмасын дегендері секілді. Үш жүздің ерісіне де бірдей жақын тең орта, шынында да, Қарақұм еді.
Құм арасының қалың бидайық, еркегі қаптай бой көтеріп, белден келе жайқалып тұрған шағы. Теңіздей толқып тұрған көк майса жотаның сауырына қызылды-жасылды кілем жайылды. Үш ұлыстың еркек кіндігі тайлы-таяғы қалмай түгел жиылды. Хан Тәукені ортаға алып мәжіліс басталды. Бұрын әркімнің аузында шала бықсып жүрген күмілжі әңгімелер жалпақ жиынның жария ортасына түсті. «Қап тауы асып кетейік!» - деп біреулер шықты. «Башқұрт пен жоңғардың қай әлсізін шауып алайық!» - деп біреулер шықты. «Бәрін де қойып, қонтайшыға кене салайык,. Олар бізді бәрібір өрісімізден айырмайды, ту сырты тыныш болғасын ар жағындағы шүршіттермен жағаласып кетеді» - деп тағы біреулер өзеуресті. Бір-бі-ріне дес бермей, шықшыттары шытынап, қызыл кеңірдек болды да қалды.
Әліптің артын баққан Әбілқайыр оқтын-оқтын Бөкенбай жаққа көз тастап қояды. Тақ толтырған қара қанардай орнықты Бөкенбайдың қылп ететін түрі көрінбейді. Күміс бунақ көк ала дойырын оң тізесіне қадай шаншып сөйлегендерді қалт жібермей қадағалап отыр. Еңгезердей төртбақ денесінің еш жерінен қимыл-қыбыр байқалмайды.
Бір ұлысқа бір өзі-ақ өріс болғандай шара табақ беті бүлк етсе не дейсің! Тек жүндес қабағының астынан томсырая қараған ала көзі ғана айналасындағыларды ішіп-жеп барады. Екі беті нарттай. Қысы-жазы қара күреңденіп жылтырайды да тұрады.
Бөкенбайдың оң тізесін ала отырған Есеттің ұзын мойыны одан сайын ұзарып кеткен. Қалың жұрттың бәрінен басы асып оқшау көрінеді. Өндіршегі сорайған қапсағай қара кісінің қоңқақ мұрынының қыр арқасы күнге шағылысып жылт-жылт етеді. Бөкенбайдың не ойлап отырғанын сол қоңқақ мұрынға қарап біле беруге болады. Мұрынының ұшына күлкі ойнаса, Бөкенбайдың көңіліне онша жаға қоймайтын сез айтылып жатқаны. Қоңқақ мұрын қорс ете қалса - Бөкенбайдың әбден шамырығып отырғаны. Міне, Есеттің кең танауы қусырыла түсті. Жан-жағына алая қарауы көбейіп барады. Сөйлеп тұрған шешенге, жұртқа, алқа төріндегі игі жақсыларға бір-бір құрағыта қарап қояды. Жастайынан бірге жүріп, бірге тұрып, бірге шайқасқан екі батыр келе-келе бір-бірімен жекжат болып кеткен-ді. Баяғыда бір жорықта жаудын қолына түсіп қап, бес жыл тұтқында болып, әзер қашып құтылса, қара орманы мен қатын-баласының орынын сипап қалыпты. Бес жыл бойы тұтқында ұстаған жоңғарлар Есеттен тұқым аламыз деп істемегендері жоқ деседі. Қайсар батыр сонда да қасарысып болмапты деседі. Сонда жоңғарлар «берсе қолынан, бермесе жолынан» деп, ауылын шауып, тұтқындағы күйеуін күтіп отырған ақ некелі жары мен өзі жорыққа кеткенде іште қалған ұлы Ақмаңдайды алып кетіпті деседі. Қонтайшы сосын: «Енді Есеттің қажеті жоқ, тұқымы қолға түсті. Ақмаңдай, аман болса, ертең әкесінің басын қырқатын қандыбалақ жоңғар батыры болады», - депті-міс. Бес жыл бойы жорғалаған құмырсқаны тірі өткізбей келе жатқан қатулы жоңғар сақшылары сол күні әдейі ұйықтап қалыпты-мыс. Соны пайдаланып батырға көңілі кетіп жүрген бір сұқсыр қараңғыда қасына кеп, қолына қанжар ұстатып, қашырып жіберіпті-міс. Еліне келіп, соқа басы сорайып жалғыз қалған жан досын Бөкенбай қарындасы Еңсеп сұлуға үйлендірген-ді. Одан қазір бір ұл, бір қызы бар. Есетке таяу отырған батпан сары Балпаш би. Кетенің ғана емес бүкіл Әлімнің, бүкіл Әлімнің ғана емес, бүкіл алшынының асқан байы. Жемді бойлап сонау Атырауға дейін шұбалып жатқан ақтылы жылқы сонікі. Анау екі тізесін басып қылқиып-қылқиып отырған екі ақ сары жігіт - балалары. Әжібай мен Арал. Таманың маңдайға тигізері Көкі баласы Есеттің қойнына жар салған табын Бөкенбай болса, алдына мал салған осы туған нағашысы Балпаш би. Қазір Есеттің өзі нағашыларынан да, ңайнағасынан да қалыспайтын дәулетке ие болып алды. Сөйте тұрып Бөкенбайдың қасынан қалмайды. Қайда барса да, он қолында сол отырғаны. Тіпті аты екеш атына дейін кермеде Бөкенбайдың атының оң жағына жайғасады. Кіші жүздің бас батырының қандай күйде, не ойда тұрғанын әккі жұрт Есеттің қас-қабағына қарап біле береді. Міне, Есет тыпыршып қозғалақтай берді. Қазір Бөкенбай сөз сұрамақ. Әне ұлы жиынның қақ ортасында қара шоқыдай қарауытып отырған алпамса кісінің оң қолы қимылдағандай болды. Сары үйек жыландай шұбар ала дойыр қамшысын сылқ еткізіп ортаға тастай салды.
- Жамағат! - деді қажыңқы дауыспен жайбарақат тіл қатып. Жұрт құлағы елең ете түсті. - Мынау ұры жортар қалың бытқылдың ортасына неге келіп отырмыз? Қазақтың қай заманнан бергі дау-дамайын кідіртіп келе жатқан киелі төрлерінің бірі бұйырмай шағыр мен жүзген арасында бұқпантайлап бұл отырысымыз не отырыс? Жетіскендіктен ғой дейсіңдер ме?!
Тостағандай ала көз біраз маңдайды ызғарымен жалап ықтырып өтті.
-Бойымызда, ең болмаса, ашыған қымыранның қышқылындай қыжыл болса, осы бір олақ қатынның ышқыр бауындай шұбалар да жатар кергіме дауды тоқтататын уақытымыз жеткен жоқ па! Біз мұнда алшиып алшымыздан түсіп мәслихат құрып, қырмызы бет қызыл сөздің тайтаңдаған тақымын қызықтап отырғанымызда ана жақта артта қалған қатын-балаға қалмақ дігірлеп жатпағанына көзіміз қайдан жетеді? Қылышын белдеуіңе байлап, найзасын шаңырағыңа шаншып іргеде жау жатқанда мына кергілесіміз буаз қыздың құдалығында қалың малға дауласқандай ұят әңгіме көрініп отыр маған...
-Ау, сонда не қыл демексің? - деп айқайлады бір-екі шыдамсыз қызыл кез.
Тәуке оларға «тыныш отырыңдар» дегендей иек қақты. Алая қарап тоқтап қалған Бөкенбай әңгімесін қайта жал-ғады.
-Еркек кісі екі жерде: «Не қыл дейсің?» - деп сұрамас болар. Біреуі ата дұшпаның қамшысын үйіріп алдыңда тұрғанда, екіншісі ажарлы қатын төсегін салып, шамын сөндіріп қасыңда жатқанда.
Жұрт ду күлді. Әлгі өндіршектеген қызыл көздер бастарын шайқасты.
-Менің айтарым, - деді Бөкенбай. - Бұдан былай әрі ырғалып, бері ырғалатын уақыт жоқ. Қап тауына жеткенше: «Е, сендер келе жатыр екенсіңдер ғой, үстімізден баса-көктеп өте қойыңдар!» - деп қоғадай иіліп, қамыстай жапырылып, құлдық ұша қояйын деп отырған көршілерді сендер көріп отырмасаңдар, мен көріп отырғам жоқ. Көк сүңгілерін көкіректеріңе тіреп тұрып алар әлі. Өз жерін жауға алдырып жаурап келе жатқан жалаң иін қазақтарға жып-жылы баспанасын оп-оңай бере салып башқұрттардың бастарына ат тепті ғой деп пе едіңдер? Ормандай орыспен осы күнге дейін тайталасып келе жатқанда, борбайлап босып келе жатқан боз өкпе қазаққа жүрегі шыдамай, оларға не көрініпті? Қашып бара жатып төгетін қанды біз неге осы атамекенімізде ақтық деміміз таусылғанша шайқасып жүріп тәкпейміз? Қыршын боздақтарымыздың төгілген қаны мен ата-бабаның әзіз моласын аттай қашқанда, ол жаққа барып көсегелеріңнің көгере қоятынын қайдан біліп отырсыңдар?
Бөкенбай енді екі құлағына дейін дуылдай қызарып, көзі шатынап, көмейі бітеліп:
-Өз басым осы ата қонысымда мол боп қаламын. Бірақ тірлігімде күн шығыстан босып келе жатқан қазақты көрсем де, мейманасы асып бөсіп келе жатқан ойратты көрсем де, қанжарым сынғанша қарнап, найзам сынғанша шаншып бағам, - деп ашуға тұншықты да, қолын бір сілтеп отыра кетті.
Жұрт тым-тырыс. Қоштап отырғандары да, мошқап отырғандары да белгісіз. «Ау, неге тынып қалдыңдар?» дегендей әлдеқайдан торғайлар шырылдады.
-Қауқарың жетпейтін жаумен жағаласып, қараптан-қарап босқа қырылғанда не бітірді екен? -деді бір-екі күңкілдек дауыс.
«Кәні, бұған жауап беретіндей қайсың бар?» - дегендей Тәуке басын көтеріп алды.
Шеткерірек отырған Әбілқайыр қолындағы қамшысын жұртқа көрсеткісі келгендей, төбесінен асыра бір көтеріп, ортаға тастады.
-Ағайын, қазақ десек бәріміз күйеміз. Бірақ, қазақ тап еліне өкпелесе де, жеріне өкпелей алмас. Басқалар біздің көлкөсір қонысымызға бола көздерін алартып жүр. Осындай ұланғайыр отаныңды тастап барғанда, орналаса кететіндей иен жер бұл заманда табыла қояр ма екен өзі? Қашып келеді екен деп, қан төгіспей жерін бере салатын бауырмал ағайын де көрініп тұрған жоқ. Шынында да, біреудің жерін тартып аламыз деп төгетін қанды осы арада неге өз жерімізді қорғап төкпейміз? Біреулер қонтайшыға көне салайық, көнсек болды, бізге де, жерімізге де тиіспейді, ар жағындағы шүршітпен шайқасып кетеді дейді. Жоңғар өріс керек болмаса, қазақтың жеріне қалың ойнап келіп жүр дейсіңдер ме! Көнді екен деп қоя салар олар жоқ. Өз іргесінен тыныш кеткесін, сенің іргеңнің бел арқанын қиып отырған дұшпанға елің керек емес, жерің керек, жаның керек емес, малың керек. Менің айтарым, біз осы жиыннан не де болса, бір тәуекелге бел буып тарауымыз керек. Жан-жағымыз анталаған жау, жау алдында намысты қашанғы қолдан бере береміз!!
-Дұрыс айтасың, жан-жағыңның анталаған жау екені рас. Еркек кіндіктің бәрін жоңғарға қарсы салады екеңсің, сонда қалған жағыңа қатыныңды қалқан қылмақпысың? Сол жоңғармен қан төгісіп жатқанда былайғы дұшпандарың жан-жақтан жапыра кіріп, арттағы еліңді талапайға салса, қайтпексің?
Төбеден қойғандай мына сауал кімді болса да, мүдірткендей еді. Жұрттың бәрі сілтідей тынып қалған. Әбілқайырдың сұп-сұр жүзі одан сайын ызғарлана түсті. Дауыс шыққан жаққа шаншыла қарады.
-Жоқ, жабылмайды. Қаптағайлап қазақты жапырып өткен қалың жау ертең өздерін де тапап өтетінін білмей башқұрт, түрікпен есектің миын жеді ғой деп пе ең. Сен шошыған жоңғардан Бұхара мен Хиуа да шошып отыр. Қайта жан-жақтан найзасын сұқақтатқан көп сұғанақты сескендіргің келсе, осы жолы жоңғармен табан тіресіп шайқас. Құқайдың көкесін жеріңді тастап қашқанда керерсің. Жол-женекей жұрттың бәрі жабыла талағанда қай сағанағыңның қай сайда қалғанын біле алмассың әлі. Менің айтарым, енді ырғалып-жырғалатын жағдай жоқ. Қайта ойланып-толғанғанмен қазақтың қару ұстары шамалыда сексен мыңнан бәрібір аса қоймайды. Шаранасын жарып шыққан бойда бес қаруын асынып шабынып тұрар дайын сарбазды қазақтың қатыны да, ойраттың қатыны да тумайды. Сонда не күтіп отырамыз. Енді кідірген сайын жау сұғына түседі де, қазақтың жүні жығыла түседі.
Жас сұлтанның мына сезіне жұрт қозғалайын деді. Гу-гу көбейді. Ендігі әңгіме басқа жаққа қарай ойысатын ыңғай танытты.
-Сонда қолды кім бастап барады?
Бұл жолы сұрақты Тәуке қойды. Гуілдесе бастаған Қарақұм алқабы жым-жырт басыла қалды. Дуадақтай-дуадақтай болып бөліне отырған батырлар қайсымызды атар екен дегендей халыққа қарап қалған. Мынандай қысылтаяң күнде күллі қазақтың қанын мойынына көтеріп алар жүрек жұтқандық қайсысынан шығар екен дегендей жұрт батырларға қарап қалған. Бұндай екі талай іс үстінде салмақты елдің өзіне салатын сары ала шапан сұлтандар мен билер де үнсіз. Тәуке көзін көп қыдыртты. Орынынан Бөкенбай көтерілді.
-Егер үш арыс батасын берсе «Алаш» ұрандының туын мен көтеріп барайын, «Арқар» ұрандының туын Әбілқайыр көтеріп барсын!
Жұрт, қапелімде, не деу керек екенін білмей сілтідей тынып қалды. Сосын алқалы жиынның артқы жақ қатарынан «Дұрыс! Дұрыс!» - деген батылсыздау дауыстар шықты. Ол дауыстар бірте-бірте жиілеп алдыңғы қатарға қарай ойысып келеді. Гуілдеген жапа-тармағай дауыстар дуадақтай-дуадақтай болып отырған батырларға кеп тірелді. Батырлар бір-біріне көздерінің астымен қарап қойды. Мұндайда шақшасын суырып алатын Жәнібек қолын қалтасына апарды. Алақанына насыбай төгіп жатып: «Дұрыс қой!» - деді. Сәл кідіріп барып қалған батырлар да: «Дұрыс қой! Дұрыс!» - деп гүж етісті. Ақсақалдар да бас изесті. Хан үш төбе биге қарады. Үш би бастарын изеп: «Дұрыс!» десті.
Тәуке дауысын кенеді.
-Үш арыстың бас көтерерлері баса көктеп тұрған озбыр дұшпанның алдында намысымызды қолдан бермейміз, табан тіресіп шайқасамыз деп отыр. Қазақтың қолын қандыкөз жауға қарсы Бөкенбай мен Әбілқайыр бастап шығамыз, - деді. Оған үш арыстың Құран ұстап сайлаған үш төбе биі қосылып отыр. Ата-бабаның үрдісі үш арыстың тізгін ұстаған азаматтары Құран ұстап, ақ боз бие сойып, жас қандарын маңдайына жағып анттасқанды талап етеді. Жиынның шешімі осы ғой!
-Осы! Осы! -деп жұрт орындарынан дүр көтерілді. Қалған жұртқа қас қағымдай ғана көрінген осы бір сәт Әбілқайырға жылдай ұзақ көрінді.
Жабыр-жұбыр айқайлар, абыр-сабыр жүрістер басталып кетті. Аспаннан түскендей ақ шаңқан боз бие кеп ортаға тұра қалды. Үш арыстың үшеуінен үш батыр шығып боз биенің аяғын буды. Мұқамбетжан қожа құбылаға жүгініп отырып құдай жолы боз биені қабыл қыла көр деп бата оқыды. Жұрт беттерін сипасты. Үш жүздің үш биі маңдайына бір-бір тигізіп берген ай жүзді ақ селебені Бөкенбай қолына алды. Ақ боз биенің алқымына барып: «Біссіміллә!» - деп орып кеп жіберді. Сау ете қалған қызыл қан үш арыстың үш жігіті ұстап тұрған күміс легенге шүмектей жөнелді. Бір тамшысын жерге тамызбай құйып алған ақ боздың қаиына жұрт жапа-тармағай қолын малып маңдайларына тигізіп жатыр. Бұдан кейін мынау алқалы жиынның пәтуасы бойынша төгілген қанның бәрі мынау халық қамын қамдаған ақ жолға садақаға шалынған боз биенің қанындай пәк, боз биенің қанындай қастерлі болмақ! Көп болып келген ортақ үйғарымның жолында төгілген қанның бәрі пәк, кесілген бастың бәрі шейіт!
Жұрт маңдайларын түгел қандап болғасын үш жүздің игі жақсылары ата дұшпанмен тізе қосып шайқасамыз деп құдай алдында құран ұстап анттасты. Жұрттың бәрі жер тізерлеп, ғазауат соғысқа жеңіс тілеп алақан жайысты.
Әбілқайыр мен Бөкенбай! Әбілқайыр! Бөкенбай! - деген жабыр-жұбыр айқайдан басы айналып бара жатқандай болды.
Сол бір жер қайыстыра шыққан ащы айқай әлі күнге құлағында. Сол бір жабыр-жұбыр үн есіне түскенде әлі күнге миы зеңіп қоя береді. Міне, қазір де зеңіп барады. Сол бір ұлы жиын баяғыда емес, дәл осы қазір болып жатқандай. Сол бір жабыр-жұбыр айқай баяғыда емес, дәл осы қазір шығып жатқандай... Жер-көк түгел жаңғырығып қоя берді.
Апырау, бұған не көрінген? Сары уайымға түсе-тусе, қысыр қиялды қуа-қуа ақылынан алжаса бастағаннан сау ма? Шынында да, құлағына жабыр-жұбыр үн келе ме қалай? Шынында да, жұрт мұның атын атап, бірдеңе деп жапатармағай жабыла айқайлап жатқан сияқты ғой.
Мынау өзі не қылған айқай-үйқай! Қайдан шығады өзі? Бұл осы қайда отыр?
Төңірекке көз жүгіртіп еді, тұтасып тұрып алған буалдырдың ар жағынан бірдеңелер еміс-еміс бұлдырағандай болды. Ау, мынау өз үйі ғой... Әлекей-күлекей хан ордасы ғой! Иә, солай...
Алақтап жан-жағына қарады. Бопай қайда кеткен? Үйреншікті орыны бос жатыр...
-Хан ием!
Мынау - Бопайдың даусы. Сырттан шығады. Бұл жұртқа не көрінген өзі? Неге осынша у-шу боп жатыр,
-Хан ием, хан ием!
Оқыс шыққан дыбысқа басын көтеріп алып еді, екі босағаны екі иығына іліп кетердей боп аптығып кіріп келе жатқан Мырзатай екен.
Әбілқайыр таң атқалы булықтырып тастаған ауыр ойдан серпіле алмай манаурай қарады.
-Не боп қалды түге?
-Ауыл сыртындағы жалға бес-алты атты көтерілді. Мырзатай екі иінінен дем алып ентігіп түр. Сырттағы жабыр-жұбыр күшейе түсті.
-Әне, ойға құлады.
Хан ауылындағылардың Әбілқайырдан басқалары бірі қалмай тысқа шығыпты. Бәрінің де бейтаныс жолаушыларға ауыздарын ашып қарап қалған сыңайлары бар.
Әбілқайыр сол орынында басын тіктеп қақшиып отыр. Серпіле керілген қасы мен тікірейе қалған шұнақ құлағы ғана сырттан хабар тосып отырғанын сездіргендей. Алақандай ала көзге әлгінде ғана мөлтеңдеп тұнып тұрған тұнжыраңқы ойлар әлдеқайда жым-жылас жоғалыпты.
Мырзатай сыртқа шығып кеткен-ді. Қауқылдаған дауысы қайта естілді.
-Әне біреулерінің басындағы башқұрт тымақ қой. Алдарбайлары күні кеше ғана келіп кетпеп пе еді. Күн ара ат құрғатпай шапқылап башқұрттарға соншама не көрінді екен.
-Орталарындағы әнебіреу қазақ емес пе? Башқұрттардың арасында жалғыз қазақ қайдан жүреді? Қыстыкүнгі үсті-үстіне шапқыншылықтарынан кейін олардың қоралы қол болып жүрмесе, қазақ арасына бүйтіп шағын топпен келе қоюы қиын еді ғой. Жолдағы елдер бұларды қалай аман жібере қойды екен?!
-Ананы қара! Әлгі қазақ далақтап шаба жөнелді. Жалғыз өзі оза шауып келеді!
Жалғыз қазақтың қасындағы серіктерін тастап, шаба жөнелгені несі? Қасындағылар қайтты екен?
-Қасындағылар ілесе шапқан жоқ. Сар желіспен салдырып келеді.
Сонда қалай болғаны? Әлде бұдан сүйінші сұрауға жіберілгендер ме екен? Ендеше, бәрі неге шаппайды? Иә, башқұрттар бөтен ауылға, қазақтың ауылына келе жатып, аттарының басын еркіне қайдан жібере қойсын. Сонда қарқарадай хан ауылына тасырлатып шауып кіретіндей ол не қылған жүрегіне жүн байлаған қазақ? Елшілері болса, қалғандары қайда? Неге жалғыз келеді? Қасындағы башқұрттары несі? Бірақ орыспен екі ортаға қазақ қасына не татар, не башқұрт ертпей жүре ала ма?
-Ойбай-ау, мынаның басындағы өзіміздің шөмекей тымақ қой!
-О тоба...
-Не дейді? Не боп кетті өзі?
Ақ орда шыркөбелек айналып барады. Сырттағы жабыр-жұбыр күшейе түсті.
-Мәс-са-ған! Мынау Рысбай ғой!
Мырзатайдың дауысы бірте-бірте алыстап барады. Сонда... Тоқта... Рысбайдың сонда... Жалғыз келгені қалай? Сейтқұл мен Құттымбет қайда? Әлде ақ патша оларды аманат қып ұстап қалғаны шын болғаны ма?
Әбілқайырдың ту сырты мұздап қоя берді.
-Сүйінші! Сүйінші!
-Ойбай-ау, не дейді мынау?! Елшіліктен жалғыз-ақ адам оралса, оған несіне сүйінші сұрайды? Бұл жұртта ес бар ма, түге...
-Сүйінші! Сүйінші, хан-ием!
-Мынау өзі кімнің дауысы?
-Сүйінші!
Рысбайдың даусы ғой? Не болған сонда?!
Әбілқайыр сыртқа жүгіре шыққысы келгендей, екі-үш ұмтылып еді, буын-буыны қалтырап, орынынан тұра алмады. Сосын қуанғаны да, ренжігені де белгісіз, қолын бір сілтеп, ту сыртындағы құс жастыққа шалқалай берді.
Құдай берудей-ақ берді ғой!
Патшадан Рысбай оралғалы хан ауылынан ат құрғап көрген емес. Бұрын жан-жағыңа көз тастасаң, жағалай құлазып жататын, жамалдатып өлген түйенің көніндей қабарытып алған қара сұр кеңістік аяқ астынан ажарланып сала берді. Ана тұстан да - ақтылы-құлалы боп шүбап топ шыға келеді, мына тұстан да - ақтылы-құлалы боп шұбар топ шыға келеді. Таңертең де солай, түсте те солай, кешке де солай.
Ауыл қарасына ілігер-ілікпесте аттарынан түсіп, тізгіндерін қарларына іліп ап, хан ордаға қарай жаяу беттейді. Ордаға дауыс жетім жер қалғанда тізіліп тұрған жалаңдаған жас жігіттер қонақтардың жүге-иін қолдарынан қағып ап, аттары ауылға шаңы жетпейтіндей оқшау жердегі кермелерге жетелей жөнеледі. Ордаға жүз қадамдай қалғанда самсап тұрған көк найзалы топ меймандардың найзаларын алып қалады. Қырық қадамдай қалғанда иін тірескен өңшең бір төртпақ палуан жігіттер кісілердің тур-түсіне қарап, белгілі билер мен ру басылары болмаса, қалғандарының қанжары мен қылыштарын сыпырып алады. Хан ордаға құрық тастам жерге жеткенде меймандардың кіселеріне ілінген кішкене қындарындағы сүйек мүжитін сапы пышақпен қолдарындағы қамшыдан басқа қару қалмайды.
Ол екеуін алуға болмайды. Пышағын алғаның - үйіңе төтелеп келген құдайы қонақтың әуелден еншісі бөлінбеген ен қазақтың қай шаңырағынан да тиесілі сыбағалы жілігін алдына қоймаймын дегенің. Қамшысын алғаның - табалдырығымнан аттағасын ауызыңды ашпайсың, көмейіңе құм құйылып кіріп, құм құйылып шығасың, хан алдында датың болса - айтпайсың, дастарқан үстінде дау шықса - араласпайсың дегенің. Өйткені, басына дағарадай қып бөрік киіп, беліне бес қаруын асынып, бет жүздік киімін киіп, бет жүздік атын мініп, азаматпын деп алшаң басып келген еркек кіндіктің мәжіліс үстінде ауызынан бұрын қолының қимылдамағы, алқалы ортаға алдымен қамшысының түспегі шарт. Қамшысын ортаға тастамай қойшы сөйлер, қойманшы сөйлер, ал өзін сыйлайтын ер азамат жағын ашпайды. Қамшысын алғаның - «қадірің жоқ қағырмасың» дегенің. Еркек адамға одан асқан қорлық болар ма! Одан да тымағыңды күлге лақтырып, қатыныңның тіз киімін басыңа орап ап, иығыңа қара ала дорба салып, жайылған сиырдың құйрығын қағып, тезек теріп кеткенің мың бір ғанибет! Қазақ үшін мынау ұланғайыр көк аспанның астында, жеті қат қара жердің үстінде сенің ауылыңнан басқа ауыл, сенің түтініңнен басқа түтін құрып қалғандай, атының басын сенің белдеуіңе бұрып, туралап келген қонақтан қадірлі ешкім болмасқа керек. Ал, төре ауылында, әсіресе хан ауылында қай-қай қазақтың да айырықша тыраштанып бағары белгілі. Өзіңнің кім екеніңді білгің келсе, төренің үйіне түс деген де содан қалған. Хан үстіне пышағың мен қамшыңды тастамай кірсең - қатарда жүргенің. Хан ауылына артыңа тазы ертіп, нөкер ертіп кіре алсаң - ел қатарлы емес, ел үстіндегі қадірлі азамат болғаның.
