Абай жолы -1 (Қайтқанда)

Қайтқанда

      I

Үш күндік жолдың
бүгінгі, соңғы күніне бала шәкірт барын салды.

Қорықтан күн
шыға атқа мінейік деп асыққан-ды. Бұны қаладан алып қайтқалы барған ағайыны
Байтасты да таң атар-атпаста оятып тұрғызып еді.

Күнұзын аттан да
түспей, өзге жүргіншілерден оқ бойы алда отырған. Кей-кейде өзіне таныс Көкүйірім
мен Буратиген, Тақырбұлақ сияқты қоныс-құдықтардың тұс-тұсына келгенде бала
оқшау шығып, астындағы жарау құла бестісін ағызып-ағызып та алады.

Арттағылар -
Байтас пен жорға Жұмабай:

- Мына баланың
ауылға асығуын-ай!

- Сорлы бала
қыстай іш құста болып қалған-ау,- деседі. Бала шәкірт ұзап кеткенде бұлар да
еріксіз желе шоқырақтап шауып отырып қуып жетеді. Жорға Жұмабайдың тақымында
қара шоқпары бар. Байтастың да аяғының басына ілген ұзын қайың сойылы бар-ды.
Тақырбұлақ тұсына келгенде Байтастар баланы жеке шабудан тежеп:

- Енді бізден
ұзап кетпе! Анау Есембайдың жырасын білесің ғой!... Ұры жатады... - деді.

- Сені мен бізді
манадан көріп отыр! «Қоқырақтап жалғыз шабатын неме екен, түсіріп, атын әпкел
езінің!» - дейді де, сені төбеден бірақ нұқып, мына бәйге бестіңді алады да
кете барады,- деді Жұмабай да.

- Е, сендер ше?
Сендер беріп жібересіңдер ме?

- Ойбай, бізде
не қауқар бар? Біз екеу-ақ...

- Олар самсаған
сары қол. Бұл Есембайда ұдайы жау жатады. Тек бізді өзіміздің елдің адамы деп
аман қалдырмаса, жер жаман,- деп Жұмабай шошыта сөйлегісі келеді.

Баланың қытығына
тиетіні осы жері.

- Әйтеуір,
сендерден дәрмен жоқ екен. Ендеше бірге жүрдім не, жеке жүрдім не? Ал кеттім!-деп,
соқтырта жөнелді. Бұл - Тақырбұлақтан өте бергенде бастағаны еді.

Содан жаңағы
қауіпті деген Есембайға жеткенше, артына бірде-бір қараған жоқ. Көз ұшына кетіп
ұзап алып, ылғи жапа-жалғыз шауып отырған.

Жолдың бұл
тұстары ылғи белес-белес болатын. Осы қазіргідей боп жұрт Шыңғысқа, жайлауға
қарай көшкенде елсіз боп қалатын жер. Алыстан жолды бағып отыратын тұрғылары
бар. Тақ иек артпадан, өкпе тұстан жүргіншіге жауды қоян-қолтық, құшақтастыра
түсіретін ұры сай, жасырын жыралары да бар.

Бұдан бұрынғы
екі күндік жолда үлкендер жылдам жүрмей, баланың шыдамын әбден тауысқан-ды. Ол
сондықтан бүгін, ауылға жететін күні үлкендерді еріксіз қатты жүргізудің
айласын тапқанына дән ырза. Күні бойы осылай етуге байлаған.

- Бала деген
қорқар болар еді. Ес бар ма өзіңде, пәруәрдігер,- деп, Байтас бабын таба алмай
басын шайқайды.

Жұмабай әбден
болмаған соң:

- Қап, мынаның
баласы!... «Мен бөрінің бөлтірігімін» деп келеді-ау! Қой, не де болса қалмайық
енді. Байтас, жүр!- деп шаба жөнелді. Екеуі де жарыса бастады.

Байтастың
мінгені Құнанбайдың қара жал бурыл аты, дәмелі бәйге аттың бірі еді. Жұмабайдың
астындағы да сол Құнанбайдікі - Найманкөк деген, үлкен ақ көк ат болатын. Екеуі
жарыса жөнелгенде, амалсыз егеске түсіп, «мен озам, мен озаммен» тепкілесіп,
созыла берді. Бір белден асып екінші белдің өріне қарай тоқтамай жарысып келе
жатты. Осы өрде бурыл ат есік пен төрдей алға түсе беріп еді. Белге шығып алып
шауып келе жатып қарағанда, бала көрінбеді. Бұлар тағы да сілтесе бермек болды.
Сөйтіп, осы белдің ойына қарай құлай бергенде, жорға Жұмабай арт жағынан, сол
иығы тұсынан тасырлатып кеп қосылған бір дүсірді есітті. Дәл Есембай биігінің
тұсы. Және дәл Есембай жырасының өзі екен.

- Әй, кәпір,
содан қосылған жау болды-ау. Баланы алып, бізді баққан екен-ау!- деп, ақ көк
атты тепкілей берді. Артына қорқақтай қарап, шала бұрылып, көз қиығын тастап
көрді.

- Мас көзіңді,
мас!- деп, әзірейілдей төніп келе жатқан бірдеме. Атын да, кісісін де болжай
алмады. Әдейі танытпайын деп, бет-аузын таңып алыпты. Бұл өңірдегі күндіз
шабатын ұрының әдеті. Байтаста үн жоқ, өз бетімен замғап барады. Қолды болса,
болатын жорға Жұмабай.

Енді не де болса
жанды қармайын деп, тақымындағы шоқпарына жабысты. Соны суыра беріп: «Әй, анау
да көк желкеден ұрады-ау!»- деп жасқаншақтап келе жатыр еді.

Қуғыншы
ойлағандай-ақ шоқпарды жөндеп суыртпады. Тақымынан толық шығарып алғанша
бастырмалатып кеп, Жұмабайдың қалың қара тымағын көзіне қарай баса кигізіп жіберіп,
сол сәтте шоқпарға жармасты. Жұмабайдың басын көтеріп, тымағын түзеуге де
мұршасы келмеді. Тартысуға да қорғаншақ, шабуға да мүгедек болып қалды. Сөйткенше,
жырынды жау мұның жаңағыдай сасқалаңымен пайдаланып, шоқпарды да тартып алды.

Енді, ақ боз ат
та бірдемеге тіреліп тоқтағандай, Жұмабай зорға дегенде бойын түзеп ап, жаңа
ғана тымағын кейін қайырып қап еді. Қараса, бұның шоқпарын тартып ап, ақ боз
аттың алдынан көлденең шығып, қазір ішек-сілесі қатып, үнсіз күліп тұрған
бағанағы бала шәкірт. Өзі айтқан «Құнанбайдың бөлтірігі»- Абай екен.

Баладан
қорыққанына Жұмабай ұялды да, ыза болды.

- Өй, балам-ау, мына
жер - жау жатағы. Бұл ұрының ойнағына кеп алып, жаман ырым бастағаның не
қылғаның?- деді.

Байтас та күлген
бойында қайта оралып келеді екен.

Абай өзінен
үлкен кісінің қорыққанына қатты ырза еді. Жұмабайдың неге ашуланғанын ұғып тұр.
Қоңыр жүзі қызарып, төмен қарап қысыла күле беріп, бөркін айналдыра бастады.
Кәдімгі «жолбасар» ұрыларша шапан-бөркін айналдырып киіп, мұрны мен аузын қызыл
орамалмен таңып

алып, Жұмабайды
куғанда тағы сол ұрыларша, «дауысымды танытпаймын» деп, мыңқылдап сөйлеп бұйрық
берген. Байтас қорықса, қорықпаса да сыр алдырған жоқ. Сондықтан Жұмабайдың
ашуын алыстан танып, мәз болып күліп келе жатып:

- Құла бестінің
тебелін де жоқ қыпты, қарай гөр өзін!- деді. Жұмабай да жаңа байқады. Бала
бестінің төбелін саз балшықпен баттастырып тұрып сылап қойыпты. Жұмабай
кісілікті кісі. О да күлкі бола бергісі келмейді. Енді бұ да уақиғаны ойынға
айналдырғысы кеп, мысқылдап:

- Өй, ұқсамасаң
тумағыр! «Ұры Тобықты, ұры Тобықты!»- деп Керей, Уақ зар қағады. Қаршадай
баласына шейін ұры болудың жөнін жете біліп тұр. Зар қақпай қайтсін Керей,
Уақ!...- деп өзі де күлді.

Жұмабайдың
қалаға бұ жолы не жұмыспен барғанын Абай дәлді білмейді. Бірақ оның Байтасқа
айтқан бір сезінде Құнанбай тапсырған бір жұмыспен барып келе жатқаны мәлім боп
еді. Абайдың бұрыннан байқауынша, бұл Құнанбайға қадірі бар кісі. Абайға
ашуланып, ренжіп барса, алдымен әкесіне шағады.Осыны еске алып кеп, Абай енді
күлкіден тыйылып, жаңа қатарласқанда:

- Жол ұзақ. Ұйқы
ашар болсын деп ойнап ем, ғайыпқа бұйырмаңыз, Жұмеке!- деді. Енді тіпті сыпайы.
Сызылып тұр.

Жұмабай жас
баланың пішініне ырза болып қарады да үндемеді. Байтас Абайды құрбысындай
қағытып:

- Жарайсың,
«ғайыпқа бұйырмаңыз». Сенің мынауың, менің: «Көшкенде жүк артамын сары атанға,
айтамын не бетімді Ойке апама?!»- деген өлеңім сияқты болды-ау!- деді.

Абай жете түсіне
алмады.

- Қалай дейсің,
Байтас аға? Ойке апа деп кімді айтасың?

- Е, Ойке апаны
білмеуші ме ең? О несі екен?!

- Бәсе...

- Бәсе, Ойке апа
деген біздің қатын. Былтыр ала жаздай серілік құрып, ел қыдырып, қыз
-келіншекпен сауық-сайран салмадым ба? Содан аяғы қызық бітіп, үйге қайтатын да
мезгіл жетті. Енді қатынға қалай қарарға да, не деп барарға да бет жоқ. Сонда
әдейі бетінің зәрі қайта

берсін деп, «Не
бетімді айтамын Ойке апама...» деген өлеңімді өзім ауылға бармастан бір-екі күн
бұрын айтқызып, жолдастарымды жіберіп жатып ем. Сол осы күні мәтел боп кетіпті,-
деді.

Абай да, Жұмабай
да қызығып тыңдасты. Өзі сері, әнші, сұлу Байтасқа екеуі де - бірі кәрі, бірі
жас бала - қызғана да, тамашалай да қараған еді. Абайдың көз алдына Ойке деген
жеңгесі де, Байтастың былтыр жаздағы әншіл, сауықшыл жолдастары да толық
елестеді. Естіген әңгімесінің бәрін еңсесімен ынтыға тыңдайтын бала, бұрын
Байтаспен сырлас, әңгімелес болмаса да, жаңағының аяғы немен тынғанын білгісі
кеп, қызығып келе жатты. Байтастың құрбыдай қалжыңдағанын пайдаланып:

- Ал Ойке апаңа
не бетіңді айттың сонымен, Байтас аға?...- деп, жабыса түсті.

Байтас бұған
күліп, енді іріленіп қарап:

- Не бетімді
айтушы ем? Сорлы қатын алыстан әнмен арыз айтып жатқанға шыдасын ба? Келсем,
алдымнан өзі шығып, атымды байлап жатыр,- деп, Жұмабай жаққа қарап, иек қағып
қойды.

Абай үндеген
жоқ. Ішінен «алдаған екен ғой» деп байлады.

Сол әңгіме
жүргіншілердің таңертеңнен бергі қатты жүрісін Найманкөктің ақырын бүлкегіне
әкеп салған еді.

Бала шәкірт ауылға
асыққан, лепірген күйіне қайта келіп, тағы да тебіне жөнелді.

- Уа, қой
деймін, бала! Ат зорықтырасың!

- Жапа-жалғыз
ұзап кетіп, жауға жем боласың!- деп, екі жолдасы тағы тежей бергісі келді.

Бірақ қаладан,
жабырқау медреседен жаңа құтылып, енді үйіне, ауылға жетуге асыққан бала шәкірт
ол сөздерді тыңдайын деп ойысқан жоқ.

Үлкендер
қорыққан Есембай да, тіпті, ұрылар да Абайға сондайлық жат, суық боп көріне
алмады. Ұры десе, осы елдің өздеріндей қазақтары. Көп болса: киімдері,
ер-тұрманы ғана жаман; қолдарында сойылдары ғана бар. Ондай ұрылар жайында
Абайдың естіген әңгімелері соншалық көп. Кейде, тіпті, сарытоқым ұры болған -
ел ішіндегі үлкендердің өз аузынан естіген әңгімелері де ұмытылмайтын. Қайта
бір кездесіп, дәл жауға шапқан пішіндерін көрсем деген іште жүрген ынтықтығы да
болатын.

