Елең - алаң (1 - бөлім)

БІРІНШІ БӨЛІМ

ТӘУЕКЕЛ 

Сүлеймен: 

Ұрпақ келер, ұрпақ өлер,

Ал қара жер

Мәңгі бақи қала берер.

Экклезиаст, I тарау, 4 тармақ

Егер біз Азияны тек үстінен жөңкіліп өте шықпай біржола иемденіп алғымыз келсе, онда бұл жұрттарға бір қатар рахыммен қарауымызға тура келеді; Олардың бізге адалдығы біздің оларға ықпалымызды әрі тұрақты, әрі баянды ете түседі... Ол халықтарға өзіміз де бірдеңе үйретпей, олардан өзіміз де бірдеңе үйренбей осынша үлкен мемлекетке ие болып тұра қоюымыз тіпті мүмкін емес.

Квинт Курций Руф. «Александр Македонский тарихы»

М., 1963, 331 бет.

Жуырда ғана осында келген қырғыз-қайсақтар мен башқұрттар үшінші күні императордың кунст - камерасында болып, ондағы сирек кездесетін заттарды қызыға көрді.

«Санкт-Петербург ведомостілері», 1734, № 27, 118 бет.

- Астапыралла!

Қиыр-шиыр қалтарысы көп ұзын шұбақ қара көлеңке жайдың әлде бір қуысынан пыр етіп жарғанат ұшқандай оқыс шыққан осы бір әжептарқы дауысқа манадан бері жағаларын ұстап, арқаларын аяз қарығандай қаралай түршігіп келе жатқан қалың дүрмек ошарыла тоқтады.

Мұнда келгелі кеңірдегі сорайып ылғи алға түсіп алатын Нияз сұлтанның көзі алайып кеткен. Оймыш терезенің түбіне қатарласа жайғасқан қос шыны ыдысқа қарап қатыпты да қалыпты. Мөлт-мөлт бірдеңеге шүпірлей толған шыны құтылардың біреуінде қылқа мойынынан қырқып алынған еркектің басы, екіншісінде әйелдің басы қылт-қылт жүзіп жүр.

Қолына жіңішке таяқ ұстап, аузы-аузына жұқпай қақсай жөнелген құс мұрын, қызылсары кісінің әр сөзін Мәмбет мырза сол бойда қағып алып, қазақшалай бастайды.

- Мына сұлу жігіт - Вилим Монс деген кісі. Екатерина патшаханымның қарауында қызмет істеді. Патшаханымға арыз айтып келгендерден пара алады екен деп айып тағылып, Петр патшаның пәрменімен жауапқа тартылды. Соттың үкімі бойынша басы кесіліп,

міне, осы арадан бір-ақ шықты. Ал мынау - Гамильтон деген сұлу бойжеткен. Бұл әйелдің сұлулығына Петр ағзамның өзі қатты тәнті болыпты. Бұның басын алдырған - Екатерина патшаханым. Екеуі де көрерге көз керек көрікті адамдар емес пе!

Арт жақтағы нарт күрең кісі үйсін Оразкелді батыр:

- Қызталақ, асқан сұлулық та абырой таптырмайды екен ғой! - деп күңк етті.

Бөріктері шошайып қаздия-қаздия қалған қазақтар мен башқұрттар естерін енді жинап ду күліп жіберді. Орындарынан дүркірей қозғалды. Олар езу жиып үлгермей жатып, Нияз сұлтан тағы да:

- Астапыралла! - деп жағасын ұстай алғаны. Сейтсе, бұл жолы ерең- сұрең сұлтанның маңдайын мұп-мұздай бірдеңе жалап өткендей болыпты. Жалма-жан жоғары қараса. А О тоба!... Жуандығы білектей сала құлаш сары ала жылан айыр тілін салақтатып төбесінен төніп тұр.

Жұрт та жапатармағай жоғарыға қарады. Айлапат төбеден салбырап-салбырап түсіп келе жатқан сансыз жылан. Олардың арғы жағынан көздері бақырайып көп балық самсайды.

Құс тұмсық кісі сұйықтау езу тартты. Жыландардың да, балықтардың да әлдеқашан жандары жаһанамға кеткенін, бұларды әуелі дәріге сап кептіріп, әдейі осылай көрмеге іліп қойғанын естігенде онсыз да айран-асыр қалып тұрған түздіктер одан сайын іштерін тартты. Нияз сұлтанның көзіне жылт оралып, ерінін бір сылп еткізді.

Үш қабат заңғар ғимараттың қай бөлмесіне аттап басса да, көздері атыздай болады. Естімеген елде көп деген осы екен ғой. Сегіз аяқты қозы, үш басты қозы, екі құйрықты, алты аяқты қозы, екі басы бар сәби, үш аяғы бар сәби болады деп кім ойлаған! Мына бір әйел мен еркек әуелден осылай бір-біріне жабысып туыпты. Ал әне бір абжыланның аузындағы түк-түк нәрсе кәдімгі екі қабат әйелдің құрсағынан жарылып алынған екі апталық шарана дейді.

- Жүре берсең, көре бересің деген осы да! - дейді жұрт таңданудың орнына күрсініп.

Әйтеуір олар мінген күймелердің зыр-зыр доңғалақтары еш мігір тауып көрген емес. Мәмбет мырзаның жалп-жалп аузына да еш тыным жоқ. Қайда барса да қақ ортаға шығып ап, өр қайсысының жүзіне бір-бір қарап қойып, қақсап тұрғаны. Құдайдың қара Кері құрығандай қалқыған телегей теңіздің қақ ортасындағы тоқымдай-тоқымдай көп аралды қуалай алынған, қайда барсаң да - сыз исі, қарағай исі аңқып, қайда барсаң да - жаңқа шашылып жатқан жаңа шаһарда бұлар бұрыннан да білетін бірдеңе кезіксейші, сірә! Тұяқ басты қара жерге тақылдатып тас төсеп тастайды дегенді осыннан көріп келеді. Ымырт үйріле үйдің де іші емес, ай даладағы тас бағанаға ілулі шойын құтыға зығыр майын құйып, самсатып самала жағып қояды дегенді осыннан көріп келеді. Міне, мына бір «бажадай аңғал-саңғал қораның қай қуысына бас сұқсаң да - көк түтін, лапылдап жанып жатқан от, шаң-шұң балға дауысы, жабыр-жұбыр адам дауысы. Хиуаның базары да тап бұлай қиқуласып жатпас! От боп лаулаған Олде бір қызыл сұйық әлде бір науамен әлдеқайда жөңкіле ағып барады. Сол бір қызыл тасқын маңайына жақындатпайды, анадайдан шілденің аптабы ұрғандай бетіңе ып-ыстық жалын шарпиды. Әлгі бір аспан шәйдай ашықта-ақ күн күркірегендей қып жер мен көкті қақырата гүрсілдеп, от қақыратын зеңбірек деген пәлесі осында жасалатын көрінеді...

Не көріп, не қойғаныңды дұрыс түсініп үлгермей жатып, зыр-зыр күйме селкіл қағып тағы да бір жаққа ала жөнелді. Тағы да сол - аңғал-саңғал аран аула. Тағы да сол - құмырсқадай құжынаған көп халық. Ертелі-кеш қой сауып, қозы айырғанның өзінде құлақтарын басып безіп кете жаздайтын қыр адамдары мына жұрттың дәл мынадай ың-жыңға милары ашып кетпей күні бойы қалай шыдап жүретіндеріые қайран қалып, аяқтарын өзер алып, жан-жақтарына жалтақтаумен-ақ естері кетеді. Үюлі жатқан тау-тау бөренелер. Зың-зың ағаш кесіп жатқан аралар. Айлапат ауланың төрт жағы бірдей зәулім үй. Қайсысының қай қабатына көтеріліп, қай бөлмесіне енсең де, көретінің - шашылып жатқан темір шегелер, дар-дар жыртылған кенеп маталар, теңкиген-теңкиген ағаш кеспектер. Мүңкіген май исі, бояу исі. Бір құлазыған кең аулада мауыздай-мауыздай сегіз жүз еркек қаз-қатар тізіліп ұзындығы бір құлаш темір істікпен кенеп тігіп отыр.

-Мыналарың не?

-Суда жүзетін кемелердің желкені.

Ертеден қара кешке осылай салпақтайтын да жүретін қазақтар мен башқұрттардың тамсана-тамсана таңдайлары жауырды, бастарын шайқай-шайқай мойындары ауырды. Сонда да жалығатын түрлері көрінбейді. Мәмбет мырза ала таңнан жетіп келіп: «Ал, кеттік!» - десе, етектеріне сұріне-мүріне орындарынан дүр көтеріледі.

Васильев аралындағы бір қабат сылама үйдің ауласына қоңыраулатып кіріп, қоңыраулатып шығып, дүрлігетін де жүретін осы бір шолақ шерудің қақ алдындағы сары ала күймеде түрулі пердеден төңірегіне тесіле қарап келе жатқан ырғай мойын бала жігіттің жанары қайда түссе де, көз алдына бір көрініс көлденеңдеп тұра қалады. Онда қыс ортасы еді.

Жаңа жауған аппақ қарды аямай шимайлап келе жатқан бұлардың күймелері әшекейлі үш қабат үйдің алдына кеп тоқтады. Астанаға келгелі сәнді үйлердің талайын көрген серуенші меймандар оған тап пәлендей таңғала қойған жоқ. Одан гөрі анадай жердегі еңіреп қатып жатқан сіре мұзға таңырқай қарасады. «Үйдің іргесіне мұз қатырудың да сән болғаны ма?» - деп таңданысады.

- Міне патша сарайына келдік, - дегенде барып, бәрі: «Рас па?» дегендей Мәмбет мырзаның бетіне жалт-жалт қарасты.

Аңтарылысқан бейтаныс топтың алдынан шыққан өңшең бір сары ала иық сыптығыр адамдар құрақ ұшып жол бастай жөнелді.

- Мынау бірінен-бірін өткізіп жұтынтып киіндіріп қойған әдемі жігіттер патшайымның балалары ма екен?

- Патшайым қанша төлшіл болса да, тап осынша көп баланы топырлатып бір өзі қайдан тапсын!

- Енді қалай деп ең? Жер түбінен келген ханзаданы патшазадалар шығып қарсы алмай, қайдағы бір қаратаяқтар шығып қарсы алып тұр ғой дейсің бе?

Қара таяқтарға мынадай киім қайда!

Сыптығыр сары ала иық еркектер сый қонақтарға ере жүрмей ыздиып-ыздиып қос қапталда қаз-қатар тізіліп қалып барады. Өзара күңкілдескен қалың дүрмек жалт-жұлт еткен мәрмәр сатыларды «Иә, біссіміллә» деп еппен басып, жоғары көтеріле бастады. Айнадай жалтыраған абажа есіктер олар жақындай бергенде өз-өздерінен айқара ашылып кетеді. Сол-ақ екен ар жағынан екі жақ босағадан әлекей-шүлекей киінген біреулер жарқ ете қалды. Маңдай алдарында аршындай басып үш адам кетіп барады. Үшеуінің де үсті-басы жалт-жұлт еткен оқалы киім. Үшеуі де белбеулеріне салақтатып қолақпандай алтын кілт тағып алыпты. Бұлар талай абажа есіктен етті. Кенет олардың бәрінен де үлкен, жалтырата аптап тастаған айлапат есікке жете бере алдыңғы үшеудің екі шеткісі екі босағаға ығысты да, қақ ортадағысы ата қаздай алшаң басқан қалпы самаладай жарқыраған кең жайға қойып кетті. Бұлардың аяқтарының дыбысы жерден емес көктен шыққандай, көз жауын алар зәулім сарайдың төбесі сатыр-сұтыр жаңғырыға жөнелді. Оң жақ қанатқа иықтарын жалаңаштап өңшең бір аршын төс сұлу әйелдер тізіле қапты. Сол қанатта бұттары сыптиып, еттерімен ет тар шалбар киіп, омырауларына жарқ-жұрқ моншақтар тағып алған, шаштары дудыраған, әйел екендерін де, еркек екендерін де айырып болмас әлдекімдер самсап тұр.