Ханның қонағын қарашы аттан түсіреді, ағайын-жекжат алдына түсіп жол бастайды, ханзадалар орданың қасынан қол қусырып қарсы алып, есік көтеріп үйге кіргізеді.
Рысбай оралғалы шартараптан ағылып жатқан үлкенді-кішілі меймандарға осы жол-жоралғының бәрі мүлтіксіз істеліп жатты. Төрі мен босағасының арасы ат шаптырым ақ сарайдай хан орда ерте барсаң да, кеш барсаң да тізелерін түйістіріп шалқая жайғасқан жақсы мен жайсаңға толады да отырады. Ханмен мәжілістес болып шыққан мейман анадай дердегі өзіне арнап тігілген ақ отауға барып, сыбағалы қонақақысын жейді.
Осының бәрін бес саусағындай біліп алған Итжемес көкжиектен қарайған көрінді-ақ, төбесі көкке бір жетіп қалады. Қонақ деген қызыр деп, өз сыбағасын өзі ала келеді деп баяғыда пайғамбарлар айтыпты, қонағы арылмаған үйдің құты арылмайды деп қазір жоқ қарап жүрген қазақ та айтады, дау қуып жүрген қазақ та айтады.
Үйінен қырық қадым ұзап шыққан кісінің бәрі қонақ. Үйінен қырық қадым ұзап шыққан кісінің пақыры да пақыр, батыры да пақыр. Алдында асы, басында қалқасы, астында төсеніші, үстінде жамылғысы болмаса, пақыр болмағанда кім болады. Ендеше, қонақ адамның бәрі пақыр. Пақыр адамның бәріне пәтиха тиесілі. Пәтиха беруден бас тартқан адам кісі емес кісәпір, екі дүниеде де бетінің күйесі бес елі қаныпезер. Жал-жалдың басында шілдің боғындай шашырап отырған қазақтың малы жоғалмас па, басы ауырып, балтыры сыздамас па, ұлы ер жетіп, қызы бой жетпес пе, кәрісі опат боп, нәрестесі қырқынан шықпас па, тіпті басқа шаруасы бәрі таусылса да, көкжиектегі кек сағымға қарап мелшиіп отырғаннан, күлдіреуіш санап, шаңыраққа қарап шалжиып жатқаннан құйымшағы ауырмас па, жамбасы ұйымас па, іші пыспас па - әйтеуір бір ретін тауып жүріп-тұрмақшы ғой! Ендеше, жүріп-тұрған қазақ басқаның қазанына қалайша кіріптар болмайды. Ендеше кіріптар кісі қайтып пақыр болмайды. Ендеше, бір күн атқа тақым салмай үйінде отырса, намазы қаза болғандай тык,ырщып бітетін қу аяк, қазақтың бәрін пақыр емей патша ғой деп пе ең! Ендеше қазақтың қай-қайсысына да пітір тигендей. Ендеше, басқа кісәпір, басқа қаныпезер болса да, қазақ кісәпір, қазак, қаныпезер бола алмайды, бүгін біреуге сен кісәпірлік қылсаң, ертең саған біреу кісәпірлік қылады. Ендеше, қазақтың қонақжай болмайтын амалы қайсы?!
Оны басқа білмесе де, Итжемес біледі. Әуелде түйе қарап шығып, елден ел асып, жерден жер асып хан қосынынан бір-ақ шыққан Итжемес басқаны білмесе де, қонақжайлықты біледі. Бірақ ханның қонақжайлығын адам көрген емес. Қаз-қатар қазылған жер ошақтарға қаз-қатар асылған тай қазанның қайсысының қақпағын ашып қалсаң да - былқып жатқан семіз жабағы, қалқып жүрген сары ала май. Тұмсығыңды пейіштің бағына бір сұғып алғандай рақаттанып қаласың. Қатар-қатар тізілген торы сабаның бәрі - аузы-мұрнына шыға лықылдап тұрған қысырақтың қымызы. Бір пұшпағына аузыңды төсеп жата кеткің келеді.
Көл боп төгіліп жатқан тамақ. Тау боп үйіліп жатқан тамақ. Соны жан-жақтан анталап кеп, жапа-тармағай жабыла жалмап, ырсылдап-күрсілдеп аттарына әрең мініп, шартарапқа қайтадан шашырап бара жатқан шұбырынды қазақ. Осынша тамақты құла дүзде құландай босып жүрген көп обырдың жемсауына тықпыштап бағу да шамалы кісінің қолынан келе қоймайтын сахилық-ау! Соған қарағанда, хан болу да анау айтқан оңай шаруа бола қоймаса керек.
Осының бәрін өз дәулетіңнен жырып бермек түгілі жалаңдаған табақшы жігіттер аузы-мұрнынан шыққанша, үйгіштеп, төбелеріне ойып ап, төгіп алмайын деп мәймөңдей басып ақ үйлерге қарай апара жатқан сансыз сары ала астауларды көргенде Итжеместің айдалада тұрып, қаралай іші ұлып қоя береді. Итжемеске айтқызсаңыз, шіркін, қазақтың шаншыла толған сары ала табағынан асқан әдемі нәрсені екі дүниеде де таба алмайсыз. Бірақ, сол әдемі нәрсе Итжемеске сол әдемі қалпында бұйырмай түр ғой! Қазан басына Мырзатай келсе, анадайда түтінге тұмсығын төсеп тұрған оны шақырып алып қол басындай қазыны, солақпандай құйрықты көмейлете асатып жіберетіні бар. Ал, енді әлгі төлеңгіт Бәйбек келсе, онда мынау кең дүние көзді ашып жұмғанша қаран су алып қалқып шыға келеді. «Қонаққа жетпей жатқанда осылар-ақ сұқақтайды да жүреді екен!» - деп көзін сатқан көп итке қосып, бұны да қуып жібереді. Алпыс алты атасына, жетпіс жеті шешесіне адамдық бітпеген, арғы тегі қырық темірдің құрауынан пайда болған қу шұнақ шата неме мынау сап-сары ала мол дүниені о баста қара көрттің пышақтай арқасына қоңын ойдырып, қыл арңанмен шандып байлаулы келгенде қол-аяғындағы шынжыр бұғаумен бірге арқалап әкелгендей қаралай қорып бітеді. Босаған табақтарды да жылан жалағандай жалап-сұқтап, аузына ештеңе тигізбейді. Ондайда Итжемес өзіне ештеңе бұйырмайтынын білсе де, осыншалық әдемі көріністен көз ала алмай, қазан басындағылар мен табақ тасушылардың әр қимылын аңдып аңырайып тұрғаны. Оның көзін қызықтырып, әлгінде ғана Қаратаудың қара шоқысындай боп үйіліп бара жатқан үйме табақтарды ақ үйлердің айқара ашылған есіктері бірінен соң бірін қылғыта береді, қылғыта береді...
Кейін бұл манағы мол дүниенің қайда сіңіп жоғалғанын білгісі кеп, әр немені бір сұрағыштап табақшалардың мазасын алады. Сонда табақшылар айтады: төсегіне қазы-қарта, жал-жая сап сары ала қылып, ортасына өңшең жүрек, бүйрек салып қоңыр ала қылып, ең үстіне басты жайғастырған төр табақ ханның алдына, төсегін сары ала қып үстіне жамбас пен бас салынған бас табақтар мен сый табақтар сыйлы меймандардың алдына, ал бас пен жамбастың орнына ортан жілік, тоқпан жілік, асық жілік түскен орта табақ пен аяқ табақ олардың шашбауын көтерген жігіт-желеңнің алдына қойылады дейді. Сан жілік пен төс салынған табақ күйеуге, ұлтабар, ішек-қарын, қабырға-омыртқа салынған табақ келін-кепшікке бұйыратын көрінеді. Әйтеуір Итжемес пен ошақ басын күзеткен сімсік көз көп төбеттен басқаның бәріне де табақ жететін түрі бар. Алайда, хан ауылына қонақ келгеніне, өздеріне табақ бұйырмаса да, Итжемес пен иттер де естері қалмай қуанады. Қан-жын, сүйек-саяқ бұйырса да, қарындарына бірдеңе барады ғой, әйтеуір!
Барғанды қойып, Рысбай келгелі Итжеместің тіпті кекірігі аза бастады. Өйткені, хан бас болып, барлық ақсақалдар жұртқа әуелі құйқа үлестіреді, сосын сарқыт асатады. Дастархан басындағылар солардың лықа толы шеңгеліне кезек-кезек ауызын тосып жүріп-ақ тойып болады. Кеп табақ бексесінен төмен түспеген қалпы кері қайтарылады. Ата дәстүрі ақсақалдардан қайтқан табақты сәлем етіп келіндер алуы керек дейді. Хан ауылының келіндері жұрттың малшылап тастаған табағын қайтсын, ошақ басындағыларға асырады. Ошақ басындағылар ең малшынды табақты мұның ауызына тосады. Сонда осы ауылдың ең жаңа түскен кенже келіні Итжемес боп шыға келеді. Игі жақсылар жас келінге табағын сарқытымды жеп мендей бақытты болсын деп беретін көрінеді. Ханның да, сұлтанның да, бидің де, байдың да сарқытын жегенмен хан болып, сұлтан болып, би болып, бай болып жатқан Итжемес жоқ. Бірақ, кейде түн ортасында іш құрғырының су ішпеген жылқыдай шұрқырап қоя беретінінен құтылды. Келін табақ жесін, кепшік табақ жесін - қарыны тойса болмай ма! Алдына келгенді көкесіне көрістіріп қақшып бағады.
Әбден іші сыздағасын барып ауыл ішіндегі малайлар жататын қоңыр үйдің оң жағындағы көп жабудың біріне ұзынынан түсіп құлай кетеді. Шалқасынан түсіп шалжия жайғасып алғасын ағыл-тегіл қиялға батады. Шіркін, осындай шірей тойып кеткенде тоғыңды басатын, аздап күшала қосқан, үш-терт күн асып аюдай ақыртып, көбігі шеңбірек атып тұрған ащы қымыз болар ма еді! Бірер сапты аяғын салып алсаң, жүрегіңнің басында кілкіп тұрған сары ала май қайқы құйрық қара ала төбет көрген шәуілдек күшіктей жымып жәнелер еді. Әйтпесе, мынау жылқының құрт қосқан сары сорпасы кебеже қарыныңды одан сайын кептіре түспесе, тоқ таратпайды, тақырға тускен қақтың суындай көкірегіңнің басында лықылдайды да тұрады.
Бірақ, бұған қымыз қайда... Ең болмағанда, саба пісуге де жолатпайды. Пұшпаққа қолы бір жетсе, әрі қарай ретін өзі-ақ келтірер еді! Ондай-ондай пайдалы жерді Бәйбек құсағандар қолдарынан тіріде шығара ма! Бұған сол мал сою, ішек-қарын аршу, қой үйту, жер-ошақ қазу... Әйтеуір, шикі тамақ болмаса, піскен тамақтың маңайынан жүргізбейді.
Баяғыда ештеңені білмейді екен ғой. Хан ауылына келгелі кермегені, естімегені жоқ. Хан дастарқаньшың басында кімді қалай отырғызғанының өзінде гәп бар деседі. Ол дастарқанға іліккендер биліктен де құр қалмайды деседі. Мынау ақ тауды айырып, қара тауды қайырып келгендей қып төбелеріне көтеріп жатқан Рысбайлары күні кеше базарға жылқы айдасатындай ғана абыройы бар көп шауыпкелдің бірі екен. Енді, міне, хан иығына қамқа шапан жауып, келгендерге Петербордың әңгімесін айтқызып, күні-түні қасынан шығармайтын көрінеді. Рысбайдың осы атқа мінгені мінген деседі. Атқа мінгені құрысын, шетіне қол тимеген сары ала табақты өз алдына алып, шетіне ерін тимеген сары қымыз толы сапты аяқты алақанына салып ап, асықпай сіміріп шіреніп отырар бір күннің өзі неге тұрады! Жұлдызы жанған жігіт деп, әне, сол Рысбайды айт!
Күбірлеп жатып көзі ілініп кетеді. Түсінде хан ордасының көк желкесіне дейін тасырлап атпен шауып барып сүйінші сұрап жүреді. Сүйіншіге жылт-жылт еткен қамқа шапан жамылып жүреді. Игі жақсылар тізе қосысқан алқалы мәслихаттың ортасында отырып жүреді. Сапты аяқ толы сары қымызды қылқытып жұтып жүреді. Қазы, қарта, жал, жая, сыбаға сүйек, сары ала, торы ала шаншыла толған үйме табақ алдына келгенде: «Қазір ет жеп отырғанда қамқа шапанымның жеңіне май тигізіп алмасам жарар еді», - деп уайымдап жүреді.
-Құдай берді ғой! - деп қояды ұйықтап жатып та.
Ала жаздай бір жұртта табан серіппей ошарыльга отырып алған ұлан-асыр ауылдың орыны тулақ сүйреткендей қуарып, құлазып қала берді.
Шұбыртпадай шұбатылған шұбар ала көш мизам қонақтап жылт-жылт еткен күзгі шөпті баса көктей жапырып, жаңа бір бағытқа бет алды.
Сүмбіленің туғаны беп-белгілі. Ат құлағының арасынан соққан қарсы лептен инедей шағып алар тікенек ызғар еседі. Көш қозғала жылы көрпенің арасынан тұрғызып ап, түйенің екі жақ бүйіріне терт құлақ кебежеге әкеп тыққан кішкене балалар иектері иектеріне тимей дірдек қағады. Бірақ, мұндайдағы әдет еткен қыңқыл-сыңқылдарының бәрін ұмытып, ұйқы тығылған сығырайма көздерін бақырайтып ашып алып, мынау тосын көрініске айран-асыр қап таңырқаса қарасады.
Көкжиектің жазда ылғи жанарыңды қажытып бозарытып тұратын кілегей мұнары бүгін жым-жылас. Екі-үш күндікте былпытып бабымен жауған сылбыр жауын шөп басының сіре сілтісін әбден ақжем қып шайып кеткен. Жусан басы қайта құлақтанып, кеше ғана жолбарыстың жонындай сары ала, қоңыр ала боп жолақтанып жататын жұмыр жондардың тағы да көк ніл бояуы көбейе бастапты. Алыс ойпаттар көл бетіндей көлкіп көгеріп көрінеді.
Аспан асты айнадай таза. Таңғы самал ауа көкірегіңді шәйдай ашып, тынысыңды кеңейте түскен. Содан ба жал-жалдың басына шүбан шыға бастаған сәңкитіп шаңырақ артқан, малынтып кілем жапқан, тығырықтап текемет қоршаған, теңкитіп кебеже теңдеген мығым басар сары атандар мен сирағы ұзын қара нарлардың, балалардың тақымына бұйырып, қос қапталда шапқылай жарысып шарқ ұрып жүрген селтең құйрық тай-құнандардың аяқ алыстары тіптен ширақ. Көзің түскен нәрсенің бәрінен әлденеге алабұртқан елгезектік лебі еседі. Тіпті маң басып, маңдып болмайтын маңқиған түйелердің жүрісін місе тұтпай, анадай-анадай жерлерге озып барып, құйрықтарын сертитіп тұра қалып, өзге көштердің иттеріне алыстан әупілдеген ор ауыз төбеттер де бір-біріне үре тіл қатпай, күле тіл қататындай.
Әбілқайыр да көңілді. Көшелі көк ала айғырды тайпалта бастырып, қарақұрым нөкері мен қалың көштен көп ұзап шығып кеткен. Көзінің алдындағы көптен бүк түсіп жатып алған көтерем қаяу жоғалып, тып-тығыз құндыз қара мұрты ашық аспаннан күле қараған күн нұрымен ымдасып жылт-жылт етеді. Сұлу жылқының тостағандай төңкерілген күлің-күлің сауырын ойда жоқта бір қыдықтап алғысы келгендей күміс бунақ төрт өрме қамшы оқтын-оқтын көкке қарғып қояды. Қасындағы қалың шоғыр оның бүгінгі қас-қабағын айтпай танып ауыз жаппай қауқылдасып келеді.
-Апырай, күн де тамаша болып түр екен!
-Іс оңға басарда ылғи осылай ғой!
-Еншалла, бәрі де дегендей болып шығар!
Хан ол әңгімеге араласқан жоқ. Мұртынан күліп үнсіз келеді. Назары сонау көз ұшындағы оқшау төбеде. Маңтөбе десе Мантөбе. Бір жағынан Ырғыздың табанынан көктемде жайылып, жазға қарай тартылып қалатын біріне-бірі ілесіп, моншақтай тізіліп жататын кеп көл - Аман көлдің тұраны, екінші жағынан деңбек жалдар еңіс тартып, көлбей тоқайласқан дөңгелек ойпат ұштасар жерде қара бас еркек, ақша отау ұйлыға өскен құмақ төбе мама қатынның емшегіндей дөңкиіп, жер түбінен көзге ұрып түр. Оның төбесіне шықсаң - төңірегіндегінің бәрі құдды алақаныңа салып қойғандай түгел көрінеді. Қапелімде қапы соқтырардай тосқауыл таса, ұры жыра, жымысқы жықпыл - ештеңе жоқ. Қайдан кім келе жатыр - бәрі көз алдында. Күн батыс жақтан жер түбінен Айырқызылдың өркеші бұлаңытып, тұмсығымен жер сүзісе құлап бара жатқан қара қабандай Қабанқұлақ тауы қарауытады. Терістікте Текше десе, текше қыз жинаған жүктей қатталып, тік шың кемер тау мен мұндалайды. Торғай бетте семіз биенің сауырындай жылтылдап, еркек пен селеу аралас өскен Қарақұдық алабы жатыр. Ал, құбыла бетте күміс айшықтай иіліп жылт-жылт еткен Шөміш көлдің сабы мен Ақсуат көлінің бір шынтақ иінінің бір-біріне жалғасқан тұсында жан-жағын қаумалай қоршаған Талдыкөл, Шөмішкөл, Сасық кел, Ащыкөл, Құттыкөл, Сарыкел, Сабындыкөлдердің арасынан сиыр тіліндей аралшық құрап Қарақоға жатыр. Қарақоға - хан ордасының талай қонған жері. Төңірегің - тұтасып жатқан су. Одан арғы далиған далаға тек пышақтың жүзіндей кішкене иін арқылы өте аласың. Жарақты жау келсе, қапы қалдырардай жайдақ жатқан ештеңе жоқ. Жері тепсең. Жағалай бал құрақ, Көп көлдің қаз, үйрегі күні-түні қиқулап құлақ құрышыңды қандырады. Су бойы көкке шоршыған сазан, шортабан, табан лақа. Нағыз жыраулардың ауыздарының суы құрып жырлаған: «Балығы тайдай тулаған, бақасы қудай шулаған» жерұйық мекен. Маңтөбе мен Қарақоғаның арасы шоқ-шоқ ши, шоқ-шоқ жыңғыл. Ертең алыстан келген елшіге «мекенім мынау еді» деп қорынбай көрсете алатындай жер. Анада Рысбай келгесін бірер аптадан соң Петербордан келе жатқан сый қонақтарды шөбі тұяқкешті бола қоймаған шаң-тозаңсыз таза қоныста қарсы алмақшы боп пәлен айтты сабылтып жер қараған. Пәленбай күн ер үстінде жүріп, ақыры, осы араға тоқтаған. Ойы - орыс елшісімен мәмлесі көңілдегідей шығып жатса, мынау домалақ төбенің бауырайының бәрін жер ошаққа толтырып, төбесіне кілем жайып, күллі ұлыстың ауызынан аң май ағызып, Маңтөбенің атын Майтөбеге аудару, жер түбінен келген шаруасы діттеген жерінен шығып, дені жайылған құрметті қонақпен айлап саят құрып, Аманкөлдің айдыны толы құсы мен жынысы толы қабанын атқызу.
Енді, міне, сол тоқтамына бүгін өзі риза боп келеді. Көкжиектен шұбарытып шыға келген шұбалаңқы көштердің қайсысының қайда қонатынын ойлап қояды. Хан орда сол Қарақоғаға қонады. Маңтөбенің ығы мен шуағы мол күнгей бауырына, хан ордадан қарасын көріп отыратындай жерге ақ патшаның елшілігі жайғасады. Маңтөбенің өз бауырына сол сый қосыннан басқа ештеңе жолатпайды. Қалған ауылдар айдаладан көзіңді шұқып тұрған айқай төбені шыр айнала қоршап сонау төменге, тегістікке орналасады. Сонда елшілікті тек төбенің ұшар басында күні-түні көз ілмей қарауыл қарап тұратын сақшылар ғана емес, бүкіл ауыл түгел күзетіп отырады.
Өйтпей бола ма!.. Жұрт арасынан не шықпайды дейсің! Қымыздың буы мен қыздырма әңгіменің желіне ылығып, ақ патшаның елшісіне қараулық ойлап жүрер әулекі біреулер табылып жатса, қапы қалмастай боп абай отырған жөн ғой...
Рысбайдың аман-есен оралғанын сылтауратьш хабар білуге келгендерден сыр тартып көріп еді, жан-жағының бәрі құлақтары түрік отырған сыңай танытты. Әзір іш алдыра қоймағанмен, көбі әліптің артын бағулы. Әсіресе, келе жатқан елшінің жөн-жосығын көп сұрайды. Ноғай мырзасы дегенде таңданысып қалды. Әскер адамы екенін Әбілқайыр әдейі айтқызбай қойды. Елшіліктің жай-жапсарын жұрт түгел біліп қоймасын деп, Рысбайға еріп келген башқұрттарды көп кідіртпей кері қайтарды. Қастарына ертіп жіберген қайын атасы Сүйіндік батырға оларды жол-жөнекей ауылдарға соқтырма, ешқайда аялдама деп қайта-қайта ескертіп бақты. Елшілік қашан төбеден түскендей боп сарт ете қалғанша, оның ішінде кімдер бар екенін, қандай адамдар екенін ешкім білмей-ақ қойсын. Келе жатқан елшінің қасында қару асынған суық қол барын естісе, кім біліпті, үрегей жағы үрейі ұшып, бұл төңіректен өкшесін біржола көтеріп, беті ауған жаққа безіп кетер, әулекі жағы қылыштарын қайрап, найзаларын сайлап, жол торып пәле қылар. Ең дұрысы, қыбыр-жыбырсыз отыра алмайтын жұрт арасына: «Ақ патшаның бізге деген пиғылының түзулігі сондай, елші қып қазақшаға судай, өзіміздің мұсылман мырзаны жіберіпті. Жарықтық діндар неме көрінеді. Алты айшылық жол үстінде де бес рет намазын бір де бір рет қаза қылмапты. Ақ патшаның алтын тағының құбыла бетіне жәйнамазын жайып тастап, құранды судырата жөнелгенде діні бөлек патшаның өзі ұйып қалатын көрінеді. Уфаның мешітінде ораза намазымды оқып аттанамын деп, айт пен шекті күтіп қалып қойыпты», - деп қаңқу таратқан.
Қазір жал-жалдың басында айналаға елеңдеп отырған құр құлақ ауылдардың ауыздары жалпылдап айтпай жатқаны жоқ көрінеді. Көбі хан ауылынан құлақтары шалған азғантай естіміштерін көпіртіп айтып, патшаның елшісін Стамбулда оқу тауысқан ғұлама, Мекедегі байтоллаға барып, пайғамбарымның қара тасын сүйген қажы қып дабырлапты.
-Ау, сонда ақ патшаңның өзі кім болғаны?
-Кәпірдің патшасы кәпір болмай кім болушы еді?
-Ендеше, қасында ұстап жүрген хажысы не? Дағдарып қалған жұртқа аз-мұз кітап ақтаратындар:
-Ақ патшаның қол астында кәпірлер де, мұсылмандар да бар дейді. Сондықтан, ақ патшаны кәпір деу күпірлік. «Патшаңды ұлағат тұт», - деп Құранда жазылған, - деп көңілдерін бірлеп қояды.
Не де болса, бүкіл ел болып жол қарасқан жағдай бар. Сүйіндікке: «Аузыңды қу шөппен сүрте бермей, айбынды елміз деп бар. Шалқайып та кетпе, еңсеңді көп жыға да берме. Ақ патшаның ақ жолтай елшісіне өзіне лайқатты құрмет көрсетіледі де. Ханның үлкен ұлы бес жүз кісімен бір апталық жерден алдынан шығып тосып тұратынын айт», - деп ескерткен.
Әбілқайырға мұндай батпан құйрық абыройды қия алмай қыстығырылып жүрген іштарлар аз емес екен. Жарты айдан бері жағалай жабағы жығып, ауыздарын майлап жатқан игі жақсылардың бәріне: «Ақ патшаның елшісін ә дегеннен тіксінтіп алмай, келген еліне, жұмсаған билеушісіне лайық қошамет көрсетейік. Алдынан Нұралыға еріп балаларың шықсын. Өздерің ол келгенде менің ордамнан табылыңдар!» - деп қанша қақсағанмен, сол арада олардың қай-қайсысы да: «Сөз бар ма!», «Мақұл!», «Әп, бәрекелде!» - деп қауқылдасқандарымен, былай шығып ап әр қайсысының әр қилы қиялға түскен сыңайлары бар. Көпшілігі сол кеткеннен мол кетті. Өздері де, балалары да қайтып қараларын көрсеткен жоқ. Кейінгі кезде ат ізі тағы да сирейін деді. Ал, айтулы мерзім таяп қалды. Не де болса, іыешінген судан тайынбас, ақырына дейін көріп алады. Мұндай тас түйін тәуекелге бел буғалы әлдеқашан... Содан бері ширатылып шиыршық атып келе жатқан жүйкесі құрғыр енді көбі әтіп, азы қалғанда ши шығарып алмаса болғаны. Қазір бұрынғыдай күйіп, піспей жайбарақат жүр. Жайбарақат жүргенмен көңіл шіркін көзіне түскен жыра-жықпылды бір сүзіп шықпаса басы ауыратын аңшының сумақай тазысы сияқты, қай-қайдағы қиыр мен шиырды кезе жөнеледі. Қайта сонысы жақсы. Ол, әйтеуір, көкжиекке «апырай, ә» деп қараған сайын, жүрегіңнің басын тікендей шағып алатын тылсым уәйімді, бір сәтке болса да, ұмыттырады ғой. Ондайда Әбілқайыр өзінің қайда отырып, қайда тұрғанын да есінен шығарып алады. Міне, қазір де қасындағы қауқылдасып келе жатқан көп қошеметшінің кімдер екенін ұмытьш, құлағына майдай жағып бара жатқан жапыр-жұпыр үнге ғана елітіп келеді, Кім-кім үшін де мына дүниеде өзінщ істемек оиын құптаған тілектес сөздерден жағымды не бар дейсің!