Ал «Қарауыл
биігі анау, жасырын жырасы мынау» деген Есембай - Найзатастар болса, ол Абайдың
өз аулының аса мәлім қоныстары. Көктем мен күз уақыттарында, жылында екі рет
осы жерлерге Құнанбай ауылдары келіп қонып, ұзақ уақыт отырып, жайлап та
кететін. Анау көрініп тұрған төскейдің сай-саласы, бие-бауы, ауыл қонысы, қой
өрісі - барлығы да соншалық таныс, жақын. Тіпті, былтыр боқырауда, күзем
үстінде, қалаға оқуға кеткенде дәл осы қоныстан, Есембайдан кеткен болатын.
Сонда тайға шапқан, асық ойнаған құрбы балаларымен жаяу жарыс жасап, асыр салған
ең соңғы бір ыстық қоныс осы болатын. Қыс бойы ауылды, елді сағынғанда есінен
кетпейтін соңғы күндері дәл осы Есембайда өткен.

Енді кеп: «Бұл
жерде ұры бар, сұмдық жер, бәле жатқан жер» деген сөздің қандайы болса да
көңілге дарымайды. Жазықсыз Сары биік, көкшіл қоныс, ақ көделі әдемі өлке
мұнарланады. Барлық айналадағы кең дүниеге, әсіресе, мынау өзі туған сахара,
өлке-белдеріне соншалық бір туысқандық ыстық сезіммен, кешіріммен де қарайды.
Жабыса, сағына сүйеді. Үзілмей, қатаймай, бір қалыппен желпіп соққан әдемі салқын
қоңыр жел қандай рақат. Осы желмен құлпыра, толқып, су бетіндей жыбыр қағып
шалқып жатқан алкүрең көде мен селеу далалары... дала емес - теңіздейі қандай!
Сол даладан көз алмай, тоя алмай, үнсіз телміріп, ұзақ-ұзақ қарайды. Шамасы
келсе, бұл жерлерді құбыжық көру емес, үрке қарау емес, құшағын керіп аймалар
еді. Сылап-сипап «Мен сені сағындым, өзгелер жаман жер десе, мен олай демеймін.
Тіпті, қойныңа тыққан ұры-мұрыңмен де жатсың, бөтенсің демеймін» деп қараған
сияқты.

Тағы да
шапқылап, қара үзіп, алыстай берді. Болмайтын болды.

- Артыңда қалып,
майырға ерген лаушыдай қашанғы текіректейміз. Бұл қорлықты көргенше кел,
Жұмеке, біз де аттың басын қоя берейік,- деп, Байтас бурыл атты ағыза жөнелді. Жұмабай
да еріксіз шапты.

Аздан соң Абай
бұларды тосып алып, енді үшеуі бірдей ұзақ-ұзақ жарысуға айналды.

Қорықтан шыққалы
таңертеңнен бері бөгелместен тартқан үш салт атты, аттарын қан сорпа қылған
қалпында, кешкі екінді кезінде Көлқайнардағы Құнанбай аулына, Абайдың өз шешесі
Ұлжанның отырған аулына кеп жетіп еді.

Көлқайнар суы
мөлдір, мол бұлақ болғанмен, кең қоныс емес. Жайлауға қарай, Шыңғыс асқалы
беттеп келе жатқан елдің үш-төрт аулы қоныпты.

Бұның бәрі
«Құнанбай аулы» деп аталады. Өзінің аулы мен жақын туысқандарының ауылдары.

Көлемі аз
бұлақтың айналасына жиі қонған ауылдардың үйлері де, шұбыртқан малы да,
адамдары да қешкі мезгілде ыю-қию араласып жатқан сияқты. Жер ошақтардан шыққан
түтіндері де біріне-бірі қосылып ұласып, тұтасқан көкшіл мұнардай тарайды.
Үрген иттер, мал қайырған айқайлар, маңыраған қой, қозы шулары араласып жатыр.
Кешкі суға келе жатқан қалың жылқының кісіней шапқан дүбірі, шаң-тозаңы болсын
немесе оқта-текте азынай кісінеп, үйірін іздеп шапқан, мінуден босаған жас
айғырлар дауыстары болсын - барлығы да осы отырған ауылдардың осы кештегі тіршілік
тынысын білдірген сияқты. Баланың барынша сағынған көрінісі. Қазір жүрегін
аттай тулатып, соншалық қуантып, еркін алған көрінісі. Жүргіншілер бұлақтың дәл
қасына ең жақын қонған ауылға келе жатыр. Ортасында бес үлкен ақ үйлер бар, көп
үйлі ауыл - Абайдың екі шешесі Ұлжан мен Айғыздың аулы.

Осы ауылдың
шеткі үйлерін сырттап, кешкі жайылымға, батыс жаққа қарай жаңа өріп бара жатқан
бойдақ қойдың ішін аралап, ортадағы үлкен үйлерге қарай беттеп келе жатқан үш
аттыны бұл ауыл тез таныды. Әсіресе, қораның ортасында қосақталған қойды сауып
отырған қатындар бұрын көрген екен. Етектерін белдеріне қайырып түріп алған,
алжапқыш тартқан қалыптарымен, қолдарына шелектерін ұстасып, жүргіншілерге қарап:

- Қалашылар,
қалашылар келеді!

- Анау Абай,
Абай ғой, айналайын-ай! Апасына айтайыншы,- деді бір қартаң қатын.

- Бәсе, Телғара
ғой... жаным-ау, мынау... Телғара! Әпкеме айтайыншы,- деп, тағы бір жас қатын,
жеңге де үлкен үйге қарай ұмтылысқан.

Сағынған
баласының келер мөлшерін Байтас кеткеннен бері шешесі Ұлжан да есептеп, осы
бүгінге ұйғарып жүр еді. Қырықтың ішіне жаңа кіріп, семіз тартып қалған сары-қызыл
бәйбіше жаңағы дауыстарды түгел естіді. Өз үйінен шығарда, төрде отырған енесі
Зерені де хабарландырып, сүйемелдеп ерте шықты.

Құлағы көптен
мүкіс тартқан кәрі әжесінің ең бір жақсы көретін немересі Абай-ды. Оны есінен
шығармай, дұғасына кіргізіп, тілеуін тілеп отыратын.

Аттылар үйдің
сыртына келе бергенде алдарында, сол үлкен үй мен күншығыс жағына тігілген
қонақ үйдің екі арасында бұларды күткен бір топ жан тұр екен. Жаңағы шешелерден
басқа: жеңгелер, көрші үйлердің қатындары, бірен-саран тыста жүрген шал-кемпір,
онан соң осы ауылдың барлық үйлерінен шығып, жүгірісіп келіп жатқан балалар
бар. Бұл топқа қарай ауылдың үлкендері де жан-жақтан дабырлап сөйлеп, ағылып
келіп жатыр.

Осы жиынға
қараған бетімен, екі жолдасынан озып кеп бұрын түскен Абайдың атын біреу алып
кете берді. Бала көп ішінен, ең алдымен өзінің шешесін көріп, соған қарай жүре
беріп еді, шешесі анадай жерде тұрып:

- Әй, шырағым
балам, әуелі ар жағыңда әкең тұр... Сәлем бер!- деді. Абай жалт қарап барып
жаңа көрді. Анадай жерде, қонақ үйдің сыртында, қасында екі-үш үлкен кісі бар -
әкесі Құнанбай тұр екен. Ыңғайсыздықпен қысылып қалған бала, шешесінің
сондайлық салқын сабырының мәнін ұқты да, әкесіне қарай тез бұрылды. Байтас пен
жорға Жұмабай да анадайдан аттарынан түсіп жаяулап жетектеп, Құнанбайға қарай
келеді екен. Бірақ өңі сұп-сұр, зор денелі, бурыл сақалды Құнанбайдың жалғыз
көзі бұларда емес. Батыс жақтан 4-5 атты жолаушы келеді екен. Арты Қыдырдан
шыққан жолаушылар тәрізді. Өздері өңшең толық денелі, үлкендер сияқты.
Құнанбайдың бүгін әдейі тосып отырған адамдары болу керек. Ол соларға қарап
тұр.

Байтас пен
Жұмабай тақай бергенде Абай да қасына кеп қалып еді. Үшеуі бірдей жамырай сәлем
берді. Құнанбай тез бұрылып сәлемдерін алды да, қысқа ғана амандық сұрады.
Тұрған орнынан қозғалған жоқ. Баласын қасына да шақырмады. Азғантай уақыт
Абайға қарап алып:

- Балам, бойың
өсіп, ер жетіп қалыпсың-ау! Молда болдың ба? Бойыңдай боп білімің де өсті ме?- деді.
Кекету ме, жоқ күдік пе? Немесе шынымен жай білгісі келгені ме?        '

Бала ес
білгеннен бері қарай әкесінің қабағын жұтаң қыста күн райын баққан кәрі
бақташыдай бағып, танып өскен. Әкесі де бұл баласының сондай сезгіштігін өзге балаларынан
артық санаушы еді. Ұялғанды, жауап айтпағанды кешірмейтін әке мінезі Абайға
мәлім. Ол сабырлы, момын пішінмен:

- Шүкірлік, әке,-
деп біраз тұрды да:- ат барған соң, дәріс тәмам болмаса да, қазіреттің
рұқсатын, фатикасын алып қайттым,- деді.

Тіпті ересек
адамша сөйлеп қапты. Баланың бұл ерте әзірлеген жауабы еді.

Әкесінің қасында
тұрған Майбасар мен соның атшабары екен. Майбасар Құнанбайдың тоқал шешесінен
туған інісі. «Төрт тоқал» туысқандарының бір тоқалынан осы Майбасар. Бұны биыл
Құнанбай өзі аға сұлтан болғаннан кейін, осы Тобықтыға болыстық старшын
еткен-ді.

Майбайсар
Абайдың жауабын ұнатып тұрып:

- Өзі тіпті
көшелі кісі боп қапты!- дей беріп еді, Құнанбай оның сөзін аяқтатпастан Абайға:

- Бар, ана шешелерің
жаққа бар, амандас, балам!- деді.

Абайдың күткені
де сол еді. Әлі тосып, бар қозғалысын алыстан қарап, әңгіме етіп тұрған
шешелерге қарай бұрылғанда Абай қайтадан өзінің жасына лайық қуанышты бала
қалпына келе қалды. Арт жағында жорға Жұмабай Абайдың бүгін оны қорқытқанын
әңгіме қып жатты. Бала енді асығып, өз шешесіне қарай жақындай беріп еді,
Жұманның қатыны, Қалиқа деген бір жеңгесі:

- Телғара!
Айналайын Телғара! Соқталдай азамат боп кетіпсің-ау!- деп, мойнынан құшақтай
алып, бетінен сүйді. Тағы бір жеңгесі - Ызғұттының қатыны Тобжан да сүйді.
Содаң кейін үлкен қатындар және осы топтағы үлкен еркектің, ағалардың да
бір-екеуі сүйіп жатыр. Абайды шын балаға айналдырып жіберген осы сүйістер еді.
Ол қысылып қызарғанмен, қашып құтыла алатын емес. Наразы боларын да, құптарын
да білмеді. Бірнеше үлкен қатындардың көзінен жас та көрінді.

Барлық үлкеннің
құшағына амалсыз кезек-кезек кіріп болып, енді сытылып, шешесіне қарай баса
берді. Абайдың ез шешесі Ұлжан мен екінші шешесі, сұлу жүзді - Айғыз қатар тұр
екен.

Бала топтан шыға
бергенде, Айғыз күліп:

- Пай, жаман
қатындар сілекейлеп, баламыздың бетінен сүйер жер де қалдырмады-ау,- деп
паңдана күлді де, Абайды көзінен сүйді.

Кезек өз
шешесіне келгенде, ол сүйген жоқ. Қатты бір қысып, баурына басып тұрды да,
мандайынан иіскеді. Абайдың әкесіндегі тартымды салқындық шешесіне де көптен
бергі мінез болған. Бала осыдан арғыны күтпеуші еді. Бірақ, баурына басқанның
өзінде де Абайдың жүрегін

қатты-қатты
соқтырған аса бір езгеше жақындық білінді. Ана құшағы!.. Ұлжан көп ұстаған жоқ.

- Әжеңе бар,
әнеки!- деп үлкен үйдің алдына қарай бұрып жіберді. Кәрі әжесі Зере бәйбіше,
таяғына сүйеніп, ұрсып тұр екен.

- Жаман неме,
маған бұрын келмей, әкеңе кеттің-ау! Жаман неме!- дей беріп, қасына, құшағына
немересі барғанда, «жаман неменің» артынан лезде:- Қарашығым, қоңыр қозым...
Абай жаным...- деп кемсендеп, жылауға айналып кетті.

Әжесі құшақтаған
бойында үлкен үйге кірген Абай, ымырт жабылғанша осында болды. Шешелері бұған
біресе қымыз, біресе тоңазыған ет, біресе шай ұсынып тықпалай берсе де, баланың
бойына ас батпады. Жөндеп ішкен де жоқ. Күні бойғы аштығы да ұмытылған сияқты.

Ас бере отырып,
бойлары үйреніскен сайын шеше, жеңгелері баладан:

- Елді сағындың
ба, кімді сағындың?

- Молда болдың
ба?

- Оқып болдың
ба?- деген сияқтыларды қайта-қайта сұрасады. Абай өзге сұрақтарға жөнді жауап
берген жоқ. Жалғыз-ақ кімді сағындың дегенде:

- Оспан қайда?
Ол қайда жүр?- деп езінің кіші інісін, тентек Оспанды бірнеше рет сұрап еді.

Ұлжан басында ол
сұрауын елеусіз қалдырып, артынан тағы бір айналғанда:

- Е, жүр-дағы
жынды неме. Бүгін осында маза бермеген соң, әжең екеуміз қуып шыққамыз,- деп
әжесіне нұсқады.