Бала ханзада қос жанарын өзөзілдей азғырып, алақтатып алып бара жатқан қос қапталдағы алабажақ қауымға зер салмауға тырысып, оқтау жұтқандай сіресіп бақты. Алдында келе жатқан кісі қолындағы аса таяқты жалтыраған емен еденге дүңк еткізе қадап, біреуге ұрсып тұрғандай ақыра тіл қатты.

- Қырғыз-қайсақ ордасының ханы Әбілқайыр Мүхамбет Қазы баһадүрдің елшісі Ералы ханзада!

Ералы жалма-жан жер тізерлеп, маңдайын үш рет еденге тигізді. Соңындағы нөкері де оның істегенін істеп, жер ұшық жасағандай тұқшыңдаса кетті. Сәлден кейін ханзада орынынан көтеріліп, сонау Уфадан шыққалы Мәмбет мырза құлағына құйып келген жаттанды сөздерді сұре оқып тұрғандай үйреншікті мақамға салып судырата жөнелді.

- Уа, нұрсипатты, асыл текті, патша ханым, мейірбанды алдияр тақсыр! Әкем Әбілқайыр өзінің тілегі бойынша әм өзіңіздің алдиярлық шарафатыңыздың арқасында қарауындағы күллі қазақ ордасымен бірге қол

астыңызға біржола мойын ұсынып, Сіздің ұлы алдиярлық қамқорлығыңызға ие болып отыр. Өзіңіздің алдыңыздағы үмбеттік парызын адал атқаратындығының белгісі ретінде мені мынау алдиярлық ақ адал құтхана ордаңызға елшілікке жіберді. Мен әкемнің атынан, алдияр тақсыр, аяғыңызға жығылып, осыншалық рахымыңызға шын жүректен рахмет айтып, бізді өзіңіздің алдиярлық шапағатыңыздан қағажу қалдырмай, панаңызға ала көріңіз деген үмбеттік тілегімізді білдіруге келдім.

Жүрексіне шыққан бала дауысына жұрт сілтідей тына қапты. Қос қапталдағы игі жақсылар көзі жаудырап, екі беті балбұл жанып, түсініксіз тілде тақылдап тұрған қаршадай ханзаданы әрі таңырқап, әрі мүсіркеп ішіп-жеп барады. Тек дәл төрде бір олақ қыздың жиған жүгіндей оқшау қауқиып тұрған дөңкиген үйікте ғана сес жоқ, бала ханзада, қапелімде, оның не екенін аңғара қойған жоқ. Жаңа Мәмбет мырза «осылай қара» дегендей иегін қозғап ишарат қылғасын, екі көзін содан аудармады. Өзін ақ шытырамен қымтап қойған ба қалай... Үсті-басынан алтын төгіліп келе жатқандай қырық құбылады. Жарқ-жұрқ еткен әлде бір алмас ұшқындар жанарыңды тілгілеп тік қаратпайды.

Азғантай үнсіздіктен кейін жалт-жұлт етіп төрге таман орналасқан сары ала шоғырдан әлдекім тамағын кенеді.

Ералының оң жағындағы Мәмбет мырза:

- Вице-канцлер граф Андрей Иванович Остерман мырза, - деп сыбырлады.

Қызғылт сұр киім киген ақ сұр адам жүзін бұған бұрып тіл қатты. Мәмбет мырза оның аузынан шыққан әр сөзді сол бойда-ақ қазақшалап бақты. Ханзада бірақ мынау сырбаз кісінің соншама бипаздап айтып тұрған созалаң әңгімесіне бәрібір түсінбеді. Бар түсінгені - ақ патшаның бұларды өз қоластына алатын болғаны.

Екі қарынан екі кісі демеп қақ төрдегі кез қарлықтыра жарқырап тұрған қақыра үйікке қарай алып жүрді. Бірінен бірі өткен алмас моншақтар мың сан құбылып ештеңені дұрыс аңғартпады. Аңғарғаны - қарсы алдынан қорғалаған айдың бетіне ұқсаған бір көмескі кескін көлбең еткендей болды. «Қорғалаған айға тура қараушы болма! Онда мыстан кемпір отырады. Тура қарасаң, кірпігіңді жұлып ап, қари қып тастайды» - деуші еді үлкендер. Мына бір жұмбақ кескінге де ол дұрыстап қарай алмады. Сонда да көзінің қиығы бедірейіп тұрған тайпақ маңдайды, оның астынан әнтек әуелеп қалған қолағаштай қоңқақ мұрынды, үй-ішіндегілердің бәрінің төбесінен асырып, кеңістіктің бір түкпірінен әлдеқандай оданы бірденеге назары ауғандай, одырая қараған отты жанарды шалып қалғандай. Өмірінде тек осында келгелі ғана көріп жүрген көшедегі көп шомбал шойын мүсіндердің біреуін жұлып әкеп, үлде мен бұлдеге орап, қарсы алдына қақ төрге қонжита салғандай.

Екі қолынан ұстап келе жатқандар кенет жеңінен тартты. Ералы жер тізерлеп отыра кетті. Дәл маңдай алдында жаңа жауған аппақ қардай боп үлпілдей төгіп жатқан әлденеге ерінін апарып еді, сусыма жібек екен. Барымташының шоқпарындай зілбатпан бірдеңе сол иығын жанап өткендей болды.

Ол - Анна патшаның шығыс елдерінен келген елшілерге орыс падишалары көрсететін ілтифаттың мезіретін жасап, иығынан қаққаны екенін кейін Мәмбет мырзадан сұрап білді.

Сол бір қас қағым сәт енді, бала ханзаданың есінен кетер емес. Одан бері де талай уақыт өтіпті. Бұлар келгендегі аппақ қар бықсыған тұманға жем болды. Бықсыған тұман сіркіреген ақ жаңбырға, сіркіреген ақ жаңбыр лайсаң нөсерге айналды. Тоқым-тоқым аралдардың арасындағы көкше мұз күтір-күтір жарылып қызыл су көтерілді. Қызыл су телегей теңізге ұласты. Соның қай-қайсысының тұсында да бұлар тыным тапқан жоқ. Күнде осылай жеңкіліп бара жатқандары. Күнде осылай таңдай қағысып, бас шайқасып айран асыр болып түнеме үйлеріне қайтып келе жатқандары. Күнде көретіндері жабыр-жұбыр көп халық. Жапан түзде кез ұшынан бір қарайған ия көрініп, ия көрінбес еді. Ал мұнда күнде ас беріп, күнде қыз ұзатып жатқандай сапырылысқан бір адам. Тіпті құдайдың қара жерін былай қойғанда, қалқыған судың беті де қаптаған адам. Бұларды қалтылдақ қарағай астауға мінгізіп су ортасында самсап тұрған көп қарауытқанға апарса ығы-жығы кемелер. Қу тақтайдың үстіне патшаның ордасындай қып зәулім сарай сап тастапты. Соның бәрін астарындағы тылсым тұңғиыққа батырып жібермей жеті қиян жер түбіне аман алып барып, аман алып қайтатын анау жел кернеп, асау жылқының танауындай делдиіп-делдиіп тұрған желбірек кенептер дейді. Өңшең бір ысқырынған едірең мұрт біреулер, өңшең бір белуардан жоғары тыр жалаңаштанып алған еңгезердей еркектерге аяқтарына қыл қадаған ағаш қалып байлап беріп, ерсілі-қарсылы жер үйкелетіп, тақтай жуғызып қойыпты. Айғыз-айғыз ағаш еден қашан айнадай жалтырап шыға келгенше тыным тапқызбайды. Әлгі бір ысқырынған едірең мұрт еркектер қалталарынан кіршіксіз ақ орамалдарын суырып алып, тақтайды сипап көреді де, сәл дақ жұқса қайта жуғызады. Оған бола апшып жатқан ешкім көрінбейді. Отырықшы жатақтың қырман айналған мәңгүрт мәстегіндей тағы да емпеңдей жөнеледі. Сахарада мынандай тауқыметке кім көнеді. Кезкелген жалба тымақ атасының сақалын боқтағандай аспанға шапшып намыстанып шыға келеді. Мұндай-мұндай итің-итің «қатын шаруа» түгілі түйе матап, тай жығатын «еркек шаруаға» қолғабыс сұрасаң да «пәленшеке» дегенді әбден айызын қандыратындай қып ынты-шынтыңды салмай, ерініңнің ұшымен салғырт айтып қалсаң, қонышына тығулы қамшысын қолына алып, алақанына шырт түкіріп, сырт айналып жүре береді. Ал мыналардың борбайларынан тер сорғалап, борсаң-борсаң жортып, тыным табатын түрлері жоқ. Сөйте тұра, ағалары қатын алып, соның тойында шашу теріп жүргендей ыржың-ыржың күліп мөз-мейрам. Сонда да қастарына барып: «Мынау не», - деп бірдеңе сұрасаң, өңменіңнен өткізе едірейе қарап: «Соны да білмейсің бе, маубас», - дегендей иықтарын қомдап, бұлданып сөйлейді. Бұл тарапта бұларды қомсынбайтын тірі пенде болсайшы, сірә! Көшесінде кетіп бара жатсаң, үйлері екеш үйлеріне дейін: «Алпыншақ-жалпынжақ мыналарың кім өзі?» - деп төбеңнен төніп, кекірейе қарап тұрғандай. Тіпті делбе ұстаған атшысы мен босаға баққан сақшысына дейін ит көрген ешкідей едірейе көз тастайды. Құдды бұлар мынау жалпақ жердің бетін қатар басып жүрген өздеріндей екі аяқты жұмыр басты пенделер еместей. Не де болса, көздеріне көрінбей, араларына тұрып ап, екі жақты бір-біріне иліктірмей, кеуделерінен кері итеріп баққан әлде бір арапшы сиқыр бардай.

Басқаны былай қойғанда, ең болмаса, екі жақтың шөбі мен тау-тасының бір-біріне бірдеңесі ұқсасайшы!

Ызғындай шаһарда көздеріне ыстық көрінетін тек Мәмбет мырза ғана. Ол да мұнда келгесін сыпайы киініп, сызданып жүретінді шығарыпты. Жылтырап киініп, жылмиып тұрған кісіге жолап кетсең, бірдеңе жұқтырып алатындай, қараптан қарап қаймығып бітеді екенсің. Кейде бала ханзада өзін қашанғы қара жерден әлде бір құдіреттің күшімен біржолата ажырап кеткендей сөзінді. Маңайында баяғыдан бері көріп келе жатқан үйреншікті нәрселерден ештеңе көзге түспейді. Мынадай қалқыған қалың судың ортасындағы шаһарда тұрып, өзіңнің әлі жер басып жүргеніңе сенудің езі оңай емес секілді...

- Астапыралла!

Қалың қиял құшағындағы ханзада селк ете түсті. Бұрылып қасында отырған Нияз сұлтанға қарады.

- Ералыжан, мына қызықты көрдің бе! - деді Нияз сұлтан көзі күлімдеп, терезеге тұтылған жібек шілтерді ысырып.

Ханзада қапелімде ештеңе аңғара алмады. Байқағаны - ымырт түсіп қалыпты. Қарауытып көрінген үйлердің әйнегінен шам жылтырай бастапты.

- Әне, аспанға қара!

Келгелі бірінші рет аңғарып тұр. Шүпірлеген жұлдыздар шығыпты.

- Анау Үркер ғой!

Иә... Үркер... Жарлы үйдің ошағының басындағы болмашы күлдей сұйқылт бозарытып шашылып жатыр.