Оны баяғыдағы Қарақұм жиынында қапысыз аңғарған-ды. Сонда бір жыл бойына төбесі көкке жеткендей боп жүрді. Қауқылдасқан дауыстар шықса болды, қасына қарақұрым жұрт жиылса болды, жасөсріпім жігіт екі көзінен шоқ шашырап, қапелімде, өзінің жерде тұрғанын жоқ қанат байлап көкке көтеріліп бара жатқанын аңғара алмай қалатын. Табанының астындағы қара жер мен тақымындағы қатқыл ер де ертегілерде ғана айтылатын маңдайы бес елі айырықша бақытты жандарды әлде бір ғажайып елдеріне алып ұшатын самұрық құстың мамық қауырсынына айналып жүре беретін. Ол басына ағыл-тегіл орнай қалған көл-көсір бақыттың желі ме, жоқ әлі дұрыстап көңіл тоқтатып үлгере қоймаған албырт жастықтың шалығы ма - ол арасын әлі өзі де жөндеп білмейді: сол бір күндер есіне түскенде, әліге дейін бір бусанып қалады.
Несін айтасың, ол тұста дәурендеудей-ақ дәурендеп еді-ау! Бөкенбай екеуі Ырғыз өңіріндегі қатқыл таусылып, шоқалақ-шоқалақ құм басталып, ұлы шөл енді-енді күш ала бастайтын жерде аспаннан тас жауғандай оқыр-шоқыр боп қонжиған Жаманшыңның күн батысындағы қара ойдың қақ ортасына ерттеулі қара арғымақтай қақшия байланған жеке шоқының маңына ұлыс-ұлыстан үсті-үстіне құйылып баққан қара нөпір қалың қолдарды көрген сайын бір масаттанып қалатын. Олар мынадай атой шоқыны әдейі таңдап алған-ды. Содан бері «Бөкенбай шоқысы» атанып кеткен бұл нысана биікті бес жағынан бес жота орағыта қоршап жататын-ды. Терістігінде - шөккен інгеннің екі тік өркешіндей Қызыл айыр мен құбылаға қарай өңмеңдей ұмсынған қаражал Қабанқұлақ, шығысында ойқы-шойқы Жаманшың, құбыла бетінде - едірейе-едірейе қараған Қызылқабақ шоқылары, батысында - бұлыңғыр мұнар ортасында көгере қарауытқан Темірастау. Құба қалмақ пен қара қалмақтың арасындағы шұбырынды жол бұл арадан бір қиян. Осынау далиған кең қойнау да не болып, не қойып жатқанын қашан тас төбесінен түскенше ешкім білмейді. Қазақтардың көңілінің құртының неге ауғанын қапелімде жоңғар да, қалмақ та сезе қоймастай. Ал енді шартараптан қыбырлап келе жатқан қарайған болса, жағалай бес қара жалдың көлеңке қуыс-қуысына тығылып ап аңдып жатқан шолғыншылар мен қарауыл шоқылардың басындағы сақшылардың байқамай қалуы еш мүмкін емес. Көрді-ақ, үстеріндегі жалпылдақ киімдерінің екі жеңін жалп-жалп қағып, оба басынан ұша жөнелген қара құс боп белгі беріп, ойға қарай жүгіре жөнелер-ді. Ол қақ ортадағы Бөкенбай шоқысының басындағы сақшылардың көзіне қалай да түсер еді.
Сол-ақ екен - дабыл берілер-ді. Қара шоқының бауыр-бауырына қаздай тізіліп тұрған қалың дауылпаз мойындарына асып алған көн даңғыраларын дүрсілдетіп сабай жөнелгенде әлгінде ғана бесіннің сары сағымына малынып тыныш жатқан астау ой аяқ астынан тіріліп шыға келер-ді. Жал-жалдың, сай-сайдың таса-тасасына тығылып, дүкен құрып, көрік басып, қорғасын балқытып, оқ-дәрі жасап, қылыш шындап жатқан жұрт, ат ойнақ салысып, семсерлесіп, садақ атысып, найза шаншысып, бұғалық тастасып бәсекелескен көп сарбаз әп-сәтте жым бола қалысып, сақадай сай боп сапқа тұрады. Әлгінде ғана аузына не түссе соны көкіп, насыбай үгіп, шақша қағысып, жағасы жайлау жайбарақат жүрген бос белбеу жігіттер табан астында қабақтарынан қар жауған айбынды күшке айналып шыға келеді. Иықтарындағы көк найзаның сүңгісі, күлдір мамай, жеке ауыз, бір ауыз, қанды ауыз, жезді ауыз, шиті, берен мылтықтардың қап-қара үңғысы, белдеріндегі көк семсердің жарқылдақ қыны мен кіселері, үстеріндегі жалаңқат, зере, кіреуке көк сауыттары, бастарындағы темір дулығалар мен түйенің қап-қара көнінен жасалған жылтырақ жағылар ашық аспаннан айран-асыр қарап тұрған күннің нұрынан жалт-жұлт етіп, жағалай тізіліскен қара нөпір қалың қолдың көркіне көрік, сұсына сұс қоса түскен. Үш арыстың әскері ру-ру, тайпа-тайпаларымен топ-топ болып, алдарына сардарларын салып сап түзеген. Астарында - ертең қан майданға тебініп кіретін жаугершілік тұлпарлары, жетектерінде - екеуден-үшеуден төсек-орнын, киім-кешегін, жолым үйлері мен баспаналарын артқан жорық аттары. Бәрі де түгін тартсаң, майы шығып жылтылдап түр. Ереуілге шақырар керней дауысын естігілері келіп елеңдескендей ауыздықтарымен алысып жер тарпып қояды. О жер-бұ жерден әр рудың қыл-құйрық жалаулары желкілдейді. Әр рудың жігіттері қарларына бір өңкей шүберек байлап алыпты. Ертеңгі аламан-асырдың үстінде бұлар әншейін он екі жілік, бір бас арқалаған жұмыр басты пенде күндеріндегі «пәленшекең», «түгеншекең» аттарынан айрылып, пәлен рудың жігіті, төлен рудың жігіті атанады. Олардың көрсеткен ерлігі мен ездігін де осы қарларына байлаған екі елі шүберектеріне қарап аңғарады. Олардың жасаған мәрттігі бүкіл бір рулы елдің намысын қоздырып, нәмәрттігі бүкіл бір рулы елдің сүйегіне сынық салады. Сондықтан да мынау аламан жиынға әр рудың еркек кіндігінің ең сүлейі, қыл құйрықтысының ең дүлділі келген. Әр рулы елдің ісмерлері мен зергерлері де өнерлерін салып бағыпты. Жұрт мұнда қанды майдан қан қасапқа бара жатқандай емес, ас пен тойға келгендей қызылды-жасылды жасанып келіпті.
Қазірден бастап бір жан, бір тәнге айналатын осынау бір ұлы нөпір Әбілқайыр мен Бөкенбайдың қас қабағын қалт жібермей аңдып түр. Осы бір тіл алғыш мыңдардың сұсы аса түскен сайын екі қолбасшының да төбелері көкке жете түседі.
Олардың өздеріне көңілдері бітіп тұрғанын байқап, көк найзалы қалың қолдың да көздеріндегі жылт лып-лып өрши түседі. Бейбіт жүргенде жал-жалдың басына шашырап, әр қайсысы әр жаққа шірене түкіріп, қаралай мардамсып, көкіректері аяқ қаптай болып жүретін бейберекет пәтуасыз тобыр бес қаруын асынып сапқа тұрғанда айбынды елге, асқаралы халыққа айналып шыға келген. Қараптан-қарап көңілің босайды екен. Қазақ деген мынау аспан астын бір өзі толтыратындай болып далиып жатқан сары дала да, сол сары далада бидайдай бытырап бырт-бырт күйсеп жатқан ақтылы қой, көкала жылқы да, сол ақтылы қой, көкала жылқының шетіндегі жар басына жарбия қонған киіз үйлер де емес, міне, тап осы тепсе темір үзетіндей бұла күш, жандарын шүберекке түйген нар тәуекел, бірін бірі айтпай ұғып, көріп, біліп отырған ынтымақ, жан-жаққа басыңды-алып қашырмай, жұмылған жұдырықтай қып нығыз да сергек ұстар темірдей тәртіп болса керек.
Солай екен... Темірдей тәртіп жоқ жерде көп жұрттың да, тіске ілінер шөп көрінсе, қуалай жүгірген құзғын құрсақ мал да бір екен. Пенденің қызыл еңештің күйтінен аса алмай тұрып адаммын деуге, азаматпын деп алшаңдап ат мінуге, өңшең қызыл көз тобырдың басындағы бақ пен сорды қапысыз танып, бірін-бірі кеудеден итермейтіндей болып жанымыз-тәніміз бірге бір құбылыс, бір ұғым, бір жаратылыспыз деп түсінбей тұрып, халықпыз деп кекірейіп кеуде қағуға қақысы жоқ екен. Ал, бүкіл халық боп жұмылғанда қандай қарлы тау іс те ісмер қатынның қолындағы ұршықтай шырқ үйіріліп шыға келеді екен. Әншейінде кез-келген қазақтың үйінде қашанғы қара шоқпар мен дойыр қамшыдан басқа қару табыла бермейтін әдеті. Не балдағынан, не алмасынан кеткен қылыштың жұрнаағы табылып жатса, оның өзін де маңдайларына тигізеді. Оны да сонау Бұхара асып барып сатып алады, не керуен тонап тартып алады. Мұндай құр қол халықты қаруландыру оңайға түспейді. Бөкенбай мен Әбілқайыр Қарақұмдағы жиыннан кейін ұлыс-ұлыстан жаубасар жігіттерді ғана емес миясар қарияларды да жинады. Оларға сонау ойдағы Талдысайдың, желкедегі Айырқызылдың жықпыл-жықпылдарының арасынан қос тікті. Талдысай мен Қайыңды Ырғыздың бойындағы ну жыныстың талын отап кестіріп, төбе-төбенің күнгей бауырына шаштырып тастады. Қатар-қатар асылған тай қазандарға айыр түйенің өркешін турап, шыжғырып ертіп, ыстық майға әлгі әбден қурап дыңылдап кепкен, қапысыз ысқыланып сүргіленген тал, қайың найза саптарды малып, қашан қара қоңыр тартқанға шейін қапысыз суарады. Сосын қайта кептіреді. Сосын барып тиген жерін насырға шаптыратындай қып зәрге суарылған болат сүңгі қадалады. Ертең жер түбінен туырлықтай ұйысып көрінгенде-ақ, жау зәресін алатын көк найзалар солай жасалады. Миясар қариялардың білмейтіні жоқ. Қараптан-қарап азынап жел тұратын айғыр жалдардың басына шымнан тастан қорғасын айырар, болат құяр қазандықтар жасайды, оған қорытылмаған тастар тастап оны малдың майын, қи-тезек салып, қатты бұта араластырып өртеп қыздырады, былқыған сұйық арнайы тас науалармен сыз үраларға барып құйылады. Суынған соң оны тәске тапап, сапы, селебе, жеке ауыз, қылыш соғады. Жаңа соғылған қаруды қызыл жалынға ұстап шыңдайды, артынан не түрлі зәр қосқан сілті сұйыққа малып суарады. Егер қолыңдағы ақ алмас өткір болсын десең - қойдың өті мен есектің зәрін араластырып, соған суар. Неге салсаң да, кетілмейді, кесіп түседі. Егер ылғи қанға малып алғандай қызарып жүрсін десең - бір мысқал қызыл тотияйынды көк тотияйынның ертіндісіне араластырып, соған малып алған теріге орап, бір тәулікке сақтап қой: әлгінде ғана қас дұшпаныңның арам көкірегіне сүңгіп шыққандай, күреңітеді де жүреді. Ақ алмасың көрген жұрттың зәре-құтын қарадай қашыратын көкжендет болсын десең - аң тотияйын мен сарымсақтың сөлін араластырып, соған малынған шүберекке орап, бір күн топыраққа көміп таста. Қолындағы көк алмастан түскен жара жазылмай, бірден арам қаптыратын болсын десең - қажырдың қаны мен сарымсақтың сөліне суар. Қағындыдан тиер қайсар қанжар сол болады. Шын мияскердің қолына түссе, қажетке аспайтын нәрсе болмайды екен. Егер құзғын қарғаның жұмыртқасын отқа өртеп, түскен күліне есектің қанын араластырып, найзаның сүңгісін соған суарсаң, одан түскен жара көзді ашып-жұмғанша қара талақтай қағынып, жаныңды жаһаннамнан бір-ақ шығарады. Көк сүңгі улы ғана болып қоймай, тиген жерін тесіп өтер қайратты да болсын десең, есектің тұяғын өртеп, содан түскен күл араласңан суға суар. Найзаның сүңгісі, қанжар, селебе қылыш суаруға иттің қаны, есектің қаны, адамның зәрі, сарымсақтың сөлі, арыстанның өті, айдаһардың, жыланның уы - бәр-бәрі жарай береді. Ақ алмасты тат баспасын деп райханның жұпар иісті майымен, майға ерткен қалайы тұнбамен, қасқырдың майымен сылайды.
Баяғыда Талдысайдың задығында Бөкенбай екеуінің соңына ерген қалың қол жылан, тасбақа, шаян, қарақұрт аулады, құзғынға тұзақ құрды, тау-тасты кезіп, жебеге қадауға керек болады деп, күшігеннің қойлық жүнін, тасқараның тайлық жүнін терді.
Қалауын тапсаң қар жанады деген осы ғой! Қару-жарақ жасатам десең, миясарлар былайғы жұртқа көзіңді сатпай, қазақтың өзінен де табылады екен. Айналасы алты ай жазда үш арыстың салдыр-салақ сарбаздары бес қаруын түгел жаңалап шықты.
Содан бұлар Жаманшыңның түбінде жақсы ырымды бастап, шынтақ қағысып, тебінгі сүзісіп бірге аттанған қазақ қолын ата дұшпанның қақ маңдайына қарай қарсы алып жүрсін. Екі жыл бойына қазақ әскерінің айдарынан жел ессін де тұрсын. Қанша жерде қас дұшпанның құзғын басы түйенің құмалағындай шашырап қалды. Астам жаудың бұрынғыдай емес тауы шағылайын деді. Қанша бай құлға, қанша шал тоқалға жарып қалды. Не бір сұқсырлардың уыздай ұлпа тақымдары қайқы бас қазақы ердің қасына қажалып жауыр болды. Қазақтың еркек кіндігіне керме қас ойрат сұқсырларының үнағандары сондай басы қаржас Бұқар боп: «Отының болсын жантақтан, қатының болсын қалмақтан, қосының болсын қазақтан», - деп мақалдайтынды шығарды. Желі оңынан тұрып, абыройы асып тұрған кісі дүниенің басы-көзіне қарай ма! Алдына түскен олжаны оңды-солды шашып бақты. Бірақ, сонысы ақыр аяғында өзіне тауан боп тиді. Қазақтың игі жақсыларының ауызын қисайтам деп жүріп, қайтадан көз қырларына іліге бастады.
Шіркін, ойраттың басына әңгіртаяқ ойнатып баққан сол бір кемдікүнгі дәуренде қазақтан да талай марқасқалар табылып еді-ау! Бұның баяғыда тау ішінде құлжаға таласып танысатын таутағы құрдасы Тайлан әкесі Мәтіге тартқан көзсіз батыр боп шықты. Тайлан бірақ, Мәтідей емес, қапсағай. Аяқ-қолы жеңіл. Әншейінде сүзетін бұқадай көзін алартып, сыздап үндемей діңкеңді құртатын бір тоға жігіттің айқайлап жауға тигенде қимылына көз ілеспейді. Құдайдың бір қиын-қыстау жерлерінде жанары жалт-жұлт жанып, аруақтанып алады. Тауда туып, таста өскен неме, әсіресе, ұрымталды білгіш. Қиядан тиісер қияндарда ылғи сол жүргені. Содан да болар, екі жылдың ішінде Тайлан аты ұмытылып, Таутайлақ атанып кетті. Қазір қазақта Орта жүздегі қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, шақшақ Жәнібек, бәсентин Малайсары, Ұлы жүзде Саурық, Райымбек, Кіші жүзде табын Бөкенбай, тама Есет, байбақты Шолан, адай Ақпан, Сабытай, Табылды, Есенқұл, беріш Есболай, Итемген, әлім Киікбай, Жаулыбай сосын осы Тайлан дегенде ішкен астарын жерге қоймайтын кісі жоқ. Оларды өздері сияқты жұмыр басты пенде емес, аспаннан екі аяқтары салбырап түскен жер құдіреттей көреді. Олар туралы шығармаған аңыз лақаптары қалмаған.
Қазақтың қалмақтан пысы асып тұрған сол бір заманда «Арқар» ұранды төренің абыройы да аз болған емес. Орта жүз қолдарын бастаған Сәмеке, Барақ, Қайыптар қысылтаяң күндерде намысты қолдан берген жоқ. Жауға жұдырықтары қатты тиіп, бір-екі аяусыз төмпештеп алған соң, қазекеңнің көкірегіне нан пісейін деді. Қай халықтың да қасіретке батқаны бірдей болғанмен, мақтанып-масаттанғаны әр қилы. Қазақтың бағы жүрсе - кәукілдеген мақтан әңгімесі, гулеген өсегі, кеңірдегін күнге, кіндігін айға ілген кердең жүрісі көбейіп, қараптан-қарап іші жарылып, бұтқа толып болады.
Жоңғардан есе қайтарып, жолдары болған бір-екі жорықтан соң бұрынғыдай исі алаштың жыртысын жыртатын әңгіме күрт азайып, әр ұлыс қай ұрысқа қанша қол қосқанын, қай шайқаста қай батырының қандай ерлік жасағанын айтып, әр қайсысы өзді-өзі оңаша жиналып, оңаша желпінісетінді көбейтті. Аз күндік абыройды қайдағы бір әлжуаз әулет Өсеке тұқымының шөп бас сұлтаны иемденіп кеткеніне іштері тарылатындар да бой көрсете бастады. «Біздің пәленше болмағанда, тап сол арада дәуренінің қалай болғанын көрер едім», - дейтіндер көбейді.
Ондай қаңқу әңгімеге келгенде Жәдік тұқымы әуелден де алдарына жан салмайтын. Тексізден шығып, бағы оза бастаған бала сұлтанды кекеп-мошқағанда аузы-бастары құйын соққан үйдің туырлығындай желпілдеп ала жөнелетін. Ондай әңгімені көбіне көп Барақ бастайды деп есітеді. Сәмеке өз жанынан сез шығарып қоспаса да, Барақтың әңгімесіне кеңк-кеңк күліп бір жасап қалатын көрінеді. Құдай Бараққа біраз нәрсені берудей-ақ берген. Ер десе ер, шешен десе шешен, айлакер десе айлакер. Мақтанды да, даңғойлықты да, арамзалықты да, күншілдікті де, құдай екең, кетсе соған-ақ кетсін деп үйіп-төгіп бағыпты. Бәрінен де баққұмарлықты аямапты. Өзіне айтқызсаң, аузын қу шөппен сүрткенмен, құдай оны бақтан да көп қыса қоймаған. Білектісі көп ну найманның тізгіні сонымен немере інісі Күшік екеуінде. Найман қолы жаумен шайқастың қай тұсында да көзге түсті. Орта жүзде, әсіресе, қара керей Қабанбай мен қанжығалы Бөгенбайдың ерлігіне ешкім дау айта алмайды. Тек сол екеуінің өзі алып берер абырой талай Барақ, талай Күшік, талай Сәмекелердің көк желкесін күдірейткен-дей.
Ал Барақ көкжал деген сайын күнге қақыратындай кекшие түседі. Астына ылғи жалын тізесіне төгілтіп қара ат мініп, үстіне жалтыраған қара шапан киіп, қара бұйра күйек сақалды жалтырата тарап, соңына бірінен-бірі өткен қара сүлік тазы ертіп, қара жалдың басына қара нөпір қолымен опыр-топыр боп шыға келгенде қазақ ұлыстарының ең кемі бір жыл үзігін тулатар қара дауыл көтерілгендей болар еді. Кісі мен кісіні, ру мен руды, ұлыс пен ұлысты жармастыра қоюға одан епті ешкім жоқ. Ол әсекті өзгелер құсап пыш-пыштап оңаша айтпайды. Шаршы төрге шығып ап, сары аласы мен қоңыр аласы аралас бас табақты буын бұрқыратып алдына қойып, саңқылдай күліп, сампылдай сөйлеп отырып айтады. Талай төрде талай бағыланның басын мүжып отырып, бұны да жеті атасынан бермен қарай жерден алып, жерден салыпты. «Жарықтық біздің жақсыларымыз да қартайып келеді ғой. Әйтпесе, бір-екі жерде қулық-сүмдығымен ауызға ілікті екен деп, үш арыстың айбынды туын тегінде теке атпаған, теке атпа да, екі атпаған Әбілқайырға ұстатар ма! Жол ана азуы алты қарыс арғынды ұстап отырған Қайыптікі емес пе, жетпіс мың жылқы біткен Сәмекенікі емес пе!» - деп те талай шалқақтапты. Қайып пен Сәмеке әлгіндей бұра тартар бұралқы әңгімеге бірден құлап түскен түрлері бар.
Қазақтың желкез керегісінің аржағында айтылған желбуаз әңгіме жетпей қалушы ма еді! Аспаы астынан ызың аңдып жаланып отырған аш құлақтар мен сүйрең тілдер сумаңдатқан суық сөздер ұшқан құс, шапқан аң жете алмас алты айшылық қиырларға әп-сәтте-ақ атанақтап жетіп баратын.
Әбілқайыр әлгіндей күйдіргі әңгіменің ешбірін қалт жібермей естіп бақты. Бірақ, ешкімге ештеңе деп тіс жармады. Естігені естіген қалпында көкірегінің басына қонақтап, баяғы Қарақұм жиыны тұсында ұялаған желбірек сезімді жәншіп езе түсті. Бірақ, сол бес қаруы беліндегі қазақтың бәрін соңына ерткен күндері сәл нәрседен алабұртып шыға келетін ала құйын көңілін қай-қайдағы қысыр қиялға бастаса, қазір «қап, бәлем» деп тіс қайратқан тымырсық ызаға тұншықтырып, қайдағы бір ащы ойлардың азабына салады.
«Жұрт не десе, о десін!» - деп шалқаюға тағы болмайды. Қайта күні кеше қолына ту тигенде төмпештеп көзін аша алмай келе жатқан қазақ жұртының алдында талай боз екпе сұлтанның кемтәуекел, кемпарық сорлылығын бетіне басып берсе, енді олардың сәл ашықса, еңкелеп, сәл тойынса шалқалап қалар пәтуасыздығын әшкерелеп бағуы керек. Ол үшін жұрт езі туралы не айтса, соған керісінше іс істеуі керек. Қараптан-қарап мардамсып жүрген маңқа немелердің іштерін сүйтіп күйдіруі керек.
Ол жұрттың аузын аңдып бақты. Ел әуелі: «Әбілқайыр кімнің арқасында кім болғанын білмей жүр. Одыраңдаған он шақты батыры болмаса, шіркіннің шама-шарқын көрер едік», - деп кеу-кеулесті.
Әбілқайыр бұл әңгімені естіп: «Ең алдымен батырлардың көңілін табуым керек екен», - деп түйді. Сұлтан басымен «Алаш» ұрандының туын ұстаған Бөкенбайдың бетіне еш жерде жел боп келіп көрмеепті. Ол басшы да, бұл қосшыдай, не айтса да, құрақ ұшып тұрыпты. Бөкенбай, Есет, Тайландардың алдындағы ізетіне бола Кіші жүз батырлары Әбілқайырға ә дегеннен іштері жылып сала берді. Оның мұндай кішіктігін «Арқар» ұрандылар әуелден сабы төре, қабы қара шаталығынан көрсе, басқа орданың қарашылары: «Пәтшағар, төре екенмін деп төбелерімен аспанға сүйкеніп аласұрып жүрген өзгелеріндей емес, қашан көрсең де, тал жібектей есіліп тұрады-ау... Ол тіл қатқанда өзі балаңның баласынан да кіші сияқтанып кетеді-ау. Іші-бауырыңа еніп бара жатқан мұндай әдепті жігітке оңды-солды айтылып жүрген әңгіме қайбір оңды әңгіме дейсің. Ішің күйсе түз жаланың кері шығар», - дейтін көрінеді.
Әбілқайыр одан сайын бойын жасырып, бетегеден биік, жусаннан аласа бола түседі.
Мұндай сөздерге не себеп болып жүргені де есінде. Қазақ қолы бірде қалмақтың шет ұлысын шауып, Түркістанның базарын талаудың талапай малына толтырды да жіберді. Әскерінің олжалы оралғанына мәз болған үш арыстың екі езуі екі құлағында.
Мидай жазықтағы жатаған қаланың төбесінен көкке шаншылып бой көтерген көк күмбездің әлде бір жерінен азаншының сарғайып сар тап боп жатқан көл-көсір даланың қиыр-қиырына жететіндей қып күңіренте шырқаған әдемі үні естіледі. Сай-сүйегіңді сырқыратар қоңыр әуез жорықтан қайтып желпініп келе жатқан жарақты әскердің де, жүректері жарылып алдарынан шығып тұрған мәз-мәйрам халықтың да құлағына майдай жағып барады. Сол бір салқын саз жұрттың бәрін сабырға шақырғандай. Бұрын биік мұнараның басына телміріп тұрып тыңдағанда жермен ешбір байланысы жоқ сонау тылсым көктің құшағындағы көзге көрінбес ғайып перен періштелердің бұлар ұғынбас тылсым сырындай жұмбақ саз бүгін Әбілқайырдың құлағына өзгеше ыстық естілді. Осы бір тіршілікте ылғи бағы жанбай жүрген бейбақ баласының маңдайынан сипай отырып мұңмен жұбатқан сорлы ананың гөйгөйіндей шерлі әуез бүгін тұла бойын елжіретіп балқытып бара жатқандай. Маған не болған, бұным не?» - деп ойлады кенет ерінің күміс қасына барып мөлт тамып тұна қалған мөлдір тамшыны көріп. «Ту, мынауым қалай...» Әлде әлгі қуанған да бір, мұңайған да бір дегені осы ма? Бұл мұндай боркемік емес еді ғой. Қаршадайынан қасарыспа еді ғой. Сонау бала күнінен бөтеннің алдында сыр алдырмауға тырысып сазарып өскені қайда? Осал мінезін, олқы қылығын көрсе, онсыз да басынан секіріп кеткілері кеп тұратын өзге бауырларының алдына ылғи нық шегедей нық көрінуші еді ғой. Өздері басқа төре әулетінен қағажу көріп келе жатқан Абдолла сұлтан балалары өз ошағында өздері бірін-бірі мүйіздейтін. Сонда ақтүйебастың астына көп түсетіні осы Әбілқайырдың емшектестері еді. Абдолла сұлтанның қарадан алған әйелінен туған балалардан Өсеке балалары өз қолдарында бәрібір жоқ бақты қызғанып қаралай бұлінетін. Өйткені, Абдолланың төре қызы әйелі біразға дейін бала көтермей шаңырақтан «іңгә» шықпады деп уайымдап жүргенде алған қарашы қызы әйелі оң жаққа келін боп түспей жатып қойдай қоздады. Тұңғышы Тоқтамысты бәйбіше ырым қып етегіне орап ап, өзі емізіп, өз перзенті санап кетті. Ол сол еркелеткеннен ерке қалпында қалып қойды да, бақ-дәулеттің қызығын көрудей көргенмен билікке құлықсыз болды. Ал бұл әулеттің ел көзінің сұғына іліккені - осы Әбілқайыр мен бәйбішенің бұл туған соң екі жыл кейін көтерген құрсағы Жолбарыс еді. Жолбарысы -Жолбарыс десе Жолбарыс. Еңгезердей жалқын сары жігіт ат жалынан тартып мінгесін-ақ кеудесін жықпас, айылын жимас қалпын танытты. Бұл сабырымен көзге түссе, ол өрлігімен көзге түсті. Жұрт не де болса, Өсеке әулетіне келер ендігі абыройды осы екеуінен күтті. Жолбарыс туғасын Әбілқайырдың көрер шетқақпайы көбейе түсті. Оны отырса опақ, тұрса сопақ қылғысы келген тумаластары: «Найсаптың сазарған түрі жаман ғой. Нағыз безбүйректің өзі ғой», - деп қанша мүйіздесе де, бұл бедірейіп тұрып алатын. Сыр бермейтін. Сөйткен Әбілқайыр тек анасымен оңаша қалғанда ғана балалығы ұстап бұлданып бітетін. Оған өкпелеп бір бұлтиса, қанша айналып-толғанса да илікпей қоятын. Анасы сонда да қасынан кетпейтін. Бұның тікірейген шашынан сипап:
- Әй, балам-ай, қасарыспа қиқарсың-ау. Бұл мінезіңмен өз басыңды өзің тасқа үрмасаң жарар еді-ау, - деп қояды да, көңіліне қайдағы-жайдағы түсіп гөйгөйлеп ыңырси бастайтын. Анасының сол бір мұңлық даусы ғана бұның кекірегінде тастай түйілген берішті жұмсартқандай болатын. Сонда ғана бұл балбырап ұйықтап кететін. Шала ұйқы қалпы өзін жас нәрестедей сезінетін. Кәмейіне бірдеңе кептеліп, көзіне жас тығылатын. Соны көрсеткісі келмей, теріс қарап жатып алатын.