Әжесі езіне
байланысты бір нәрсеге ишара қып отырғанды көріп:

- Не дейді? Не деп
жатырсыңдар, естімедім,- деп еді, Абай Оспан жайын айтып кеп, қатты сөйлеп:

- Әже-ау, былтыр
мұндай емес ең... Құлағыңа не болған, неге естімейсің?- деді. Көптің ортасында
отырса да, еріксіз жапа-жалғыз боп оқшауланып қалған әжесіне жаны ашып,
құшақтап алдына жантайды.

Әжесі түсінді
де, аз ғана босаңсып:

- Балам-ай,
әжеңде қуыс кеуде болмаса, не сымбат қалды?- деп, өзіңің дағдылы мұң-шыңына
қарай беттеп еді. Баласы қимады.

- Жазыла ма өзі?
Емдесе қайтеді?- деді.

Үй іші де, әжесі
де құр күліп қана қойды.

Кәрі шеше күле
отырып, баласының талайы қайтпасын дегендей қып:

- Үшкірсе, кейде
ашылып қалады. Үшкірген жағады,- деді.

- Үшкірсе, мына
балаң молда боп келді ғой. Үшкірт балаңа,- деп Айғыз күлді.

- Үшкірсін,
баласы үшкіріп берсін.

- Сорлы кәрінің
көңіліне о да болса демеу ғой!...- деп үйдегі үлкендер, әсіресе, жеңгелер
Абайдан шын бірдемені дәметкендей.

Абай бұған
ішінен ыза болды. «Үшкіру, ішірткі жазу, қасида оқу» молдалықтың ел үйренген
дағдысы екені рас. Бала көңіліне қатты жиренішті көрінетін балгер, құшынаш
сияқты, бақсымен тең молда, қожа аз емес. Абай соңы еске алып, өз жайын
мысқылдағандай болып, аз күлімсіреп отырды да, бір кезде оқыстан, әжесінің
басын құшақтай ап, сыбырлай күбірлеп, бір нәрсені шұбырта жөнелді. Жұрт аңыра
қарап отырып, басында дұғалық оқып жатыр екен деп еді. Кәдімгі молдадай шарт
жүгініп алып, түсін томсартып жіберіп, шешесіне төніп отырып:

Юзі раушан, көзі
гауһар,

Лағылдек бет.. ұшы
ахмар,

Тамағы қардан әм
биһтар,

Қашың, қүдрәт,
қоли шига,-

деп, көпшілік
ұға қоймайтын өлеңді шұбырта беріп, даусын «тәбарак» оқыған молдаларша ұзайта
созды.

Мүбада болса ол
бір кәз,

Тамаша қылса
юзма-юз...

Кетіп қуат,
юмылып көз!

Бойың сал-сал
бола нига?!-

деп кеп көзін
жұмып, ернін жыбырлатып, әжесінің құлағын ашып «су-ф!» деп қойды. Бұл өзінің,
биыл осы көктемде Науаи, Физулиді оқып жүріп жазған өлеңі болатын. Отырғандар
әлі де дел-салда. Күдік етушіден де шын дұғалық екен деушілер көп. Бала
солардың шама-шарқын танып, мысқыл еткендей боп алдаңқырап келді де, енді шынын
танытпақ боп, даусын ашық етіп қатайтып алды. Тағы да көзін жұмып, түсін
томсартып, құран аударған молдадай, ілгері-кейін теңселе беріп:

Ұшады бозша
торғай көдені ықтап,

Басасың аяғыңды
нықтап-нықтап,

Кәрі әжем
естімейді, нана берсін,

Берейін
өлеңіммен шын ұшықтап...-

деп кеп, тағы да
«су-ф-ф!» деп қойды. Үйдің іші енді сезіп, ду күлісті. Соңғы өлеңнің тұсында
әжесі де түсінген. Ол, үні өшіп, сүйсініп күліп, баласын арқаға қағып,
маңдайынан иіскеді.

Абай күлместен,
мысқылдай қарайды. Әжесіне жабысып отырып:

- Қалай, құлағың
ашылды ма?- деді.

- Е, жақсы боп
қалды. Өркенің өссін, балам!- деп әжесі алғыс айтты.

Үлкендер бала
мінезіне бір күліп, бір таңданып сүйсініп қалды. Қара сұр бала көптің көзі бір
өзіне қадалғанға енді қысылыңқырап, қызарып еді. Бірақ, көзінде жайнай жанған
от білінеді. Өзге балаларының ажарынан бөлек, қызулы, саналы оты бар сияқты.

Ұлжан тартымды
болумен қатар, сыншы да ана. Баласының жаңағы мінезіне біраз ойлана қарап
отырды. Биыл денесі өскелеңдеп қалған баласы мінез жағынан да ересек тартқан
сияқты. Ұлжан көппен бірге күлген жоқ еді. Енді байқай отырып, ақырын мырс етті
де:

- Балам-ау,
қаладан молдалық әкеледі десем, нағашыңа тартып қайтқанбысың, немене?- деді. Үлкендердің
бәріне бұл өте түсінікті еді. Жаңағы бала мінезінің дәл шешуі сияқты болып,
қайта күлдірді.

Бәсе, Шаншар?

Битан, Шитан!

Тонтекеңнің
жиенімін деп тұр ғой!- десіп, Абайдың нағашыларын есіне алысты. Өлерінде:

«Жазыла-жазыла
қожа-молдадан да ұят болды, енді өлмесек болмас!»- деп кеткен Тонтай сөздері де
көптің есіне түсті.

- Апа-ай, енді
бақсы-құшынаш боп, елтірі-сеңсең жинағанша, Тонтекеңе тартқаным көш ілгері емес
пе?- деп, Абай іле жауап берді.

- Жарайды, ендеше,
ер жетіп қапсын, балам,- деді шешесі.

Дәл осы кезде
Майбасардың атшабары кеп кірді. Бұл бағана, кеште Құнанбайдың қасында тұрған
қаба сақал, қара Қамысбай еді. Келді де:

- Абай шырағым,
сені әкең шақырып жатыр,- деді.

Үй іші де, Абай
да үн қатқан жоқ. Бағанадан бергі еркін, ойнақы, бала мінездің бәрінен
тартынып, бойын жиып бала шәкірт үндемей үйден шықты да, әкесі отырған үйге
келді.

Қонақ үйі
шешелер үйіндей емес, сыртынан да салқын, үнсіз. Абай есіктен кіре, үйде
отырған  үлкендерге ашық дауыспен, айқын
етіп сәлем берді. Үлкендер де мұның сәлемін дауыстап алды. Кісі көп емес,
Құнанбай мен Майбасар, Жұмабайдан басқа осы өңірдегі Тобықтының белгілі
үлкендері: Байсал, Бөжей, Қаратай, Сүйіндік екен. Және осылардың жанына ерткен
жас жолдасы тәрізді Байсалдың немере інісі - бала жігіт Жиренше бар. Абайдан
жасы үлкендеу болса да, ол құрбыша ашына еді.

Әкесінің
бағанағы кешке күткен кісілері осы үлкендер болды. Абайдың бала күнінен сезетін
бір жайы: мұндай кісілермен, әсіресе, дәл осы төрт-бес кісімен бас қосу ел
ішінде басталатын бір үлкен істің, оқшау істің белгісі болатын. Оларды әкесі
ежелгі дағдысы бойынша әдейі шақыртып алған сияқты.

Бұрын ондай
сөздеріне Абай араласып та, тыңдап та көрмеген. Бүгін бірінші рет әдейі алғызып
отыр. Бір ойдан Абай өзіме бірдеме айтпақ па екен деп те ойлады. Бірақ
ешнәрсенің қисынын таба алмады.

Абай келіп
отырысымен анау үлкендер бұдан: қала жайын, оқу жайын, саушылығын сұрастырды.
Өзге үлкендер ішінде Абайға, әсіресе, көңіл бөлген сөзуар, жарқын жүзді Қаратай.
Ол Абайды көре отырып, Құнанбайдың өзге жас балаларын да еске алды.

- Осы, ана Ысқақ
бір жошын! Біртүрлі пысық та, сергек неме!- деді.

- Ол әлгі
Күнкенің қолындағы ма?- деп сұрап алып, Бөжей:

- Рас, құлдырап
тұр!- деді.

- Иә, рас-ау,
соның оты бар!- деп, Байсал да қостады. Мұның бәрі қиялап айтқан Құнанбайдың
қошеметі.

Үндемей түйіліп,
сұп-сұр боп отырған Құнанбай ол сөздерге көп шіміркенген жоқ. Қайта, теріс
көргендей мойын бұрып, Абайға қарап:

- Одан да, не
күтсеңдер де осы жаман қарадан күтсеңдерші!- деді.

Құнанбайдың мына
баласын осында шақыртып алып отырған және жаңағыдай етіп бұларға танытқалы
отырғанын өзгеден Қаратай бұрын аңғарған. Ол, дағдылы, майысқақ ептілікке
салып, енді Құнанбайдың жаңағы бетімен Абайды сөз қыла бастады. Бөжей мен
Байсалға қарап:

- Сендер мұның
сүндетке отыртқанда не дегенін естіп пе едіңдер?- деп, аз күліп алды. Абай
өзінің балалық, шалалық мінезінің бірін мынадай суық пішінді үлкендердің
ортасына салғалы келе жатқан Қаратайға, тіпті, ырза емес еді. Қысылып, ұяла
бастады. Бірақ тоқтатар шарасы жоқ. Сондықтан бар тапқаны - ол бала өзі
еместей, үндемей сазарып қалды.

Қаратай күле
отырып:

- Сүндетке
отырғызғанда, ауырсынып жылап жатып: «Құдай-ай, бұл қорлықты көргенше, қыз қып
неге жаратпадың!..» депті. Сонда шешесі: «Ақылсыз балам-ау, қыз болсаң бала
таппас па едің, содан қиын боп па?» десе, мынау: «Ойбай, онысы тағы бар ма
еді?»- деп, жылауын тыя қойып, шыдай беріпті,- деді. Үлкендер ақырын мырс-мырс
күлІп қойды.

Құнанбай
естімеген сияқты, ешбір белгі бермеді. Бұл сияқты сөз онымен Байсалдардың
қабағына қарағанда ұзаққа бармайтын тәрізденді. Абайға жайлысы сол болып еді.
Әйтпесе үлкен адамша орталарына шақырып ап, ақымақ бала қып қойып күлгендеріне
ырза болайын деген ойы жоқ.

Сөйткенше,
сырттан Оспан кіріп келді. Кішкене інісі. Ауылға келгелі көп сұраса да, көре
алмаған тентек, содыр інісі.

Ол сәлем беруді
ұмытқан жоқ. Бірақ әкесі мен өзге ешкімге қарамастан, келе Абайды құшақтай
алды. Өзінің де ең жақсы көретін туысқаны Абай еді. Екеуінің арасы 5-6 жас.
Сондықтан Абай қазір де оған аға есепті. Оспан келе бергенде бұ да құшағын
жайып бетінен сүйді. Үлкендер

бұлардың жаңа
көріскенін сезіп, мына мінездерін кешіргендей. Бірақ келесі минутта-ақ Оспан
өзінің тентектігін танытып, абыройдан айырыла бастады. Ол, «қайда жүрдің» деп
ақырын сұраған Абайға жүресінен отырып, ағасының мойнынан құшақтап, өзіне қарай
тартты да, құлағына бір нәрсе сыбыр етті. Бұнысы бір қатты нашар боқтық сөз
еді. Шеткі үйде өзінің ағасы Тәкежаннан үйреніп кепті. Сағынған ағасымен ең
алғаш тіл қатқанының өзі осы. Абай сескеніп, құлағын тартып қап:

- Өй, не дейсің?-
дей беріп еді, Оспан атып тұрып, мұны бас салып құшақтап:

- Айтпа, айтпа
деймін анаған! Айтушы болма анаған!..- деп, әкесі жақты нұсқап, Абайдың аузын
аштырмай, шалқалатып жыға берді.

Абай бір жағынан
еріксіз күліп, екіншіден қысылып, бойын жиып алайын деп еді. Денесі кесек, қолы
қайратты Оспан түрегеліп алып, шалқалата жығып салды. Және соның үстіне, ұртына
тығып жүрген бір сілекейлі қатты нәрсені әпсәтте Абайдың көйлегінің омырауын
ашып, жалаңаш етіне тигізе тастап жіберді. Абай сескеніп, тітіркеніп ырши берген.
Үлкен кісі скяқты боп отырған шәкіртті, мына бала бір сәтте кішкене балаша
алыстырып, арпалыстырып жіберді.

Оспан оның
тітіркенгеніне мәз болып, әкесін ұмытып сақылдап күліп:

- Бақа! Бақа
салып жібердім көйлегіңе,- деп, Абайды бұрынғыдан да жаман тітіркендірді.

Құнанбай өзінің
арт жағында отырған балалардың не қып жатқанын байқамаған. Енді тентек Оспанның
дағдылы мінезі құтырып, үдей бастаған соң ашуланып, шұғыл бұрылып, жалт қарады.
Жаңа байқады. Алпамсадай болған, асау қара баласы, Абайдың кеудесіне мініп ап
тұрғызбай жатыр екен.