Бала ханзаданың көкірегіне тығылып отырған әлде бір бозторғай қанатын қомдап талпынып-талпынып қалғандай. Мынау әлі ызғары кеппеген сылпық көктемде, жан-жағы қалқып жатқан телегей су жат жерде құлағына бір тамыз айында туырлық арасынан шілделік шырлағандай өте-мөте сүйкімді, өте-мете таныс дыбыс келді. Ол өз көңілінен бейуақ оянған тылсым сағыныштың талықсы үні еді. Ол бұны алғаш сонау Найзакескеннен аттанып бара жатып аңғарған-ды. Айдалада жолдарына аңтарыла қарап қалған айғыр топ адамның қақ ортасында состиып тұрған әкесі әлі көз алдында. Кейінгі жылдары иығы жығылып еңкіш тарта бастаған тұла бойында сыр бермеген тек ырғайдай ұзын мойыны. Жанарын қайда салып, назарын кімге аударып тұрғанын сөздіргісі келмегендей, томаға көзін енді кіреукеленіп келе жатқан көкжиектің әлдебір тұсына қадап, қазықтай шаншыла қалыпты. Жат елшінің соңында артына жалтақ-жалтақ қарап бара жатқан бұған да көзі жөндеп түсіп тұрмағандай. Түні, бойы анасын тас қып құшақтап, бауырына басын тығып, көрер таңды көзімен атқызып шыққан қаршадай баланың пәлен күннен бері қаралай қабынып кеудесіне симай келе жатқан жүрегі өмірінде алғаш рет сонда шаншыды. Әкесін аяп шаншыды. Оның ырғайдай мойыны қаншалықты қақшия түссе, екі иығын соншалықты зілбатпан ауыр жүк басып тұрғанын да сонда сөзгендей болды. Содан қашан жал асып, қараңғы ымырттың қойнына біржола сіңіп жоғалғанша артына жалтақ-жалтақ қараумен болды. Бұларды шығарып сап шоқ тоғайдың шетінде қалған айғыр топ та міз бақпады. Бұл да артына жалтақ-жалтақ қарауынан бір танбады. Қашан жанары тұлдыр мұнардан басқа ештеңе ажырата алмай адасып қалғанда барып, құлағының түбінен осындай бір талықсы үн шыққандай болған. Жалтақтап жан-жағына қараған. Қою іңірде көзіне не шалынушы еді... Сол бір бозторғай содан бұлар Уфаға жеткенше көздеріне көрінбей, соңдарынан ерді де отырды. Уфада патшаға кеткен Мәмбет мырзаны күтіп алты ай қыс сарылып жатқанда да сол бір жұмбақ құс мұның құлағының түбінен ұя салып алғандай шырлады да тұрды. Одан тек осы жылдың басында осы орыс астанасына келіп, елшіге көрсетілетін ырду-дырдуға араласқалы бері құтылғандай болып жүр еді. Енді, міне, аяқ астынан тағы да шырлап қоя бергені.

Сөйтсе, бұлар елден кеткелі де жыл жарым болып қалыпты. Одан бері екі қыс, екі көктем, көріп тұр. Қазір ғой қыр көкпеңбек... Төл аяқтанды. Уыз сұйылып, сүт ағарды. Мынандай ақ айран ымыртта қой сауып, қозы айырып азан-қазан боп жатқан шығар.

Ал мында, әлі салқын... Мұз қақырап, сең жүргені жақында-ақ... Аспан астында тебінгідей қара жер қалмай телегей-теңіз болды да кетті. Жұрттың бәрі жан-жақтан жапатармағай шапшып қоя берген жойқын судың жолына тосқауыл тұрғызып әлекке түсті... «Қызыл шұнақ қыстың басында келген бұлар әлі жатыр. Қазанның татарымын» - деп құран ақтарып отыратын шоқша сақал, шегір көз еркектің тап-тұйнақтай қора-қопсысының бұлар әбден есін кетіріп қобыратып бітті. Байғұс қашан келсең де, қақпасын айқара ашып қаздиып тұрғаны. «Жарықтық өзі жақсы кісі екен! - десе, Мәмбет мырза: «Ханзада келе жатқанда қақпа ашудан ерініп, оны не қара басыпты?»- деп күңк ете қалады. Бәлкім, ол сөзінің де жаны бар шығар. Анада патша сарайына барып жүргенде Хиуа елшісіне жолығып еді, олардың көріп жатқан күндері күн емес көрінеді. Ертелі-кеш әскердің шөп көжесінен басқа нәр татырмайды дейді. Бейшара хиуалық бұларды мұсылманның үйіне түсіргенін, қыстай қазысы бес елі жабағының етін жеп шыққандарын естігенде: «бұлар бұрын қалмақтарды сүйтіп талтаңдатушы еді, енді сендерді талтаңдатайын дегендері ғой!» - деп күрсінген-ді.

Жағдайлары қанша жақсы болғанмен жат жердің аты жат жер емес пе! Жалықтырайын деді. Бұл күнде ертемен Мәмбет мырзаны көрген сайын: «Айтатын не жақсылық хабарың бар?» - дегендей бетіне жалтақ-жалтақ қараумен болады. Әккі неме ар жағын аңғартпай сұйқылттау езу тартады да қояды. Тек бүгін ғана қасына кеп, иығынан қағып: «Қапа болмаңыз, енді сәл шыдаңыз!» - деп еді. Енді, міне, Нияз ағасы мынау іріген айрандай ағал-жағал аспанның әлде бір пұшпағынан Үркерді тауып алып жүрегі жарыла қуанып келеді. Кім біледі, елге қарай жол түскелі тұрған шығар. Мынау аспанның өзіне көзің түсе бермейтін ығы-жығы дүниеде бұлар мініп келе жатқан қамашау күркенің перделеп тастағаны оймақтай әйнегінен жылт етіп Үркер сығалағаны қайдан тегін бола қойсын! Күнде бұйтсе, білмей жүр ме! Мәмбет мырза әлгінде ғана басқа күймеге отырып әлдеқайда асығыс аттанған-ды. Күндегісі осы. Таң атқаннан қастарынан қалмай тапжылмай еріп жүріп, бесін ауды-ақ, тықыршып бітеді. Баласы жылап қалған әйелдей асығып қоштасып, әлдеқайда зытып береді. Бүгін, бірақ, күндегідей емес күлімдей қоштасты. Мұндағылар неткен бітеу жұрт еді! Тықақтап сұрап отырмасаң, ештеңені алдын ала аңғартпайды. Ең болмаса, ертең қайда болатыныңды да алдын ала айтпайды. Түннен аман өрсең, ертең сиыр сәскеде барып бір-ақ білесің! Бірақ, қашан көрсең де асығыңды алдап ұтып алғысы келіп жүретін жылмаңтөс балалардай, сыр бермей, жымпиып жүретін жылмақай неменің бүгін езуіне ие бола алмай, жымыңдай амандасып, жымыңдай қоштасуында бір гәп бар шығар...

Бала сұлтан басын терезеден әкетпей, тесіле түседі. Түнгі аспанның төсінен көзіне оттай ыстық әлде біреу төне қарап тұрғандай. Қазір құмардан шыққанша қарап қалмаса, көзінен бұл-бұл ұшатындай... Үркер... Иә, сол... Бозарытып жатыр...

Иә, бұлар әлі жарықтық қара жердің үстінде екен... Салқар сахараның әлде бір түкпіріндегі бұлар кеткелі жолдарына қарап, екі көздері төрт болып отырған қиян қазақ ауылы мен мынау кекірейген менмен шаһар ұланбайтақ бір қара жердің бетінде екен... Көкіректерін қанша көкке көтергендерімен мұндағылардың да аяқтары аспаннан түсе қалған ештеңелері жоқ екен. Олар да өздері секілді қалтаң-құлтаң жұмыр басты пенделер екен... Бәрінің де мына дүниеге келісі мен кетісі бірдей екен... Бәрінің де төбесінде бір аспан... Бөрінің де аяғыңың астында бір қара жер... Бәрінін де көктегі жұлдызға қарап ертеңіне бал ашқан далбаса тіршілік...

Жастайынан үлкендердің ауызын бағып өскен сұлтанзада бозғылт аспан пұшпағында шашырап жатқан сол бір күлдей шоғыр топ жұлдызға қияндағы ауылын көргендей қадала қапты.

Суыт күймелер ымырттың сұйқылт мұнарына сүңги түсті.

Айлапат кең жайдың бұрыш-бұрышына тығылған селдір мұнар бірте-бірте қоюланып, үй-іші күңгірт тартты.

Қақ төрде абажадай жайма төсекте шалқасынан түсіп ойға шомып жатқан императрица шырақшының келгенін күтпей, қолын созып, бас жағындағы оймыш тағанға орнатылған шырағданды жақты.

Лап ете түскен жіңішке жалыннан етжеңді кексе әйелдің көмірдей қара отты көздері оқыс жарқ ете қалды. Шытынған қабағы мен қорасан талаған бұжыр-бұжыр бетінде, әлдеқандай құпия қуаныштың не ашудың дабы екені белгісіз, бір шиыршық атқан өжет сұс бар. Орнынан ұшып, тұрып әйелден гөрі еркекке жарасымды аршынды қадаммен анадай жердегі атам заманғы бір венециялық шебер қызыл ағаштан нақыштап жасаған дөңгелек столды ойыншықтай ойната көтеріп әкеп, төсегінің қасына жақындатып қойды. Сосын тамағының асты албырап ісініп тұрған жуан мойынын ойқастай бұрып есік жаққа қарады. Әлгінде ғана аяғының ұшымен басып еппен кіріп, еппен шығып кеткен вицеканцлер қатты серіппей қаусыра жапқан қапсырма есік ырсиып қайта ашылып кетіпті. Барып мықтап жауып қайтты. Дөңгелек столдың үстіндегі шиыршықтаулы қағазды сосын барып қолына алды. Орауын жазбай біраз дағдарып отырды.

Көз алдына кеңесшілері самсап тұра қалды.

«Ойлануға тұрарлық нәрсе. Қытай, Индия, Жоңғария мәселелерін қырғыз-қазақ мәселесінен бөліп қарауға болмайды», - дейді Остерман бұл жолы көзін алып қашпай, тіктеле қарап.

«Европа Американы мұхит асып барып ашып жатса, Россия өз іргесінен ашады», - деп Бестужев-Рюмин сыздияды.

«Қапы қалмай тұрғанда қимылдағанымыз дұрыс!» - дейді Бирон кешкісін бұның төсегіне келіп, кеудесінде айқасып жатқан зіп-зілдей қос білегін былай ығыстырып, тамағынан иіскеп.

Сондағы қай-қайсысының да иек артатыны - мынау қолына ұстап отырған шиыршықтап оралған қатты қағаз.

Амалсыз орауын жазды. Сенаттың обер-секретарының тап-тұйнақтай әдемі жазуы патшайымның бас қатырып жатуды тап пәлендей жақсы көре қоймайтын асау ойын үйреншікті даңғыл жолынан ала қашып, қайдағы бір қоян жымындай шым-шытырық қиыр-шиырларға бастайды. Сәл оқып көреді де, қайта кідіреді.

Сонымен әлгі қырғыз-қайсақ дегендері ешкімге бағынбайтын тәуелсіз, қойдың құмалағындай шашырап жатқан көп жұрт болды ғой! Өздері шетінен атарман-шабарман жауынгер келеді деседі. Солардың ханы Әбілқайыр қол астындағы отыз мың халқымен, ру басыларымен 1731 жылы орыс бодандығын қабылдапты. Қазір бір ұлы мен інісін осында жіберіп отыр. Жарайды, бұнысы түсінікті әңгіме...

Патшайым тағы да қолындағы қағазға көз жүгіртеді. Әй, мынау не шатып кетті-ай?! Әлгі қырғыз-қайсағың бір орда емес, үш орда боп шықты ғой. Ендеше, әлгі Әбілқайыр бұлардың бас билеушісі дегендері қайда?! Үш ордасы несі.

Алайып төңірегіне қарайды. Көзіне ешкім түспеген соң, қайтадан қағазға үңіледі. «Елу мыңдай халқы бар. Үлкен орданың өз алдына дербес ханы бар. Бұхара, Ташкент, Түркістан және жоңғар қалмақтары билеушісі Қалдан Шеріннің күнгей шығыс маңын қоныстанады». Сайтан алғыр, мынау қалай-қалай сандырақтайды-ай...

Патшайым әлгі айтылып отырған өлкелердің әйтеуір шығыста, әйтеуір ит арқасы қиянда екенін біледі. Бірақ қайсысы қайсысының күнгейінде, қайсысы қайсысының шығысында екенін ит біліп пе!

«Екіншісі - Орта орда. Шәмеке деген ханы бар... Халқы жиырма мыңның шамасында... Бізге бодан болғылары келмей қарсыласып бағуда» Қарай көр!