Енді, міне, бүгін де алдынан анталай қарап тұрған мәре-сәре Түркістанды көргенде, мынау манаураған қоңыр сазды естігенде сол бір балалық сезімі қайта оянғандай. Оны да өгей санамай, әз перзенті санайтын адам барын білгенде бір сәт бойын билеп алатын осы осалдығын марқұм анасы өлгелі атымен ұмытып кетіп еді. Бүгін кеп есіне түскеніне қарағанда мына қарақұрым жұрт бұны «өгейім» деп емес, «өз перзентім» деп құшағын ашып тұрған болды-ау.
Әбілқайыр дүниеге қайта туғандай, самсаған сары қолдың жолын тосып тұрған байтақ шаһарға бір түрлі емірене қарады. Оның марқұм анасы тіріліп кеп сонау ұлы жиынның ортасында бұны күтіп тұрғандай.
Қожахмет күмбезінің маңы ығы-жығы. Қақпаның алды самсаған сары қол. Іште - қақ ортадағы кісі бойы қол созым тай қазанды шырқ айнала қоршап ап тұрған қол басылар мен ру басылар. Басына қақырадай қып сәлде орап, тұла бойы түгел аққа малынған, ақ сақалды ақ сұр шал михратқа шығып ап әндетіп түр. Жұрт оның бордан қашап жасағандай аппақ мүсініне, тарс жұмық көздері мен болар-болмас қыбырлаған қаймыжық еріндеріне қарап мүлгіп қапты.
Жеңіске бата беріліп, қол жайылды, Сұлтандар мен батырлар ғимараттың тер жағындағы нақыштап тастаған емен есіктен еңкейе кіріп, шағындау ғана шаршы бөлмеге өтті. Қақ тәрдегі биік тұғырда алтынмен апталған абажа тақ тұр. Тақта алтынға малып алғандай сап-сары ала шапан киіп, есіктен тәжім етіп кірген әр кісіге жеке-жеке басын иіп, қапсағай кәрі шал отыр. Астындағы тағы, үстіндегі шапаны, қақ мандайындағы көзді ұялта ұшқын шашқан қып-қызыл лағыл тасы бәрі жалтырап, жарқырап тұр. Бірақ, жүзі сондай сынық, сондай жабырқау. Бозқырау керік қастың астындағы қысыңқы қой көздерінде де жылт еткен ештеңе жоқ. Тұнжыраңқы. Кеңсірік тұста жапырыла жығылып, қайта көтеріліп, сүйірленбей, екі етегі делдие біткен етті мұрынның астындағы қияқ мұрт пен құп-қу шоқша сақалдың арасынан әзер қылаңытқан солғын еріндері қылп етпей сұлқ жатыр. Шатынаған суық та, күлімдеген жылы да емес осы бір бейжай бет-әлпеттен ашу да, қуаныш та табу қиын. Бәршің орынын ар жағында не жатқанын аңғартпайтын тылсым сабыр жайлап алғандай.
Хан қасындағы билер сондай жадыраң. Төле қара сұр жүзіне қан жүгіріп күреңітіп апты. Әншейінде сырбаз Қазыбек қазір біреумен қалжыңдасқысы келіп отырғандай қулана жымиып отыр. Заманында Қаражігіт атанғая дойыр қара Әйтекенің селтиіп тұратын буырыл мұрты бүгін жылтырай қапты.
Хан мәжілісі өтетін ақ сарайға шақырылған жұрт түгел жиылып болған соң Тәуке сөз бастады. Ауыр науқастан енді бас көтеріп отырған адамдай баяу тіл қатты. Үнінен қажығандық сезілгенмен, сөзі ширақ. Елдің белін бір көтеріп тастаған абыройлы жорыққа алғысын айтты. Бірақ, дұшпанның әлі айылын жимай шабынып тұрғанын, оның тауын біржола шағып, маңдайын біржола қайтару үшін ылғи да осылай бүкіл ел боп қайрат қылып, бірігіп күресудің қажеттігін еске түсірді. Сосын жаудан келген олжаны бөліске салды. Қай ұлыстың алдына қанша мал, қанша тұтқын түсетінін айтты. Жұрт бір-біріне қарап қойды.
Хан енді бұл жорықта айырықша көзге түскендерге сияпа тартылатынын хабарлады. Аты аталғандар алтын тақтың алдына барып, жер тізерлеп тағзым етіп, орындарына кеп отырды. Батырлар мен сұлтандардың құр қол қалып жатқан ешқайсысы жок,. Елдің ең соңынан жорық басы болған Бөкенбайдың аты аталды. Оған Шу аяғынан өріс, ақ боз ат пен наркескен қылыш сыйланды. Еңгезердей батыр шалт қимылдап барып, хан алдына тізерлеп отыра кетті. Тәуке арқасынан қақты. Бір кезде Әбілқайырға кезек келді. Хан жас сұлтанның тұсау кесер жорықтарының сәтті боп жүргенін айтып, Ырғыз бен Торғай арасынан жаңа әріс, аспаһани қылыш, жаудан түскен бір сұқсырды сыйға ұсынды. Әбілқайыр тақ алдына именшіктей аттап, тізесін бүгіп, ханның қолына ерінін апара беріп еді, Тәуке иығынан қағып, турғызып алып, маңдайынан сүйді.
Қысы-жазы қоңыр салқын қалпынан бір танбайтын ақ сарайдың ішіне аптап кіріп кеткендей болды. Әсіресе, иін тіресіп мізбақпай тұрған жас сұлтандардың құлақтары от боп лаулап барады. Әбілқайырдың да екі беті ду ете қалды. Манадан бергі жым-жырт жұрт гу ете түскендей көрінеді екен.
Ол орнынан тұра бергенде бүйірдегі есік ашылып, ар жағынан әлдене жалт ете қалды. Малынтып шытыра шымылдық жапқан бір бойжеткенді жетелеп төрт-бес әйел көрінді. Қақ ортаға келгесін, маңдайларын алтын таққа беріп жер сүйіп етпеттеп жата-жата кетісті. Хан: «Тұрыңдар!» - деп ишара қылды.
Сол бір сәт әлі есінде. Ақ шытыра сусып түсе қалғанда ішінен шошына қараған қос нәркес көз Әбілқайырды шарпып өтті. Селк ете қалған қыз денесі бірте-бірте бүрісіп бүгіліп бара жатты. Жан-жағынан анталай қараған сұқты жанарларға шыдай алмай, өз-өзінен өртеніп барады. Лүп-лүп еткен алау тамағы, таң қалғаны екені де, шамырқанғаны екені де белгісіз оқыс жарқ ете қалған нәркес көзі, аяғының астында жатқан шытыра жамылғының бір шетінен тас қып ұстап алған сүйрік саусақтары - бәрі-бәрі әлге дейін көз алдында. Болат серіппедей ширығып тұрған жас жігіт өз-өзінен үгітіліп бара жатты. Қызбен қоса өзі де ду қызарып, жан-жағына дұрыстап қарай да алмады. Әйтеуір, алдындағы қалмақ сұқсырына тақта отырған ханнан бастап жұрттын бәрінің көзі тегіс түскенін байқады. Есік жақта әлдекімдер әлдене деп күбірлесіп жатқандай болды. Бұның оң қолында тұрған жас сұлтандар тас бағандай состиып-состиып мелшие қапты. Бөкенбайдың бер жағындағы ұзын бойлы тарамыс денелі Жәнібек батыр қыз жаққа мойынын әнтек бұрып, қызыға қарап түр екен. Әбілқайырдың көкірегін бір ыстық шоқ қарып өтті. Сол арада барып бойын жиып алды.
-Дат, тақсыр!
-Айта ғой датыңды.
-Тақсыр, бұл жорыққа үш арыстың еркек кіндігімен бірге шаптым. Олардың маған риза, риза емесін бір алла біледі, ал мен жұртыма дән ризамын. Мен мына ықласыңызды жұртыммен бірге бөліскім кеп түр.
Хан билерге қарады. Билер мақұлдай бас изесті.
-Рұқсат! - деді Тәуке.
Әбілқайыр хан ұсынған көк мойнақ семсерді Бөкенбайдың оң қолында тұрған Ұлы жүз Ошақтының бас батыры Саурыққа ұсынды. Сосын орынына қайтып кеп, жоңғар сұқсырының ақ білегінен қолы дір-дір етіп жасқана ұстап, Жәнібек батырға қарай жетеледі.
-Әп, бәрекелде! - деді біреу жұлып алғандай.
Ол Әбілқайырға әз Тәукенің өз аузынан шыққандай боп естілді. Сол-ақ екен ақ сарай толы жұрттың: «Әп, бәрекелді! Жарайсың!» - деп қауқылдаса жөнелгені.
Содан Түркістаннан бас ғимаратының абажа қақпаларынан топан судай лек-лек ақтарылып, ағылып шығып жатқан жұрттың ауызында Әбілқайырдың аты кетіп бара жатты. Қай жағына құлақ тосса да, еститіні: «Бәрекелде, тауып кетті!» Сәл бір желпінген кеу-кеу, сол бір мақтаған қау-қаудың құлағына осы орнағаны орнағандай боп көрінген. Бірақ, көп ұзамай көзі жетті: жақсы атақ, абырой, даңқ жүрген жерде ауыл сыртындағы тасасы мол ұры сай жақтан жел солай аунағанда мұңкіп қоя беретін күңірсек иістей бір қолқаңды қабар сасық лақаптар да ілесе жүреді екен.
Әбілқайыр ол лақаптарды естісе де, естімегенсіді. Үндеген жоқ. Үндегенде де бітірері шамалы де. «Қазақ басына іс түсіп, дағдарысқа тап болғанша ақылдысы мен азулысының қадірін білген бе! Тағы да талай күн туар. С онда көрерміз!» - деп тістенді ол кезде қазіргідей емес, әзіне сенімі кәміл өркөкірек жігіт.
Көп ұзамай ондай да күн туды. Шет ұлыстарын қазаққа шаптырып, қаһарына мінген қалмақ қолы қайтадан жортуылдау бастады. Бұл жолы баяғы бір аз күндік ынтымақтан айырылып, әр қайсысын көкіректеріне нан піскен бір-бір сұлтан билеп отырған әр ұлыс өзінше қайрат қып ештеңе шығара алмады. Жоңғарлар қазақтардың бұдан бір-екі жыл бұрын алып кеткендерін мұрындарынан қайта сығып алды. Іленің ұшар басына қанатын қомдап қонжия қонған жоңғар күшігені Сыбан Раптанның ащы шаңқылы қазақтың талай қара шаңырағын қаралай қақыратып, талай бастың құлақ шекесін қаралай шымырлата бастады.
Тәуке сарайында тағы да кеңес көбейді. Енді төңіректен қол қосысар одақ іздемесек, өз бетімізбен ештеңе шығара алмаймыз деушілер көбейді. Қол қосысар одақ іздегенде де ту сырттарынан туырылып тұрып алған Ресейден басқа ешкім жоқ еді. Көмекейінде көптен тұрған: «Патшаға елші шаптырсақ қайтеді?» - деген пікірін Тәуке қорғалақтап айта алмады. Өйткені, мына жиынның алдында бұл гәптің төңірегінде бұдан бұрын да бірер рет мықтап тауы шағылған жері бар еді.
Ол кезде орыс казактар тұз алатын көлдері мен сүзіткі салар өзендері мол арқа бетте әр жер, әр жер-ден қалқитып-қалқитып қарағай үйлер тұрғыза бастаған-ды. Әуелі таңсық құмар қазақтар өзенге жылқы жауып келе жатьш, не сортаң көлдерден тұз алып келе жатып, жолдарындағы қарағай қиып, қалқа қалқитып жатқан қаба сақал бейтаныс адамдарды көріп, олардың әрбір қимылына айран-асыр қалып, таңдай қағысумен болды.
Олардың, сірә, қызық емес нәрсесі болсайшы! Еркектерінің ауызына насыбай түсіп кетсе, тезек асап қойғандай түкірініп, қайдағы бір қағазды шиыршықтап орап алып, көзіңді жейтін көк түтінін бұйдадай шұбалтып шылым шегетіндері де қызық: қонышы қара сандарына жететін былғары етік киіп ап, белуардан су кешіп жүріп аумағына ауыл сыйғандай тор көз аумен балық сүзетіндері де қызық: бәрінен де қайдағы бір шишаға құйған сылдыраған көк суды жұтып ап, күшала қосқан қысырақ қымызын ішкендей қызара бөртетіндері тіпті қызық. Сүйтіп жүріп, өздері қатыннан салымды. Анадай аршын төс, қаз мойын, ай жүзді ақ балтыр арулар қайдағы бір тер сасыған қара шекпендерден ғөрі қамқа тонды хан қасына лайық емес пе! Сабаздардың иықтарына күнте асып, екі шелек суды іліп ап, балапанын ерткен мама қаздай боп байпаңдап өзен бойлап келе жатқандарын айтсайшы. Әкесінің алдына қырық жылқы, үш тоғызын санап салып, ауылындағы шуылдаған қатын-қалашына қоржыны мен қойын-қонышын түгел тонатып, отыз кұн ойынын, қырық күн тойын жасап әзер алып, ел жатқасын түннің бір уағында барып бірер ауыз сөзбен зорға жағдай сұрасатын құдай қосқан қосаңтарының шүберекпен қымтаулы омырауы мен тақымын өмір бойы бір көре алмай өтетін қазақтардың көздерін қызықтырғылары келгендей көкіректерін дірілдетіп, ақ балтырларын жарқыратып, аяқтарын басып болмайтындарын айтсаңшы! Сондай бұлғақтаған еркетотай ақ борық келіншектердің байының қауғадай сақалына қарамастан бажаңдап ұрсып жатқандары. Ал, әлгі әрқайсысы бір-бір нар жыққандай қауға сақалдар мауыздай-мауыздай бастарымен емір бойы бір ғана үргашының етегіне байланып өтеді деседі. Дүниеде ондай да сорақылық болады деп кім ойлаған! Әр елдің заңы басқа, иті қара қасқа деген осы ғой!
Олардың жаяу жарысын қызықтаймын деп жағалбайлы Құмарбайдың сары шілдеде көгала жылқысын сазға байлап жатар салқын жайлауынан айырылып қалатыны ез алдына бір қырғын қызық әңгіме. Сонау Торғайдан бастап Қордайға дейінгі екі аралықты соны естіп, көзінен жас аққанша күлмеген қазақ жоқ шығар!
Құмарбай бірде қой тоғытып келе жатып, орыс қонысындағы тойға кезігеді. Көк суларын ішіп, ақ тер-көк терге түсіп, әбден мәз-мәйрам болған немелерге шер тарқатысайын десе, ермек жоқ. Қырық шақы-рымнан қарақшы қойып, бәйге шаптыратын су аяқ сәйгүліктерді оларға кім беріпті!
Содан шіркіндерін балақты тізеден асыра түріп тастап, бурадай сандары бұлт-бұлт етіп жаяу жарыссын кеп, қапталдай тізіліп тұрған қатын-балалары кеңірдектері жыртылғанша айқайлап өзеурессін кеп! Мынаны керіп Құмарбай да, оның қасына ерген қара нөпір нөкері де күле-күле ішек-сілелері қатады.
Алты ай жаз бағлан жеп, бас мүжуден басқа, қошқар сүзістіріп, бала күрестіруден басқа ермек таба алмай еріккен байдың көңілі құртқа шауыпты. Мына қызықты өзі ғана көріп қоймай, ауылына да көрсетіп, айран ішіп, ауызы уылып жүрген сарбаздардың сауабын алайын деп, әлгілерді қонаққа шақырыпты. Қауға сақал немелер бір күн ақылдасады, екі күн ақылдасады, бір апта ақылдасады, ақыр аяғында жүрек жұтқан екі-үшеуі арба жегіп, шылымдарын шегіп, Құмарбайдың ақ ордасы қайдасың деп тартып тұрыпты.
Іргесіне кеп салдырлап-күлдірлеп түсіп жатқан бейтаныс меймандарды бай балалары ханзаданы күткендей қол қусырып қарсы алады. Тырайтып тай жығып, шірентіп саба әкеліп, ақ май-көк май қып ауыз-мұрындарын тығындайды. Түрулі іргенің алдына жатқызып терлерін басқызады. Желі басына апарып, қолдарына құрық беріп, құлын ұстатып тоқтарын тарқатады. Баптарына енді келді-ау деген кезде, жейделерін шешкізіп, балақтарын түргізіп, ауыл сыртындағы айқай жазыққа алып шығады.
Атқа мінген Құмарбайдың соңына ерген атты-жаяулыға қызық керек. Тайлы-таяғы қалмай шұбырады. Шаң көрмеген майса көгалға жеткен соң бай қонақтарына қолқасын айтады. Қонақтары Құмарбайға қоятын шарттарын айтады. Пәтуа: «Біз сізден мал да сұрамаймыз, жан да сұрамаймыз. Әуелі біреуіміз жүгіреміз. Оның шаршап жығылған жеріне сіздер екіншімізді атпен апарып тастайсыздар. Ол сол арадан қашан шаршап жығылған жеріне дейін жүгіре береді. Оның жығылған жерінен үшіншіміз жүгіреміз. Үшеуіміз қанша жерді жүгіріп өтсек, сол жердің бәрін бізге бересіз», - деп байланысады.
«Ақтылы қойым аман, көк ала жылқым аман. Сонда бұлардың қолқа сап тұрғаны құдайдың қара жері ғой. Қара жерді қол бастап барып шауып алмаса, жаяу жугіріп алып, не бүйірім шығады деп тұр екен!» - деп ойлайды Құмарбай.
- Болсын, - деді басын изеп.
Содан үш қонақ жігіт борбайлаи шаба жөнелді. Жер алып қайдан қыра қойсын! Айналасы тай шаптырымдай ғана жерді иеленіп, басында шынжыры бар құлақты қазық қағады. Алақандай ала қағазға әлденелерді шимайлап әкеп, Құмарбайдың бармағын бастырады. Сосын олар сол кеткеннен мол кетіп қараларын көрсетпей қойсын. Іші пысқан бай бір күні оларға баласын шаптырсын. «Аналарға барып айт, тағы да екі-үшеуі кеп, көңілімізді көтерсін! Шіркіндердің, ақ тер-көк тер боп шауып бара жатқанын көріп, бір күліп алайық!» - десін. Олар да: «Болсын!» - дейді. Тағы да келіп, бұрынғы алған жерлерінің үстіне тағы да бір тай шаптырым жер қосып кетсін. Сүйтіп әуелі бай отырған қара жал мен орыс қонысының арасындағы ат шаптырым көгал жазық қолды боп кетеді. Қызыққа құштар Құмарбай тағы бір жалдын басына жылжып қонады. Екі арадағы ең жазық тағы да қауға сақал қара шекпендерге бұйырады. Мынандай тегін қызыққа әбден құнығып алған Құмарбай күнгейге қарай жылып көше берсін, ол босатқан жер қара борбай қара шекпендерге кете берсін... Күз келсін. Күле-күле күміре бола жаздаған Құмарбай Қарақұмдағы қыстауына біржола көшсін. Ел күзеуге қона Құмарбайдың ауылының балалары бұрынғыдай ақ сүйек ойнамайтын болады, ақ таяқты ат қып мініп жарыспайтын болады. Балақтарын тізеден асыра түріп тастап, екі жұдырықтарымен екі омырауын соққылап, құйрықтарын бұлтылдатып жүгіріп жарысып ойнайтынды шығарады. Жазда қара шекпендерді жарыстырғаны Құмарбайдың ауылына қыс бойы ішек-сіледерін қатырған әңгіме болады. Жаз шықсын... Қызыққа құштар Құмарбай баяғыдай күле-күле құмарымнан бір шығайын деп, атам заманнан бері ат басын тіреп үйреніп қалған, балдырғаны батпақтай өз жайлауына кешіп келсін... Сүйтсе, былтырғы бірер лашық көбейген. Құлын байлайтын көгалдары айғыз-айғыз жыртылған. Былтыр ауылына кеп жаяу жарысатын немелер қолдарындағы ауыздары үңірейген қос ауыз мылтықты көкірегіне тіреп: «Көшіңді қайтар, егісімізді таптайсың!» - деп едіреңдей кетсін.
Құмарбай қолындағы бес өрме дойыр қамшымен өжеңдеген қара шекпендерді қасқа маңдайларынан бір жосылтайын деп тұрады да, үңірейген қос ауыз мылтықтан қорқып, «Пәлесінен аулақ!» - деп, сазға отырғызып кеткен оларды бір боқтап, сазға отырып қалған езін бір боқтап, көрші суды жайлайтын қыпшақ құдаларына таман жылжып қонуға мәжбүр болады.
Құмарбайдың өз обалы өзіне! Шынында да, әуелі қойдан қоңыр боп су бойына үй тұрғызып, жалаңаяқ су сүзіп жүрген немелер бірте-бірте көбейейін деді. Жылқы жабаталн жайпау кемерді жағалай жыртып тастап, қайдағы бір кек қылтанақтарыңа бола көшіңнің бұйдасына, атыңның тізгініне жармасып шаңқылдаса кететінді шығарды. Қамшыңнан қаймықпайды, салаңдаған қайқы қылыштарын белдерінен бір тастамайды, үрей ауыз қара мылтықтары да ылғи мойындарында.
Қазекең баяғыдай анадайда ат үстінде тұрып: «Құмырсқадай құнжаңдасқан тірлігіңнің аузын» - деп кеңк-кеңк күлетінінен қалып барады. Құдайдың қара жерінің де сұрауы бар екенін сезе бастады. Өткел мен суат басындағы орыс қоныстарына қодыраңдап тиісетінді шығарды. Әуелі егінін тапап, аулаған балықтарын қайтадан суға ағызып жіберіп, қалпақтары ұшып түскенше қарқ-қарқ күліп қайтқанды қанағат қылып жүрді. Артынан реті келген жерде оңаша кезіккен келімсектерді ұстап ап, Хиуа, Бұхар, Самарқанның базарына айдап апарып сатып, жіберетінді шығарды. Артынан іздеп келер жоқшысы жоқ. Бүгін қотыр байталын алсаң, ертең дүркіретіп жылқыңды қуып кететін иә қазақ, иә жоңғар, иә башқұрт емес. Көріп қалса, айырын ала жүгіртіп, мылтық атып мәре-сәре болады да, көрмей қалса қолға түскен мұндар көзіне көк шыбын үймелеп кете барады.
Бір дәндеп алса, қанағатты білетін қазақ бар ма! Талай қара шоқпар қалқитып үй тұрғызып жатқан орыс қоныстарын көрсе, шауып барып, тапап кетуді әдетке айналдырды. Ол ол ма, орыс шебіндегі отырықшы елдерге қол салуды көбейтті.
Оның үстіне қолға түскен орыс екенін ғана біледі, атасы қайсы, тақтасы қайсы, руы қайсы, тайпасы қайсы, арысы қайсы - қаперінде жоқ, тіпті дүниеде ондай нәрселер барын туғалы-бітті естіп те көрмепті, ағайын-жекжатын сұрасаң, айлап түгілі жылдап жүрсең де, жеткізе қоймайтын жер түбінде боп шығады; арғы іргелі орыстың бұлармен еш шаруасы жоқтай, әу баста-ақ қатын-баласымен ел айналдыра қуып, айдалаға айдап тастағандай, бұлардың тіпті патша екеш патшаларымен де еш шаруасы жоқтай; оны құрдасының қатынындай қып аузы-мұрнынан түк қоймай шабына боқтай жөнелгендерін көргенде «асакет алла, ақ тоба» - деп жағаңды ұстайсың. Ендеше, қазақ ертең құнын даулап келетін рулы елі жоғын білсе, ағайын-жекжаты мен патшасының өзіне атымен керексіз екенін білсе, ондай артында сұраушысы жоқ немелерге білгенін істемегенде қайтеді, есек мінген саудагерге сақалдарынан жетектетіп, бес-алты құлаш сары ала мата мен бірер қап астыққа сатады да жібереді.
Сүйтсе, орыстың да сұраушысы болады екен. Оны басқа білмесе де, Тәуке жақсы білетіндей болды. Бір жағынан дәндеген қарсақ құлағымен ін қазады деп, орыс шебіне қол жүгірте бастаған қазақ сұғанақтары ши шығарып ала ма деп, екінші жағынан Қалданның қаһарлы найзасына қарсы арқа сүйеу бола ма деп, мың да тоқсан тоғызыншы жылы1 Тобылдағы орыс шонжарына Тәшім батырға бастатып елшілік жібереді. Тәшім батыр орыс саудагерлерін қазақ базарына шақыра барған боп, Тобыл шонжарының арғы көмейін байқауы керек еді. Егер сары ала иық орыс шонжары: «Қап, бәлем, қолыма түстіңдер ме? Сауда дос болғыларың келсе, әуелі ақ патшаға мойын ұсыныңдар!» - деп қодыраңдайтын болса, онда мысықтабандап кері шегініп, «көрмегенім сен болсын» деп, сау басқа сақина салып алмай тұрғанда, аяқ-қолды тартып ала қою керек еді. Егер жылы шырай байқалып жатса, онда орыс өкіметінің қабағын одан сайын жылыта түскен жөн еді, не де болса, бағынам деп бас ұрмағанмен қақ маңдайдан жоңғар найзасы өңмеңдеп тұрғанда, жон арқаңа орыс-тың көк семсерін сұқаңдатпауға тырысу мақсаттұғын.