Құнанбай өз
алдындағы мына бейбастақтыққа қатты ашуланып, Оспанды сол қолымен өзіне қарай
жұлқып сүйреп алды да, жақтан тартып-тартып қалды. Оспан екі беті нарттай
жанып, үлкен көздерімен әкесіне шоқтай қадалып, сазарып тұрып алды. ҮҰғанына
титтей міз баққан да, қалт еткен де жоқ. Бұның бәрін көріп отырған Сүйіндік
Байсалға күбір етіп:

- Жаным-ау,
қасқыр бала мынау ғой!- деді.

- Құж десеңші.
Мынадан ба, мынадан шығар-ау!- деп Байсал да күңк етті.

Құнанбай
атшабарға қатты әмір етіп:

- Бар, алып кет
қарғыс тигенді!- деп Оспанның бетін бұрды да, итеріп қалды. Бала сүрініп құлай
бергенде, атшабар да қармап көтере берді. Оспан дәл сол әкеден құтыла беруді
күткендей атшабар енді көтеріп алғанда, үйдегінің бәріне естірте, арт жағынан
жел шығарып, «тырқ» еткізді де кете барды. Майбасар Қаратайға көз тастап, бір
езуін тартып, басын шайқады.

- Қап, мына
абыройсыз, бар абыройдан бір-ақ айырылды-ау!- деді. Қонақтардың кейбірі ақырын
күліп қалды.

Қаратай, Байсалдар
Оспанның кетісін өз іштерінде: «қорқып кеткен жоқ, егесіп кетті» - деп
бағалаған.

Құнанбайдың
бұрыннан да түйіліп, айтар сөзін бастамай ызаланып отырған қалпы бар еді. Мынау
тұста тағы да суынып, түнере түскендей болды. Үй іші бірталай жым-жырт отырып
қалды.

Сонымен, біраз
томсарып отырып барып қайта қыбырласқанда Құнанбай ойдағы сөзін бастады.

 

 

 

 

2

Қонақ үйде,
дөңгелек үстел үстінде, қызғылт, күңгірт сәулесі бар тас шам жанып тұр.
Оқтын-оқтын іргеден соққан жел лебімен әлсіз шам кейде ұйтқып, шалқи түсіп,
кейде лапылдап, жалпылдай жанады. Қырын отырған әкесінің үлкен, кесек пішіні
Абайға жартылай ғана көрінеді.

Түсі суық. Қара
сұр жүзіне бозғылданып түгі де шығып алыпты. Жалғыз өзі ұзақ сөйлеп отыр. Зор
даусында ыза мен зіл бар. Кейде Абайға қызық көрінетін бір мақалдар, мәтелдер
айтылып кетеді.

Абай әкесінің
сөз желісін, түп мәнісін түсінген жоқ. Кейбір мақалдарын ғана таңдана шешіп
отыр. Осы бар үлкеннің мұндай жердегі салты бойынша, әкесі де тұспалдап,
орағытып ұқтырмай сөйлейді. Бір сөзімен бір сөзін жалғастыруға Абай үлгірмей,
адасып қап отыр. Өзіне салса, жаңағы көңілді үйге, шешесінің жанына қазір кетер
еді. Бірақ әкесі шақырған соң енді шығып болмайды.

Сондықтан бір
уақыт ол әке сөзінің сыртын, ағымын тыңдайды. Кейбір өзі білмейтін қиын, жаңа
сөздерін ұстап қалады. Әлдекімге қаптап, зіркілдеп сөйлеп отырған әке сөзі
кейде бұған бір жортуыл, шабуыл үстіндегі шұбырынды, ұзақ сарын сияқтанады.
Кейде ұғымсыз сөзден іші пысып, әкесінің пішін, тұлғасына қарап, қадалып
қалады.

Тегінде ертекші,
елеңші, не басқа әңгімеші адамға талай уақыт тапжылмай тесіле қарап қалу
Абайдың кішкентай күнінен бергі әдеті еді. Адам пішіні әрдайым бұған бір
тамаша, өзгеше қызық сурет тәрізденетін. Әсіресе, әжімі мол үлкендер пішіні бір
қызық хикая тәрізді. Ол кей адамның айгыз-айғыз әжімінен, салбыраған ұртынан,
қыртыстанған маңдайынан немесе бояуы оңған көздерінен, әр алуан сақал-мұртынан
- өзінше неше түрлі жанды, жансыз дүние сипаттарын көргендей болатын. Қына
басқан, сызаты көп тас па? Я селдір тоғай ма? Не, көде-көкпек пе? Кейде мал мен
аң бейнесі ме? Бәріне де ұқсап кетіп отыратын Адам мүсіндері болады.

Әкесінің ат
жақты келген, ұзын сопақ басының құлақтан жоғарғы жері қаз жұмыртқасындай
көрінеді. Оңсыз да ұзын, үлкен бетіне, ұп-ұзын боп дөңгелей біткен сақалы
қосылғанда, басы мен беті бір өңірдей. Сонда Құнанбайдың жалғыз сау көзі, оның
көтеріңкі жал-тұмсығының сол иығына шығып алып, қалғымай, сақшыдай бағып, осы
өңірді қалт етпей күзетіп тұрған сияқтанады. Қоя берсін, салғырттығы жоқ
сергек, қатал күзетші.

Жалғыз көз шүңет
емес, томпақша. Тесіле, сыздана қарайды. Кірпігін де сирек қағады. Иығына бота
ішігін жамылып, шалқия отырып сөйлеген Құнанбай, осы үйде әркімге қарамайды. Қарсысына
таман отырған Сүйіндікке ғана қадалып сөйлейді.

Сақал-шашы бір
реңдес, қара бурыл Сүйіндік оқта-текте бір қарап қойғаны болмаса, Құнанбайға
тесіле қарамайды. Көзін төмендете береді. Абайға оның пішіні - көп кездесетін,
әңгімесі аз пішін сияқты. Бөжей де оншалық өзгеше емес. Түсі ақ сұр келген, өзі
қоңыр сақалды, кесек мұрынды Бөжей - осы отырғанның бәрінен де сұлу. Бетінде әжімі
де аз. Бірақ Абайдың көзін оған көп тартатын бір нәрсе - бұның бітікшелеу, кішкене
келген көздері.

Құнанбай ұзақ
сөйлеп отырған кезде Бөжей қыбыр етіп қозғалған жоқ. Көзін де төмен салған
қалпынан бір көтермеді. Сондықтан оның ұйықтап отырғаны, я ойланып отырғаны
мәлім емес. Қалың етті, салбыраңқы қабағы кішкене көзін көрсетпей, тасалап
алған сияқты.

Құнанбайға
бұлардың ішінен көз алмай, қырандай қарап отырған - дәл төрдегі Байсал. Қызыл
жүзді, жирен сақалды Байсалдың денесі ірі, қапсағай. Көкшіл түсті үлкен көздері
- әрі салқын, әрі сыр берместей сабырлы.

Бұлардан басқа
барлық салқын: томсарған жандар ішіндегі ең жандысы, ең шапшаң, қағылезі
Қаратай мен Абай қасындағы Майбасар.

Үлкендер тобына
бір жақтан, әкеден төмен отырып, телміре қараған Абай болса, дәл осы
тәрізденіп, барынша бой салып, қарап отырған - ана шеттегі жас жігіт Жиренше.

Бұл - Көтібақ
ішінде Байсалдың жақын туысқаны Шоқаның баласы. Байсал әрдайым қасына ертіп
жүреді. Әрі жігіті, әрі сөз ұғып, Адам болар деген жасы. Ол әңгіме атаулыны көп
біледі. Қызық қып айтады. Өзі күлдіргі. Абайды еркелетіп те қоятын кезі бар-ды.
Қазіргі осы жиында Абайдың оңаша кездесуді іздейтін жалғыз ыңғайлы көрер адамы
осы.

Бірақ оның шыны
ма, я әдейі үлкендерге көз қыла ма, әйтеуір, қазір Құнанбай сөзінен басқа бар
дүниені ұмытқан. Сонымен бірге Абайды да былай қоя тұрған сияқты.

Жиренше қабағын
бір шытып, қозғалақтап қалды. Абай енді байқады, әкесі сөзін аяқтап келеді
екен.

- Қодар сұмның
қылығы сырт елдің алдында менің бетіме салық болса, осы елге, өз келеңе
келгенде, осы отырған бәрімізге салық. Мынау отырған сендерге салық!- деп аз
тоқтап, Сүйіндікке қадалып отырған жалғыз көзін енді төрдегі Байсалға аударды.
Одан өзінің оң жағында отырған Бөжейге қадалды.

Бірақ Бөжей мен
Байсал мызғыған жоқ., Өзге отырғанның барлығы сөздің салмағы мен түйінін өз
арқаларынан сезгендей боп қозғалақтап, ырғалып қалысты.

- Ендеше,
өлімнен ұят күшті. Ел көрмеген сұмдыққа, ел көрмеген жаза керек!- деп Құнанбай
байлауын айтты. Қайта босар түрі жоқ. Тас түйін боп бекініп, түйіліп алған көрінді.

Отырғандар осы
күйді танып қалды. Құнанбайдың бұлай беттеп алғанда қайта оралар қайырымы жоқ,
оны бәрі біледі.

Не айтысып, шарпысып
кету бар. Немесе іштен қоштамаған уақытта Байсал, Бөжейдің бір тәсілі: міндет,
мысалды Құнанбайдың өзіне бастатып, артын өзіне тастап кететін әдеті бар-ды.

Жан күйер жер
болмағанда, олар осы соңғы мінезді көп қолданатын. Екеуі де жарытып, тіс жарып
сөйлемейтін.

Бірақ
Құнанбайдың мына сөзі үндемеске де қоймайды, үндеуге де жібермейді. Дел-сал
етті. Үй іші бірталай уақыт жым-жырт отырды. Қодарды Абай білмеуші еді. Оған
бұл ат әуелі - «Қозы Көрпеш - Баянның» Қодарын елестетті. «Сұм» дегеніне
қарағанда да, былтыр Байкөкше ақын бұның шешелеріне жырлап берген Қодардың
бейнесі сияқты. «Қодар деп соған ұқсаған біреуді әдейі сол атпен айтып отыр ма»
деп ойлады.

Жым-жырт жиынның
ішінен алдьімен сөйлеген - майысқақ Қаратай. Ол:

- Сұмдық екені
рас. Ұлы-қызыңның басына бермесін. Шын болғанда, кәпір қауымында кететін іс қой
бұл,- деп, «Қодардың айыбы шын ба, бекер ме?» деген өз ойларыңдағы күдікке
ептеп қана бір соғып, қиялап салды. Қодырдың бұл жиындағы аталасы - Сүйіндік.
Құнанбай бағанадан зіл салғанда, әдейі соған шұқшиған. Оны да жұрттың бәрі
біліп отыр. Қодар қылығының орайын алдымен өз туысына «айыпты», «сорақы»
дегізіп өз аузынан айтқызып алу Құнанбайға да керек.

Ал Сүйіндік сол
сөзді оп-оңай, бІр айналмай айтып салса ертеңгі тауқымет бұнда. Және алдымен
Қодардың сол Құнанбай айтқандай айыптылығына да көзі жеткен емес. Ол Қаратайдың
шапшаңдығынан бір пайда да тапқандай болды. Әсіресе, оның «шын болғанда» деген
босаң тастаған жерін ұстады да:

- Осы айыбына көз
жетсе, тұрғызып қойып бауыздайық. Бірақ сол шынына жеткен жан бар ма?..- дей
беріп еді. Құнанбай серпіліп, ілгері ұмтыла түсті.

- Ей, Сүйіндік,-
деп киіп кетіп ұрыса сөйледі,- албасты да қабаққа қарай басатын. Қыры жоқ,
қасиеті жоқ басшы болса, ыбылыс, жын иектемей нетеді. Адал десек, аман десек,
жан берейік, ақтайық, ақыретте айыбын өз мойнымызға алайық. Бірақ менің екі
бірдей жаным жоқ. Майысар болсаң, жаныңды да берерсін. Беремісің, жаныңды?!-
деп сарт етіп өзіне жабыса түсті.

Сүйіндік
Құнанбайдың бағанадан бергі зіліне енді ызалана бастап еді.

- Е, тастай
алмай жүрген жаным жоқ! Терге демесем, жанымды ала қой деп кепілге келіп пе
екемін,- деп томсарып қалды. Мұның қолынан келген бар қарсылығы осы еді. Баж
еткенмен ықтап кеткен сықылды. Құнанбай сезді де, енді жүйемен ұтпақ боп,
қуғынға салды.

- Тергесең,
Қодар сұмдығын аңыз қып, көпке жайып әкеткен елді терге. Ел тұрсын, кешегі
жиында бетІмізге былш еткізіп, жарып айтқан жатты терге. Соған да жеткен. Бар
да «өтірік» деп соны иландырып келші. Ел аузына қақпақ болып көрші. Бірақ ол
қолыңнан келмейді. Ендеше, не ер бол да, ақта! Немесе илан да, жазала! Тек,
жарықтығым, дүмбілезіңді көрсетпе, былқыл-сылқылыңды аулақ әкет!- деді.