Патшайымның дөңес маңдайына білемденіп бір сызық тартылды. Ерінін жымқыра қысып біраз отырды. «Бірақ Россиянын Әбілқайыр мен Үлкен ордаға жасап жатқан жақсылықтарын көріп, олардың да көп ұзамай бодандыққа мойын ұсынуы ықтимал. Өйткені, олардың қонысы екі орданың ортасына орналасқан. Башқұрттар өз жеріміз деп есептейтін Торғай өзенін бойлап көшіп қонады».

Осы араның тұсына көлденең белгі қойылыпты. Остерманның жазуы. «Уфа мен Қазаннан түсіп жатқан хабарларға қарағанда, Орта орда жиырма мың әскермен башқұрттарды шауыпты. Башқұрттар қоршауға түсіп, тас-талқан болып жеңіліп, орыстардан қоластарыңызға алыңыздар деп өтінуге мәжбүр болыпты».

Міне, гәп қайда жатыр!! Анажолы, оған да төрт жыл болып барады екен, Таймас Шаимов деген башқұрт тай-тай асыл тері артып әкеп, бодандық сұрап, Орал тауының арғы жағынан көлкөсір жер алып кетіп еді, сүйтсе, қайсақтардан құқай көргесін амалсыз келіп жүр екен ғой! Бұл немелердің жалба тымағының асты толған айла-шарғы болса керек. Оп-оңай сазға отырғызып кете берулері мүмкін. Осыдан төрт жыл бұрын келген елшілері Әбілқайырды күллі қырғыз-қайсақ жұртының бас ханы деп еді, енді, міне, ол неме үш орданың біреуінің ғана билеушісі болып шықты.

«Ал үшіншісі - Кіші Орда; жоғарыда айтылғандай, біздің қол астымызға өтті. Өздері теңіз деп атайтын Арал көлі маңайын, Қарақалпақтар мен Жайық арасын, орта орда мен башқұрттар арасын, өздерінің ең жақын көршілері болып табылатын Жем мен Жайық бойын жайлайтып қалмақтар шекарасын қоныстанады, башқұрттардың көп жерін тартып алған»...

Қанша қайталап оқыса да, әлгі Кіші Орда дегеннің қай араны мекендейтінін бәрібір ұға қоймады. Шамасы, мына Кирилов қайсақ даласына Мәмбет Тевкелев емес бұл, Анна Иоановна, барып келді деп ойласа керек!..

Қол астындағы қоңырауға қол соза берді де, тоқталып қалды. Бір күрсініп қойды.

«Ол ордаларда ханнан гөрі ру басылары әлдеқайда беделді. Олар өз хандарының қол астындағы жұртының саны артып, дәулеті өсіп, қатты күшейіп кеткенін қаламайды. Сауат танитын адамдарын хан сайламайды. Хандар мүрагерлік жолымен сайланады. Ханның балалары сұлтан деп аталады.

Әлгі ордалар ауыздары бір болып, өзара тату-тәтті тұрған көздерінде Арал теңізіне құятын Сырдария (немесе өзен) бойындағы Түркістан, Сайрам, Ташкент деген атақты провинциялар мен қалаларға, соларға қарасты жерлерге иелік құрыпты. Ол ұлыстарда, аталған өзен мен басқа да өзендер бас алатын жерде, алтын кені бар көрінеді. Осыдан бірнеше жыл бұрын брдалар өзара алауыздыққа ұшырап, айтылған ұлыстарды жоңғар қалмақтарының билеушісі таршып алыпты.

Аты жиі аталатын Әбілқайыр хан қырғыз-қайсақхандарының ең атақтысы және ақылдысы. Әйелі біреу. Одан бес ұлы бар. Оның біреуі қазір осында. Ол әлгіндей жабайы десе де қиянат болмайтын арда халықтың арасында жүріп-ақ, ұлы императрица алдиярдың қарауына өз еркімен өтіп, тек өзі мен өз төңірегіндегілерді ғана емес, қарақалпақ ханын да қарауындағы жұртымен бізге бағынуға көндірді. Үлкен орда да соның араласуымеп бодандықсұрап отыр. Ол өз алдына таяу жерден, Ор өзенінің Жайыққа құяр сағасынан қала салуды ұсынады. Өзі аракідіқ сонда келіп тұрып, патшаға қызмет көрсеткісі келеді. Елші барған кезде бодан болуға көнгілері келмей тулап шыққан жұртын иліктіруде қандай еңбек еткені Тевкелев журналында екжей-текжейлі жазылған». «Ор өзені» деген сөздің тұсына белгі соғылыпты: «Бұл өзен ежелден Россияға қарайды: башқұрттар мен қырғыз-қайсақ коныстарынынаралығында. Жайықтағы казактар қаласынан 400, Уфадан 300, Сакмардағы жаңа казак қалашығынан 150 шақырым жер».

Е, бұл неме баяғыдан бері осылай адам түсінетіндей қып жазбай ма!

Патшайым қолтығындағы құс жастықты бір умаштап қойды. Неге екені белгісіз, көз алдына анадағы қабылдауда қызылды-жасыл киіндірген қуыршаққа ұқсап қаздиып тұра қалған қаршадай бала келді.

Жәудірей қараған көздері, қалқиған құлағы, шіңкілдей шыққанмен, асықпай баппен сөйлеген дауысы... Бәрі есінде екен. Қимыл-қозғалысы, сөз тастасы тәрбие көргендігін аңғартқандай. Сол балаға қарап отырып, көшпенділердің де төрт аяқтылардың соңында текке шапқылап жүрмегендерін, олардың да бірталай иәрседен хабары барын сөзген сияқты еді. Іргесінен қала салуды өтінгеніне қарағанда мына ханың тап анау айтқандай қара жаяу көрінбейді ғой! Жарайды, сондағы ойы не екен, көрейік...

«Әсіресе, ханның мына пиғылдары айрықша назар аударуға тұрарлық деп білеміз:

1. Олар жоңғар қалмақтарынан қатты жәбір көріп отыр; ұлы императрицаның қол астына өткесін, соларға кеткен ұлыстарын кері қайтарып алмақшы».

Иә, иә... Патшайым бұғағын бір сипап қойды.

«2. Өздері сияқты жабайы Еділ қалмақтары ханының басындағы дәуренге қарап, өз қолындағы билікті күшейтіп, қарауындағы халықтың алдында айбынын асырмақшы».

Қош... Бұнысы да жөн болсын!

«3. Көрші халықтар мен аралдықтарды ұлы императрица ағзамның қол астына бағындырып, сол арқылы өзі де үлкен абыройға жетпекші». Мына жалба тымағыңның дәмесін қарай көр!

Патшайым бір ырғалып қойды. Қорасан талаған бұжыр бетіне лып етіп қан көтерілді. Езуіне күлкі жүгірді. Басын қайта-қайта шайқап қойды. Кирилов патшайымның дәл осы арада осылай бір лып ете қалар риза көңіліне су сепкісі келгендей, одан әрі былай деп жазыпты: «Мұндай алаңғасар жұрттың тап оншапәтуалы бодан болып жарыта қоймасы, сірә, белгілі». Патшайымның қабағы түйіліп кетті. Әлгі бір көңілденіп қалғанын ешкім көріп қоймады ма екен дегендей жан-жағын тағы да бір сыздана тінтіп шықты. Абажа жайдың ішінде өзінен басқа тірі пенде жоқ екеніне көзі жеткенде барып, кекжиген басын төмен иіп, қағазға үңілді.

«Бірақ, бұларды басыбайлы бағыныштылар ретінде емес, Россия мүддесі үшін қыруар пайда келтіре алатын халық ретінде азын-аулақ артықшылықтар мен жеңілдіктер жасап, алдарқатып ұстай тұруға әбден болады».

Патшайым иегін қасыды. Оберсекретарь Кириловтың мынадай қырық бұлақ қым-қуыт пікіріне шамданып, қолындағы қағазды оқымай-ақ қойғысы келіп, манаурап біраз отырды. Сосын сояудай-сояудай ұзын кірпіктерінің астынан кілгіре қарап, маржандай тізілген әдемі әріптерге қайтадан көз жүгіртті.

«1. Күні бүгінге дейін олар Россияға бағынышты Қазан, Жайық, Уфа, Сібірдегі шекара тұрғындарына озбырлық жасаумен келді; кішігірім қол жиып кеп тиісіп, жыл сайын малдарын, жандарын барымталап әкетіп, арғы жақтарындағы Бұхара мен Хиуаға апарып, құлдыққа сатып жіберіп тұрды; көпестерге де керуендерін тонап көп жәбір көрсетіп бақты. Әрине, бұған көзбен көріп, қолмен ұстатқандай даусыз айғақтар табыла қоймайды, бірақ дәл осылай болып келгеніне еш күманданбаса да болады. Өйткені, Хиуа мен Бұхарада мыңдаған орыс тұтқындары құлдықта жүр. Оларды бұлар апарып сатпаса, кім апарды?.. Халқының саны жүз мыңнан асатын қырғыз-қайсақ ордасы қол астымызға қарайтын болса, Россияның әлгі айтылған ұлыстары қазіргіден әлдеқайда тыныш дәурен сүрген болар еді».

Патшайым қауырсын қаламмен әлгі сөйлемнің тұсын бір түртіп қойды.

«Қалмақтар, сол сияқты, башқұрттар да бұрыннан ұлы императрица алдиярдың қол астында болатын. Енді олардың қатарына үшінші жұрт - қырғыз-қайсақтар келіп қосылды. Үшеуі бір-бірімен қатты қырбайы. Алдағы уақытта да оларды сол дүрдараз қалыптарында ұстау керек. Егер қалмақтар мінез шығарып жатса, оларға қазақтарды айдап салуға болады. Алда-жалда қырғыз-қазақтар да бұлік шығарып жатса, онда оларға қалмақтар мен башқұрттарды аттандырамыз. Сөйтіп, оларды, орыс әскерін еш мазаламай-ақ, бір-біріне өзара айдап салып, өз ырқымызда ұстауға әбден болады.»

Анна патшайым шошаң еткізіп басын қайта көтеріп алды. Дәл соны күтіп тұрғандай, шырақшы кіріп келіп, барлық шырағданға от берді. Содан ба, жоқ, мынау қолындағы қағаздың қызығына енді беріле бастағандықтан ба, самаладай жарқырап қоя берген үй-іші бір түрлі көңілденіп кеткендей көрінді.

«Әлгі Ор өзенінің сағасына салынар қала жайына келсек, Әбілқайыр хан мен башқұрттар ол тек қазақ билерін аманатқа ұстау үшін ғана емес, Бұхараға, Бадахшанға, Балқы мен Индияға емін-еркін товар тасып тұратын сауда жолын ашуға да көп пайда тигізер еді деп айтады. Мұндай дәме бір кезде ұлы Петр император қаржы да, адам да аямай, Астраханнан қарақұрым шерумен аттандырған Александр Черкасскийдің Хиуадағы қателіктерінің салдарынан жүзеге аспай қалған-ды. Терістік ендіктің 52 градусында салынатын әлгі қаланың мұндай мақсатқа өте-мөте қолайлы екені рас. Одан Арал көліне қара жермен жүрсеңіз де, су жолымен жүрсеңіз де, бар болғаны бес жүз шақырымдай ғана сапар шегесіз. Бұл Астрахань арқылы жүргеннен әлдеқайда жақын, әлдеқайда қауіпсіз. Ал Арал көлінен әрі қарай, Бұхара мен Бадахшанға, тіпті Индия шекарасына дейін кемемен жүзіп баруға болады».

Патшайым қағаздан басын көтеріп, төяірегіне қарады. Самала шырағдандар: «Оқып отырғаныңыздың бәрі рас!» - дегендей жымың-жымың етеді.