Орыс шонжары Тәшімнің тауын шақпай қайтарды. Сол жылы қабақтың артын суытып алмайын деп, Тәуке бас-аяғы жеті жылдың ішінде Сібірге бес рет елшілік жіберді. Қабай батыр бастаған елшілік Тобыл шонжарына патша сарайына арналған сый-сияпа апарып: «Өткен ереуіл, қалған салауат деп бұрынғы уақытта арамызда болған қателіктің бәрін ұмытайық. Бұдан былай ақылдасып отырып іс қыламыз», - деп шұрқырасып жатқанда, Сары батыр мен Келдей би Жәміш көлінің жанындағы орыс шонжарына барып, Россия мен қазақтардың арасындағы сауда-саттықты күшейту жөнінде мәмле жүргізіп бақты1. Қазақтар бұл шаруаға татар, өзбек саудагерлерін делдал қып тартты. Екі келіссөзде де іс оңға басып келе жатыр еді, орыспен одақтасуға қарсы қара шоқпарлардың Ертістің сахара бетіне шығып ап түз қазып жатқан қара шекпендерді быт-шыт қып талап, тонап әкеткені. Мұндай жағдайда мәмле оңа ма?!
Жәміш көліндегі орыс әкімінің сары ала шатырында Сары мен Келдей екеуден-екеу ұзақ отырып қалғаны. Күте-күте тағаттары таусылар тұста ұлық та көрінсін. Күні кеше ғана мөлтеңдеп қарайтын момақан көздер шатынап шыға келгені. Қайқы мұрттың бір қиығына пәлен күннен бері ілініп алған емексі күлкі жым-жылас жоғалғаны.
-Бұл қай қылықтарың? Сендердің қай сөздеріңе сенуге болады? - десін ұлық, шатырдың есігін серпіп ашып кіріп келсін де.
Мына сөздері манадан бері артқы екі аяғынан қақпанға түскен қасқырдай боп, құйымшақтарын тақылдаған тақтай тесіп, тыпыршып отыра алмай отырған екі елшінің төбелерінен жай түсіргендей болды.
Тас төбелерінен шаншыла төнген шөлмектей суық көк көздерге қапелімде тура қарай алмай бүгежектеп қалысты.
-Тақсыр, қазақ деген Жайық пен Ертістің арасын алып жатқан іргелі халық. Малының саны түгілі жанының санын әлі ешкім жөндеп білмейді. Ондай ызғындай жұрттың ішінде аласы мен құласы болмаушы ма еді. Бізді мұнда ондай-ондай сойылы мен шоқпарына ие бола алмай жүрген содырлар емес, ел тізгінін ұстап отырған игі жақсылар, олардың ішінде де, исі алашқа бас ұрғызған алтын тақтың иесі әз Тәуке ханның өзі жібереді. Ақ патшаның қайдағы бір құрық сүйреткен қиық құлақтардың парықсыз қылығына күйш-піспей, өзі тектес ел ұстар жақсылар жіберген біздің сөзімізге көбірек құлақ асар деп сенеміз. Біздің халқымыз елдестірмек елшіден, жауластырмақ жаушыдан дейді. Ханымыз сізге жаушы емес елші жіберіп отыр. Үй ішінде елші отырғанда сырттағы тентек-телінің ырду-дырдуына назар аудармас болар. Біздің еліміздің ата-бабадан келе жатқан жөн-жоралғысы осылай, - деді күйзеліп отырған Келдей күйіне тіл қатып.
Келдейдің таусыла сөйлегенін көріп ұлықтың күреңітіп алған жүзіне жылт етіп күлкі жүгірді.
-Келдей мырза, біздің естуімізше, сіз бен мына отырған Сары мырза екеуіңіз қазақтар мен орыс патшалығының арасындағы тату-тәттілікке мейлінше күш салып жүрген кісілер көрінесіздер. Рас па?
Тығырыққа тіреліп, жандары мұрындарының ұшына келіп отырған екі би:
-Әлбетте! О не дегеніңіз! - деп қуана бас изесті. Ұлықтың жүзі қайтадан күреңітті.
-Ендеше, Келдей мырза, өз халқыңыздың орыс патшасына деген көңілінде ала-құлалық бар екенін біліп отырып, біздің кәсіпші адамдарымызды Ертістің қыр бетіне неге шақырдыңыз. Әлде қазақтың қанды балақтарына оңай жемтік тауып бергіңіз келді ме?
Нық отырған екі би мынаны естігенде орындарынан атып тұрды. Манадан бері сабыр сақтап сөзге араласпаған Сары тамағын кенеді.
-Тақсыр, ол тентектерге елші жіберіп отырған Тәуке ханның да, елші боп келіп отырған мына біздің де ешқандай қатысымыз жоқ. Қажет десеңіз, ханымыз алты айшылық жердегі мына оқиғаны әлі естімеген де болар. Естісе, мұндай сорақылықты аяқсыз қалдырмайтыны сөзсіз. Біз оған елші басымызбен кепілдік бере аламыз.
Екі беті шоқтай жанып тұрған қып-қызыл ұлық тағы да күліп жіберді.
-Дұрыс айтасыз. Ойларымыз бір жерден шықты. Тәуке хан орыс шебіне қол салатын тентегі мен телісін тыйып алғанша ақ патша келіссөзді кідірте тұрғанды дұрыс деп санайды. Әлгі қарақшылар қазақ заңымен жауапқа тартылып, біздің кәсіпқорларымыздың шығыны қайтарылып, барымташылар атқа байлап әкеткен тұтқындарымыз өз үйірімізге қосылғанша, сіздерді осында қалдыруды мақұл деп таптық. Көреген де ақылды ханыңыз орыс патшасының бұлай етпеске амалы жоқ екенін түсінер де, біздің мұндай лажсыз шешімімізді мақұлдар, өзінің мәртебелі елшілерін мынау ыңғайсыз жағдайдан құтқарудың амалын тезірек қамдастырар деп сенеміз. Сондықтан да, қапаланбаңыз. Көп ұзамай бұл әңгімені қайта жалғастыратынымызға біздің жақтың сенімі кәміл. Әрине, сіздер біздің қосынымызда бұрын мұндай тұрмыс құрмағандықтан біраз қолайсыздыққа ұшырайтындарыңыз рас. Бірақ, маған сеніңіз, сіздердің мұндағы жағдайларыңыз әлгі қарақшылар артына өңгеріп әкеткен біздің туысқанда-рымыздың жағдайына қарағанда әлдеқайда жақсы болатыны сөзсіз.
Ұлық орнынан тұрып, басын кекжитіп шығып кетті. Сол-ақ екен, кенет шатырдың есігінің алдына көк сүңгілері жалаңдап сорайған-сорайған екі сарбаз кеп тұра қалды.
Екі би отырған орындарының лезде-ақ елші қабылдайтын мәмлеханадан абақтыға айнала қалғанын бірден түсініп, бір-біріне бас шайқасты.
Мына хабар дүңкілдеп Түркістанға да жетті. Тәуке: «Қайдағы бір қарақшыларға қарымта қып құдай жолды елшіні ұстап қалу деген дүние жаралып, су аққалы естімеген нәрсеміз еді. Алдияр тақсыр, бү не қылғаныңыз», - деп Петр патшаға хат жазды. Мәскеудегі Петр патша Түркістандағы Тәукенің бұл сәлемін алды ма, алмады ма, кім білсін, Тобылдан елшілік келді. Елшілік сары ала қағазға қызыл сиямен саудыратып жазылған қысқаша хат әкелді. Онда «Тентек-телімді тиям деп уәде бер» деп талап қойылыпты. Тәуке хатты алды. Керуенді ұстап қалмай кері жөнелтті. Онысы орыс әкімдері ашу үсті қылықтарынан әлі де айныр, елшілерімді өздері-ақ қайтарар деп дәметкен еді. Оның үстіне қалмақ жағының да дігірлеуі көбейген-ді. Мұндай жағдайда қазаққа екі жақтың бірдей қырғи қабақ қарағаны қиын түсетіні рас еді. Ол кезде орыс шебіне шабуылдап жүргендер Тәукенің құрығынан әлдеқашан шығып кеткендертұғын. Ресеймен одақ болу мәселесі сөз болғанда қазақтың игі-жақсылары әдеттегідей екіге емес, үшке бөлінген-ді. Бір жағы патшамен одақтасуды атымен ауызға алуға қарсы болды. Екінші бір тобы, ол топта Қайып сұлтан да бар, патшадан көмек сұрап қана қоймай, жарым-жартылай бағынамыз деп те дәмелендіру керек десті. Ал, Тәукенің өзі бастаған топ: «Бағынамыз деп азат басымызды құл қылып алмай, ат құйрығын үзісеміз деп, жел жағымызға шығарып алмай, терезесі тең елдерше достық қарым-қатынас орнатайық!» - дегенді жақтады. Ресеймен одақтасуды ұнатпайтындар екі араны шиеленістіре түсуге жанталасып бақты. Мұндай жағдайда, Тәукенің орыс әкімшілігінің үзілді-кесілді талабын орындауға да, орындай алмаймын деп ашып айтуға да жағдайы жоқ еді. Уәде беріп тұрып орындай алмаса, өзінің әлсіздігін сездіріп алады. Орындамаймыз деп ашық айтса, маңдайдан дігірлеген қас дұшпаннан құтыла алмай тұрғанда, желкеден және бір жау тауып алады. Сондықтан да, әккі Тәуке қазақ хандығының шын қауқарының қандай екенін патша сезіп қойғанша, не шік, не бүк түспей, аңысын аңдай тұрғанды мақұл керді. Бір мың бір жүз он үшінші жылы1 ол Тобылға Тұманшы мен Қабайды елшілікке жұмсады. Орыс шебін бұзып жүрген бұзақыларға ешқандай қатысы жоғын, егер патша әкімшілігі оларды ұстап алып, жазаға тартса, өз тарапынан ешқандай қарсылық болмайтынын білдірді. Мұндай жауапқа Тобыл әкімшілігі қайдан қанағаттансын! Тәукенің мәймөңке жауабы мазақ әңгімедей көрінді. Абақтыда жатқан қазақ елшісіне жүгірді. Сары әрі іш құса, әрі сүзек шығып, дүние салған-ды. Келдей жалғыз қалған. Оған патша ұлығы барып: «Ханың сені босатып алуға ешқандай әрекет жасамай отыр. Қарақшыларына тыйым сала қоятын түрі көрінбейді. Бұл әңгімеге өзің араласпасаң болмайды», - деді. Келдейдің бүйтіп жыл жарым уақыт абақтыда жатып қалғаны, әсіресе, қайынатасы Түркібидің қабырғасына қатты батты. Орыс шебіне үсті-үстіне шабуылды күшейтті.
Іргесінен дүбір көбейіп, тыныштықтарынан айы-рылған Тобыл шонжарлары оны күллі қазақ ордасының жасап отырған қысымы деп ұғып, Тәуке ханға елші жіберуге мәжбүр болды. Тұманшы мен Қабай келіп кеткен соң бір жылдан кейін қасына Жолай Шаманай ұлы деген татар тілмашты ертіп екі патша елшісі Түркістанға жол тартты. Тәуке ол елшілікті әуелі оңаша әңгімелеспей тұрып, бірден күллі ру басылары бас қосқан алқалы жиынға шақыртты. Ру басылары екі елшіні көргенде бірден жабыла кетті, қашан Келдей босатылғанша Түркістанда ұстап қалуды талап етті.
Ресеймен екі ортадағы қарым-қатынас бұрынғыдан бетер бузылды. Әсіресе, қазақтардың бір мың бір жүз он бесінші жылы Семіз кел жанында орыс-татар жасағын түп-түгел қырып кеткені Тобыл әкімдерінің арқасына аяздай батайын деді. Келдейді тұтқыннан босатпаса, істің арты насырға шабуға айналғанын ұққан олар Петр патшадан Тәуке ханға елші жіберуге рұқсат алды. Дәл осы кезде, Келдейдің абақтыда жатып жазған хатын алған Тәуке Тобылға қасына Түркістанда аманатқа ұсталып қалған орыс елшілігінің қызметкері Александр Алемасов пен тілмаш Жолай Шаманаевты ертіп Тайқұмыр би Аталық ұлын жөнелтіп еді. Оған: «Келдей елге қайтпайынша, орыс елшісі Неприпасов та қайтарылмайды, бұл талабымыз орындалмаса ат-құйрығын біржола үзісеміз», - деп ашып айту қатаң тапсырылды. Тәукенің ойынша, мұндай үзілді-кесілді талап екі жақты иә біржола ұғыстыруға, иә біржола шығыстыруға тиісті. Айтса айтқандай-ақ, патша кел дейді босатып, ат-шапан айыбын төлеп, еліне риза қып аттандыруға әмір етті. Келдей Тобыл казактары Федор Скибин мен Матвей Трошин деген екі елші Түркістанға барған кезде қайтарылатын болды.
Әдетте қазақ ханына келген патша елшілігінің құрамында бояр әулетінен біреу болушы еді. Бұл жолы Тобыл әкімшілігі істің арты не боп кетеді деп әсіресе сақтық жасап, елшілікті қарапайым казактардан ғана құрды.
Екі мың шақырымдай жол жүріп Түркістанға әбден ит зықылары шығып әзер жеткен елшілік Ақ сарайдың табалдырығынан аттамай жатып қайдан келдімге түсті. Сұп-сұр қабырғалар да, иін тіресе тізіле қалған игі жақсылардың тұнжыраған қабақтары да, хан тағының ту сыртындағы жасауылдардың қолындағы көк найзалар да, есіктің екі босағасындағы сақшылардың қолындағы көз қаратпай жарқылдап тұрған жалаңаш қылыштар да ақпанның ақ қырау таңындай назар шашып бақты. Босағадан имене аттаған екі жат жерлік ханға келген елшілер емес, сотқа келген қылмыскерлер сияқты тақ алдына кеп жүгініп отыра кетісті. Оларға дұрыстап көз тастаған ешкім болмады. Оң қанатта өңмеңдей шабынып отырған іркілдек сары кісі күркірей тіл қатты.
-Мынадар өзі қайыршы ма, елші ме!?
Сол-ақ екен манадан бері оқтау жұтқандай кекірейіп үнсіз отырған билер жамыраса жөнелді.
-Иә, десейші... Елші болса, ханға әкелген тарту-таралғысы қайда?
-Ау, бұлардың әлгі ақ патшамен нәсілдес шошақ бөрік төрелері болушы еді ғой...
-Байыр ма еді, бойыр ма еді... Әйтеуір, ақ сүйекпіз деп тұмсықтарын көкке көтеріп кергіп бітетін.
-Дұрыс айтасың. Үш арыстың ноқтасын ұстаған әз Тәукеге кісі құрығындай жапатай киген жапырық өкше қара шекпендерін елшілікке жіберіп, бұл Тобылдың ұлықтарының кеудесіне нан пісейін деген екен!
-Иә, мыналары ашықтан-ашық басыну ғой.
-Тоқтасай, әуелі тілге келейік те!
-Жоқ, тілге келтірмейміз. Аруақты ақ орданың қадірін кетіретін қайдағы бір жалаң аяқтармен мылжыңдасып отырар жағдайымыз жоқ. Бұл ара Түркістанның базары емес, хан ордасы.
-Міне, дұрысы. Тобыл өкіметі астамсыды екен деп келіссөз бастауға рұқсат етпейміз.
Тәуке тостағандай жүзік салған оң қолын көкке көтерді. Жұрт жым болды.
-Баршаңыздың да тоқтамдарыңыз осы ма?
-Осы!
-Иә, солай!
Тәуке сарай ішіндегілерге «басқа ойда отырған қайсың бар?» дегендей шетінен бір-бір шаншыла қарап шықты. Жұрт жабыла бас изесті.
Хан бір күрсініп қойып, есік жаққа белгі берді.
Тақ алдында жүгініп отырған екі елшіні екі төлеңгіт кеп тұрғызып ап есікке қарай алып жүрді.
Содан олар қонақ үй екенін де, абақты екенін де айырып болмас биік шым дуалмен қоршалған оңаша жайға әкелініп салынды. Дуал сыртында - найза ұстаған жасауыл. Дуалдың ішкі бетінде - жалаңаш қылыш ұстаған жасауыл. Ауланың төр жағындағы жатаған үйдің есігінің алдында - айбалта ұстаған жасауыл. Әйтеуір, оларды жау алып кететіндей қорғаштап бағыпты.
Күн шығып келе жатқанда екі-үш тас құманға көк шәй құйып, бір жайпақ табаққа тандыр нан салып, алдьша ала жапқыш байлап, омырауын ашық тастап, жолақ шапанды малай кіріп кеп, күйек сақалы жылтылдап:
- Мархамат етіңіз! - деп тұрғаны.
Түс ауып бара жатқанда төбесіне үйме табақ күріш кәтеріп әлгі малай тағы да жетіп келеді. Тағы да сол - «Мархамат!»
Күн батарда тас құманын тасырлатып тағы да соның қылқиып келіп тұрғаны.
Бүгін де көретіндері сол ылғи - күйек сақал малай, еститіндері сол ылғи - мархамат.
Ертең де көретіндері сол ылғи - күйек сақал малай, еститіндері сол ылғи - мархамат.
Бүрсүгүні де солай, арғы күні де солай.
Наурыз туа әлгіндей жағдайға тап болған елшілік шілде бас-талғанша шым дуалдан әрі аттап керген жоқ. Шілде басталғанда екі жыл бойы абақтыда отырып, сары ауруға ұшырап, бауыры жидіп, өне бойының бәрі сап-сары боп іріп кеткен Андрей Неприпасов одан арғыға шыдай алмай жат қалада жан тапсырды.
Орыс елшілігінің адамдары бір іске бел буды. Тамақ әкелетін малайдан оны-мұны хабар сұрауды көбейтті. Малай бір күні тамақты алдарына қойып жатып, екі елші Скибин мен Трошинді сыртқа оңаша шақырып әкетті. Сөйтсе, Тәуке өз адамдарынан жасырып Бұқарға дейін ешкім тиіспейтін кепіл қағаз беріп жіберіпті.
Қарашаның бас шамасында елшілік орналасқан оңаша жәй қаңырап бос қалды. Қашқындар Бұхараға барып, одан Жайық пен Еділ асып, Уфаға жетіп, екі жыл дегенде әрең-әрең Тобылға оралды.
Сосын-ақ Ресеймен екі ортада аяқ-із атымен суынған-ды. Бұрынғы бұрынғы ма, жоңғарға Сыбан Раптан қонтайшы болғалы қазақтың қабырғасы қақырап сөгіле бастады. Әсіресе, Талас пен Шу бойындағы ызғындай елді қан соқта жасап қырып, айдарлы мен тұлымдыны он мыңдай айдап әкеткені жанға батты. Қазақтардың тентек жағына да ес кірейін деді. Патшамен келіссөзді қайта бастасақ қайтеді деп қыңқылдай бастады. Тәукенің оған жүзі шыдамады. Солай жүріп-жүріп барып біраздан соң Тобылға елші аттандырып еді, онысы орта жолда ойраттарға қолды боп кетті. Әккі хан енді қазақтың өз аузын мықтап алуға бел буды. Бірақ, қазақ ұйтқысының күші он жылға жетер-жетпесте қайтадан тоз-тоз боп іри бастады. Аз күндік табысқа мас болған кер ауыз сұлтандар бет-бетімен кекірейіп кетті. Олардың шалқақ басын жалынып-жалпайып жүріп қайтадан иліктіруге қиық көз жоңғар құдайдың құтты күні қиқулай тиісіп мұрша бермей қойды. Оның үстіне жағадан алып жатқан жауға туды өзі көтеріп, аламанды өзі бастап барып бақ сынауға шамасы жете қояр түрі жоқ.
Ал, қаңқасын сүйретіп барады екен делік. Сонда толғай шаншар көк найзаға қолының қуаты жетпей, саудыраған кәрі жілігін майдан даласында шашып алып, кебенек киіп барып, кебін киіп қайтып жүрсе, мына жұрты қара боранда жер тарпып алға түсетін айғырынан айрылған бассыз үйірдей тоз-тоз боп тозып кетпейтініне кім кепіл!
Бақса, қашанғы ит жыртқан қақпыш қара терілігіне басып, кеше ғана көрместей боп жүз шайысып кеткен ала көз жатқа қайтадан елші шаптырып, елпектеп басын иіп, жалынып-жалпаюдан басқа жолы қалмапты. Орыстың әлгі тепсе темір үзетін жас патшасы: «Қап, бәлем, кәрі қақпас, солай ма екен! Шалңайсаң да, шамаңа қарап шалқаймайсың ба? Шалқаям деп, өз ауыз омыртқаңды өзің омырып ала жаздаған шығарсың! - деп табалайтын шығар. Табаласа, табаласын... Ақылың жетіп тұрған жерге дәрменің жетпей тұрса, таба болмағанда қайтпексің! Дүниеде арыстан басымен қыңсылаған күшігендерге көш басшы болғаннан артық қорлық бар ма екен? Қарсақтай ғана қауқары бола тұрып, жолбарыспын деп жөнді-жөнсіз жонын күдірейтіп, көрінгенмен шақылдасып тістесіп бағатын тәйтік жұртқа бас-көз болудан асқан азап бар дейсің бе! Еңкейе салар жерде олар: «Шалқайып бақ!» - деп шаптығады, шалқая-шалқая шатың айырыла жаздап тұрғанда: «Ойбай-ау, қарап отырып өлеміз бе, тіліңнің ебі қайда, бір амалын таппайсың ба?» - деп тапсынады. Басыңның алтын кезінде бақырдың орынына жұмсайды, бақырға айналған кезінде: «Алтынның орынына жүрмейсің, нашарсың, нәмартсың!» - деп дігірлейді.
Ішінен қан жылап тұрса да, көп тобырдың айтқанына көнді. Өзі елші жіберер еді. Өкпелері қара қазандай боп отырған ұлықтардың талақтары тарс айырылып бірден сырт айналып кетуі мүмкін ғой. Сондықтан орыс шебіне жақын отырған ұлысбектерін пайдаланғысы келді. Оларға ойраттардың қолына түсіп жататын орыс тұтқындарын босатып алып солардан Тобыл әкімдеріне: «Қазақтар енді сіздерге тиіспейді. Мәңгі-бақи тату-тәтті тұрғысы келеді», - деп сәлем айтқызды. Тіпті бір-екеуіне ақ патшадан қонтайшыға қарсы соғысқа көмек сұрап жалынып-жалпайтып хат та жазғызды. Бірақ, оның бәріне өзінің еш қатысы жоқтай, әлгі ұлысбектердің өзінен шығып отырғандай қып көрсетіп бақты. Онысы орыс патшасының алдында бетінің шіркеулілігінен ғана емес еді. Ол ақ патша бір кезде өз елшісіне астамдық көрсеткен асау ханды мұқату үшін баяғыдан бері оның айтқандарына құлақ аспай келіп, енді қол астындағылардың қолқасын орындап, қыр көрсетер ме екен деп есеп қылған-ды. Ол есебі оңға басса, сары ала иық орыс сарбаздарын өз әскеріне қосып қонтайшыға қарсы жорыққа аттандырмақ еді. Тіпті мың бір жүз жиырма тоғызыншы жылы Тобылға екі елшісін жібергенде де: «Тәукеден келдік деп жүрмеңдер. Қазақ ордасынан келген елшіміз деңдер. Бірақ, біздің сізге қандай мақсатпен келгенімізден хан да хабардар деңдер», - деп тапсырған. Ондағы ойы - Сібір әкімшілігі елшілікті жылы қабылдап, жақын ыңғай танытып жатса, одан арғы мәмлеге өзі тікелей араласу еді.
Елшілікті сол жылы қыркүйек айында Сібір әкімі Гагарин қабылдады:
- Сібір губерниясынан қазақ ордасына шапқын-шылық болмайды. Қол астындағыларға сіздермен тату-тәтті тұруға бұйрық берем, - деп уәде етті.
Тоқтап қалған сауда-саттықты қайта жандандырьш, сауда жасай келген қазақтар мен бұхарлықтардан алым-салық алмауға кепілдік берді.
Сол тұста патша әкімдеріне Тәукемен жарысып, Қайып та үсті-үстіне елшілік жөнелтумен болды. Шамасы, оған өзі әдейі бой тасалай тұрып, сыр тартып көру үшін, өз атыңнан елші жібер деп ақыл беріп жүрген Тәуке болса керек. Сонысын малданды ма, жоқ ағасы қартайып келе жатқанда жұрт алдында абырой алып қалғысы келді ме, - Қайып бұл іске бар ынты-шынтын салып бақты.
Әбілқайыр ол тұста Патшамен одақ жасау жәйі сөз болды-ак,, тіл мен жақтан айырылып бұға қалатын. Әз Тәукенің өзі абырой таба алмай жатқан жаманатты іске араласып жыны бар ма! Оның үстіне ылғи шеткері улыстарды билеп, шалғайды жайлап, көрші жұрттардың ақ патшаға деген қас-қабағынан да біраз хабардартұғын. Калмақ тайшылары да, башқұрт тархандары да ол жайында сөз болса, жиралаңдап, қолын бір сілтеп шыға келетін. Оларға айтқызсаң-ақ патшаның да жарылқап жатқаны шамалы.
Әбілқайыр көпке дейін сол пікірмен жүрді. Төукені қостаса, онсыз да қит етсе, шиге шаншып көз түрткі қып бағатын жас сұлтандардың назарына ілігеді, оларды жақтайын десе, өзінен көп үміт артып, қошамет көрсетіп баққан аға хан мен ел ұстар кәрі билердің жел жағынан шығып қалады. Онсыз да екі оттың ортасындағы әуре-сарсаң басын құр бекерге жаманатқа қалдырғысы келмейді. Ол жылдары қазақтардың орыс шебіне жортуылы тым көбейіп кетіп еді. Әбілқайыр оларға тікелей араласпағанмен, қашқын татарлар мен қарақалпақ қолдарына күш қосып тұрды. Соларға ілесіп сонау Қазанға дейін барып қайтқаны да бар. Ресейдің шын жағдайын да сонда сезді. Сөйтсе, олар Тобыл саудагерлері мен қашқын татарлар айтып жүргендей сорлы мемлекет көрінбеді. Қол астындағы қалмақ пен башқұртты сырт жұрттарға басынтпай тұрғандары да рас сияқты. Енді ол орыс шебінен аяғын тартайын деді.
Сүйтіп жүргенде, сонау Ырғыз бойындағы өз ұлысындағы Әбілқайырға аты ақ сабын боп терлеген шабармен келді. Таң атар-атпаста ауыл шетіне «ой бауырымдап» шауып кірген суыт жүргіншінің әжептарқы айқайынан жұрт бірден аяқтарына мініп, тікесінен тік тұрды.