Енді Сүйіндік те
үндей алмай қалды. Аз бөгелген соң бағанадан Құнанбайға сыр алдырмай, салқын
ғана қарап отырған Байсал:

- Қара деп
жазалаған күнде, мұның жазасы не болмақ,- деп еді, Құнанбай:

- Жазасы шариғат
жолы., Шариғат не бұйырса, сол болады. Мұндай сұмдыққа қазақ айтқан жол жоқ.
Кесігін де айтпапты,- деді.

Құнанбай бұған
шейін ашумен, зілмен кеп, енді осы тұста күйзелгендік күй көрсетіп, осымен
жиынның қабырғасын қайыстырғысы келген.

Бәрі де тіреліп
қалды. Ат тұмсығы бір бітеу, меңіреу қабырғаға тірелген сияқты. Жалтара алмады
да, үндеспеді.

Аз ойлағанда Бөжей
өз ішінен: «шариғат та жөнге қарайтын шығар, ақай жоқ, ноқай жоқ, көрінгенге
бұйда бере бермес» дегендей.

Бірақ, бұл ойын
айтса, Құнанбай тағы бойлап тартып кетеді. Сондықтан үндеген жоқ. Тағы да
шапшаң Қаратай:

- Ал, шариғат
бұл Қодар қылығына не бұйырады екен?- деді. Құнанбай бағанадан төмен отырған
жорға Жұмабайды енді ғана еске алғандай бұрыла қарады.

- Мына Жұмабай
қалаға барып, Ахмет Риза хазіреттен фатуа сұрап келді. Жазасы дарға асу депті.

- Дарға?- деп
Қаратай үркіп қалды.

Бөжей Құнанбайға
ажырайып, тіксіне қарап еді, аямас түсі айқын екен.

- Барлық байлау
осы болғаны ма? Ит те болса, бауыр емес пе еді?- дегенде, Құнанбай қынжыла
түсіп:

- Оны бауыр
дегеннің бауыры езілсін!, Шариғатпен шарпыспақпыз ба? Қодар емес, құтпаным
болсын, қайтпаспын да, тынбаспын,- деді. Енді бұғалық әкететін, бойлауық жеріне
жеткен екен. Бөжей іші мұздай отырып:

- Көзің жетсе,
мейлің білсін,- дей салды да, ойдағысын ішке бүгіп қалды. Байсал үн қатпаған
күйде жым-жырт. Құнанбайды ақтамаса, Бөжейді де құптаған жоқ.

Сүйіндік те осы
топтың дағдылы мінезіне басты.

- Ел де сенікі,
ел ішіндегі тентек те сенікі. Қашқанның да қуғанның да келетіні өзіңсін. Тек,
не бұйырсаң да тергеп алып бұйырғайсың. Қалғанын өзің біл,- деді. Бұл Бөжейдің
қабағын баққан болатын. Өзі қалай көшерін айқын біле алмай, «соның бір білгені
бар шығар» деген есеппен жалт

берді.

«Тергеп алып,
білгеніңді қыл» дегенді, аяқтап келгенде әрқайсысы да бір-бір қайырған-ды.

Бірақ бұл
сөздері - сүйей салды. Бағанадан бергі сөзде Құнанбаймен аралары арбасып боп,
айтыспай-ақ іштей жер танысып қалған.

Бөжей білсе,
Қодар жайы - Құнанбайдың тағы бір қыры. Осал емес, үлкен қыры болғалы тұр.
Қайда беттер екен? Неге соғар екен? Не де болса, енді салмағын Құнанбай өзі көтеріп
алатын болады. Бұлар жалпылдап қостаған жоқ. Оны Құнанбай білетіндей болды.
Түбінде, дәл осы отырған кісілер осы жөнде ұстасса да қисыны бар.

Сүйіндік, Бөжей
жағының ойы осы болса, Құнанбай да өз есебін алдын ала өзі өлшеген бетпенен
ішіне ірікті. Жаңағыдан әрі жазылған жоқ. «Пәлен етем» деп кесікті байлауын да
айтпады.

Осы отырған
бес-алты адам дәл қазіргі күйінде пәлен мың үй Тобықтының талай түйін, шытырман
жайларын осы араға жиып әкеп отырған адамдар. Іштерінде: көп қалтаға көп
есептер салып кеп отырған атқамінерлер.

Құнанбай аға
сұлтан болды да, өзгелерінің қатарынан озғындап кетті. Онда әкімдік бар. Сыртқа
да, ұлыққа да жақындық бедел бар. Әрі қолы ұзын, малды. Сөзге жүйрік,
мінезбенен іске де алғыр. Осының бәрі, өз ортасын бойымен басып жыға беруге
себеп болатын.

Бірақ Құнанбайдың
мықты жері Тобықты іші болса әлсіз жері де осы Тобықтының ішінде. «Құс
қанатымен ұшып, құйрығымен қонады». Сол қанаты мен құйрығы ел ішінде өзі тұстас
ру басылар. Осы Байсал, Бәжейлер.

Осылар соңғы бір
жыл бойында бұрынғыдай ашық-жарқын емес. Іштей Құнанбаймен аңдысып қалған
сияқты. Оны Құнанбай біледі. Бірақ осындай қып қосарына ілестірсе болғаны.
Түбі, бәрінің де бағатын таразысы - ел. Сол елдің алдында байлауды, Құнанбаймен
бірге байласқан осылар болған соң жетті. Күйсе Құнанбаймен бірге күйеді. Ал
ішінде не жатыр, оны білмейді. Олай болса, Құнанбайдың да сырты, бұлардың ішін білмеген,
елемеген кісі тәрізді болатын.

Тобықты көп рулы
көп ел болғанымен, барлық үлкен шеңберінің таразысы осы отырған бес-алты
адамның руларымен өлшенеді. Әсіресе, ру басы осы адамдардың өздерімен
салмақталады. Сонда Құнанбайдың оң жағында отырған Бөжей - қалың Жігітектің
адамы. Бұрын орталарынан Кеңгірбайдай теріс азу, мықты биі шыққан ел. Бертінде,
ұрыншақ, қолшыл болып және барымташы жортуылшы жігіті көп шықты. Шетінен
сөзуар, сотқар Жігітек. Байсал да сондай мол ру - Көтібақтың тұрғысы. «Тоқпақ
жалды торы» деп атағанда үйірі қалың айғырдай, көптігінен атанған. Бұл, әсіресе,
мал көбейтіп, жерді мол қамтуға тырысатын, көптігіне сеніп, анау-мынаудан онша
қысылып-қымтырыла қоймайтын ауылдар. Сүйіндік - осы ағайынды елдер ішінде ең
азы Бөкеншінің кісісі. Мал, дүниеге шағыны да осылар. Бөкеншінің кірмелеу туысы
- Борсақ. Жаңағы бұлар сөз қылған Қодар - сол Борсақ болатын.

Құнанбай болса -
Ырғызбай руынан. Бұл - бас жағына келгенде Жігітектен де, Көтібақтан да аз.
Бірақ әрі малды, әрі көптен бері Тобықтыны билеп-төстеп келе жатқан ауылдар.

Туыс жағын алғанда,
Бөжей мен Сүйіндіктен гөрі, Құнанбайға Байсал жақын. Сойыл соғарға келгенде,
қолға, санға келгенде Құнанбайдың мықтап сүйенетіні сол Байсал елі - Көтібақ.
Оны әлі күнге өз ырқынан шығарған емес.

Қаратай болса,
бұлардың барлығына алыстау. Ара ағайын тәрізді Көкше деген рудың атқамінері. Аз
да болса пысық және шөре-шөреде жүргендіктен бір мүшеден қалмай ілесіп
отыратын.

Осы отырған ру
басылардың мінезі, артта жүрген үлкенді-кішілі атқамінер, ақсақал,
қарасақалының бәріне де мінез, тәсіл бола жүреді.

Құнанбай
қасындағы қой көздеу, сұлуша Майбасар, старшын болды да, өз достарынан да,
Құнанбайдың жақындарынан да ажырай бастады. Қазір, Құнанбай алдында, жастан
бергі дағдысы бойынша, үндемей отырғанымен, бұл ерен бүлік, сотқар адам.
Құнанбайдың ұлықтығына бақ масы болған Ырғызбайдың басы осы.

Бүгін
Бөжейлердің Құнанбаймен іштей суысуына себепші болған да осы Майбасар.

Бұдан екі ай
бұрын зықысы әбден шыққан ел Бөжейді салып, Құнанбайдан: «Майбасарды орнынан
түсір» деп тілеп еді.

Құнанбай
Майбасар мінезін білсе де түсірмеді. Ол өзінің қара күші, зілі сияқты болатын
осындай бір Майбасардың жүруін мақұл көрді. Үлкен бір есебі: «Анау, жұртты
шақар айғырдай мойын салып қуып ықтырған уақытта, ел арыз айта өзіме келеді, өз
бауырыма қайырып беріп отырады» деп топшылаған.

Қодар жайындағы
сөздердің артын Құнанбай ашып шешкен жоқ. Аналардың емеурінін есітті де,
қалғанын үндемей бітірді.

Аздан соң сөзді
басқа жаққа көшіріп, осы көктемде мал тойыны қандай, шөп шығымы қандай,
көші-қонның мезгілі қандай болатынын айта бастады. Биыл да, бұл отырған
барлығының кеңесі, Шыңғыс сыртындағы Бақанас, Байқошқарға шейін көшіп барыспақ.
Ол - Керей қонысы болса, сол Керейге мінбелей барып қонып, екі езенді тағы да
жылдағыдай баурай бермек болысты. Тобықтының осы жуандары малы аз ғана Керейден
сол екі өзенді, жылма-жыл қона жүріп, тартып алмақ ниетте болатын. Бұл
әңгімелерге келгенде барлық бағанағы томсарған жиын шешіліп, жазыла сөйледі.

Осы кезде
Жиренше Абайға ым қақты да, тысқа шығып кетті. Абай, Қодардың қылмысы не, өзі
кім екенін білмеген қалпында болатын. Ол жалғыз-ақ «дарға асу» деген жерде,
ішінен бір түрлі тіксініп қалды. Әкесіне сене алмай, сескене қарап, «соны
істейді-ау» деп бір ойлады. Бірақ байқап, болжап көрсе, дар деген қырда, бұл
елде әсте болмаған нәрсе. Естіп көрген де емес. Ол мұның түсінігінде, Һарон-Рашит
халифа заманында, әлдеқайдағы Бағдат, Мысыр, Ғазнада ғана болатын жаза
сияқтанады. Сондықтан, «дарға асу» деп жай айтылған болар. Ол болмас,
болмайды!»- деп байлаған еді.

Сонымен бірге,
әкесі Жұмабай жайын айтқанда да, Абай қайран болды. Қала мен жолда талай күн
бірге болған уақытта, бірде-бір сездірсеші!

«Фатуа», «Дарға
асу» деген үкімдерді жасырып алып келе жатып Абаймен жарысады. Қалжыңдайды,
ойнайды. Енді түк көрмегендей, үндемей отырған түрі де мынау. Бүгін күн ұзын
Абаймен құрбысындай жарысып келгеннің де бірде-бір белгісі жоқ.

Соған қарап Абай
үлкендердің, осындай, іші қатпарлы, қиын жататынын ойлады. «Үлкен болсам,
осылардың мінезін әрдайым біліп, танып тұратын болсам» деп, сол үлкендікке тағы
да бір қызыққан, асыққан еді. Абай үлкен болуға тегі көп асығатын, қызығатын.

Енді есіне
түсті. Жұмабай қалада бұған түсініксіз біраз мінездер істеген. «Қазіретке сыйға
апарам, Құнанбай жіберді» деп, қысырдың бір семіз қара көк құнаншығарын
жетектеп жүрген-ді.

Абайдың молдасы
және мешіттің имамы Ахмет Ризаның үйін сұрап алып, артынан Абайға «молданың
үйіне ертіп жүр» деп, бұны бірге де ала барған.

Екеуі асау көк
құнанды жетектеп бара жатқанда, бір төбелесқой, тентек Сағит деген баланың
бұларға істеген қырсығын да есіне алды. Қазір нығызсып отырған Жұмабайға қарап,
жымиып күліп қойды.

Бұлар,
қақпасының жанынан өте бергенде Сағит терезеден көре сала жүгіріп шығып, тас
лақтырып, айғай салған. Асау құнанның үркетінін көріп алған соң, онан да жаман
құтырып еді. Қақпаға қайта жүғіріп кіріп шыбық алып шығып, бұғып келіп асау
құнанды шаптан да түртіп қалған.

Сонда көк құнан
ышқына шапшып, безе жөнелгенде Жұмабай айырылмаймын деп тырысып көріп еді, тай
сүйреп, дедектетіп әкетіп, Жұмабайдың аяғы тарп-тарп етіп қаздаңдап, тымағы,
тақиясы да ұшып түсіп қалған-ды. Басының жалтыры да көрініп, Абай еріксіз
күлген-ді. Асау тоқтамаған соң, шылбырды беліне орап алған Жұмабай, шалқайып
табандап тартып, көше бойының құмын боратып, тағы да рәсуа болған. Бұл тұста
Сағитқа қосылып Абайдың да ішек-сілесі қатып еді.

Жұмабай көк
құнанды зорға тоқтатып алған соң, Абай Сағитты маңайлатпай қуып жіберіп, сол
бәледен Жұмабайды да, құнанды да өзі құтқарып шыққан.