«Бадахшан өлкесінің Россияға керек болатын себебі - онда қыруар байлық бар: алтын, лағыл, меруерт, зүбаржат дегендеріңіз шаш етектен. Ол аймақты бұрын Самарқанд, кейін Бұхара хандары иемденіп келген-ді. Осыдан бірнеше жыл бұрын олар Бұхара ханынын қауқарсыздығын пайдаланып, өз алдарына дербес ұлыс болып бөлініп кетті. Қазір хан дегенді білмейді, республика іспетті; жұрт сайлаған қырық шақты ру басыларына бағынады. Елдің айтуынша, өзі билеп тұрған кезде Бұхара ханы Бадахшаннан құйма алтынның өзінен бес жүз пүт және де кеп асыл тас тарту-таралғы алып тұрыпты. Қазір ру басылары: жұрт жылына бір-ақ рет бәрі бір мезгілде он күнге тауға барып асыл тас теретін болсын, сол жолы тапқан олжасын, қанша болса да, бір жылға мәпаха қылсын деп патуаласыпты. Қалған уақытта - бір-біріне сенбей, біреу-міреу тауға барып қоймасын деп бәрі жабылып қатты торуылдайтын көрінеді. Соған қарамастан, жерінде неше алуан миуа мол өсетіндіктен, әрі әлгіндей алтын мен асыл тастары болғандықтан, оның үстіне зергерлік құрып табыс табатындықтан ол өлкенің халқы әлі де өте дәулетті тұрады деседі. Олардың көк желкесіндегі жоңғар қонтайшысының мұндай қазыналы өлкеге өлімін сатары, әрине, түсінікті. Россия мұндай қыруар байлықты қауыпты көршісіне оп-оңай өңгертіп беріп, тып-тыныш отыра алмайды. Егер құдай сәтін салса, кездейсоқ қауып-қатерден аман болсақ, алыстағы Америкадан аса мол дәулет тасып алып отырған гишпандар мен португальдар секілді біз де орыс әскерінің мазасын алмай, жаттың жарақты қолын пайдаланып-ақ, әлгіндей ересен байлықты бір өзіміз иемденіп кете аламыз».

Императрица «осы өңім бе, түсім бе?» дегендей қолындағы қағазды аударып-төңкеріп бір қарап шықты. Империяның Бас канцелериясы тіркеп, мөр басқан документ екендігіне әбден көзі жеткен соң барып қайта үңілді.

«Егер бұған жолдағы башқұрттар мен қырғыздардың, тағы басқа бұратана жұрттардың тарапынан келер қауіп-қатерді айтып күманданатындар табылып жатса, оның орынсыз екеніне бірнете мысал келтіре аламыз. Біріншіден, егер Иван Васильевич патша Қазан мен Астраханды татарлардан тартып алмағанда, башқұрттар да бізге өз еркімен мойын ұсынбай, ар жағындағы түздіктерге ұксап жақын жерден жағаласып өтер жауларымыз боп қалған болар еді. Құдай сәтін салғанда, қазір түздіктер де ұлы императрица алдиярдың ырқына жығылып отыр. Екіншіден, башқұрттан бізге бағынышты Уфа ғана. Онда башқұрттардың жүзден бірі де тұрмайтыны белгілі. Соған қарамастан, олар кешегі шведтер мен поляктарға ғана емес, түріктер мен қырымдықтарға қарсы соғыста да бізге адал қызмет етті. Ал олардың баяғыдағы көтерілісінің жәйіне байыппен көз жүгіртсек, оған көбіне-көп бұрынғы жағдайларынан айырылып, Сергеев пен оның қарауындағылардың балың аулатпай, жел диірмендерін тартып алып, үстеме салық салып, көптеген жақсы-жайсаңдарына арақты күштеп ішкізіп, мас қылып, суға лақтырғандары секілді бейбастықтары себепші болды. Үшіншіден, бір кезде ұлы Сібір де қазіргі Бұхара ұлыстары секілді басып алуға аса ыңғайсыз бет-бетіне бытырап жатқан жат өлке еді ғой. Соны алты жүз-сақ адаммен барып жаулап алып, Қытайға апаратын ұланғайыр жол ашып алмап па едік. Қазір бізге сонау Жапонияға жетуден де дәмете алатыпдай жағдай туып тұрған жок. па? Осы бір атақты үш ұлыс Россияға қосылып, олардың халқы орыстармен мидай араласып, өз-өзінен жоғалып кетпейінше, біз баяғыда Россия талайрет бастан кешкен Бату, Темірлан тағы да басқа мұсылман билеушілерінің ұлы жосқын жорықтары секілді жойқын шабуылдар зобалаңынан мәңгі бақи құтыла алмаймыз».

Анна патшаның бойына бір діріл жүгіріп, қараптан-қарап жүрегі шаншып өткендей болды. Біріне-бірі қосылып бұлдырап кеткен әріптерден басын көтеріп, кірпігінің арасына оқыс оралған түсініксіз кіреукені саусағымен бір сүйкеп өтті. Мына Кирилов тек ландкарталар сызатын шимайшы ғана емес, арқалы ақын да екен ғой. Ұлы Россияның басына орнаған орасан бақытты қалай жеріне жеткізіп дәл айтқан. Бату, Темірландардың да, оларды шығарған көшпенді жұрттардың да бақтарының осы тайғаны тайғаны-ақ шығар...

Императрица өн бойын бір жұмбақ жалынға шарпылтқан әлгі бір тұстың қапталына иректей тіркелген қыстырма жазуға назар аударды. «Бату мен Темірлан -Алтын Орданың патшалары - ұланғайыр ұлыстары мен жер қайысқан әскерлері болған. Еділдің төменгі сағасындағы астаналары Ахтубаны Астраханмен бірге Иван Васильевич патша жаулап алған».

Дүние кезек деген осы. Мынау пәлен айдан бері бұның аузынан қандай сөз шығар екен деп, есігін бағып, ерігіп жатқан мөлиме елшілері сол бір кезде аспан астын тітіреткен тентек орданың тұқым тебері деп кім айта алар?! Кешегі жер көкіректердің кеудесі бүгінде қалай-қалай өр боп кеткен, кешегі өр көкіректердің кеудесі бүгінде қалай-қалай жер боп қалған!

Патша одан арғы жазуға масаттана кез тастады.

«Мүншалық ұлы шаруаға қаншалықты сенімді екендеріне әлі көзіміз анық жете қалмаған сырмінез емес әрпіл-тәрпіл жұртты пайдаланғаннан пәлендей пәтуа шыға қояр ма екен деп күмән айтушылар табылып жатса, оған да ежелгі тарихтан талай-талай мысал келтіре аламыз. Басқасын былай қойғанда, қол астындағы отандас европалық әскердің емес, азиялық бұратана әскердің күшімен-ақ талай елді тізесіне басып, өз державасын ұланғайыр ұлғайтқан ұлы Александрдың ерліктерін-ақ алайықшы. Сондай жаттың қолымен от көсеп, жаттың дәулетін жамбасқа басатын қарқаралы дәурен Россияның да басына туып тұрса, одан қайтып бас тартпақшымыз? Алыс аймақтарға қол созған дәмемізден еш пайда түспеген күннің өзінде еш зиян да шекпейміз ғой. Сонымен, әлгі сөз болып отырған жаңа қалалардың қаншалықты пайдалы екеніне күмәнданудың еш жөні жоқ.

Бұл айтқандарымыз көп кісіге құрғақ қиял боп керінуі де ғажап емес. Бір кезде Американы іздегендерді де талай билеуші тәлкек қылған. Бірақ, артынан не бары бір жылға жетер-жетпес уақыт ішінде Американың көп жерін, әрі жақсы жерлерін, әлгі бақ қуған даңғой гишпандар иемденіп қойғанын естігенде, алдымен солар бармақтарын тістеген-ді. Жоғарыда айтылған өлкелерге жоңғар қалмақтары билеушісі көптен көз сүзіп келеді. Олар қазірдің өзінде талай Шаһарды бауырына басып алды. Осы бетімен аталмыш аймақты да иемденіп кетіп жүрсе, ондай көршінің Россияның да көсегесін көгерте қоюы неғайбыл. Оның үстіне, Бадахшаның байлығынан парсылар да хабардар. Олар бір кезде қырғыздардың қиқуынан тауқымет тартқан біздерге ұқсап түрікмендердің тиіп қашты барымталарына әбден зығырдандары қайнап отыр. Сөйткен парсылар ар жағындағы түріктермен кикілжіңдерін аяқтап, не көңілдеріне басқа бір өзөзіл ой қашып, аттың басын әлгі айтылған өлкелерге қарай бұрар болса, ондай қоңсылықтың да бізге опа таптырып жарытпасы белгілі».

Бұл сөздерді оқығанда императрицаның әлгіндегі көңілі су сепкендей басылды. Жалма-жан қауырсын қаламға жармасып, жаңағы тұсқа белгі соқты. Биронның: «Қапы қалмай тұрғанда қимылдап қалу керек» - деп неге қипақтай беретіні енді түсінікті болды.

Императрица обер-секретарь Иван Кириловтың кесте қайығандай әдемі жазуына үңіліп біраз отырды. Сосын құс мамық төсекке сұлап түсіп, төбеге қарап ұзақ ойланды. Биронның, Остерманның, Минихтың, Бестужев-Рюминнің ауыздары жалпылдап талай айтқан үйреншікті сөздерінің есіне біреуі түссе, біреуі түспейді. Кирилов мына қағазына Түркия мен Персияны бекер қыстырып отырған жоқ. Россияның күнгейінен көптен бері күңірсіген күйік исі шығады да тұрады. Ол өрт Россия Азия құрлығының түскейіне түгел жетіп алғанша басылмақшы емес. Ұлы Иван патша Қазан мен Астраханьды алып, Еділді басынан аяғына дейін басыбайлы орыс өзені етіп беріп кетті. Ұлы Петр орыс желкенін Каспий теңізіне шығарып, Таяу Шығыстың да тап онша тақым создырардай алыста емес екенін аңғартты. Ол Россияның бір аяғын Каспий теңізінің батыс жағалауына нық бастырғанмен, екінші аяғын шығыс жағалауына нық бастыра алмай арманда дүние салды. Славян әлемінің екі ұлы өзені Днепр мен Еділ құятын Қара теңіз бен Каспий теңізі Балтық пен Камчатка аралығын алып болуға айналған Россия империясының тегеурінді тақымына бұлтыңдап бір жола түспей келе жатқан екі көк тайынша іспетті. Ол екеуін орыс тақымына бұйыртпай мөңкітіп келе жатқан екі сәйгел - Түркия мен Персия. Екеуі де дағара сәлделі мұсылман мемлекеттері. Екеуінің де орыс патшалығы дегенде атарға оқтары жоқ. Бірақ, бір тәуірі, екеуі өзара ит пен мысықтай. Біреуінің жағасына жармассаң, екіншісі қол ұшын бермейді, қайта: «қап, бәлем, өзіңе де керегі осы еді» деп масаттанады. Соны пайдаланың Петр патша 1722 жылы Персияға қарсы соғыс ашты. Грузия патшасы VI Вахтанг пен армян котоликосы1 Есай Ғасан-Джалаянның жәрдемімен азғантай мерзімде қыруар табысқа жетті. Мұсылман падишаларын ит етінен жек көретін Кавказ христиандары орыс әскерінің жолында қоғадай жапырылады да отырады. 1723 жылы 12 сентябрьде осы Петербургте жасалған келісім шарт бойынша Каспий теңізінің батыс және түстік жағалауындағы Дербент, Баку қалалары мен Ғилан, Мазандеран, Астрабад аймақтары Россияның қанжығасына өңгөрілді. Бұны, әрине, Персиямен қанша дұшпан болғанмен, Түркия да жақсы көре қоймады. Оған Азиядағы Түркияның ғана емес, Европадағы Англия, Франция, Австрия, Венециялардың да іштері қыз-қыз қайнады. Әсіресе, Англия онсыз да от басқандай болып отырған түрік сұлтанының бір күні оң құлағынан, бір күні сол құлағынан сыбырлап, қолтығына шоқ қыстырып бақты. Мұндайда Франция қайдан қарап қала алсын?! Бірақ Портадағы2 орыс елшісі Николай Иванович Неплюев француз елшісі де Бонанға екі мың сом ақша мен бір мың үш жүз Бұлғын терісін қолтығына қыстырып, көмейін бітеген-ді. Петр патша Дербенттен кері қайтқанда Порта сарайы «уһ» деп демдерін бір алған-ды. Бұл тыныштық та ұзаққа созылмады. Түріктің әккі сұлтаны парсы шахына наразы Грузияға қол ұшын берген боп басып кірді. Вахтанг патша кешегі кергігенін ұмытып енді сұлтанға құрақ ұшты. Ал сұлтанға керегі де осы еді. Күніне қырық аунақшып отырған грузин патшасын бір жола өз ыңғайына қаратып алып, бергі жағындағы Дағыстаннан орыс әскерін қуып шықпақ. Сөйтіп, Кавказдағы мұсылман халықтарынан біржола қол үзіп қалмасқа қам жасамақ. Ол енді Қырым, Кубань, Каспий маңы мұсылмандарын да желіктіре бастады. Жер түбіндегі Хиуамен одақ жасады. Баяғыдан бері бірінің қолы бірінің жағасында келе жатқан Түркия мен Персия енді жағаласса да кек желкелерінен мысықтабандап үнсіз жылжып келіп қалған мына айбынды елге жалтақ-жалтақ қарап қойып жағаласары сөзсіз. Екеуі де сәл қолдары босаса, ең алдымен, орыс жақ шекараларын бекітіп алуға жан салып бағады. Иә, қазір Түркиямен де, Персиямен де жағдай онша мөзді емес. Ол екеуін күллі Европа Россияға қарсы айдап сап желіктіріп бағады. Ал ол екеуі, сәл мүмкіндіктері болса, Каспийден арғы далалардағы ойдым-ойдым мұсылман хандықтарымен жең ұшынан жалғасып алуға тырысатындары күмансыз. Ендеше, ол екеуі өзара қызыл шеке боп жатқанда, алдарын орап, әлгі хандықтарға Россияның бұрын жетіп алғаны дұрыс. Европаның ақ қаптал саясатшылары айтып жүргендей, Петр патшаның батыстағы көршілерімен ақ алмастың жүзімен сөйлессе, шығыстағы көршілерінің жүрегіне жол табар қайдағы бір «кілт» іздеп баққаны рас еді. Сол кілт Россияның қолына енді түсіп тұр. Ол -мынау бодандық сұрап отырған қазақ хандығы. Тевкелевтің төбесін көкке тигізіп, екі езуін екі құлағына жеткізіп жүрген де сол. Кйриловты осынша сайратып отырған да сол.