Ат үстінен домалап түскен шабарманның бар айтқаны:
- Әз Тәуке дүние салды!
Мұны естігенде ел үрпиісіп қалды. Еркек кіндік жалма-жан бес қаруын асынып атқа қонды. Ана жалдың басында да - андыздап келе жатқан бір жұрт. Мына жалдың басында да - андыздап келе жатқан бір жұрт. Бәрінің де мінгені қара. Бәрінің де кигені қара. Бәрінің де ұнжырғасы түсіп кеткен. Бәрінің де жүрісі сылбыр. Әншейінде көкке ойнатып жалақтатып ұстайтын көк найзаларын, желектерін жерге салбыратып сүйретіп келеді. Бәрінің де бой түзеген бағыты - Түркістан.
Күллі Түркістан азан-қазан. Күллі Түркістан қара жамылған. Күллі Түркістанның беттері ісіп, дауыстары қарлыққан. Күллі Түркістан топыраққа былғанып жер бауырлап жатыр. Көктегі арсыз күннен басқа жадырап, жарқырап тұрған ешкім, ештеңе жоқ.
Қожахмет күмбезі үш арыстың игі жақсыларына лықа толы. Хан мәжілісі өтетін ақ сарайда ақ шымылдықтың ар жағында жүзін құбылаға қаратып ұзынынан түсіп Тәуке жатыр. Оны исі қазақтың бетке ұстар сұлтандары, билері, батырлары күні-түні мізбақпай күзетіп отыр. Бәрінің де еңсесі түсіп кеткен. Бәрінің де көңілдері қаяу. Бәрінің де әңдері боп-боз. Бәрі де бастарын омырауына алып ойланып қалған. Бір жұрттың бар қадыр-қайратын, ақыл-парасатын арңалап жүрген осы бір азғантай топ ақ шымылдықтың ар жағында ұзыннан сұлап түскен көш бастарларынын мынау қазасынан көп жәйді аңғарып, кеп жәйға қанығып отыр.
Өрнегіне зер төккен парсы кілеміне оранып шымылдықтың ар жағында еңсегей бойлы ер Есімнің немересі, салқам Жәңгірдің бел баласы Тәуке жатыр.
Оның бойындағы бес жүз жылдан бері дүниені дүрліктіріп келе жатқан өктем әулетінің дүлей қаны қазір жойқын жүрісінен жанылып әншейін бір қызыл іркілдікке айналып ұйый бастады. Ақ жамылып, кебін оранып жатқан мынау меңіреу мүрденің он алтыншы атасы аспан астын түп-түгелімен тізесіне басқысы келген қаһарлы Шыңғыстың өзітұғын. Шыңғыстың тұла бойы тұңғышы Жошы он үш ұл сүйген адам деседі. Онын төртеуі Дұғажіса, Есен, Бәрі, Мұхамбет дүниеден тұқым көрмей өтіпті де, қалған тоғызы - Бату, Шәйбан, Тәуел, Таңғұт, Бұғала, Сұңқар, Жымпай, Тоқа-Темір, Үдыр әулеттері тарыдай тасып, бидайдай бөр-тіпті. Қазақ ұлыстарындағы хандар - солардың Тоқа-Темірінің ұрпағы көрінеді. Тоқа-Темірден Орын-Темір, Өз-Темір, Баймүр, Баян деген төрт ұл туыпты, қазақ хандары соның Өз-Темірінен тарайды. Өз-Темірдің белінен Қарақыр, Сарша, Абай, Қожа - төрт әулет жаратылған. Соның Қожасынан Садық, Бәдік деген екі ұл болады. Бәдіктен Алтын Орданың басы піспей, бет-бетіне пышырай бастағанда Ақ Ордадан қалың қолмен аттанып барып, қайтадан қылыштың күші, найзаның ұшымен біріктірмек болатын атақты Орыс хан туады. Орыс хан жеті ұл, бес қыз сүйіпті. Тоқтақия, Құтлықбұғы, Тұғлық, Болат, Құйыршық, Тоқтаболат, Сейдахмет, Сейдалы атты жетеудің қазақ тағын иемденгендері - Тоқтақия мен Құтлықбұғының ұрпақтары екен. Тоқтақияның Болатынан Керей хан туады.
Сол Керей Жәнібек деген сұлтанмен бірге Дешті Қыпшақты билеп отырған Шәйбан тұқымымен ат құйрығын үзісіп, қол астындағы ұлыстарын Шу бойына апарып, өз алдына қазақ деген ел етпей ме! Керей Тоқтақияның немересі болса, Жәнібек Тоқтақияның туған бауыры Құтлық Бұғының шөбересі еді. Құтлық Бұғыдан Алтын Орданың тағына отырған Құйыршық хан туса, одан әкесінің жолын қуып, тақ мініп, таж киген Барақ хан тумай ма! Ол Мірсейіт, Мірқасым, Әбусейіт дейтін үш ұл сүймей ме! Соның кенжесі Әбусейітті жұрт Жәнібек деп атап кетіпті.
Қазақ жұрты Шу мен Қордай бойына кеп орнығып, өз алдына түтін түтеткесін алғашқы ханы қып Керейді сайлайды. Ол өлгесін баласы Бұрындық бұйда ұстайды. Бұрындыңтан кейін таққа Жәнібек отырады. Жәнібек өлгесін ел тізгіні Бұрындықтан қалған Сайхын, Сәнжар-Жаһан, Жаһан-бақтылардың ешқайсысына бұйырмай, біржола Жәнібек әулетіне ауысады.
Жәнібектің баласы тоғыз екен: Жиренше, Махмұт, Жәдік, Қасым, Айтық, Өсеке, Қанбар, Таныш, Жаныш. Сауранды билеп тұрған Жиренше мен Созақты билеп тұрған Махмұт әкелерінің тірі кезінде-ақ Шәйбан әулетімен шайқаста оққа ұшады. Қазақ билігі екі ағасы өліп, қалған әулетке өзі бас болып қалған Жәдікке солай тиеді, әйтпесе, алдындағы екі ағасының біреуі болмаса, біреуі тірі болғанда Жәдіктін де балалары Өсеке балалары құсап, төрге аттап шыға алмай, оң жақ босағада жамбастарын шірітетін еді. Сөйткен Жәдік Шақыбек, Шақпахыт атанатын, кейін ақсақ Темір әулетін Үнді асырып жіберетін Мұхамбет Шәйбанидың қыспағына ұшырайды. Ақыры сол Мұқамбеттің сойылын соғып жүрген Мүсаның ұлы Шегем мырза Жыланды тауының қасында қазақ сұлтаны Жәдік Жәнібек ұлын екі баласымен бірге өлтіріп кетті. Оның тағына інісі Қасым отырды. Қасымның тұсында қазақтың еңсесі қайтадан көтерілді. Бір жорықта қазақтар екі жүз мың кісіні атқа мінгізіпті деседі. Қасымнан қалған қасқа жол да сол жортуылдардан түскен шығар. Сүйткен Қасым да бұл дүниеден өтіп, сүйегі сонау Жайық бойындағы Сарайшықтың кебір топырағының астында әлдеқашан қурап қалды. Оның орынын баласы Мамаш аз-кем иеленіп, ол да бір жорықта мерт болғасын Жәдік ұлы Таһир таққа отырды. Таһирден кейін тақ мінген Бұйдаш қазақ пен өзбектің бұйдасын қоса ұстады. Бұйдаш өлгесін билік Қасым тұқымына қайтып барды. Үш жүзді үш жүз еткен Ақназар тізгінді сол кезде ұстады. Мағолстаннан бөлінген тайпаларды Ұлы жүз, Сарыарқадан Шуға ауып барған Ақ орданың тайпаларын Орта жүз, Ноғай ордасынан қосылған алшынды Кіші жүз атандырған да сол. Алашты алаш етті дейтін Ақназардың артында Маңғытай, Дінмұхамбет дейтін екі бірдей ұл қалғанмен екеуіне де билік тимей өтті. Тек Дінмұхамбеттің ғана Бұхара, Тамды маңындағы азғантай ұлысқа кемді-күн хан болғаны бар.
Ақназардың бергі заманда қазақ тағы Жәдік балаларының тақымына басыбайлы тиді. Ноғай мырзасы Шегеммен шайқаста екі баласымен бірге шәйіт боп, қазір Хиуадағы Бақырған атада жаны жаннатта жатқан Жәдік сұлтан заманында ұрғашы нәсілінен аса салымды кісі болған сияқты. Перзенттен де кенделік көрмепті. Үлкен ұлдары Таһир мен Бұйдаш әкелеріндей емес қазақ тағының қызығын көрудей-ақ көрді. Бұйдаш сұлтан өз бауырынан өрбіген жиырма төрт сұлтанмен бірге Шағатай ұлысындағы бір шайқаста бір төбенің басында жайрап қалды. Тоғыз жирен атанған сойдауылдай-сойдауылдай тоғыз ұлымен Тұғым сұлтан да туған бауыры Бұдаштың кебін киеді. Жәдік сұлтанның Абайханның туған Шығайы мен Мәлігінен, әсіресе, Шығайынан көп ұрпақ өрбиді. Қазір Бұхара түбіндегі Күміскентте жатқан Шығай сұлтан да әйел жағынан әкесіне дес бере қоймаса керек. Алтынхан бикемнен Сейітқұл мен Ондан, Шағатай тұқымынан алған Жақсыбикемнен Тоқай, Есім, Сабырбек, Бұрындық ханның қызы Дәдем ханымнан Әли, Сұлым, Ыбырайым, Шәйім деген ұл сүйеді. Қазақта мынау Тәуке өліп жатқан күнге дейінгі жүз елу жыл бойына билік бермей келе жатқан осы тоқпақ жілік тоғыз ұлдың торпағы. Шығайдың тұла бойы тұңғышы Онданның атағы заманында әкесінен асып кете жаздапты. Бас сардар Ондан отызға жетер-жетпесінде жоңғардан қаза тауып, міне, бүгін үш арыс қазақ тағы да қара жамылып кеп, қамырыға қоршап тұрған Қожахмет Жасауи ғимаратының астынан мәңгілікке жайлы қоныс тауыпты. Оның Өсеке сұлтанның немересі, Болат сұлтанның қызы Алтын ханымнан туған бір ұлы Шәйхісләм Тәуекел хан исі қазақтың тізгінін ұстады, екінші ұлы Оразмұхамбет он үш жасында әкесінен қалып, он алты жасында Мәскеу патшасының тас сарайынан бір-ақ шығып, жиырма жасында Қама дарияның бойындағы Керман шаһарына хан болады. Бүгінде қалың найманның делбесін ұстап отырған Күшік пен Барақтың аталары, бір кезде Ұлы жүздің ноқтасын өз қолдарына ұстаған Тұрсын, Құдайменді, Көжектер де Ондан сұлтанныңкіші әйелі, Бұрындық ханның немересі Шүйім ханымның етегінен өрбігендер.
Көшпелі бақыт Тәуекел өлгелі Есім топырағына біржолата тұрақтайын деген түрі бар. Еңсегей бойлы ер Есім тақты кезінің тірісінде-ақ үлкен ұлы салқам Жәңгірге берді. Салқам Жәңгір билікті ағасы Сырдақты көрмей, баласы Тәукеге ұстатты. Не де болса, қазақ тағы басы айналған күшіктей тоғыз ұлды Жәнібектің екі баласының ғана ауылдарынан шырқ айналып шыға алмай келеді. Бұдан былай да солай бола бере ме, жоқ па - оны мынау қаралы жиынның артынан болатын сайлау көрсетеді. Сондықтан да бүгін, әсіресе, сұлтандар жағының қабақтары қатуырақ. Олар тек көшбасшыларынан айрылғандарына ғана қабырғасы қайысып отырған жоқ, ертең үш арыстың игі жақсыларының қолындағы уыздай аппақ өре киізге қайсымыздың жамбасымыз тиер екен деп те отыр. Талайының қаралай тамағы ісіп, қаралай жемсауы күлбіреп отыр. Мынау оң жақтағы атылас шымылдыққа қарап емініп отырған арқар ұрандылардың арасында іштерінен ойша әлдеқашан бақилық болған бағзы бабалардың аруақтарын қозғап, баяғыдағы өткен-кеткендердің қиыр-шиыр, екжей-тегжейлерін аударыстырып отырған жалғыз тек Әбілқайыр ғана болмаса керек. Талайлар кептен бергі кетіп жүрген есеміз осы жолы қайтпас па екен деген есек дәменің соңында еді.
Шынында да, бұл жолы ойланса, ойланғандай еді. Жиренше мен Махмүд ерте қаза тапты. Алтын тақты кезек мініп дәндеген екі әулеттің бірі - Ақназар тұқымы әлдеқашан тыйылып қалды. Ал, Айтық, Өсеке, Қанбар, Таныш, Жаныш - бес әулеттен өрбіген ұрпақтың тақ дегенде әлі күнге иманды ауыздары сылп етіп көрген емес. Таныш пен Жаныш жастай шәйіт болып, өздерін де, дүниеге келуге үлгере алмай кеткен ұрпақтарын да бақ дәметкен, тақ дәметкен көз күйіктен біржола құтқарды. Айтықтың да маңдығаны шамалы. Қасым тұсында бас қолбасшы боп, бас найзаны ұстаған Қанбар сұлтанның тұқымына да қол тізгіні тигенмен, ел тізгіні тимей келеді. Өсекенің бәйбішеден туған Болаты тұқым-тұяғымен ноғайлардың қолынан қырғын тауыпты. Кіші әйелінен туған Бөлекей-Қоянның балалары қазір бір рулы ел. Бірақ, олардын да тасы онша өрге домалап жатқаны шамалы. Кіші ұлдың кіші қатынынан туған томарбастарға қайдағы бақ, қайдағы тақ! Қайта бірде қол басқарып, бірде ұлыс басқарып қатарға қосыла бастағандарының езі осы Тәукенің тұсында ғана. Әкелері Абдолла сұлтан ұзақ жыл Ұлы жүз тізгінін ұстаса, балалары Жолбарыс пен Әбілқайыр қазіргі екі арыстың ұлысбегі. Өсеке тұқымының өзі өз болғалы шауып шыққан биігі осы-ақ!
Хан тағы жеген ауыз жесін болып, баяғысынша бір әулеттің ғана қанжығасында қала бере ме, жоқ ел ұстарлар мынау жұртынын басына жан-жақтан ентелей төніп тұрған көп қиын-қыстауды ескеріп, бұған дейін тәуекелдері тұрмай келе жатқан жаңа бір пәтуаға бел буа ма - ол арасы қақыра оранып қаралы шымылдықтың аржағында жатқан Тәуке хан қашан қара жердің қойынына біржола түскесін барып белгілі болмақшы.
Мынадай ауыр қазанын үстінде ауызы барып ешкім ештеңе дей алмағанмен, кім-кімнің де түндіктей ұйысқан терең ойда жүрген түрлері байқалады. Әркім ішінен әр қилы тон пішетін сыңайы бар. Біреулері: «Әз Тәукенің елгенде көрген екеуінің тірлікте қалған жалғызы Болат тұрғанда басқаларға тақ қайда!» - деп кергісе, екінші біреулері: «Болат тым бозымбай. Мынандай алмағайып заманда тізгінге ие болып жүре алса жарар еді. Дәуде болса, әкесі Сырдақтың да есесі кетіп, тақ тимей сырғақсып келе жатқан кәрі мыстан Қайыптың мұрты осы жолы майланатын шығар. Ағасының көзі жұмылмай жатып, жан-жаққа елші шаптырып, байпаңдауы жаман еді, - деп сәуегейлік айтады. Ал енді бір топ: «Көрерсіңдер бұл жолы билер көптен бері тақ сыбаға бұйырмай, қағажу көріп жүрген Өсеке тұқымын жарылғайды. Тәукенің Әбілқайырды қалмаққа шабар қалың әскердің бас қолбасшысы қылып қойғаны тегіннен тегін ғой деп пе едіңдер, Болат былжыр, Қайып кәрі, Сәмекенің қолбасшысы боп көзге түскені шамалы, Әбілмәмбет әкесінің алдын орап кете алмайды, Тұрсын хан балаларын қалған сұлтандар жақтырмайды. Сонда батыр десең батыр, ақылды десең ақылды, ел-жұртқа жұғымды Әбілқайыр хан болмай кім хан болады?! Ойыңның мықтылығы болмаса, сойылыңның мықты-лығынан ел билейтін заман өтті деп әз Тәуке өзі талай айтыпты ғой. Кәрі билер замандастарының сол ақылына құлақ аспас дейсің бе», - деп күпілдеседі.
Жұрт ауызына іліккен үш сұлтанның үшеуінің де жүректері күпті еді. Әсіресе, Қайып қақшаңдап кетті. Тәукенің қарасының тұсында тіптен тыңайып алған. Марқұмды арулауға да, жаназасын шығаруға да, құдайы асына да ешкімді араластырмай өзі басшылық етті. Қарасы өткенше тікесінен тік тұрды. Жетісі өткенше тікесінен тік тұрды. Қырқы өтіп, қырық бірінші күні хан сайлауы басталғанда ғана көзінің алды қалталанып шыға келді.
Әбілқайыр өйтіп битін салған жоқ. Жас сұлтан мынандай ызғындай жұрттың алдында сыр алдырып, боламын деп болмай қалса, шалабын босқа шайқап, азын-аулақ абыройына нұқсан келтіріп аларын білді. Ақырын жүріп, анық басып, аңысын аңдады. «Болдың!» - десе, тасымайтындай, «Бола алмай қалдың!» - десе, жасымайтындай болып жайбарақат жүр. Бірақ, жүріс-тұрысынан, бет-әлпетінен, сөз ләмінен ештеңе аңғартпағанмен жүрегі алқымына тығылып, тынысы бітіп барады. Жұрт ішімді біліп ңоймасын дегендей, ешкімге жуымай, алыстан иіліп-бүгіліп қашқақтаумен жүр. Өзіне тақ бұйырмаса да, Жәдік балаларының қырқылдасқанын көрудің өзі оған аз ғанибет емес еді!
Майлы жамбастың кімге аунары белгісіз мынандай алмағайып тұста Жәдік балаларының бірін-бірі енді қайтып көрместей болып, шалқайысып шыға келуі де әбден ықтималтұғын. Олардың ондай тортаң-тосыраңы бұған жақсы. Кім біліпті, екі қарға таласса, ортасында құзғын қарғаға жем түседінің кері келер...
Қожахмет Яасауи ғимаратының муәзінің ащы айқайы көл-көсір көсіліп жатқан қазақ даласының шалғай-шалғайында шашырап жүрген барша шаңы-рақтың бас көтерерлерін шартараптан өзіне шақырып алды. Ат мініп, бес қаруын түк қалдырмай түгел асынып келген қату топ көкпен таласқан көне ғимараттың маңында ине шаншар жер қалдырмай жыпырласа қалыпты. Ру басылар, билер, батырлар, сұлтандар намазханаға кіріп, жаршылардың жар шашқанын күтіп түр. Міне, бір бөлмеден жабағы жүннен басылған ені қырық құлаш, ұзындығы қырық құлаш уыздай аппақ, өре киіз көтерісіп әр рудан бір-бір батыр шықты. Олар алшаңдай басып ақ сарайға беттеді.
Жұрт үн-түнсіз. Көкпен таласқан алып күмбездің астында иін тіресіп тұрған жұрт тіл мен жаңтан түгел айрылғандай. Әбілқайырдың құлағында әлдене дүрс-дүрс етеді. Лүп-лүп соғып тұрған өзінің жүрегі. Қайып еңгезердей мол денесін алға төсеп шалқайып түр. Не десеңдер, о деңдер дегендей, басы кекшиіп кеткен. Қалған сұлтандар қыздың баласындай боп жымпия-ижымпия қалысыпты.
-Жамағат!
Оқыс дыбысқа жұрт жалт қарасты. Ақ сарайдың есігі ашылды. Қолына құран ұстап хазірет шықты. Оған еріп үш бас би шықты. Оларға ілесіп Ұлы жүздің тоқсан төрт, орта жүздің алпыс жеті, Юші жүздің жиырма бес биі шықты. Сары ала топ сол қалпымен қатарын бүзбастан ортаға озды. Хазірет михрабқа көтерілді. Сұңқылдаған сазды дауыс келте шықты.
-Үш арыстың игі жақсылары бір ауыздан қазақ жұртының бас ханы қып Тәуке ханның бел перзенті Болат сұлтанды сайлады. Жаңа ханның тұсында да жамағаттың басына бақ орнап, замандары тыныш
болсын. Әумин, әлеумет!
-Әумин!
-Әумин! Әумин!
-Әумин... Әумин...
Айлапат күмбездің асты күркіреп қоя берді. Қалың қабырғалар сырттағы халықтың жер қайыстыра айқайлаған дауыстарына тосқауыл бола алмады. Жер-көк түгел шуылдасып кетті.
-Әлеумет! - деді сол дауыстың бәрін баса көктей бір күмбірлеген қоңыр дауыс.
Ақ сарайдан қырық құлаш өре киізді топырласа көтеріп бір топ адам шықты. Өре киіздің үстінде су жаңа оқа шапан киіп, басына шиыршықтап ақ қамқадан сәлде байлап, маңдайына бармақтай ғана лағыл қадап, қасы мен қабағы қаламмен сызғандай қиылып, жәудір көздері жылтылдап, қаймыжық ерінінің бір қиығына күлкі жүгіріп әлжуаз Болаттың ақ құба өңі жарқ ете қалды.
Бүгін тіпті ажарланып кеткен. Жұрт көз ала алмай қарап қапты. Солай біраз мелшиісіп тұрды да, кенет ақ киізге жан-жақтан жармасып, жаңа ханды қақпақыл қыла бастады. Өңмеңдеген көп шуылдақтың ту сыртында қалған Әбілқайыр сыр бермегенсіп, өп-өтірік ілгері ұсынған болды. Бірақ қолы бәрібір жетер емес. Қайып неғып түр екен деп қарап еді, жұрттың алдыңғы жағында тұрған ол қыңынан сапысын суырып, езуін жиырмаған қалпы ұлтарақ болардай қып бір жапырақ киіз кесіп алды.
Қақпақылдаған өре киіз бірте-бірте сыртқа шығар есікке қарай алыстай берді.
Есік алдындағы қарақұрым жұрт өре киізді көкке серпіп, үстіндегі ханды жерге аударып түсіре жаздады.
-Әлеумет! - деді манағы бір өктем дауыс.
Ақ киіз жерге түсірілді. Қасына сегіз палуан жігіт сары шытыра перделеген балдахан алып келді. Хан сол балдаханға көшті. Перденің арасынан басын сұғып:
-Жамағат, пейілдеріңе көп-көп рақмет! - деді. Жұртта ес жоқ. Жаңа ғана ханды көтерген өре киізді
жан-жақтан жалаңдай созылған ақ кездіктер жалма-жан жырым-жырым турай бастады. Өре киізден тәбәрік жетпегендер хан отырған балдаханға жармасты. Сол екі ортада қайдан шыға келгені белгісіз, қасына күн ойнаған күміс ер салынған ырғай мойын, ақ боз арғымақ көлденеңдеп тұра қалғаны. Кеп нөкер қолтығынан демеп, хан атына қонды. Жаңа ғана жарқ-жұрқ етіп бүп-бұтін тұрған балдаханның да кұлпаршасы шықты.
Мына халықтың бұл беттерімен Қожахмет ғимаратының қыш тастарын да бір-бірден таратып әкетуден тайынар түрлері көрінбейді. Енді олар хан астындағы ақ боздың құйрық-жалына пышақ ала жүгірді.
-Әлеумет! - деді манағы өктем дауыс тағы да тіл қатып.
-Хан талапай!
-Алақай, алақай!
-Хан талапай!
-Алақай, хан талапай!
Аты барлар аттарына қарғып мініп, хан әулетінің көк ала жылқысы мен ақтылы қойы жатқан Қаратауға қарай дүркірей шаба жөнелді. Қаратаудың қойнау-қойнауында жатқан ханның малы жұрттың алдында кетті. Арада екі күн өтпей жатып, жан-жақтан үйір-үйір жылқы, қора-қора қой айдаған түйдек-түйдек шаң көз кәрсетпей аспанға айналып тұрып алды. Ол - ұлыс-ұлыстан жаңа ханға келе жатқан тақ байғазы еді.
Сонымен қазақ даласын отыз сегіз жыл билеген әз Тәуке өзінен бұрын да талай игі жақсылардың ең ақырғы мекені болған әйгілі ғимараттың астынан біржола орын тапты. Баласы Болат соңғы бір жарым ғасыр өз әулетіне құт боп келген атамзаманда үндінің бір шебері алтынмен аптап, күміспен күптеп, бұл тарапта қарасы да көрінбейтін, сонау алыс елдердің бірінде өсетін әрі қымбат, әрі берік асыл ағаштан жасаған абажадай қазақ тағына алшиып отырып алды.
Түркістанның екі айдан бері дарбазасын жауып ап, қызығын тарқатып жіберген қым-қуыт базары қайта қызды. Үндіден, Қытайдан, Бұқар мен Самарқаннан, Еділ мен Тобылдан мың-мың түйеге жүк артқан ұзыншұбақ керуендер қайтқан құстай тізіліп үсті-үстіне келе бастады. Ғимараттар мен тапал тамдардың маңдайында қырық күн бойы салбырап тұрған тұлымшақ-тұлымшақ тұл жалаулар жиылып алынды. Қараның тұсында аяғы тиылған діндарлар мен белдеріне тасбақаның жауырынын, жыланның басын, маймылдың құйрығын, тауыстың қауырсынын әлекей-күлекей байлап алып, қолдарына тауық боп шақырып, есек боп ақырып, ешкі боп маңырайтын ылдырмақ-шылдырмақ ұстап жырым балақ, жарық табан бақсы-құшынаштар, жарты ғаламды жалаң аяқ, жалаңбас жаяу аралап келе жатқан жалба-жұлба дәруіштер қайтадан еріп кетті.
Мидай жазықта жарбиып жатып алған жатаған қаланың мың-мың түтіні көк аспанға сылаң қағып қайта көтерілді.
Әбілқайырдың көкірегі құйын ойнаған үйдің туырлығындай алай-түлейтұғын. Түркістаннан сыр бермей шығуын шықты. Қалған сұлтандармен сыр бермей қоштасуын қоштасты, бірақ іші әлем-жәлем болды да тұрды. Жұрты құрғыр қанша пыш-пыштасқанмен, ақ сарайдағы тұрымтай мәжілісте ешкім бұны аузына ала қоймаған сияқты. Бір шүкір етері - Қайыптың жәйі де сөз болып жарымапты. Бірінің көкірегінде не бұғып тұрғанын екіншісі айтпай біліп отыратын өңшең көріпкел немелер жатқан жыланның құйрығын басқылары келмей, Болаттан өзгелерінің басын ауыртпапты.