Бұлар қазіреттің
қорасына кіріп, асау құнанды ат қораға байлағанда қазірет өзі көріп сыйлық
екенін іші біліп, үн қатпаған болатын.

Кейін үйге
кіргенде, Жұмабай Құнанбайдан сәлем айтты да:

- Мына баласына
- өзіңіздің шәкіртіңізге фатихасын сұра деп еді,- деген.

Қазірет:

- Бәрәкалла,
бәрәкалла... бирахматика я архамәррахимин,- деп отырып, Абайға қол жайып бата
берген-ді.

Содан әрі
қазіретпен не деп жауаптасудың бабын таба алмаған және. Тіпті, шүлдіреген,
кітапшылаған тілін ұға алмаған Жұмабай тағы бір ойдағы әңгімесін тұпа-тура,
қолма-қол бастап еді. Онысы Құнанбайдың айтқан сәлемі екен. Сұрап кел деген бір
үлкен сөзі екен. Осы жөндерін айтты да, Жұмабай Абайға бір, қазіретке бір
қарап:

- Бірақ ол жайын
оңаша, құпия сөйлес деп еді. Балам, сен...- деп Абайға оқтала бергенде, қазірет
те сезіп, Абайға:

- Ибраһим, сіз
хазір мәдрәсәгә қайтыңыз, балам. Бәс ауылға қайтмас бұрын миңға кіріп,
фатихамны алып кетіңіз,- деді. Абай шығып кеткен.

«Соқалап отырып,
ойдағысын жеткізіп, жаңағы фатуаны сонда алып шыққан екен-ау, бұл» деп ойлады.

Өзін керек еткен
сөз бен шырайды көрмеген соң, енді Абай да Жиренше кеткеннен кейін, біраздан
соң ақырын сусып, тысқа шықты. Бұл уақытта Жиренше соңғы атқа шідер салып, отқа
жіберіп жатыр екен. Есік ашылған жерден Абайды көрді де, ақырын дауыспен:

- Абай, бері
кел, мұнда кел...- деді.

Абай бұған
жетер-жетпестен:

Өй, Жиренше,
жаңағы осы Қодар кім? О не қылған? Айтшы,- деді.

Қодар - жақыны
жоқ, жалғыз үйлі бір Борсақ.

Ол қайда?

Е, ол мына,
Шыңғыстың ет бөктерінде, Бөкенші асуының бауырында.

Ал ол не қылған?

Сол биыл
қыстыгүні жалғыз баласы өлгеннен кейін, келінімен жақын бопты дейді. Ана

кісілердің
сұмдық деп отырғаны сол.

- Жақын?
Қалайша?

- Не қалайшасы
бар? Шөккен дейді...

- Не дейсің?

- Е, сығыр,
шөккенді білмеушімең?.. Бура мен інгенше?.. Білесің?..- деп Жиренше, өте бір

тұрпайы
қозғалыстар жасады. Ол үлкендер арасынан әбден іші пысып шығып, енді салқын
далада азырақ ойнақы күйге кеп тұр еді. Абайды күлдірмек болатын. Бірақ Абай
күлер емес. Көңілінде қатты қобалжу бар.

Сол рас па екен?-
деп, Абай қадала сұрады.

 Бәсе, сол анық-танығы мәлім емес... Бірақ ел
өсек қып әкетіпті. Сүйіндіктің, жаңағы, анығын

білейік деуі сол
ғой,- деп Жиренше салмақты болып сөйлеп еді.

- Ендеше, бекер
жала-дағы?

- Тіпті солай
десетіндер де көп. Бірақ әнеугүні Құнекең мына Сыбан ішіне топқа барса, сонда
Солтабай төре осыны бетіне салық қыпты. Мына кісі төреге насыбайды тастасаңшы
дегенде, анау: «мен насыбайымды тастайын, бірақ, Шыңғыстың бөктеріндегі шашты
сайтаныңды сен де тыйсаңшы!» деп бетінен алыпты дейді. Соған намысы келіп,
Құнекеннің қатуланып отырғаны әлгі ғой,- деді.

Абай әкесінің
жаңағы «дарға асу» деген жердегі аяздай суық пішінін еске алды. Үндемей біраз
тұрып, қабағын шытып, қатты күрсінді де, айналып жүріп кетті. Күрсінуі ауру
дененің қиналған ыңқылына ұқсағандай болды. Шешесінің үйіне қарай беттеді.
Жиренше басқа да бірдеңелер сөйлеспек боп, бөгемек еді, қайрылған да, үндеген
де жоқ. Кете берді.

 

3

Келіні жаңа
ысытып әкелген, құрт қосқан қонақ көжені анда-санда бір ұрттап отырып, Қодар:

- Қарағым,
Қамқа, бүгін күн жұма ғой осы?- деді.

- Жұма, бейіт
басына барып, құран оқып қайтайықшы,- деді де, Қамқа күрсініп алып:- құданың құдіреті
бүгін түсіме балаңыз бір түрлі боп кірді,- деді.

- Пәке
паруардигар! Паруардигар!- деп, мол келген батыр кеудесін қақ жарған шерді
Қодар да шығарды. «Түс шіркін жұбаныш па, тәңір-ай!» Бүгін өз түсіне де Құтжаны
- жалғызы кірген еді. Бірақ, Қамқа түсті кәдімгідей медеу кереді. Айтсын. Бала
көңілі тым құрыса, сонысымен уанған болсын. Тыңдайды.

- Осы дәл
еңімдей, үйдің сыртына кеп аттан түсіп, асығып, жайраңдап кіріп келді. Келді
де: «әкем екеуің жылай бересің... Зарлай бересің. Мені шын өлді деймісіңдер? Ал
мен, міне, келдім... Тіпті өлгем жоқ... Қойшы, Қамқа! Қабағыңды ашшы!» деп, осы
бір түрлі сай-сүйегімді босатты!..- деді.

Осы кезде
Қамқаның да, Қодардың да кездерінен үнсіз жастар біртін-біртін сорағытып ағып
отыр еді.

Жым-жырт үйде
Қамқаның құлағына тыс жақтан бір ызың естілді. Қазіргідей таңертеңгі уақытта мұның
құлағына осымен бірнеше рет, осы бір ызың естіледі де тұрады.

Қаны қашып,
аппақ сұр болған бетін тер жаққа, атасы жаққа бұрып, қадала тыңдады. Екі көзі
жасқа толып, қызарып тұр. Аш бетінде кек тамырлары білінеді.

- Шыңғыстың
бектер желі ғой, қарағым.

- Ызыңы несі?

- Қораның төбесі
ашылып қалыпты. Оның да тозығы жеткен емес пе? Тесіктерден сорайып шығып тұрған
ескі қамыстар бар. Сол құрғыр, жел соқса ызың салады ғой,- деді.

Аздан соң екеуі
де тысқа шықты. Тозығы жетіп қалған жалғыз қоңыр үй, жапа-жалғыз кішкене, ескі
шым қораға ықтап тұрғандай. Маңайда басқа не қыстау, не бірде-бір киіз үй де,
тірі жан да жоқ. Көшерлік өз көлігі жоқ болған соң, Қодар ешкімнен көлік те
сұрамаған, қыстаудан да ірге аударып жылжымаған.

Бұрын баласы:
«Жатақ боп жатамыз ба?» деп көлік әкеп, көп ел ойға көшсе - ойға, қырға көшсе -
қырға ілесе беретін. Мал тойыны, шаруа есебі дейтін емес. Әйтеуір, құр жас
болған соң дүрмектен қалмау сияқты. Онда Қодар өзі де, «тым құрыса, аққа тәуір
болармыз, біреуден там-тұм сауын сауармыз» деп, елге ергенге қарсы болмаушы
еді.

Ал биыл ағайын
өзі білмесе, балам өліп еді деп, енді жатқа телміргендей көлік сұрап жүруді
лайық көрмеді.

Қамқа да, өзі де
Құтжанның жас қабірін құлазытып, жалғыз тастап, «жайлау бар еді, сайран бар
еді» деп, кеткісі келмеді. Күндіз-түні егілген жаспен, еңіреген зарлылар арысын
тастап кетерлік дәрмен де таба алмас еді.

Бұларда мал
дейтін мал да шағын. Азын-аулағы болса, осы қыстау маңын қысы-жазы жесе де,
Бөктер шөбінің тұмсығын сындыра алмайды. Жалғыз үйдің қолындағы бары:
жиырма-отыздай ешкі-лақ, қой-тұяқ пен бір бұзаулы сиыр, екі торпақ болатын. Осы
малды бағарлық, бұт артары бір ғана қоңыр ат. Құтжанның қоңыр аты.

Баласы өлген соң
Қодар қыстыгүні, осы ел ішінде кірме боп, әркімде жалда жүретін бір шал жиені
Жәмпейісті өз қолына алып еді. Жәмпейісте қатын да, бала да, баспана да жоқ.
Өмірі шыр бітпеген сорлы еді.

«Екі жарты бір
бүтін болайық. Кімге сенеміз? Иық сүйесіп күн көрейік» деп, Құтжанға құран оқи
қелгенде Қодар Жәмпейіске зарын шақты да, қолына ұстап қалды. Қазір қоңыр атпен
бар қара-құраны қосып жайып жүрген сол Жәмпейіс.

Малда алаңы жоқ.
Үйде де мінбелеп тұрған шаруа жоқ. Сондықтан, өмір мен уақыт бүгілдірген бір
кәрі, дерт пен зар бүгілдірген бір сорлы боп, екі шерлі баяу басып, бейіт
басына қарай аяңдады.

Жарқыраған май
күні бір түрлі боп нұрланып, тамылжып тұр. Аспанда ұсақ қана ақ мамық бұлттар
қалқиды. Айналадағы жазық пен төбешіктің бәрі де алқара көк. Аласа, тықыр,
бірақ тығыз бетегемен жайнаған. Қызғалдақ, жауқазын, сарғалдақ, бәйшешек
дегендер қызыл, сары, көкшіл түстермен құлпырып жайнайды. Гулеп ұшқан
көбелектей көп бояулы, неше алуан...

Бөктер желі
таңертең, әрдайым, Шыңғыс аса соғатын қоңыр салқын күйінде. Қазірде де күн
қызуын жеңілдетіп, майда қоңыр лептей үріп тұр. Бірақ бұл жарастық, бұл жастық
кімдер үшін?

Әлдекімнің
рақаты, әлдекімдердің қызығы, сайраны үшін болар. Жалғыз-ақ, мынау екі
қаралылар үшін ол жоққа тән. Бұлардың алдында, кішкене көк төмпешік үстінде,
құбыла жақтағы

серек тасы
шошайған жалғыз жас бейіт қана тұр. Көздері де, көңілдері де сонда.

Дүниенің көктемі
Құтжанның былтыр ғана осындай кезде, күліп жайнап жүрген аман шағын, сау шағын
еске түсіреді. Еске түсіреді де, тағы да толқып келген құсамен басады. Жүрек
басынан запыран, зәр төгілгендей болады.

Қодар батыр
денелі, алпысқа жаңа кірген, бурыл қарт еді. Жалғыздық пен осы қаралылық иықтан
баспаса, өмірдің мұны мойытар өзге күші жоқтай.

Ол жасында
найзагер батыр болған. Осы жасына шейін өз қасиетін жоятын жаман аттан да
аулақ.

Жуан кім, көп
кім, бақ масы есер кім? Ешбірін де ол білмейтін. Өз өмірі, өз үй ішімен, өз
айранын ішіп күн кешетін.

Үйден шығып,
әлдебір сөзге, сыпсыңға да араласпаушы еді. Сондықтан алысты қойып, ағайын
ішінде де бұны білетін жан аз. Өзі де аз ғана Борсақтан, Бөкеншіден басқа
жұртты танымайтын.

Соңғы алты ай
ішінде, барлық жалын атқан қайғысы - жалғыз баласы Құтжан жайы.

Ендігі үміт не?
Құлазыған қу өмірде тірек не? Ойлағанмен тапқан емес. Таппасын білген соң,
соңғы кезде оны ойламайтын да.

Жалғыз жанкүйері
мынау қайғыдан сөніп бара жатқан, санадан солған бейшара келін. Оның алды
немене? Не болады? Бұны шешуге тоналып қалған көңілі баспайды. Батылы бармайды.
Бөтен боп кете ме деп ойлай бастаса, Құтжаны бір өлген емес, екі өлгендей
көрінеді.

Келіні Қамқа мен
Құтжан арасының тәттілігі өзгеше еді. Бұл бейшара жетім қыз екен. Құтжан сонау
алыстағы Сыбан ішіндегі нағашыларын іздеп барып, содан алып қашып келген. Бұнда
да артына оралар, ие шығар туыс жоқ. Сондықтан ба, әйтеуір Қамқа Құтжан мен осы
үйдің тілеуіне бар ынтасымен құлаған еді. Қодар соны танып, Қамқаны дәл өз
ішінен шыққан Құтжаннан бірде-бір кем сүйген емес. Оның да, бұның да тең ортақ
әкесі болды.

Біртоға, кесек
мінезі бойынша, осы көңілін өле-өлгенше сақтаумен, көрге бірге әкетемін деп
сенуші еді.