1 Котоликос - армян шіркеуінің дін басы.

2 Туркияның өкіметін сол тұстағы европалықтар осылай атаған.

Не де болса, мынау ұсыныстарға қол қоймас бұрын кеңесшілерімен тағы бір ақылдасып алғанды жен көрді.

Ертеңіне, 1734 жылы 1 май күні, шетіне «Жоғарыда келтірілген ұсыныстар біздің аса мәртебелі алдиярлық тарапымыздан мақұлдау тауып, ол бойынша мынандай шараларды жүзеге асыруға пәрмен етеміз:

1) Ор өзенінің сағасына қала салынып, оған бұдан былай дербес ат қойылсын;

2) Бұл қала үшін жасалатын жеңілдіктер мен артықшылықтар белгіленіп, біздің бекітуімізге үсынылсын;

3) Бұл қаланы салып, онда қызмет атқару үшін қанша кісі керек болса, сонша тептерлер1 мен бобылдар2 бөлінсін;

4) қаланы тәртіпті ұстау үшін бастапқы кезеңде мына гарнизондардан: Уфадан жарты полқ Қазаннан бір немесе екі полк сонда көшірілсін;

5) Уфа полкінен армия полкіне ауыстырылғандар осы экспедицияға қайтарылып берілсін, ал олардың орнына гарнизонды толықтыратын рекрут1 пайдаланылсын;

6) Уфадағы дворян роталарының жартысы мен казактар, сондай-ақ Уфа және Мензелиндегі әскер қатарына енді шақырылатындар сонда алынсын; ол Жайық пен Сақмар казактары қанша керек болса, сонша жіберілсін;

7) башқұрт тархандары мен мешерлері де қанша қажет болса, сонша жіберілсін;

8) жаңа қалаға қажетті зеңбіректер, мортирлар мен фальконеттер тиісті аммуницияларымен, жабдықтарымен және мамандарымен Екатеринбургте дайындалсын, ал оқ дәрі мен қорғасын керегінше Уфа мен Қазаннан қамтамасыз етілсін;

9) Уфадан бұрынғы жалақының үстінен жиналатын алым-салық ешқайда жіберілмей, осы экспедицияның мұқтажына жұмсалсын;

10) қырғыз-қайсақтардың биі Бөкенбайдың барымташы башқұрттар алып кеткен адамдары тегістей еліне босатылсын; сондай-ақ Рогорвикке2 жер аударылған қарақалпақ өліп қалмаса, баласымен бірге Жайыққа қайтарылсын;

11) жоғарыда айтылған шараларды жүзеге асыру обер-секретарь Иван Кириловқа жүктелсін, оған жәрдемшілікке Алексей Тевкелев мырза тағайындалсын; керекті адамдары осыннан және Москвадан тауып беріліп, қолдарына біздің нұсқауымыз бен пәрменіміз табыс етіліп, екеуі әлгі сапарларына тезірек жөнелтілсін; Бұның нәтижесі бізге хабарланатын болсын. Анна», - деген бұрыштама соғылған қағаз императрицаның қолына жеткенше қанша қолдан өтсе, сонша қолға қайтып оралды.

1 Тептерлер- Еділ бойынан қоныс аударған, патшаға алым-салық төлейтіндердің дөптеріне тіркелген татарларды башқұрттар осылай кемсіткен.

2 Бобылдар - мұгедектігіне не кәрілігіне байланысты салықтан босатылған кіріптар қызметшілер.

Алдияр тақсыр бұрыштама салған қағазбен танысқандардың қай-қайсысының да көздері күлімдеп қоя берді. Әсіресе, Иван Кириловтың қуанышы қойнына симады.

Сенаттың обер-секретарының қоңырқай баспанасының асты-үстіне шығып әбігерге түскеніне жарты айдай болып қалды. Өздерімен бірге ала кететін нәрселердің бәрі буылып-түйілді. Басы артық ұсақ-түйектің қажетке асатыны базарға апарылды, көршілерге таратылды, қажетке аспайтыны қоқыс төгетін шүқырлардан барып бір-ақ шықты.

1 Рекрут - жазаға тартылып не жалданып өскер қатарына жаңа шақырылған адамдар.

2 Рогорвик- Эстониядағы гавань. Ол тұста мемлекет алдында аса кінәлі адамдар сол гаванның құрылысын салуға каторгаға айдалған.

Әлі күнге жиылып болмаған обер-секретарьдың кабинеті. Бұрын столдың үстінде, шкафтардың, терезенің алдында, орындықтың үстінде шашылып жататын көп кітап, көп қағаз, шиыршықтап оралған ландкарталар, енді жерде тырдай жалаңаш тақтай еденде ию-қию жайрап жатыр.

Қашан көрсең - асығып-үсігіп әлде бір жаққа кетіп бара жатып, қашан көрсең - асығып-үсігіп әлде бір жақтан қайтып келе жатып мұрынынан шаншылатын да жүретін обер-секретарь қызметінен оралысымен кеңсе киімін шешіп тастап, үстіне әншейінде қойма жұмыскерлері киетін арзан матадан тігілген желең шапанды іле салып, білегін сыбанып іске кірседі. Бірақ, бәрібір шағын кабинеттің ішіндегі қараптан-қарап басыңды айналдыратын бейберекет қоқыр-соқырдың мұрты да шағылмайды.

Өйткені, қашан бас сұқсаң да, обер-секретарь қақ ортадағы қақпағын шалқайта ашып тастаған темір сандықтың қасында жағын таянып, қабағын шарта түйіп, қалың ойға малтығып тұрғаны.

Пәлен жылдан бері көзінен бір сәт таса қылмай, іздеген уақытында я оң шынтағының, я сол шынтағының астынан сопаң етіп шыға келіп, әрдайым я кеңседегі, я үйдегі жұмыс столының үстінде арнаулы құтыларда самсап сап түзеп тұратын қайшы, қағаз қиятын пышақ, мық шеге, ине-жіп, сызғыш, циркуль, желім, өшіргіін, сия сауыт, қалам сауыт, папье-маше, дәптерлер, альбомдар, газет жыртындылары, сарғайып кеткен хаттар -бәрі-бәрі енді, міне, көзіне оттай басылады. Ешқайсысын мұнда тастағысы жоқ. Олар қалып қойса, барған жерінде де дәл осылай самсап қарсы алдында тұрмаса, Бұның ертең жұмысы жүрмейтіндей, үйірінен айрылған жылқыдай қаралай қоңылтақсып бітетіндей көрінеді. Осы бір ауызға алуға да татымайтын арзымсыз ұсақ-түйектен ажырап кетсе, бұны өзгелер түгілі өзі де тани алмай қалатын секілді. Не десең, о де, аяқ астынан айы оңынан туып, тасы өрге домалап шыға келген мына жолы болғыш мырзаны күні кешегі қағаз басты хатшы Кириловпен байланыстырып тұрған жалғыз жұрнақ - осы бір қоқыр-соқыр. Қазір, құдайға шүкір, онда бір кісідей дәреже де, билік те, тіпті дәулет те табылады. Айтқанын екі етпей құрақ ұшып жүрген бағыныштылар да жеткілікті. Тәңірі жарылқап, өкшесінде нәлі жоқ жайдақ етікпен еңіреп қатқан көкше мұзды басқандай, қашан тайып кетер екем деп қаралай жүрегің суылдап бітетін қолда ешқандай күш жоқ лауазымсыз, шен-шекпенсіз бұгежек күннен де қүтылды. Енді бірер жылдан кейін ұлы империяның сонау Еділден арғы ен шалғайында өзінен басқа «әй» дер әже, «қой» дер қожа болмай, шаршысына толып шалқып отырмақшы. Соны ойлағанда күнде-күнде көре-көре, қол ұшында тұра-тұра өз денесінің бір мүшесіндей болып кеткен мына бір нәрселердің қадір-қасиеті бұрынғыдан бетер арта түседі. Қайсысын алып кетерін, қайсысын тастап кетерін біле алмай ерте күнді кеш қылып дәндәнай боп тұрғаны.

Қарап тұрса, бұл үшін мына дүниеде олардан қымбат, олардан қастерлі бірдеңе болуы мүмкін емес. Әу баста-ақ қайыршыдан сәл тақыл, аштан елмес, көштен қалмас күйі бар қағаз көшірушінің үйінде жарыққа келген бұның бүкіл тағдыры дәл мынау қарсы алдында шашылып жатқан болмашы дүниесымақтарға байланысты еді. Әуелде де оны қатарға қосқан осы қалам, сия еді. Әйтпесе, қаланың бір шетінде алапестердің моласындай ағал-сағал боп ала бөтен жұтырайып жататын етікші, арбакеш, отыншы, кір жуушы - қайдағы бір қағылған-соғылған ұсақ кәсіпкерлер тұратын бықынажай махаллада туып ескен Бұл секілді тілік өкше тіміскіге күндердің күнінде дәл мынандай бақ-дәреже бұйырар ма еді, жоқ па еді?!

Есіне осы ой түскенде көкірек тұсының көбесі сөгіліп, өз-өзінен жидіп ала жөнеледі. Көсіп қуып тамақ асырап, бұйырмыс тап қылған ұрғашыға көңіл қосып, тұрмыс құра салған, ғашықтық, тағы сондай елжіретпе, елітпе сөзімдер жайын тек кітаптардан ғана оқып білген қара шекпен кеңсе қызметкері өн бойын осындай бір осал сөзім тосыннан билеп алғанда қапелімде аяқ астынан ауырып қалғаннан саумын ба деп, қараптан-қарап қобалжып бітер-ді. Енді, міне, бұндай нөзік сөзімдерге де бірте-бірте бойы үйренер түрі бар.

Иә, расында да, бұл қайырды осы ортан қолына өле-өлгенше өшпейтіндей құс бітірген қауырсын қаламнан көріп келеді.