Сонда үш арыстың тағдыры өз қолымызда деп сөз ұстап жүргендерге қазақтың қай жөнге шығарын білмей құз қиялы қара аңғарға кеп тіреліп, қамалып тұрған түмылдырықты көшінің бұйдасын кім ұстаса да, бәрібір болғаны ма? Жоңғардың жаланып тұрысы анау! Жалынып барсаң да, илікпей патшаның кекірейіп отырысы мынау. Осындай жағдайда өткен хан сайлауының алдында бірінен-бірі қиын, бірінен-бірі маңызды асқаралы үш сауал қатар тосылып тұрмап па еді! Қоңаңдаған қоңтайшының қоқырайған найзасын қобалжымай қағып тастайтындай қолы қуатты кім бар? Шікірейген патша әкімінің кекірейген шалқақ басын иліктіріп, бетін бері қарата алатын көкірегі сылаң, тілі жұмсақ, көзі жылмаң кім бар? Мынандай қысталаң тұста ауызы ала қазақтың басын алды-артына ала қашқызбай бетін оңға, ісін жөнге түзеп, батырымен білек білесіп, ділмарымен тіл безесіп, бойымен көкірек жарыстырып әлек болмай, бәрінің де көңілін тауып жусаннан биік, бетегеден аласа болып жүріп-ак, ақыл асыра алар жүзі жағымды, сөзі жұғымды кім бар?
Ақ сарайға жиылған ауызы дуалылар осы үш сауалдың үшеуіне де бас қатырып жатпапты. Бәрі де тек Тәуке өліп жатқан кезде Тәуке басын қосқан елдің басын шашып алмауды ғана ойлаған. Ол сауалдың да шешімін көп жан қинамай, оңай шешкен.
Баяғы сол Қасымнан қалған қасқа жол, Есімнен қалған ескі жол. Қатынға - аға өлсе, іні мұра, таққа - әке өлсе, бала мұра. Сонау Шыңғыстан да бұрынғы заманнан келе жатқан тақ өз балаңа емес, ініңе не ағаңа, інің мен ағаң жоқ болса, ағаңның не әкеңнің інісінің баласына бұйыратын жора ұмытылғанына бірталай болған-ды. Ақназар өлгесін-ак, исі алаштың алтын тағы бір ауылдың балалары бірінен соң бірі мініп ойнайтын күл басындағы көк есекке айналып кетті. Баяғы үрдіс бұлжымай сақталатын болса, бұл жолы Қайыптың бағы жанар еді. Баяғы үрдіс бұлжымай сақталатын болса алтын тақ Өсеке әулетіне де талай соғып, талай көшкен болар еді. Не ол үрдіс сақталмайды. Не ақылың мен абыройың таразыға салынбайды. Әйтеуір, сол жеген ауыз жеп қалсын, мінген тақым мініп қалсын. Өнер мен білік сынаспай, тек сынасудан бір халыққа мүйіз шықса, қазаққа шығар еді. Елдің сөзін сөйлейміз дейтіндер мынаның қолынан бастау келеді, мынаның қолынан қостау келеді деп, сарапқа салып, бастарын ауыртып жатпайды, бұрынғы бастап қалғандар бастай берсін, бұрынғы қостап қалғандар қостай берсін деп жалпақ шешейлік құрады. Сосын қазақтың қолынан келетіні де, келмейтіні де баққұмар болмай қайтеді?! Баққұмарлық жүрген жерде бауырмалдық жүруші ме еді! Бауырмалдық жоқ жерде ағайынның ауызы, әрине, ала болады. Ауызы ала елдің талабы өрге басатын ба еді?! Ынтымақтың жолы - баққұмарлықты құрту. Баққұмарлықты құртудың жолы - өнерлі мен өнерсіздің, білікті мен біліксіздің, парықты мен парықсыздың ара-жігін айыра білу. Тізгін біліксіз емес біліктіге, парықсыз емес парықтыға, өнерсізге емес өнерліге бұйырса ғана әділдік аяққа басылмайды, тәртіп тәрк болмайды. Тәртіп пен әділдік жоқ жерде елдің де бағы ашылмайды, ердің де бағы ашылмайды. Ынтымақ жоқ жерде өшпенділік өршиді. Өшпенділік елдің де, ердің де өркенін өсірмейді.
Көрер көзге қиянат, зорлық жасап тұрып: «Ел бірлігі болсын десең, менің соңыма ер, менің айтқанымды тыңда!» - дегеніне кім көнеді?! Алтын бел, күміс құрсақтан жаратылсаң да, сенен өнері асқан, білігі асқан, қайраты асқан біреу ақыры түбіңе жетіп тынады. Бірақ, ол екі ортада қанша қан төгіледі, қанша ғұмыр, қанша білік, қанша өнер зая кетеді. Сонау Шыңғыстың өзі таққа солай келмеп пе еді?! Кешегі Керей мен Жәнібек те ұрымталдан ұрт қимылдап, берместі тартып алмап па еді?! Керек жерінде жол-жораны да жотасынан басып аттап өтпей, «көп айтса, көндік» деп, «Ләббай! Ләббай!» - бас шұлғумен жүре берсе, он сегіз мың ғалам жаралғалы адамзат тарихында айқайлап атақтары қалған талай сабаздардың тағдыр-талайының қалай боларын кім біліпті...
Ендеше, ел еңсемді көтермеді екен деп, жермен-жексен бола бергеннен пәтуа жоқ. Еңсе көтерем деп едіреңдеп кетіп, не бастан, не құлақтан айрылып жатқанның да жөні шамалы. Қолына тізгін тимесе де, еліне елеулі, халқына қалаулы азаматтың басы алтын, құйрығы күміс ботаға буаз боз інгендей жапырып оттап, сапырып суламай, тыраңдап аунап, бүртаңдап туламай, өз қадірін өзі біліп, басы озар сағатты күтіп, сабыр сақтап, ақырын жүріп, анық баспағы шарт. Оған өзінен озықтардың ақылдысымен сьшайы, ақымағымен әмпейі жүрмесе, өзінен қалықтардың ақылдысының көңілін суытпай, ақымақтарын маңына жуытпай, әр сөздің астарын, әр қабақтың қатпарын бағып абай жүрмесе болмайды. Әйтпесе, өзінен басқа көкірегі ояу екі аяқты көрсе, бағы асқан бағылан әулеттің билік түгілі тірлікті қимай, көзіне көк шыбын үймелетіп бағатын әдеті бар емес пе! Құдай әу бастан етек бастыға лайық ез қылып жаратпай, көкірегіңнің көзін ояу, етіңнің тінін тірі жаратты екен, аман жүрем десең, біреудің есебінен ұтылмайтындай, біреудің ебінен тосылмайтындай боп, өңің түгіл түсіңде өз тізгініңе өзің мұқият болмаеқа амалың қайсы! Дүниені білік емес билік ұстап тұрған заманда жүріп келе жатқан соқпағының кез келген кедір-бұдырына сүрініп кетпестей су жорға тәсілқой болған лазым. Әйтпесе, тым батыл болам деп көрініп қалып құрисың, не тыс бәсік болам деп көміліп қалып құрисың!
Соны жақсы білетін Әбілқайыр қанша сақтық ойласа да, қапы қалмай қимылдайтын тұсы енді келгенін сезді. Өйткені, қазақтың жаңа ханы Болаттың астындағы алтын тақты тек бөксемен ғана басып отыратын мамық бөстектөй көретін сыңайы байқалып қалды. Не қалмақ тарапынан, не патша тарапынан қам жеп, әрекет жасайтын түрі көрінбейді. Ең болмаса, жыл сайын ауызы ала қазақты алдына бір жиып, басын түгендеп алуға да құлқы соға қоймады. Әркім білгенін істеп, бет-бетіне жүр. Қайып неге орыс шебіне жақындап кешіп кетті, Әбілқайыр неге қалмақ пен башқұрттарға жапсарлас шалғай ұлысынан аттап шықпай жатып алды - онда Болаттың шаруасы шамалы. Таң орнынан атып тұрғасын, күн орынынан батып тұрғасын, ордасына дүрсілдетіп ешкім шауып келіп жатпағасын заң орынында, заман орынында екен деп, аспаз сарттың сапты аяқ толтырып әкелген сары балын қақшып салып, қол қусырып қарап отырған жәйі бар. Мықты еменнің тамырынан дәл өзіндей мығым бала емен де балалайды, алып атасының айлапат көлеңкесінен бой асырып шыға алмас, әлжуаз шыбық та балалайды. Болат соның соңғысы болып жүрмесе, не етсін!
Әбілқайыр енді Түркістан жаққа құлақ түруді қойды. Екі көзі де, екі құлағы да көршілес Қайып ұлысында.
Анада Түркістаннан Қайып та, ол да тырсиып аттанған. Қайып та, ол да ұлыстарына кеп тым-тырыс жатып алған. Көпке дейін дымдарын шығармаған. Кейінгі кезде Қайып ептеп қимылдайын деді. Әбілқайырға да керегі сол еді. Мұндай алмағайып заманда көзге көп түсе бергеннің де жым-жылас жоғалып кеткеннің де қауіп-қатері жеткілікті. Жым-жылас бой тасалап жатып алсаң, алдыңда елтең-селтең жүріп тұрғаныңның өзінде есіне зорға алатын ұмытшақ елдің жадынан біржола шығып қаласың. Ал тым көп селтеңдеп кетсең, не жұртты жалықтырып аласың, не өзге өзің секілділердің көз қырына қаласың. Әбілқайыр жауға шауып абырой алар жерде бұғып та қалмады, желкілдеп оза да шаппады. Басқа сұлтандардың қас-қабағын бақты.
Қайыптың тым-тырыс жатып алмай, қайратқа мінгеніне Әбілқайыр қуанбаса, ренжіген жоқ. Қайып қимылдаса, Жәдік тұқымынан тақта отырған екі сұлтанның арасы ырсиып ашыла бермекші. Ал, егер өзі қимылдап, озып алға шыға бастаса, әлгі екеуі ынтымақтасып бірігіп кетеді. Әбілқайырға қазір Жәдік тұқымы сұлтандарының бітіскені емес, кетіскені керек. Ол Қайыпты қолдауға бекінді. Өйткені, екеуінің ұлысы шектес. Екеуінің қол астындағы кейбір рулар өзара қандас. Оның үстіне, Қайып Болаттай емес жасы жеткен кәрі.
Арада жыл өтіп барады. Таққа отырған Болат ойраттарға да, орыстарға да шөп басын сындырған жоқ. Халық бұған қайран. Қайып соны пайдаланғысы келді. Тәуке өмірінің аяқ тұсында тым суысып кеткен патшамен екі ортадағы қарым-қатынасты қайтадан жандандырмақшы болды. Оның да орайы түсе кетті. Құлан аулап жүріп, қалмақ керуеніне жолықты. Керуеннің соңғы түйесінде арқасы қырдай көртке изеңдеп отыра алмай зықысы шығып бара жатқан еңгезердей сары кісіні көрді. Қайыпқа да керегі сол еді. Қалмақ керуенін қамшының астына алып, әлгі тұтқынды босатып алды. Ол дырдай әскер басы боп шықты. Сорлының көрмегені жоқ екен. Өзін жаудан босатып алып тұрған қазақтардың қолындағы салаңдаған қамшыларын көріп дірдек-дірдек етеді. Қайып оны ауылына апарып бағып-қағып, иінін жаңартып, астына ат мінгізіп қасына Бекболат пен Байдәулет билерді ертіп, Тобылға жіберді. Арада ай өтпей жатып, Тобылдағы Белоусов деген шонжардың Никита деген баласы пәуескесін салдыратып жетіп келгені. Екі ортадағы көптен бергі қатқан тоң жіби алмай жатса керек, елші жігіт Қайып ханға ақ патша әулетінің амандығын орыныңнан тұрып, басындағы бөркіңді алып сұрамадың деп біраз кергіп бағыпты, хан төңірегі жатса жастың, тұрса төсек боп жалынып-жалпайып әзер иліктіріп алыпты.
Жыл өтер-өтпесте Тобылдан тағы бір елшілік тағы келді. Үлкен орданың тағынан қағылып, бағы ңисай-ғандай боп жүрген Қайыптың иығы қайтадан шыға бастады. Жұртпен керенау сөйлесетін көрінеді. Есіл бойының ен базарына баса-көктеп бара алатын болса, Қаратаудың шаңдағына қамалып отырған қалың ұлысын орыс шебіне жақын бос жатқан салқын саз самал жайлауға жайлата алатын болса, ол манаура-мағанда кім манаурайды!
Әбілқайыр әлі тым-тырс. Орыс патшасының қақаған қаһарлы қабағының бұлай аяқ астынан жыли қалуының ар жағында не тұрғанын білгісі келді. Тобыл шонжары ғой жоңғар қонтайшыларының қазақ даласына кеулеп кіріп бара жатқанын баяғыдан бері көріп отыр. Ойраттар басқаның жеріне баса-көктей кіргенді ұнатқанмен өз жеріне өзгелердің қол салғанын ұнатпайтынын басқа білмесе де, Тобыл ұлығы жақсы біледі. Екі-үш жылдықта Қара Ертістің басына қамал тұрғызбақшы боп жолға шыққан орыс жасағын ойраттардын бір түннің ішінде ойрандап кеткенінен қазақтардың да хабары жоқ емес. Ойраттар сол шапқыншылықта басқа елдерден ат басындай алтын беріп жалдап алған ел барлайтын, жер барлайтын бірер оқымыстыны аяқтарын салақтатып, ат көтіне өңгеріп алып кеткен деседі.
Сонда да Тобыл шонжары ойраттарға ештеңе істеген жоқ. Қазақтың ғой ондай-ондай көрсебасарлығына тұлынын тұтып шыға келеді. Қайдағы бір түз қазған қара шекпендерге бола хан елшісін абақтыда шірітіп өлтіргені баяғы. Ендеше сол астам патша жоңғарға неге мұнша кешірімді?
Әбілқайырдың осыған-ақ басы жетпей қойғаны. Тобылдың татар саудагерлерінің қазақтарды айдап салғанындай, орыстар қауқиған құр кеуде осал халық көрінбейді. Қамшыдан қорықса қорқар. Бірақ қоян жүрек жұрттың сойы секілді емес. Ондай жұрттың елшісі өзі жапан түзде бөтен елде тұрып, ханға қалпағыңды неге алмайсың деп қоқыраңдай ма! Аз да емес сияқты. Қысы-жазы мұз кетпейтін суық теңізден Ертіске дейін қанатын жайып жатқан халық, шынында да, жұрт айтып жүргендей, ормандай қалың болса болар. Дігірлесе, сол көптігіне сеніп дігірлейтін шығар.
Әбілқайырдың көкірегін көптен мүжіген бұл сұрақтың сауалын жуықта өз ұлысына кеп қонып кеткен қара қалмақтың құба қалмаққа барып қайтып келе жатқан елшісінің аузынан абайсыз шығып қалған жалғыз ауыз сөз шешті. Сонау әрідегі көп шүршіт қозғала бастапты. Бұрын жоңғарға алыстан абай-қоқай жасап қояды екен, қазір қол жиып кеп соғысьгп жатқан түрлері бар сияқты. Бәсе, кейінгі бір-екі жылда ойрат бұл тараптан аяғын тартқандай болып еді-ау. Тәуке өліп жатқанда да ешбір ұлыстан «жау шапты» хабар шықпаған. Сүйтсе, арғы жағындағы шүршітпен алысып жатыр екен ғой. Қара қалмақтын елшісі аңдаусыз аңғырт сөйлеп қойғанын біліп, жуып-шаймақ боп:
«Қонтайшының сайып қырандары ши тірсек шүршітті қайдан беттеріне қаратсын. Оң келгенін оңынан, сол келгенін солынан шаншып жайратып тастапты», - деп қойды. Бірақ керуені баяғы бейбіт кездеріндегідей емес жұпынылау көрінді. Керуен жөнеліп кетісімен Әбілқайыр Сейіт пен Әбдіраманға хабар шаптырып, әлгі ашық ауыз немені қарақалпақ ұлыстарынан әрі бір елі аттатпай, қашқын татарлардың қолынан о дүниеге бір-ақ жөнелткізді.
Мына хабар Әбілқайырды көптен толғандырып жүрген сұр сауалға жақсы жауап тауып бергендей. Бақса, патша қонтайшыны бекерден-бекер басына секіртіп жүрмепті. Ар жағында аламаны жер-көкке сыймай шүршіт тұрмаса, жоңғарды бүйтіп масайратып қояр ма еді! Құмырсқадай құжынаған шүршіт ормандай сыңсыған орыстан да көп. Сондықтан да ақ патшаға шүршіттін жоңғарды жеңе алмағаны керек. Анадағы оқымыстыларынан кім біліпті, әдейі айрылып қалып отырған шығар. Ендеше шүршіттің жолындағы таптырмайтын тосқауыл шақар жоңғарды өзіндей жұртқа есесін жіберіп отырған қайдағы бір босбелбеу қазаққа бола неге маңдайынан шертсін! Олай болса, Тобыл шонжарының елшілері аяқтары салақтап, Қайыптың ауылына қайта-қайта шауып келе беретіндері несі!
«Онда таңданатындай не түр!» - деп ойлады бір ауық Әбілқайыр. - Патшаға өзіндей қалың шүршітті тойтару үшін шақар да шәлкес жоңғар керек. Найзасы шошаңдап тыныш отыра алмайтын жоңғарды тоқтату үшін күніне қырық төмпеш көріп, тісін қайрап отырар қазақ керек. Үшеуінің бір-бірімен ауыз жаласып, бейбіт отырғаны емес, жағаласып, жағадан ұстасып жатқаны керек, бірақ бірін-бірі жеңе алмай итжығыс күн кешкені керек! Сол үшін де, ақ патша бір-бірімен иттей тістесіп жатқан үш жұрттың ешқашан арасына түспек емес. Алдына келсе, үшеуін де меселдерін жықпай, алдап-сулап шығарып салады...»
Енді, міне, шүршіттің оғы жоңғар мен қазақтың көбесін сөгіп орысқа жеткенше қай заман деп жүргенде, олар келіп жоңғардың іргесін тырналай бастапты.
Аранын ашқан аш жолбарысты қақ маңдайдан бір қойып жеңе алса, тіптен жақсы, ал жеке алмаған күнде обып жібергелі келе жатқан обырды тоқты-торым болса да, жол-жөнекей тойынта тұрар екі ортадағы екі жемтік жұрттың жай-жапсарын жақсылап біліп алмай бола ма!
Орыс елшілері, сірә, Қайыптың қашан келсе де, алдарына тісін ырситьш алып келетін ор марқасының басы мен бағыланның білем-білем құйрығына қызығып емес, әлгіндей ойлары болып шырк, үйіріліп шықпай жүрген шығар.
Ал, Қайып болса ордасына жирен сақал патша елшісі қол қусырып кіріп келген сайын төбесі көкке әзер жетпей қалатын көрінеді. Орыстан қонтайшыға қарсы жорыққа шығар қол алам деп қуанады дейді. Бірақ, Кайып: «Жоңғарға бірге шабайық», - деп қанша жалынғанмен, сары масадай самсаған сары қолын оп-оңай ертіп жібергісі келіп отырған ақ патша байқалмайды. Тобылдың билеушісі де өңшең қисық көздердің ортасында отырып, талай қырық бұлтақты көріп қалған қиық құлақ неме екен. Не айтсаң да Бұқардың саудагеріндей: «Құп болады!» - деп басын шұлғып отырғаны. Бірақ онысымен қарқ қылып жатқаны шамалы. Дегенмен Қайып ордасының іргесіне күнара көк пәуеске доғарғандары сырт көзге жаман болып тұрған жоқ. Қайып манындағылар: «Тәйірі, Бұқардың бөзінің бүршігі көп, етіңе батады. Ал мына орыстың бөзін атылас екен деп қаласың. Денеңе майдай жағады», - деп бесетін секілді.
Әбілқайыр Қайып ауылындағы бұл әңгіменің бәрін дөң астынан көріп-біліп жатса да қылп етпеді. Өйткені, орыс шонжарының арғы пиғылын анық біліп отырып, таңертең мұсылман, кешке кәпір боп, құдайдың қысқа күнінде қырық құбылып бағатын өз жұртынын ауызы қалай қисаярына көзі анық жетпей тұрғанда, ертеден сыр шашып қайтеді.
Шынында да, бұның ойлағаны аумай-төкпей келді де қойды. Қайыптың жіберген елшілеріне Тобыл әкімшілігі: «Келе ғой!» - деп еңкейсе, Қазанның шонжарлары ңайдағы-жайдағыны айтып кергитінді шығарыпты. Олар ақ патшаның қол астына өтеміз десеңдер ғана қол үшін береміз, әйтпесе, аулаққа ойнаңдар деп ашық айтыпты. Оны естігесін Қайып қалай тұлданбасын!
Қайыптың ауылының іргесі қайтадан қаңырап бос қалды. Тобыл базарында шалқақтап жүріп қалған, күнара келіп тұратын қауға сақал жатжерлік мейман мен оның қасындағы тілі енді шығып келе жатқан баладай шүлдірлеп бағатын көккөз тілмаштың ұйқы ашар былдырағына әбден құлақтары үйреніп қалған хан ордасы кешегі бір күндерін ойлап өңіректейтінді шығарыпты. Баяғы бабаларының кәнігі әдетіне басып, ойда жоқта келе қалған орыс керуендерін ұстап жібермей қалатын болды.
Әбілқайыр бәрін көрсе де көрмегенсіп, сырт орай жүріп бақты. Әуелден де патша елшілершің базар-лығынан бүйірі бұлтиып жарымаған неме берсе қолынан, бермесе жолынан дейтін жұртының ата кәсібіне басып, қазақ пен қарақалпақ жортуылшы-ларына бас болып, оқтын-оқтын орыс шебіне тиіп қайтатынды шығарып жүр. Жолдағы қалмақтар мен башқұрттардың әңгімесін тыңдайды, Сыбан Раптаның шуршіттермен мықтап ұстасқан түрі бар сияқты, Кеше ғана емпен қағар патша шонжарының бүгін неге кердең бола қалғанының сыры да соңда секілді. Ата жауларымен арыстандай арпалысып жатқан жоңғарларды көк желкесінде тұрып, қазақтармен сыпсың-дасып, босқа алаң ңып не қылсын! Бұл қазақтың нағыз қимылдайтын тұсы екен. Әбілқайыр әуелі өз қабыр-ғасымен кеңесті. Жеке барып жау шауып бітірері шамалы. Оның үстіне өз ұлысы жоңғар шебінен көп алыста. Ал, бұл ойын өзге сұлтандарға айтар еді, олар дұрыс ұқса жақсы, әйтпесе, мынау баяғыда тізгінімізді ұстап дәндеп қалып еді, сонысынан қайта дәмете ме екен деп тіксінтіп алуы да мүмкін ғой. Әліптің артын бағып көруге бел байлады.
Қайыптың ауылы тым-тырыс. Жан-жаққа құлақтарын түріп тын-тыңдайды. Орыс елшілерінің аяқ сиретіп кеткеніне қалған ұлыстар не деп жатыр екен деп елегізеді. Бақас жұрттың мұндайда не дейтіні, сірә, белгілі. Табалап жатыр. Бір қызығы, әлі күнге сырын білдірмей, сыпсың шығармай отырған Әбілқайыр ұлысы ғана.
Әбілқайырдың да бір ойлағаны бар еді. Оны қазір бір қолдаса, қалған ұлыстардан қағажу көріп отырған Қайып қолдайды. Оған да мынау жыртылған жырым-жырым абыройын қайта бұтіндеп алу үшін осындай бір тосын оқиға керек қой!
Әбілқайыр Қайыптың ауылына аяғы салақтап өзі жетіп барған жоқ. Әуелі кісі салып сыр тартып көрді. Қайып та қаңтарған аттай жан-жағына елеңдеп әзер отыр екен. Құлағын тоса қойыпты. Әбілқайыр сосын асықпай атына мінді. Қасына өз ұлысының бірер игі жақсысын ертті. Сәлем берген боп әдейілеп барды. Хан ауылы құрақ ұшып қарсы алды. Қайып алдынан шығып құшақтасып амандасты. Қолынан сүйрелеп төрге оздырды. Сосын қонақасыдан кейін көзін тарс жұмып ап, қонағының әңгімесін тындады. Әбден естір әңгімесін естіп алғасын кірпігі сирей бастаған жібіскі жанарын сығырайтып ашты. Ләмим деместен сынай бір қарап алды. Демек, айтқаны қышыған жерін дәл басқаны. Әйтпесе, сыртқа сесін шығармай, сақал-мұрты селкілдеп ішінен күлер еді, не тізерлес отырған көп бетіне бұрылар еді. Оның бірін де істеген жоқ. Көзін бұдан аудармай шаншылып отыр.
Өз бетімен ештеңе шешпей, ылғи елдің аңысын аңдып әрекет қылатын әккі кісілердің әдеті осы. Аузыңды бағады. Көзіңе үңіледі. Жүзіңді тінтеді. Былайғылардың қасқа маңдайын қак, жарып айғыздап түсетін сай-сай әжім ондайлардьщ көзінің маңайын ғана торлап алады. Қайыптың да жылтыңдаған кішкене көзі шимай-шимай суыртпақ әжімдердің арасынан торында жатқан қара құрттай боп бағжря қарайды. Бірақ, ондай-ондай қарақұрттан тайсала қояр Әбілқайыр ма! Тап берсе шап берейін деп тас түйін әзір отыр...
Одан бері де он үш жыл өтіпті-ау!
Көсенің иегіндей жылмағай түзде жыланша ирелеңдеп жіңішке өзен жатты. Былайғы кезде түбіне дейін ап-анық көрініп тұратын мөлдір арна қып-қызыл қан лоңсиды. Ту-ту алыс таулардың басында әлдебір жұмбақ құдірет ел естіп, кез көрмеген бір әлемет жануардың желкесіне қонжия қонып әлып, ауыз омыртқаның түбінен алдаспанмен орып кеп жіберген-дей. Мынау кемерден аса шапшып жатқан қып-қызыл жойңын сол бір бауыздау қандай. Тұнатын түрі кәрінбейді. Қойыла түседі, қойыла түседі. Жер қазып, топырақ үйіп биік бекініс жасап, соның тасасынан бір-біріне ерсілі-қарсылы оқ жаудырысқан екі жақ талай талша мойынды қақшып бақты.
Дарияның арғы беті - ойрат, бергі беті - қазақ. Қазақтың саны отыз мың. Қайып хан екеуі басқа ұрып жүріп санап жиған сары қол. Енді, міне, іннен шыға алмай, түтінге тұншыққан саршұнақтай қараптан-қарап қырылып жатыр. Үш күн бойы табан серіппей оқ жаудырысқанда, бір қадам ілгері аттамай қан-қасапқа ұшырауда. Аруағы аттың жалындағы отыз мың қазақ қолы орға бас сауғалаймын деп, өзінен он есе аз қалмақ қолынан төмпеш көруде.
Шайқас төртінші күнге ұласып барады. Екі ортадағы арнаның бұрынғыдан бетер күреңіте түскені болмаса, басқа өзгеріс жоқ.
Бұның шабарманы бұқпақтап Қайып ханға кетеді. Қайып ханның шабарманы бұқпақтап бұған келеді. Бірақ, бәрібір қанжоса молаймаса азаяр емес.