Бірталай күн
болды, Жәмпейіс тауда, көрші ауылдардың қойшыларымен кездесіп, сондағы естіген
сөзінен бірдемені бықсытып айта бастағанда, Қодар толық түсінбей, түсінгеніне
ыза боп, түсінгісі келмей тойтарып тастаған, айтқызбаған. Естіген сөздеріне
қарағанда, басы аман, өсекші ағайын тек отыра ма? Соның шырғасы ғой:

- Бұл Қодар неге
қыстаудан шықпай, інге кіргендей жатып алды?- деседі дейді. Тағы бір кезде:

- Осы Қодардың
келіні нені үміт қылып отыр? Не ойлаған ойы бар?- деп сұрастырады дейді.

Осындайға
келгенде, Қодар мұндай жыбырдың ішкі зәрін, суығын сезгендей болған. Оның өз
топшылауы бойынша, бұндайдың арты жесір қатынға әменгер іздеу. Мал шығармай
біреудің үйіне тегін қатын кіргізіп беру. Қодар малына ие болатын мұрасерді
іздеу, соны табу.

Бұндай жай,
өтірік ағайын - болмыс, жан күйер - болмыс атқамінер қулардың құлшына кірісетін
сыпсыңы.

Қодар елге
жоламай, елдің келуін де тілемей қойғанда, әсіресе осындайдан қорқатын. «Тым
құрмаса, баламның жыл уақыты жетсін» деп, оның ар жағын тіпті ойламай, жауып
қоюға тырысатын.

Енді, міне, өмір
аязының алдыңғы лебі болып, Жәмпейіс арқылы, қойшылар арқылы келіп жатқан сұм
салқын сол ғой деп ұққан-ды.

Қодар қиналып,
қатуланған соң, Жәмпейіс өз естігенін тегіс айтқан жоқ. Және айтам десе де, өзі
сөз білмейтін, сөзін кісіге ұғымды қып айта алмайтын аса бір орашолақ адам еді.
Сонысынан тағы жасқанып, Қодарды қинамайын деп қойған-ды.

Бірақ бір күні
далада бір кәрі қойшы бұған сұмдық айтты.

- Қодар
келінімен жақын дейді. Сен не білдің?- деген-ді. Бұған Жәмпейіс жаман түршігіп:

- Оңбай кетейін,
естіген сұмдығым емес. Тарт... Тарт кәпір, мына сөзіңді, тарт!- деген. Ақтағаны
ма? Жоқ, жай шошығаны ма? Біліп болмайды.    

Бірақ жаңағы
сөзді бастаған кәрі қойшы өзі де сұмдықтың Адамы емес-ті. Өз ішінен: «Мына
бақыр білсе, бүйтпес еді. Тегі, не аналар аман да, не мынау түк біліп сезбеген
ғой»- деп ойлаған. Кейін де осы көрші қойшы Әйтімбет, Қодарға, анда-санда
қатынасатын кедей-кепшіктен жағалатып, сұрау салып, жаңағы жаладан Қодарды аман
деп ұйғарды. Бірақ жақындағы жарлы-жақыбай солай дегенмен, осы өсекті
қайта-қайта шығара беріп, көпке жайып кеткен бір «көз» тағы бар. Не қылса да Әйтімбет
Жәмпейістен алғаш сұраған кезден бастап, осы жала Қодарға оралып соға беретін
бітпес жала болды.

Қодарда соңғы күндерде
Құтжан дертінен бөлек өзгеше бір ыза бар. Оның себебі, осыдан үш күн бұрын
Сүйіндік бір кісі жіберіпті. Оңаша алып сөйлескен Бектен деген бір сөзуар көсе
бұған әрнені шарлап кеп:

- Ел аузына кім
қақпақ болады? Қан көтеріп әкетіпті. Жаны ашыған жақсы да сол өсекті басам
десе, баса алмапты,- деп, Сүйіндікті атап, оны бір мақтап қойған. Содан тағы
біраз орағытып кеп:

Жаман айтады...
Сені мен мына келініңді жаман атқа тағады!- деп былш еткізгенде, Қодар:

- Өй, жаным, не
шатып отырсың?- деп, Бектен көсені таптап тастардай болады. Анау бірақ

безбүйрек
қайтпас екен.

- Сол сөзге
иланып алған Құнанбай, саған қатты жаза бұйыратын түрі бар. Сүйіндік өз бауырын
қисын ба? Саған мені әдейі жіберіп отыр. Сөз айқындап ашылғанша, тая тұрсын,
бір жерге жалтара тұрсын дейді,- деп келген.

Қодар ыза мен
қорлықтан өлердей боп булығып, орнынан атып тұрып:

- Уа, кет,
жоғал! Құдайдың кәрін көріп болған Қодар Құнанбайдың кәрінен қорқар деп пе ең? Жоғал
әрман!- деп айдап жіберген.

Осы сөз бүгін де
Қодарды ызаменен қайнатады. Бірақ Қамқамен бұл жайды сөз қылуды ойлаған емес. Өзінің
әкелік жүрегі өзіне мәлім. Балалық жақындығы Қамқаның да өзіне мәлім - берік.
Сол қайғы үстінде, күндегі бір-біріне мұң айту, күрсіне отырып зарларын шағу,
екеуін әбден

келін мен ата
халінен кетіріп, ортақ қайғыдағы ене менен келіндей, немесе әке мен баладай
жақындатқан. Адам мен адам боп танысып, табысқан-ды. Бірақ өзге кеп жайды екеуі
де ірікпей, бүкпей ашық сейлессе де жаңағы сұмдықты, жарылмаған уыздай, сорлы,
шерлі баласына айтуға,

бірбеткей Қодардың
батылы да бармас еді.

Екеуі ақырын
аяңдап бейіт басына келді. Қодар құран оқи білмейді. Қамқа да оқыған емес.
Бірақ екеуі де өзді-өзі ішінен Құтжанға тілеуін, зар болғанын, арманда
қалдырғанын айтады. Әрқашан жанкүйер жақын қабіріне ыстық-ыстық жастар тегеді.
Қайта-қайта бас қояды. Үндемей иіндері тиісіп, көздерін алмай, ұзақ-ұзақ
отырысады. Бұл қабірдің әр тасы екеуіне санаулы. Әлдеқалай жел ұшырып түсірген
шөп-шалам болса, оны алып тастап немесе топырағының ойсыраған, қопсыған жері
болса, соны қайтадан түзеп оңдай отырысады. Тағы да бірталай уақыт отырып қалып
еді. Бір кезде бұлардың сырт жағынан дүрсілдетіп келіп қалған бірнеше аттының
дабыры естілді.

Қодар да, Қамқа
да бұрылған жоқ, Аттылар мінбелеп кеп түсіп жатты. Бұлар бес кісі екен. Бастығы
Майбасардың қара сақал атшабары - Қамысбай. Қалғанының екеуі - Бөкенші, екеуі -
Борсақ. Қамысбай аттан түсе бере:

- Көрдің бе,
жәдігөйді!- деп күңк етті. Қодар мен Қамқаны бұл күйде көреміз деген жоқ еді.
Мынадай сарылып отырған кайғыны көргенде, өзге болса жүрегі шайылар еді.
Қасындағылар аттан түсуден де іркілгендей болатын. Бірақ, Қамысбай «шаш ал
десе, бас алатын», Майбасардың өзінен асқан бүлік, бұзақы, қанқұйлының өзі.

- Түсіңдер!- деп
бұйырды да, бәрін аттан түсірді. Борсақтың да оны қостайтын біреуі табылды. Ол
Жексен дейтін дәукес шалдың інісі - Жетпіс еді.

- Көрден бас бұрмауын,
көрде басы қалғырдың!- деді Жетпіс те. Қодар мыналардың әдейі келген жайын
байқап, бұрылды да, сабырлы суық жүзбен:

- Нелерің бар,
жандарым?- деп еді.

Қамысбай
тепсініп кеп:

- Неміз болушы
еді? Сендерді ұлық шақыртып жатыр. Мына Қарашоқыда елдің игі жақсысы жиналып
отыр, тосып отыр!- деді.

- Жақсың кім?
Ұлығың кім өзі?

- Ұлығым старшын
Майбасар, бастығы - Құнанбай. Мына келінің мен екеуіңді жауапқа шақыртады. Тұр,
жүріңдер!

- Сандалып
жүрмісің? Не ақьің бар?

- Не дейсің?
Әкім шақырса, ақың не деймісің?

- Құдай жүзін
көрмегір, мынау кім өзі әкіреңдеген!- деп Қамқа қаны қайнап, қатты ашуланды.

- Құдай жүзін
көрмейтін сендерсің, қос қара бет! Сенсің, шашты

сайтан!- деп,
Қамысбай бастырмалатып, қамшы үйіре бастады.- Жүр, ал! Алып жүр! Мінгіз ана
атқа екеуІн де!- деп, қастарындағы жігіттерге бұйрық етті.

Төрт жігіт әуелі
Қодарға қарай ұмтылды. Қодар:

-А, құрыған
құдай, нең бар еді?- дей беріп, қасына бұрын барған екі жігітті қойып-қойып
жібергенде, біреуі мұрнын басып ұшып түсті. Бірақ сүйткенше болмай, қалған
төртеуі жабыса кетіп, даяр шылбырмен қолын сыртына қайырып, байлап алды.
Қамқаны да сүйретіп отырып, аттың жанына алып кеп, Қамысбайдың алдына мінгізді.

Қодардың артына
Жетпіс мінді. Ол да еңгезердей мықты жігіт. Жалма-жан аттарына тегіс міне сап,
күншығыс жақтағы Қарашоқыны беттеп, тұмсық аса шаба жөнелісті. «Шабар қылыш,
атар оқ, бұлармен сөйлесер сөз де жоқ. Не де болса ұлығымен бір тілдесермін»
деп ойлап еді Қодар.

Өзімен аталас
болса да, жол бойы артындағы Жетпіспен де бір ауыз тіл қатқан жоқ.

Шынында Қодар
мен Қамқаның осы сорына себепкер болған да дәл осы Жетпіс пен соның ағасы
даукес, бәлеқор Жексен.

Олар Қодардың ең
малды ағайыны болатын. Басында Құтжан өлген соң, осы көктемде жұрт Жексенді
кінәлай бастады.

Қодар аталас
жақыны еді. Әрі кедей, әрі жалғыз, жетім-жесір боп қалды. Соған қолы ұзын
Жексен қарайласса нетуші еді? «Көшерге көлік бермей, бір қораға жалғыз тастап
кетті» деп кіналаған-ды. Осы сөзді бір емес, екі емес есіте берген Жексен, ең
әуелі өзінің болыспауына

сылтау етем деп:

- Сол құрғырдан
көңілім тіксініп жүр, болыспайын демеймін, бірақ шошып қалдым,- деп, Бөкенші -
Борсақтың жиынында ең алғаш бәле сөздің басын бір шығарған.

Артынан Сүйіндік
осы сөздің мәнісін сұрағанда:

- Келінімен
жақын екен ол кәпір... Маған не қыл дейсің? Қасыма алып жүрсем, ертең бетіме
түкірмеймісің?- деп ақталған-ды.

Алғашқы бір
дақпыртты осымен жұртқа жайып жібергеннің бірі енді Сүйіндік те болды.

Бірақ басында
өздері жайып жіберіп, кейін осы өсек, еріккен қызыл ауыздың бәрін кернеп кеткен
уақытта Сүйіндік тағы бір келіп Жексеннен енді анық дерегін сұраған. Жексен
қыстыгүні - Құтжанның жетісі болған күні, Қодар айтқан бір сөзді дәлел қылды.

Қодар қайғыдан
сандалып, жаны күйіп отырып:

- Маңымда тұлдыр
жоқ. Құдай маған қылды ғой. Кәпір өтсем де енді кәрінен аянарым жоқ. Құдай
маған қылса, менің құдайға қыларым сол...- деген.

Осыны Жексен өз
бетімен топшылап, «бұл құдайға не қылады?» деп, жүріп-жүріп кеп, ақыры: «Мұнысы
келіні болды!» деп байлаған-ды.

Содан бері
өсекті өзі таратуына тағы бір себеп: Қодарда біраз жер бар. Мұның қыстауына ең
жақын, жерлес адам сол. Әйтеуір, жәйі біткен неме ғой. Елден қудырып жіберіп,
жерін де басайын!- деген арғы түкпірде жатқан есебі еді.

Осыдан
ұшқындаған сөз Құнанбайға жетіп, одан «Сыбанның жиынында Солтабай Тобықтыны
мазақ етіп сөйлепті» дегеннен бері қарай, Сүйіндік бәленің ұлғаятынын біліп,
Жексеннен қайта кеп сұрастырған. Жалғыз Жексен емес, маңайдан да сұрау салды.
Көрші ағайын, бастығы Әйтімбет қойшы боп, өз еркімен осының анығына жетуді
ойлады. Сөз бақпаған момын ағайынның бәрі де Қодарды қараламады. Қайғы шеккен,
дертті күйін ғана айтушы еді.

Бірақ Жексен мен
мына Жетпіс болса, сол қайғының өзін де:

- Әдейі істеп
жүрген сырты. Сүйтпей қоя ма? Бәлені түн жамыла бастайды ғой,- дескен-ді.

Өзі анығын
білмеген және ол анық болса, осыны сылтау қып Құнанбай Борсақ, Бәкеншіге бір
нұқсан келтіреді деп есептеген Сүйіндік сырт кісімен сөйлескенде: 

- Осы сөз бекер
болар,- деген. Құнанбай алдында да соны нық ұстармын деп еді. Бірақ Құнанбай
ырық бермеді.