Көзін қағаз тесіп, қолын қалам жауыратқан әкесі марқұм: «Ең болмаса, балам өмір бойы төрт қабырғаның ортасында қамалып қалмай, ел қатарлы жел сүйіп, жер көріп, ауа жұтып өтер ме екен», - деп бұны он үш жасында Москвадағы тұңғыш навигация мектебіне1 әкеп тапсырған-ды. Бірақ, теңізшілікті мұның маңдайына жазбапты. Мектепті ойдағыдай бітіргенмен, денсаулығы жарамай түкпірдегі Елецке қағаз көшіруші болып кетті. Петр ағзамның кезіндегі талай кеңселердің астын-үстіне шығарған көп тазалаудың бірінің тұсында, стольник2 Холопов жер-жерден жиып әкелген қағаз-қаламға ебі бар он екі жасөспірімнің бірі болып, ол қайтадан астанадан бір-ақ шықты. Қағаз көшірушілерді мекеме-мекемеге бөлгенде, оның көбі құпия қылмыстар тексеретін кеңсеге түсті. Өз айтқаны болмаса, өзгенің сөзіне көп құрақ ұша қоймайтын қиқар мекеме бұған бірден стол қимай, әуелі біраз уақыт көше кездірді. Қазірдің өзінде есіне түскенде қараптан-қарап төбе-құйқасы шымырлайтын сол өзірейіл қызметтен құтылғаны да осы қауырсын қаламның арқасы еді. Әйтпесе, кім біліпті, әлге дейін жағасын түріп, мыжырық қалпағын көзіне түсіріп киіп, қалтарыс-қалтарысқа тығылып ап, өткен-кеткеннің тықырын аңдыған көп жансыздың бірі болып сирағы шығып сидаңдаумен жүрер ме еді, қайтер еді... Қайыптан-тайып бір бастық бұның жазған жасырын ақпарын оқыпты. Мазмұнына қалай қарағанын өзі білсін, жазуы қатты ұнапты. Атамзаманғы түнеріңкі сұр үйдің бір абажадай бөлмесінде күнде ертемен зіл-батпан темір есіктегі сығырайған жалғыз терезеден қашан атымды атап айқайлар екен деп тықыршып тапсырма тосып, оны алғасын бәйбішесі өлген үйдің асханасынан бет-бетіне безе женелетін аш тарақандай жан-жаққа тырым-тырағай зыта жөнелетін көп тыңшының арасында кезек күтіп отыратыны әлі көз алдында. Сонда тіпті бір-бірінің бет-аузына дұрыстап қарамайды да екен. Жағасын түріп, желкесін күдірейтіп теріс қараған күйлері бастыққа өтеді. Сол бедірейген қалыптары бастықтан шығады. Сол, жақ ашпағандарымен қалтарыс көшелермен жұмсаған жаққа жөнеп береді... Сол күні бұған кезек ең соңынан келді. Қатыны өліп, оң жақта жатқандай тұнжырап отыратын бұқа мойын бұқпантай бастық қарағай тосқауылдың аржағындағы бұрсеңдеп тұрған бұған құдды ол тапсырма ала келмей, қарыз сұрай келгендей, алақандай көзінің қан талап тұрған бар тамырын бадырайтып алая қарады.

1 Навигация-су қатынасы.

2 С то л ь н и к - патша сарайы дастарханына баскөздік ететін ұлыққа берілетін құрметті лауазым.

-Кирилов, тергеушіге бар.

-Неге?

Қанша тосса да, жауап болмады. Кирилов абайсызда нәжіс басып кеткен баладай жан-жағына жалтақтай қарап тергеуші отырған бөлмеге жасқана аттады. Мұздай суық абажа бөлмеде арқасына тон жамылып қорбиып отырған тергеуші жөн де сұрасқан жоқ, анадай жердегі жалаңаш қарағай столды иегімен нұсқады. Сүйтіп бұл қылмыскерлер мен куәлардың жауабын жазып отыратын хатшы болып орналасты. Соның өзіне кезінде төбесі көкке жеткендей қуанып еді.

Күнде зіркілдеген жекіру, ақыру. Күнде сарт-сұрт кісі сабау. Күнде жан-жағы қызыл қан. Сол қан қасаптың ортасында бұл тұқшыңдап қағаздан бас көтермейді. Қара мұздай қапаста ыстық сорпа ішкендей тұмсықтарының ұшы шып-шып терлеп, ылғи білегін түріп жаланып жүретін қикөз жендеттердің тепкісінен шығып, қиралаңдап белін көтере алмай отырған бейшаралардың езулерінен қара қан сорғалап отырып айтатын сөздерін қағыс жібермей қағазға түсіріп, қарағай столда қақ төрде қақырайып жауап тыңдайтын қаққан қазықтай қақшиып отырып-ақ, кейде кейбір қылмыскерлердің тергеуіне келіп, анадайда қақырайып отыратын талай ақ жаға шонжардың назарына ілігіпті. Оны тіпті өзі де сөзбепті. Бірде Бұл жазып шыққан әйгілі іспен танысқан патша сарайындағы мәртебелі тақсырлардың бірі:

- Жазуы қандай әдемі. Мына жігіт бізге керек екен? - деп жата қалып жабысыпты.

Сол-ақ екен бұл сенат құрылғанда, содан барып бір-ақ шықсын. Әуелі қағаз көшірді. Сүйтіп жүріп секретарьлыққа қолы жетті. Ол кездегі сенат қазіргідей қаңырап бос тұрмайтын. Ертелі-кеш есігі жабылмайтын. Оған тек қызмет бабымен кіріп-шығатын ресми ұлықтар ғана емес, ұлан-байтақ Россияның о шеті мен бұ шетінен дау қуған, қиял қуған сан-сияпат адамдар сабылып келер де жатар-ды. Оның бәрін құшақ жая қарсы алып, көлитіп мәслихат құрып отыруға мәртебелі тақсырлардың уақыты да жетпейді, құлқы да соқпайды. Көпшілігі осы Иван Кирилов секілді шығарып салма сөзге жетіліп алған аққаптал кеңсе қызметкерлерінің алдын көріп қайтқандарына мөз болады.

Бірде тапа тал түсте бұл отырған бөлмеге қайдағы бір сусар, бұлғын, сілеусін, қарсақ, барыс - әйтеуір бұның көргені бар, көрмегені бар - неше қилы түз тағылары қаптай жөнелгені. Сөйтсе есіктен екі иығына екі кісі мінгендей еңгезердей біреу қорбаңдап кіріп келеді. Әлгі бір аяқ астынан шұбыра жөнелген жер қайысқан көп аң да соның қауқиған тонына жапатармағай жабысып алыпты. Қапырық бөлменің ішін тайганың қышқылтым шайыр исі кернеп қоя берді. Басқан жерін ойып жіберердей боп, сырлы еденді зар қақтыра келген бейтаныс мейман амандық жоқ, саулық жоқ бірден беліндегі қайыс белбеуін жұлқылай бастады. Әлгінде Кириловтың көзін атыздай қылған көп аңның терісін тұтас қалпында бір-біріне қалай болса солай құрай салған құрақ тонын иығынан бір жұлқып сыпырып алып, ортасынан бір бүктеп столдың қарсы алдындағы орындыққа қобыратып тастай салды. Сосың үстіне шалжиып өзі отырды. «Мынауың кім еді?» - дегендей бұның бет-аузына алая қарады. Солай біраз шаншылып отырды да, астындағы орындықтың арқалығына асулы ені жарты қарыс қайыс белбеуіне қол созды. Оған байлаулы аң терісінен жасалған жан торсықты салдыр-гүлдір шайқап-шайқап қойды. Қарағай орындықты қақыратып жіберердей керіле шалқайып, қолындағы торсықты бұған ұсынды. Торсықтың әшекейі Сібірдегі көп бұратаналардың біреуінің қолынан шыққанын аңғартып тұр. Бұл жымиып:

- Рахмет, - деп басын шайқады.

Құдды бір пешке таптанып отырғандай күреңіте қызарып албырап алған алпамса кісі тұздай көкпеңбек көздерін тағы да бір шаншылта қадап өтті. Сосын «ендеше, шаруаң білсін» дегендей, тойған торайдың бүйіріндей томпиып тұрған жанторсықтың селтиген жаңғыз пұшпағын едірейген жирен мұртының астына апарды. Жұдырықтай жұтқыншағын бұлт-бұлт ойнатып, бірдеңені қылқ-қылқ жұта бастады. Ашырқанған мезірет жасап танауын тыржитты. Жанторсық байланған белбеуін орнына қойды да, оң тізесін зіп-зілдей жұдырығымен бір нұқып алып сөз бастады. Ол сонау жер түбіндегі Якутскіден келіпті. Казак атаманы Афанасий Шестаков көрінеді. «Үкімет басындағы Сенатқа айтып кетер бір-ақ ауыз сөзім бар», - дейді. Сондағы айтиағы мынау төбесінен ыс-ыс сабаны салбыраған күйе шатырлы Россиядан бір қадам былай аттап шықтың-ақ - тұнып тұрған байлық. Мұншама ағыл-тегіл дәулетті тайга мен түздің көк инені құйрығынан түрте алмайтын қайдағы бір салдыр-салақ жалаң бұттары бостан-босқа рәсуа қылып отыр. Мына мұхит пен ана мұхиттың арасындағы ұлан байтақ өлкенің асты мен үстіндегі көлкөсір қазынаны қажетке жарата алатындай орыстан басқа ұсынақты жұрттың ңарасы бұл төңіректе өзір көрініп тұрған жоқ. Соншама көлкөсір жер біздің түреніміз бен қайламыз тимесе, осы жабайы қалпында жата берер түрі бар. Қашан балағын түрініп, балтасын асынып орыс шаруасы келер екен деп солдаттыққа кеткен байын күтіп тыпыршыған ту қатындай қаралай жонынан жыртылып айырылып жатқан анау ақ селеулі даланың, одан арғы сыңсыған ну ормандағы әлі күнге адам түгілі ит иіскемеген, құрт-құмырсқаға жем болған есіл мәпаханың обалын ойлайтын уақыт келді емес пе? Мұнда бықсыған қалың тұманның ортасында патшаханымның тажын тастатып, іш көйлекшең қалпында көретін бір-екі келімсектің не деп шүлдірлегенін естиміз деп құлақтарыңыз салбырап қалғып-мүлгіп отыра бергенше, қайда жол түсер екен деп табаны қышып, балтырын қасып үйіне сия алмай отырған байғұс мұжықтарға: «Барыңдар ана шығыс өлкелерге, батыңдар ана байлыққа!» - деп айтпайсыңдар ма, түге?..

Афанасий Шестаков айтарын айтты да, аспандағы құдайды ма, жердегі патшаны ма, жоқ мынау қарсы алдында мұның махорка ыстап тастаған сағал-сағал сары тістерінің арасынан тағы қандай сөз шығар екен деп телмеңдеп отырған Иван Кириловты ма, кімді екені белгісіз, әйтеуір біреуді жер жастандыра боқтады да, тарғыл тонын қолтығына қыстырып тайып тұрды. Бірақ, қағаз қажаған қара шекпен хатшының көкірегін қыж-қыж қайнатып, көкейіндегі әлде бір қызыл құртты түртіп оятқан тайганың тоқтық пен шайыр аңқыған өзөзіл иісі бөлменің ішінде аңқып қала барды. Сосын-ақ бұл келген-кеткендердің қай тараптан келгенін, жерлерінің табиғаты қандай екенін, көршілерінің қандай елкелер екенін, олар жайында не білетінін ала бөтен көп қаузайтынды шығарды. Әсіресе, астанаға әлі беймәлімдеу шет аймақтардан біреу-міреу келе қалса, құдайы әбден береді. Әскери жорықтарға қатысқан не сыртқы істер коллегиясының тапсырмасымен бір жаққа барып қайтқан біреу-міреуді естісе, соңынан қалмай жүріп жат өлкеде не көріп, не қойғанын тәптіштеп сұрап алады. Естігендерін ұмытып кетпей тұрғанда дереу қағазға түсіріп отырады. Карта жинауға құмарлығы да сонда оянды. Енді ол мәжілістестерінің айтқанына ғана қанағаттанып қоймай:

- Барып қайтқан жағыңыздың жен-жобасын долбарлап қағазға сызып бермес пе екенсіз? - деп қолқалайтынды шығарды.

Сенаттың басқа қызметкерлеріне істері түсе қалса, қалталарын томпита келетін кәнігі келімсектер бұған жолығатын шаруалары шыққанда қолтықтарына ораулы шимай-шимай қағаз қыстыра келуді әдетке айналдырды.