Пәтуа шайқастан бұрын байласылған-ды. Ертістің ар жағынан қол жүгіртіп отырғызбаған ата дұшпанның сағын дұрыстап сындырып, одан әрі бір қадам жер баспау керектұғын. Тағы да бір қалмақ қырған ат қалдырып, Сайрам ойрандалғалы етекке түсіп кеткен еңсені тағы бір көтеріп алу ғана мақсат етілген-ді. Оған құдайдың өзі сәтін келтіріп тұрғандай еді.
Сыбан Раптан ар жағындағы шүршіттің сары масадай сары қолымен алысып, үлкен жауға алаң боп, желкедегі қазаққа көп қол жібере алмайтындай жағдайға ұшырапты. Мұндай ұрымтал түс енді қайтып келе ме, жоқ па! Осы жолы жоңғардың азғантай қолын із-түссіз жойып жіберсе, бұдан бес жыл бұрынғы бір серпілістен кейін қайтадан бет-бетіне бытырай бастаған қазаққа тағы да бір желік бітері сөзсіз еді. Ендігі жолы бұдан гері де көбіреу қолмен мұрынына су жетпей жатқан қонтайшының ту сыртынан дүрсе қоя берсе, кім біліпті, шалқақтаған неме, ең болмаса уақытша бітім сұрап, елші жіберер ме еді, қайтер еді. Өйткені, қара құрттай қаптаған қара қытай келе жатқанда жоңғарға да жан керек шығар. Желкедегі қазақтың тыныштығын қалайтын шығар. Тек сол ниеттерін өз ауыздарынан айтқызса, ол да аз абырой болмас еді. Одан үлкен сойқан қазақтың қолынан қазір бәрібір келмейді. Жоңғарға мұндаи құқаиды атақты ханның артында қап, таққа отырған үлкен баласы Болат емес, әрқайсысы бір-бір ұлысқа ғана ие, жолдары кіші Қайып пен Әбілқайыр істесе, үлкен шаңырақтан меселі қайта бастаған ұйытқыма жұрт екеуінін соңынан еріп кетуі де ғажап емес еді.
Бұл ой әуелі Әбілқайырдың басына ана жолы Еділден қайтып келе жатқанда келген-ді. Бірақ, әрі баса-көктеп, басқа шапшыған жоңғар әскеріне, әрі Болатқа бірдей түсетін бұл тұзақты бір өзі құруға жүрегі дуаламады. Оның соңындағылар қанша ержүрек болғанмен аз еді. Қазақтың қалған ну қалыңының аузы әр ұдай. Түтіндері әр жаққа шалқиды. Ендеше сол әр ыңғай көптің ең болмаса бір парасынын басын қосып, әлгі ниетін орындап шықса, қазақ алдындағы абыройыма табақтас табылды деп қынжылмай-ақ қояр еді.
Әбілқайырдың аңыс аңдып, алыстан орағытқан сөз ләмін Қайып бірден түсінді. Қара сұр бетін қабарытып тұрған секем бір-ақ серпіліп, мәжілістесінің әңгімесін ден қоя тыңдады. Әуелі сыр бермегісі кеп, мізбақпай тік отырса да, бір кезде сөз үтыры келгенде, мақұлдап қалай бас изеп қойғанын өзі де аңғармай қалды. Әбілқайыр онысын байқамағансып, қажыңқы қоңыр даусын одан әрі соза түсті. Аузындағы әңгіменің тізгінінен айрылмай, ішінен Қайыптың да жәйін ойлай отырды.
Қайып құптамағанда қайтеді! Тәукеден кейін таққа отырған Болат халық аузына ілігердей ештеңе бітірген жоқ. Жартысы жауда қалған жаралы ел қазір төре бастамақ түгілі теке бастаса да жалтақтамай алға түсетін біреуді іздеп, өре түрегелуге әзір боп жаланып түр. Осындайда ортадан суырылып, жолын кескестей ме деп жүрген Әбілқайыр: «Қайтеміз», - деп ақыл сұрап, алдына өзі келіп отырса, Қайыптың төбесі көкке жетпегенде, кімнің төбесі көкке жетеді...
үлкен орданы санатқа қоспай, өздерінше қайрат қылған екі хан бір-бірінін алдында мойын оздырысып жатуға тырыспады. Жұртқа ауыздары бір боп керінгілері келді. Ол кездегі қазақ тек көсем қолбасшысы ғана емес, жік ажыраспас ауыз бірлікті де аңсап отырғанын іштері сезетін-ді. Оны Қайып та құптайтын сияқты. Екеуі бір-бірінің алдында аяқ-тарының ұшынан басып байпаңдаумен болды. Әсіресе, Әбілқайыр Қайыптың қасы мен қабағына қарап бақты. Аузынан артық-ауыс бір сөз шықпады. Сонау Қарақұмдағы құрылтайда Бөкенбай батыр ата дұшпанға «арқар» ұрандының туын Әбілқайыр ұстап барсын деп шарт қойғанда, ұрандастарының қанша сыр сақтағанмен де, көңілдеріне зіл алып қалғанын ол байқаған. Білек қосысып, бірге қайрат қылысатын мынау тұста Әбілқайыр аға тұқым Жәдік әулетінің ортан қолдай өкілі Қайыптың алдында жалын жасырып, жабы көрінуге тырысып бақты.
Қайып оған қатты таңғалды. Бірақ, сыр алдырмады. Ол да «өйтсек қайтеді, бүйтсек қайтедіден» бір танбады, Әбілқайыр да «сол дұрыс шығардан» бір жаңылмады.
Аякөз бойына жеткенде, алақандарына түкіріп келген қазақтар жоңғарға дүрсе қоя беріп, ертеден қара кешке шайқас салды. Адам өлігінен ат сүрініп жүре алмайтындай халге жетті. Бірақ, беріле қоятын жау көрінбейді. Қараңғы түсе өзеннің арғы бетіне шегінді. Ет қызуымен қазақтар да суға қойып-қойып кетіп еді, арғы жағаның жай-жапсарын білмейтіндіктен қараңғыдан қаймығып, көп ұзамай кері оралды.
Ертеңінде жау жағы тым-тырс. Қанталай шыққан күн нұрынан қақтай қалқып жатқан жазық дала қаңырап қапты. Қазақтар айран-асыр. Көкжиекке қанша шаншылып қараса да, қаптағайлап шауып келе жатқан қалың жау көрінбейді. Әуелі сілтідей тынып қалысты. Артынан қауқылдай жөнелісті.
-Ау, мына қызыңды үрайындар қайда құрыған?
-Кешегі төмпештен бастарымен қайғы боп безіп кеткені-ау!
-Әй, қайдам...
-Қап, бір қысық көз қалдырмай, қырып тастағанда дұрыс болатын еді.
-Бір түннің ішінде көзге көрінбеске қайтып зытып кетті екен!
-Шынында да, оларды жер жұтты ма, көк жұтты ма?
Аттарын тебініп, өңмеңдесіп өзенге келе бергенде, қайдан шыққаны белгісіз сары масадай сары жебе ызыңдап ала жөнелгені.
-Ойбай, сұмдық-ай!
-Мына қызталақтар қайтеді-ай?
-Інге кіріп кетіп, атып жатқаннан сау ма?
-Әне қара!
Талайлар аттан сыпырылып түсіп қалды.
Қазақтар арғы жағаның топырағы қызарып қалғанын енді байқады. Жоңғарлар ор ңазып, топырақ үйіп, бекініс жасап алыпты.
Екі хан кеңес құрды. Қайып айтты: «Қазақтың қаптағайлап шапқанына жоңғарлар әбден сыр мінез болып алған. Бұл жолы да далаңбай шабысқа салсақ, кісіні босқа қырамыз. Одан да табан тіресіп шайқасайық. Олар арғы жағаға барып бекінсе, біздер бергі жағаға бекінейік. Жау қашан қырылып біткенше тырп еткізбей оқтың астында ұстайық. Сонда аттандап шапқан арда қазақты ордада жатып-ақ омақастырамыз деген жоңғарлардың есебінің күлі көкке ұшады. Қашан жандарынан күдер үзіп, тырағайлап қашқанға дейін қозғамайық. Сосын жау өздері-ақ пұшайман боп, бітімшілік іздей бастамас па екен!»
Әбілқайырдың да арғы ойы осыған саятын. Бірақ ол жаудың қашқанын күтпей-ақ, қансырағанын көргесін, орындарынан тұрып, арғы беттегі әлсіз жауды біржолата жаныштап тастауға, шайқасты көпке созбай, тез бітіруге ден қойып тұр еді. Шүршітпен жағаласып жатқан жоңғар бұл жаққа ауыр қол жібермесе де, Ертістен арғы өңкір солардікі, жылымшылатып күш қосып, діңке құртып жүре ме деп қорқып еді.
Екеуден-екеу оңаша мәслихатта ол күманын айтпады. Қайыпты тіксінтіп алам ба деп сескенді. Арғы аңғарымыз бір ғой, ондай-ондай ұсақ-түйекке бола іш суытысып қайтеміз деп ойлады.
Шайқас барысында Қайыптың айтқаны емес, Әбілқайырдың ойлағаны дұрыс боп шықты. Бірақ, ол: «Арам неме жан қиналар сәтті күтіп, арғы ойын ішінде бүгіп қалған болды-ау», - деп күдіктенер деп, тағы да тілін тістеп қалды.
Төртінші күнге айналғанда адам естімеген сұмдық болды.
Сыз жамбас боп орда жата беруге жалыққан қазақтардың кей шебі орындарынан түрегеліп, арғы жаққа көз тастауды көбейтті. Қалмақтардың әбден берекесі кетіпті. Бар күшті ңақ маңдайға салып, қос қанатты бос қалдыруға айналыпты. Бірақ, ағын суға, одан арғы бекініске, айқай сап тап беретін қазақтар бәрібір табылмады.
Түс қайта жау жағы қимылдайын деді. Бекіністің о шетінен бұ шетіне бұқпақтаған жүгіріс көбейді. «Е, бәлем, тықыр таянды ма! Дәу де болса, берілуге, елші салуға не алдыңды түнге салып жөңкіле қашуға әзірленіп жатқан шығарсыңдар», - деп ойлады қазақтар. Сол тырп етпеген қалыптары бесінді күтті. Бесін де ауды. Сол баяғы жым-жырт тыныштық.
Кенет дәл маңдай тұстан ара-арасына елу қадамдай салып бес түйе шыққаны. Әр түйенің соңына бұқпақтап жиырма шақты жау сарбаздары еріпті. Шудалары тізесіне түскен қара буралар су ішуге келе жатқандай бырт-бырт күйсеп маң-маң басады. Арнаға жеткесін суға күмп-күмп қойып кетті. Бір жақтарына көлбей аунап малти бастады. Су бетінде оқ жыландай шаншылып мойындары қылтияды.
Қазақтар аң-таң. Елші деуге көтерген жалауы көрінбейді. Шабуылшы деуге себелеп атып келе жатқан оғы жоқ. Қара буралардың соңына ере шыққандардың бірсыпырасы арғы жағада қалып қойды. Бірсыпырасы мойындары ғана қылтылдап су кешіп келеді.
Бергі жаға қыбырсыз. Тынып қалған. Бастарын жасыруды да ұмытып, арғы жағаға анталай мойын созады. Әбілқайыр «мынау не болар?» - дегендей Қайыпқа кісі шаптырды. Ол: «Аңсын аңдай тұрайық!» - депті.
Буралар бергі жағаға таяп қалды. Ойда жоқта бұлар бұрын-соңды естімеген оқыс гүрсіл естілді. Әуелі қара буралардың өздері бақырды, артынша-ақ қазақ жағы шулап қоя берді. Сол-ақ екен, қара буралардың баладай-баладай қос өркештерінің арасынан көк түтін бұрқ етті. Лап ете қалған қызыл жалынмен жарыса атып шыққан қазандай қара доп зулап келеді.
Қазақтардың бекінісі астан-кестен. О жерде де, бү жерде де бұрқ-бұрқ аспанға ұшқан қою шаң, қара топырақ. Жан-жаққа от шашырағандай ойбайлап жатқан бір адам. Кейбіреулер белшесінен топыраққа көміліп қалды. Кейбіреулері тырағайлап қаша бастады. Қашқандарға арғы жақтан садақ оғы себелей жауды.
Көзді ашып-жұмғанша бергі жаға бұрқан-талқан болды да қалды. Пәлен күннен бергі мығым бекініс ат басып кеткен итаяқтай жапырыла қирағаны. Көңілдерге қобалжу енді. Екі хан да абыржиын деді.
Шаруаларын бітірген бес бура байпаңдап кері қайтты. Есеңгіреп қалған қазақтар қолдарында садақ бар екенін де ұмытып кеткендей. Қара буралар ағыс ортасына жеткесін ғана арттарынан әуелі батылсыздау, сәлден соң жиілеңкіреп оқ жауа жөнелді. Екі түйе қиралаңдай аунап суға батты. Түйені тасалап шегініп бара жатқандар дереу бел арқанды қиып жіберді. Әлгінде ғана от құсқан қара пәлелер судың түбіне кетті. Біраз жоңғардың мүрдесі қанды ағыста қалқып бара жатты. Қалғандары арғы жағаға жетіп бекініске тығылып үлгерді.
Сосын-ақ қазақтардың шырқы бұзылды. Гу-гу әңгіме көбейді.
-Жоңғарлардың арасында отпен ойнайтын жирен сақал сиқыршы бар деген әңгіменің рас болғаны ғой.
-Ол неме түйенің өркешінен, аттың тұяғынан от шашыратып, оқ ата алады демеуші ме еді?
-Түйесін жаңа көрмедің бе?! Енді аты да шығатын шығар.
-Ойбай, ол пәленің қолынан келмейтін нәрсе жоқ көрінеді. Қаласа қара суды теріс ағызады дейді.
-Ендеше мына өзен оған сөз болып па! Бір ұрттап құмға төгеді де, қазір-ақ бергі бетке лап қояды десеңші.
-Ау, ау... Оны қонтайшы қасынан бір елі шығармайды деп еді. Сонда арғы жағаға оның өзі де келгені ме?
-Қонтайшы жалғыз келмейді, самсаған сары қолын түгел әкелген болды ғой.
-Оны шүршіттер тырп еткізбей ұстап отыр. Қимылдасақ, бір қимылдайтын тұсымыз осы дегендері қайда?
-Мынандай сиқыршыны қолға түсірген қонтайшы шүршітке де бір амал тапқан шығар.
-Ендеше, шүршітке амал тапқан жоңғар қазаққа амал таппайды дейсің бе?
-Айналайын ата-баба-ай, сендерден де кие кеткен екен ғой!
-Қазақтан аруақ ауғалы қай заман...
Қас қарайғанша осы жапыр-жұпыр бір тыйылмады. Күн ұясына батып, төңіректі майлақы мұнар қоршады. Тымырсық түн орнады. Таң алдында он қанаттан дүрбелең шықты. Әскердің ту сыртында тасада тұрған қостардан шыңғырған әжептарқы дауыстар естілді. Ерсілі-қарсылы жөңкіліс көбейді. Біріне-бірі соқтығысып қалып жатқан бір адам. Абыр-сабыр.
-Әй, бұл жұртқа не көрінген сонша?
-Жау ту сыртымыздан тап беріпті дейді.
-Қойшы-ей...
-Сонда ол атаңа нәлеттер масаға айналып кеткен бе, арғы беттен бергі бетке ұшып өтпесе, қалай өтіп жүр?
-Итім біліп пе!
-Ендеше, екі өкпеңді бірдей қысып, кешегі өрекпіп келген жүрегіңді суырып алады десеңші...
-Шұнақ құдайдың не қылғаны-ай бұл...
Таң атқанша бекіністің бәрі қаңырап бос қалды. Қайыптың қосы тұрған оң қанаттағылар алдымен зытыпты. Жау қолына түсіп қала жаздаған Қайып ңасында екі адамы бар Әбілқайыр қосына кеп қосылды.
Күн енді шығып келе жатқанда сол қанат та бекіністі тастады.
Жол-жөнекей өліктерге сүрініп, атына зорға жеткен Әбілқайыр үзеңгіге аяғы тие түзге қарай тізгін бүрмай, өзенге қарай шапты. Шығып келе жатқан күннің нұры көзіне шағылысып мазақ еткендей. Нақақ қанға малынып күреңіткен асау арна да бүлк-булк күледі. Арғы жағадағы жау бекінісінің қызыл топырағы қоянның жонындай жымпия қалыпты.
Әбілқайыр атын ойнақшытып біраз тұрды. Арғы жағалауға бірдеңе деп айқайлағысы келді. Бір жағынан әлдене жүрегінің басынан лық көтеріліп, тамағына кеп тұрып апғ үні шықпай қалды. Екінші жағынан анадайда артында сұқтана қарап ңалған Қайып есіне түсті. Ақ боздың санын аямай бір осып, жапан түзге қарай босып бара жатқан қара тобырдың артынан салды.
Екі хан ләм-мим деместен тарасты. Ұлыстарына келген соң да тым-тырыс жатып алды. Бір-бірінен сөз аңдыды. Екеуі де көпке дейін тіс жармады.
Бірақ, кім таратқаны белгісіз, ел арасында қаңқу кебейді. Екі хан әлгі шайқастан бірін-бірі керместей боп қайтыпты десті. Әсіресе, Қайып Әбілқайырға қатты ренжіпті. «Енжар соғысты, әлденеге кібіртіктеп тартыншақтаумен болды» - депті.
Әбілқайыр әліптің артын бақты. Әлгі сөздің Қайыптың өз аузынан шықпағанын іші сезді. Бірақ, шайқасқа қатысқандар түсініксіз жеңілістің түпкі сырын осылай ұққандарын бірден аңғарды.
Оған әуелі ренжіді. «Осы жұртта ми бар ма?» - деп ойлады. Әу бестан өзі түрткі болған шайқасқа неге енжарлық істесін! Барын салды. Бірақ, өзінен жасы үлкен, әрі соңына ерген қолы көп Қайыптың алдын кескестемеді. Әйтпесе, шайқастың екінші, не үшінші күні-ақ тізгінді өз қолына алып алуы мүмкін еді. Жоңғар қазаққа шамалыда көрсете қоймаспыз деген арғы ақырғы амалын істеді. О да қысылғандықтың белгісі. Екі жылдан бері лақабы дүңк-дүңк тарағанмен, әлі де ешқайда пайдалана қоймаған зеңбірегін осы жолы пайдаланды. Жоңғарды оған жеткізбеу керек еді. Бұлардың шешімсіздігі мен сылбырлығынан болды. Енді ел шалқайып кетеді, бітімге келейік деп пүрсат сұрамайды. Қансыраған жауды өкшелеп, қуып, төмпештің астына алатын қауқап бұларда жоқ. Бұл жолы таулары мықтап шағылған қазақтар енді көпке дейін еңсе көтере алмайды. Оған Әбілқайыр қиналмағанда кім қиналады. Қазақтың алдында айдынын аспандатып шығаратын ұрымтал түс зая кетті. Біреудің көкірегіндегі жібектей есілетін асыл ой екінші біреудің қолына түскенде ит сілікпесі шығып, жүн жұрқаға айналып кететініне осы жолы әбден көзі жетті. Қайып ханның тұсаулы аттай көзкөрім жерден әрі ұзап кете алмайтын тайыздығына ызаланды. Өзінің көкейдегі ниеті көз алдында күйреп бара жатқанын көре тұрып, сабыр сақтап бақңан көнтерілігіне күйінді.
Жігерсіз болса бір жөн ғой. Жігері де, ақылы да жетіп тұрып, ез қолын өзі байлап қалған шара-сыздығына ызаланды. «Егер біреумен қосақтасқан ортақ билік емес, дербес билігім болса, бүйтер ме едім» - деп бармағын тістеді.
Сол ыза іші бауырын уша жалап, тақымына ат түскенде оқ өтіне қалай жетіп барғанын езі де сезбей қалды. Кемерден аса ағып жатқан қызыл су жұрттың босқа төгілген қанындай, езінің текке етіп жатқан зая ғұмырындай көрінді. Дарияға барып қойып кеткісі, артындағы азғантай қолмен арғы беттегі бекініске дүрсе қоя бергісі келді. Бірақ қолда жоқ дәрменнің жолында азғантай болса да емексітіп, жүрек жылытып жүрген әлсіз үмітті біржолата қиғысы келмеді. Басын бір шайқап, атына қамшы басты.
Сол жолы оның көкірегіне бір шемен мықтап байланып еді. Елге келгесін де ай бойы жақ ашпай қойды. Құлағы елдің аузында. Күніне қырық ұйтқыған лақаптың саятыны баяғы сол бір түйін: екі хан тіл табыспады, жер қайысқан қолмен барып, азғантай жаудың ойранын шығаруға Қайыптың өнері жетпеді; Әбілқайыр өзіме бұйырмайтын ішек боғымен піссін деп, шайқасқа бел шешіп кіріспеді.
Ел пікірі бәрі бір соған бекінді. Біразға дейін пұшайман болып жүрген Әбілқайыр күндердің күнінде қараптан-қарап көңілденді. Жұрт Қайыптан біржолата күдер үзгенмен, бұдан әлі күдер үзбегені ғой. Егер әлгі шайқастың билігін түгелімен бұған бергенде, бұлай бітпейтініне олардың да көздері жеткені ғой. Ендеше, Әбілқайырдың атқан оғы көздеген екі нысанасына дөп тимегенмен, лағып босқа кетпепті, әуелде ойда жоқ үшінші нысанаға барып тиіпті; бірақ, о да керек нысана боп шығыпты.
Мынандай төтен ой онын сынған сағын қайта бұтіндеді. Қайтадан қайратына мінді. Қашан жауда кеткен өшті қайтармайынша, өз дегеніне жете алмай-тынына, ал осынау кім көрінгеннің қолында кетіп жүрген көп тізгінді бір тізгінге айналдырып, бір мықты қолға ұстатпайынша, қазақ қанша тырбанса да, алды-нан сол баяғы Аякөздің ойраны шығатын да отыратындығына көзі мықтап жетті. Сонда оған өзінің көксейтіні бүкіл қазақтың көкейін тескен істей көрінген-ді.
Ол, бірақ қайтсе жүзеге асады? Оны өзі де білмейді. Неде болса Қайыпқа жолаған жоқ.
Сүйтіп жүргенде құлагына пыш-пыш хабар келеді. Тобыл бойынан елшілік келді дейді. Бірақ жүрісі бұрынғы елшіліктерге үңсамайды дейді. Суыт жүрмей, ауыл тастамай қонып, асықпай аяңмен келеді дейді.
Ол неткен керуен екенін білмек боп алдынан інісі Мамай сұлтанды жібереді. Өзі қарақалпақтарға суыт аттанды. Орыс шекарасына тыным бермей тұрған тентек-телілерді тезге салып қайтуға кеткен болған-сыды.
Сүйтіп езінің Қайып ханның бір жыл бойына орыс елшісі Федор Жилинді еліне жібермей ұстап отырғанына ешқандай қатынасы жоқ екенін, қайта ақ патшамен татулықта болғысы келетінін білдіргісі келді.
Сары атанның төрт жаңасында орыс1 елшісі Арыс бойында отырған оның ауылына да жетті. Күн кешкіргесін елшіні ордасына шақырып сөйлесті. Сый қонақ та сырбаз, бұл да сырбаз. Екеуі біраз арбасты. Елші бұның биыл көктемде орыс шебіне барып қайтқанын бетіне салық қыла ма деп еді, ол жайында тіпті әңгіме де болған жоқ. Елшіліктің ертең Түркістанда күтіп отырған Қайып ханға баратынын біліп отыр. Екі орданың арасында жат ауызға сөз тасытқысы келмей сақ сөйледі. Алдағы күзде жоңғарға жорыққа аттанбақпыз деді. Қайып ханды аға түта сөйледі. «Біз жаспыз ғой ақ патшаның, Қайып ханның қызметіне әрдайым әзір тұрамыз» - деді. Бірақ орыс патшасының қол астына кіретіні жайын әдейі аузына алған жоқ. Қайып ханның көмейін біледі. Оның алдын орап кеткен боп көрінгісі келмеді.
Бұл сүйтіп сыпайылап шығарып салған елшілік Түркістанға барды. Қайып хан: «Қазанның елшісін былтыр қалмақтан қорқып жібере алмадық. Олар Бөген, Арыс, Шаян бойындағы ауылдарымызды түгел қырып кетті. Мұндай аламаншылық тұсында ақ патшаның елшісінің басын қатерге байлағымыз келмей, ел арасы тынышталғанша, өз қасымызда ұстай тұрғымыз келді», - деді. Кейінгі келген елші әлгі әңгімеге сенген болды. Түркістаннан шыққан елшілік Қарнаққа жетпей жатып Сауранды билеп отырған Абылай сұлтанның шабуылына ұшырады. Үш солдатын түт-қындап, қаружарақтарын тонап алды.
Елшіліктің еліне не деп барғанын кім білсін, Әбілқайыр, әйтеуір, орыс патшасының алдында Қайып ханнан гөрі сенімдірек көрінетін болған шығармын деп ойлаған...
Сосын-ақ оның қиялы құртқа шапты да тұрды...
Енді, міне, көптен көңілінде жүрген істің не бүк, не шік түскенін білетін уақыт та онша алыс қалмаған сияқты.
Ол басын көтеріп алды. Маңтөбеге таяп қапты. Кештің алды ойға құлапты. Енді қазір мынау сілтідей тынып жатқан елсіз алқапқа маңырап-жамырап ел қонады. Анау белуардан келетін күзгі қау шөп ауызға ілігіп кетеді. Сонау мөлдірей тұнып жатқан меруерт көлдер де көп ұзамай сары алаланып лайытып ағатын болады. Анау семіз биенің сауырындай ну жатқан баурайға шаршылап жер ошақ қазылады, алқа қотан үй тігіледі, мама ағаштар керіліп, ат байланады, жан-жақтан шұбырып жұрт ағылады. Мынау жым-жырт өлке абыр-сабыр қимылға, абыр-жабыр Үнге толады. Бірақ, сол абыр-сабырдың арты немен тынады. Ол мұның атын аспандатып шығарар бақ па, жоқ ел алдында жерге қаратып кететін қап тауындай масқара ма... Әлгі шаршылап қазылатын жер ошақтарға мұның айтқаны келіп, атқаны тиіп, айдыны асқандығына жасалатын ұлан-асыр тойдың қазаны асыла ма, жоқ қолынан келмес іске ұмтылып, басын жұтып тынып, қарасының дәмі асыла ма - әлі беймәлім. Не де болса көп қалған жоқ.
-Хан-ием, көз ұшынан шаң көрінеді.
Селк етіп басын көтеріп алды. Шынында да, арқа беттен бір сұйқылт шаң сумаңдап жақындап қапты. Жолдағы көштердің ешқайсысына бұрылмай бұған беттеп келеді. Бұл атының басын іркіп кідірді. Әлгі шаң - екі-үш атты боп шықты.
Сүйіндіктің жіберген шабарманы екен.
Елшілік Уфадан шығыпты.
- 803 просмотра