Кириловтың столының тартпалары мен шкафтарында ондай ораулы қағаздар күннен-күнге көбейе берді.

Соның қызығын бұл ақыры көріп тынды. Ол кезде терістік майданының жағдайымен басы қатып жүрген Петр патша анда-санда астанаға бір соғып кеткен тұстарында сенатқа қалай да бір кіріп шығатын. Әлге дейін есінде... 1724 жылы декабрь айында Сенат мәжілісі үстінде Сібір жайында әңгіме туып қалды. Бір қапталда аяғын айқастырып тастап терезедегі әлекей-шүлекей қырауға қарап өзімен өзі боп отырған патша:

- Сібір аймағының картасы бар ма? Әкеліңдерші.., -деп дүңк еткені.

Стол басында отырғандар көздерінің астымен бір-біріне қарасты. Ондай картаның жоқ екенін бөрі де біледі, бірақ: «Жоқ», - деп айтуға ешқайсысының батылы бармай отыр. Соны іші сезіп қойған патша әдейі оларды қинай түскісі келгендей қайтадан терезе жаққа қарап, қайтадан өзімен-өзі болып кетті.

Мәжіліс тым-тырыс. Бәрі де көздерінің қиығымен патшаны аңдулы. Міне, оның жылмиып жатқан қара мұртының шалғысына күлкі ілінді. Сол жымиған қалпы қазір бұларға бұрылып қарайды. Патша алдияр беттеріне қарап отырғанда, бастарын көтермей жанарларымен жер шұқып кетуге олардың қақылары қайсы?! Амалсыз көздерін тіктеп, патша жаққа жүздерін бұруға мәжбүр болады.

Сол-ақ екен патша ағзамның жылмиып жатқан құндыз мұрты лезде барлық жылтынан айрылып, кірпідей тікірейіп түрегеледі. Жымсия күліп тұрған нұрлы жанары кенет әлем тапырықтанып әпірейіп алады. Сосын шекелей қарап тұрған асқақ басын аспандата шалқалап:

- Бүйтіп Сенат болғандарына! - деп бір сыбайды. Сол жолы патша ағзам аузын енді аша бергенде

Кирилов орнынан көтерілді:

Алдияр тақсыр, ондай картаны Сібір мен Камчатка түбегінің қолда бар схемаларынан құрастырып сызып шығуға болады!

Жұрт сілтідей тынып қалды. Мұндайды ешкім күтпеген. Тұтанғалы тұрған ашудың жолын бөгеген бұл қайсысы еді дегендей патша орнынан атып тұрып шаншыла қарады. Көмейіне іркілген зәрлі сөзді қайда жіберерін білмегендей бірер жұтынып қойды. Сосын құп-қу жүзіне қан теуіп, көзі самаладай жарқырап:

- Ендеше сол картаны бір тәуліктің ішінде өз қолыңнан жасап шықпасаң, қара жердің бетін басып болдым дей бер, көгершінім, - деді.

Қаздаңдай басып есіктен шыға жөнелді.

Залдағылар орнынан көтеріліп, состиып тұрған бұл жаққа көздерін бір-бір тастап есікке беттеді.

Ертеңіне алдында жатқан жаңа сызылған картаны көргенде патша столды жұдырығымен бір қойып:

- Кирилов, өзің есектен де өткен ерегеспе неме екенсің? - деп шаңқ ете қалсын.

Төбе дір етіп, шамдалдар шайқалып кеткендей. Бұның қолына ұстап тұрған көрсеткіш шыбығы сылдыр етіп жерге түсті.

Патша алдындағы жаюлы жатқан көлдей қағазға үңіліп тұрып, сылқ-сылқ күлсін.

Жұрттың көзі одан сайын адырайып барады. Кирилов дәл екі шыңшыт тұсынан шып ете қалған мұп-мұздай екі тамшының кенет пышақтың жүзіндей өткір бірдеңеге айналып дәл алқымдыққа барып инедей қадалып тұрып алғанын сезіп тұр. Тырп етсе ұлпа тамағына кірш етіп кіріп кетердей.

Патша тағы да жүзін суытты.

- Брюс!

Бір бұрышта иығы салбырап кеткен орыс аңсүйектерін үнсіз қызықтап тұрған шотланд Брюс ұйқыдан шошып оянғандай селк ете түсті.

- Бері кел!

Брюс жасқаншақтап патшаға жақындады.

- Бұріспей тезірек жүріңіз...

Бейшара Яков Виллимович иегі қалт-қалт етіп аяғын жылдамдата басты.

- Сені де тау-кен істері коллегиясының президенті дейді-ау. Қайдағы бір қағаз көшірушінің жасағанын әлі жасай алмай келе жатсыңдар. Кирилов сендердің Россияның ғылымын құлпыртуға анау керек мынау

керек деп жазған неше бір шимайларыңды талай көшіріп шықты. Оның жасағанын енді сендер көшіресіңдер. Бәлкім, қолдарыңнан карта жасау келмегенмен, жасалған картаны көшіріп көбейтіп беру келетін шығар.

Брюс:

-Құп болады, алдияр тақсыр, - деді дауысы қалтырап.

-Кирилов! - деп ақырды патша.

Кирилов одан сайын сіресе түсті. Алқымына тіреліп тұрып алған өзөзіл ине одан сайын мұп-мұздай боп, көкірегін аяз жалағандай қарып барады.

Сен бүгіннен бастап Сенаттың обер-секретарысың.

Жым-жырт жұрт аяқ астынан жел көтерілгендегі шалғын басындай оқыс толқынып, біреулердің тіпті «Уһ» деген дыбыстары да шығып кетті.

Патша алдындағы қағазды шиыршықтап орады. Қарсы алдында қаздиып тұрған Брюстың оң қолтығына әкеп өзі қыстырды. Оқшау қалып қойған Кириловтың қасына кеп арқасынан қақты. Мұртын бір жыбыр еткізіп есікке бұрылды.

Қалған шонжарлар да патшаның істегенін істеп, Бұның қасына келіп, сәл аялдап, бастарын изеп, сырттағы күймелеріне зытып берді.

Абажадай сенат залында жалғыз қалды. Не болып, не қойғанына түсінбегендей. Сілейіп әлі тұр. Әлгінде ғана патша шығып кеткен жаққа бұрылып қарай беріп еді, алқымына әлдене шым етіп қадала кеткендей болды. Жон арқасы мұздап қоя берді. Мана патша келеді деп асығып-үсігіп жүргенде қағаз тігетін инені ұмытып кетіп орнына салмай, абайсызда жағасына қадалып қалып жүргеннен сау ма! Жалмажан қолын мойнына апарса... Омырауы малмандай су. Екі шықшыттан қүйылған ащы тер жүтқыншақтан төмен саулап, көкірегін шылқытып тастапты. Қалтасынан орамал алып, бұрыштағы айнаға бұрылды. Сөйтсе... Көзінің алды сора-сора. Өзі де білмепті. Манадан бері үнеіз жылап тұрыпты.

Кирилов сүлдері құрып қапталындағы орындыққа сұлқ отыра кетті. Басын көкірегіне алып, екі иығы бүлк-бүлк етіп, қапелімде жұбана алмай, ұзақ солқылдады.

Бұл оның өмірінде бірінші рет жүрегі жарыла қуанғаны еді.

Содан былай сенаттың аты аталған жерде жұрттың есіне ең алдымен Кирилов түсетін болды. Обер-секретарьдың кабинетіне тағы да бір айлапат стол қойылды. Кирилов қолы қалт еткенде соған барып карта сызады. Бірте-бірте баяғыдан бері шынтағын жауыртқан байырғы жазу столын атымен ұмытуға айналды. Ертелі-кеш күйбеңдеп абажадай сызу столының қасынан шықпайды. Ертелі-кеш қолынан сызғыш пен өшіргіш түспейді. Бір жаққа жолаушылап барып қайтқандар ең алдымен соған кеп бір соқпаса, бастары ауырады. Бір жаққа жолға шыққалы жүргендер де шырқ айналып соны табады. Бірде оған тұла бойында сүйек пен еттен ештеңе жоқ, түп-тұтас сом болаттан қүйылғандай мып-мығым біреудің кіріп келгені. Теңізші. Бірінші дәрежелі капитан. Қызыл шырайлы дөңгелек жүз. Еркектерден гөрі әйелдерге келісіңкірейтін қою керме қас. Жұмсақ жұмыр иек. Тек орақтай мұрын мен бармақтың басындай теңге мұрт қана айбын шақырғандай. Кирилов тани кетті - Витус Беринг. Россияға қызметке жалданып келген дат теңізшісі. Жиырма жыл жан аямай еңбек етіп, ағыл-тегіл тер төгіп, жарғақ құлағы жастыққа тимей жүргенде екінші дәрежелі капитан деңгейінен аса алмай қойғасын қолды бір-ақ сілтеп отставкаға шықты деген. Бірақ, еліне кетпей, Выборгке барып үй-жай алып орналасты деген. Қызметте жүргенде берілмеген бірінші дәрежелі капитан лауазымы отставкаға шыққасын берілген. Өзін жұрт басынан сөз асырмайтын шамшыл, кіді, намысқой кісі атайтын. Ендеше сондай тәкаббар неме басқа ұлық жетпегендей бұған қалай бас сұғып жүр...

Мейман Кириловтың ойын аяқтатпай, жөнін өзі айтты.

-Камчаткаға экспедиция аттандырғалы жатыр деп естідім. Рас па?

-Рас.

-Ендеше, соған сұрансам, мені жіберер ме екен. Ол

жақта аң терісі әрі арзан, әрі өте кеп деп еді. Осындаокеліп қымбатына сатып, ырзық айырмасам, ыңырша-гымыз айналуға қалды. Ақыл сұрай келдім.

Қыршаңқы теңізшінің айтып тұрғаны қалжың шығар лейін десе, көзінде жылт еткен жымысқы ұшқын жоқ, қадалып қайсар қарайды.

Жүріс-тұрысы, тұлға-тұрпаты, айтса айтпаса да, тапжылмас табандылықты аңғартқандай. Өзге әріптес-теріндей асып-төгіліп көп те сөйлемейді екен. Аузын әр ашқаны мен аяғын әр басқаыы есепте сияқты. Сол мінезінен де өрге баспай жүрген түрі бар. Біздің қайран Россияда мық шегедей қадалтып айтқан мығым пікірге қашан дес беріліп көріп еді. Бәрін алдын-ала төптіштеп, жүз қайтара кесіп-пішкен жүйелі ұсыныс, жосықты жобаның кімге қажеті бар! Ондайды оп-оңай мақұлдай салғаннан қай шонжар, қандай ұлық абырой табады. Қарауындағылардың қатырдым деп әкелгенінен қате таппаса, ол қақырадай боп несіне бастықпын деп отырады. Оның ақ қағаздың бетінде сенің қаламыңнан гөрі айылын жимай батыл жортатын сойылдай сойқан қаламына да бірдеңе қалдыр. Сонда ғана ол ертең: «Егер мен мынадай кілтипанын таппағанда, Бұл мұндай мықты боп шықпайтын еді!» - деп осындай іргелі іске өзінің де қосқан үлесін оңды-солды айтып мақтану үшін де әлгі жобаны бекітуге қос қолын бірдей көтереді. Бұл айлаға Петр өлгелі күллі Россия басщасынан кещесіне дейін түгел жетіліп болуға айналды. Қайран император былшылдап бара жатса төбесімен көк тіреген талай шонжарды төтесінен бір қайырып тоқтатып тастап, есіктегі қағаз көшірушінің жүйелі сөзіне құлақ асқанын басқа көрмесе де, Кирилов көрді ғой. Қазіргі шонжарлар сөзіңнің жүйесінен гөрі көйлегіңнің түймесіне көбірек мән береді. Үй сыртындағылардың сөзін тінткілеген мен үй ішіндегілердің көзін тінткілегенді ел басқару деп ұғады. Кемеңгер отырар жерде кемпарық отырса, сөйтпегенде қайтеді. Мынау қиқар теңізші де мына қалпымен есік жағалап ештеңе өндіре қоймас. Әлгі ниеті рас болса, бұған біраз нәрсені «әліппеден» қайта бастау керек сияқты...