Оның үстіне,
жақында Қодарға өзі әдейілеп жіберген Бектен көсе жолшыбай Жексен аулына соғып,
тіпті бүлдіріп қайтты.

- Қодар, «Құдай
да, Құнанбай да керек емес. Не қылсам өз еркім, менде не ақыларың бар?»- деп
қуып шықты. «Құдай маған қылса, мен құдайға қылдым»- дегені дәл сол бәленің өзі
болды!- деп ентелетіп, төндіріп келген-ді.

Құнанбай жағынан
ықтап қайтқан Сүйіндік, көзі жетпесе де байлау етті. Сонымен, ақыры, Қодар күйі
кеп бұған соқты.

Жолшыбай
«келінімен тілдестірмеймін» деп, Қамысбай Қодарды алдына салып, өзі әдейі оқ
бойы жер артта, іркіле жүріп келе жатыр.

 

4

Қарашоқы Қодар
қыстауынан алыс емес. Шыңғыстың үлкен биігінің бірі. Соңың бауыры әдемі,
тоғайлы өзен болатын. Тал-терегі болсын және тау қайыңы-қисықша қызыл қайың
болсың, барлығы да көктеп, жайнап тұр. Бұл ара бір құйқалы, жақсы қыстау.
Бөкенші, Борсақ ерте кеп, осында орнап қап, әлі бауыр басып келеді. Ырғызбай
ішінен әсіресе осы Қарашоқыға қызығушылар көп болатын. Бұнда отырған ауылдар
Борсақ, Жексен аулы. Ол Борсаққа әлдеқандай көрінгенмен, өзге жұрттың келесінде
бұта құрым болатын.

Жиын осында
екен. Жексен ауылы төрт үй. Өзенге мінбелеп, төніп тұрған бір тіп-тік жартастың
түбіне қоныпты. Осы араға Қодар мен Қамқаны алып келе жатты. Тыста:

- Келе жатыр.
Алып келе жатыр... Әне Қодар...- деген үндер естілген соң, Жексен үйінде
отырған Құнанбай бастаған топтың бәрі тысқа шықты. Тұмсық асып келе жатқан
Қамысбайлар келгенше, мұндағы барлық жиын бір араға қарай екшеліп, ауылдың
сыртына барып топтанды. Сол арада қазыққа бұйдалап байлап, шөгеріп қойған бір
үлкен, биік қара атан жатыр. Беліне шом салып, екі өркешінің арасын жоталап
биіктепті де, соның үстінен бастыра бір ашамайды орнатып, мықтап шандып, таңып тастапты.

Қамқа жиыннан
шошып кетті. Жолшыбай сұрамаса да, енді ауылға тақала бергенде Қамысбайдан:

- Жаным-ау, адам
баласысың ғой... Осы айыбымыз не? Не қылмақсыңдар? Айтып өлтірсеңші?- деген.

Бұған шейін
«ләм» деп жауаптаспай келген Қамысбай енді ғана тіл қатты. Бірақ тілі зәрдей
еді:

- Анау атаңмен -
Қодармен жақын болғаның үшін, қазір екеуің де жайрайсың!- деді. Ол осыны айтып,
«Қамқа не дер екен?» деп еді, байқаса, Қамқада үн жоқ. Бір ғана ыңыранды да,
сылқ етіп, аттан құлап барады. Қамысбай өзі де аттан жығылып қала жаздады.
Қамқаны құшақтап, қысып алды да, желіп отырып, жиынның алдына келді.

Алдыңғылар
Қодарды түсіріп жатыр екен. Бұ да кеп Қамқаны сүйемелдей ұстап тұрып, өзі бұрын
түсіп, артынан келіншекті түсірді. Қамқа түскен жоқ. Былқ етіп құлап жығылды
да, талған бойында жерде сұлық жатып қалды.

Қодардың алдында
жүз қаралы жиын тұр. Ортасында Құнанбай, Бөжей, Байсал, Қаратай, Сүйіндік,
Майбасар - бәрі бар. Алдағы осылар да, артында ентелеп тұрған - ақсақал,
қарасақал. Әр рудың, көп рудың адамдары. Ылғи атқамінері ғана. Ішінде жұпыны
киімді біреу жоқ.

Қодар сәлем
бермеді, өзі таңулы. Ішінде удай қайнаған ыза мен ашу бар.

Жиын ортасында,
жалғыз көзі бұған оқтай қадалып тұрған Құнанбайды танып, соған қарап түйіліп,
қатты ақырып:

- Уай, Құнанбай,
мені құдайдың жылатқаны аз ба еді? Бұ не қырсығың?...- дей бергенде Майбасар
бастаған әулекі жуандар:

- Тарт тілінді!

- Қысқарт!

- Жап аузыңды!-
деп арс-арс етті. Құнанбайға жаңағы Қодарша зекіп сөйлеген қарсыльіқ сөздерді
олар естіген емес.

Қодар аз үндемей
тұрып, аналар басыла бергенде:

- Ел-жұртқа
масқара етіп, қор етіп, анау соқыр көзіңнің құнын менен алайын деп пе едің!-
дегенде Құнанбай:

-Шығартпа үнін! Жоғалт
көзін!- деді.

Майбасар да
ілесе:

- Өй, куарған
көктөбет!-деп, қамшы үйіріп кеп қап еді.

Қодар саспастан
тұрып, қарсы ақырды.

- Иә, мен көк ит
болсам, сендер көп итсің! Жабыларсың, таларсың да жерсің!- дегенде, Қамысбай
мен бағанағы төрт жігіт Қодарды сүйрей жөнелді. Сүйретіле бара жатып, Қодар зор
дауыспен барынша шырқап:

- Ақ, қарамды
тексермедің бе, өңшең қан жұтқан, қара бет?!- деп, қанталаған көзімен
Құнанбайға бұрылып, атып жіберердей қарады.

Бірақ осы кезде
мойнына шылбыр түсіп қалып еді. Төрт жігіт жетектеп жылдам тартып, анадай
жатқан қара атанның оң жағына апарды. Басына қап сияқты бірдеңені жаба салды.
Бес-алты кісі тапжылтпай, түйенің абырғасына басып, жығып ұстап тұрды. Қодар
тағы лағынат айтып айқайлай беріп еді, сыртынан бір қатты күш тарпып, серпіп
жібергендей болды. Тұрып бара жатқан түйенің қабырғасы қаққан. екен. Осыдан әрі
мойнынан «лық» етіп, темірдей қысып, жанын суырып әкетіп бара атқан таудай ауыр
күш басты. Жалған жапырылып, үстіне кеп құлады... өзінің оты жарқ етті де,
сөніп бара жатты. Жиында үн жоқ. Түйенің р жағына Қодармен тең қып асқан Қамқа,
түйе тұрысымен, бір сәтте үзіліп кетті. Оны бәрі көріп тұр. Қодар бір жиырылып,
бір созылып, тез өле алмады... Батырға біткен зор денесі, созылған уақытында, бұрынғысынан
да ұзарып нар түйенің бойына теңелгендей, аяғы жерге тиер-тиместей болды.
Түйені тұрғызып бірталай ұстап тұрғанда, жиын әлі үн қатпады. Екі жанның өлім
азабын өз үстіне арқалап тұрған түйе де үнсіз.

Дәті шыдамаған
Байсал кейін бұрылып, шетке шығып кетті Сөйлегендер болса, сыбырмен ғана
сөйлейді. Қаратай Бөжейге күбір етіп:

- Өле алмай
қиналды-ау бақыр! Бейшара жаңа білдім, арыс екен ғой!- деді.

Бөжей мұның
бетіне қатты сұрланған жүзбен, ажырайып қарады да:

- Арысыңды,
ендеше, арыстан жеді,- деп сырт айналып кетті.

Жұрт сыбырлап:

- Өлген жоқ, әлі
өлген жоқ...- десе берді.

Қодардың денесі
шынында әлі тітіркенгендей дірілдеп қап, кейде тартыла түсіп қояды.

Құнанбай жұрттың
күбірі көбейіп бара жатқанын енді сезді. Өлтіргеннен де қинау бататын тәрізді.
Оң қолымен қатты ишарат қып, түйені шөгер деп бұйырды.

Түйе шөккенде
Қамқа серейіп сұлық түсті де, Қодар өлмеген екен, бүктетіліп түсті. Сол арада
жұрттың есін жиғызбастан, Құнанбай қасындағы құзды көрсетіп:

- Шық алып
мынаның басына! Құлатыңдар содан кәпірді! Бітсін сонымен!- деді.

Бағанағы
Қамысбай мен сол жігіттер үнсіз Қодарды түйенің үстіне көлденең салып, арқанмен
байлады да, тау басына тарта жөнелді.

Бұл құздың арғы
сырты жазаң. Көлбей біткен бетегелі жазаң болатын. Тосып тұрған жұрттың ішінен
бірен-саран дәті шыдамағаны сусып, кетейін деп еді, Құнанбай:

- Ей, тарқама
түге! Тоқта былай!- деп саңқ етіп зілді бұйрық берді. Жұрт қайта иірілді.

Аздан соң құздың
басына ереуілдеген жаяулар шықты да, ойдағы жиынға қарады. Құнанбай түрегеліп,
оқшауырақ шығып, қолын төмен сілікті, «таста» дегені. Жоғарыдағы төрт жігіт,
Қодар денесін қаумалап, ілгерілі-кейінді толқытып тұрып, бір кезде тастап
жіберді. Бұл тас - бауыр

жағы ойылғандай
шұқшиған тас еді. 

Азап пен қорлық
шеккен, онсыз да өлі дене, жолшыбай бір тасқа соқпастан тұпа-тура ағып кеп,
ауыр салмақпен күрс етіп бір-ақ түсті. Қазір де шоқтай жиылып қалған топтың қақ
қасына кеп құлады. Шетірек тұрған кісілерге естілгендей боп, ақырын ғана күтір
етіп сүйек-сүйегі сына түскендей болды.

Дәл осы кезде
Жексен аулына төменгі тоғай ішінен шығып, қатты жүріп кеп, екі сал атты түсіп
еді. Денелері ықшам, біреуі бала бейнелі. Олар аттарын шеткі үйге байлай сала,
жылдам басып келе жатқан Абай мен Жиренше болатын.

Аттан түсе бере,
бұлар тас басына тегіс аңырып, қарап тұрған жиынды көріп, өздері де солай
қадалды. Бір кезде шекпенінің етегі қанаттай боп шалқи шашылып, құлап келе
жатқан дене керінді. Жиренше атты байлай сала топқа қарай жүгіргенде, Абай
кезін басып отыра кетті... Бітті, өлді...

Мезгілімен
жетсе, әкесіне өмірінде бірінші рет жалынып аяғын құшса да өлтіртпей алып
қалмақ еді. Кешігіп қалды. Енді топтың ішін көрмек емес. Атына қайта жүре
берейін деп еді. Бірақ дәл осы кезде, үнсіз тұрған жиын жақтан жапыр-жұпыр
дауыстар естіліп қалды.

- Сен ал!

- Е, сен ше?

- Ал өзің?-
десіп қау-қауласып тұрған жұрт, қолды-қолына бір-бір кесек тас көтеріп алыпты.
«Төбелес» пе деп еді. Солай басты. Бұл төбелес емес-ті. Қодар құласымен
Құнанбай:

- Әлі жаны шыққан
жоқ. Енді анау кәпірден өз жанымызды ақтап, аулақ әкету үшін, қырық рудың қырық
кісісі кесек атсын. Ал осы жиындағы әр атаның баласынан бір-бір кісі кесек
алыңдар қолдарына!- деген.

Өзі алдымен алды
да, Бөжей мен Байсалға қарап жердегі тасты нұсқап: «Алындар»!- деді. Бұйыра
айтты. Аналар бағынды да тас алды.

- Міне, шариғат бұйрығы.
Атыңдар кесектеріңмен!- деп, алдымен өзі лақтырып, Қодардың- жонынан ұрды.
Бөжейлер алған кезде тасты біреу алып, біреу алмай тартыныңқы еді. Жаңағы
дабырлаған дауыс сол тас алдырып, ұрғызудың бұйрықтары екен.

Абай жеткенше
жұрт бірі артынан бірі тас жіберіп ұрып жатыр. Топтың шетіне Абай келе бергенде
Жиренше қолынан ұстай алып, бетіне бетін тақап:

- Ананы қара! Мынау
ұрғалы жатқан шалды қара! Осы Қодардың жақыны. Өзі шал. Өзі Борсақ. Жексен!.. Бұған
не жоқ екен, көк төбетке!?- деді.

Абайға нағыз
өлтіруші осы сияқтанды. Ентелей ұмтылып, Жексеннің желке жағынан тақай
бергенде, Жексен Қодардың өлігіне қарап:

- Кет, бәлекет,
жүзі қара! Кет!- деп, үлкен тасты жіберіп қалды. Қодардың денесін Абай жаңа
көріп еді. Бас сүйегі мылжа-мылжа болыпты. Жүрегіне қан төгілгендей қайнап кеп:

- Өй, кәрі
малғұн!- деп, Жексенді желкеден қойып жіберді. Жексен Қодарды ұрған біреудің
топшысы тиді ме деп сырт айналып қарағанда:

- Не деген
имансыз едің, кәрі төбет?!- деп тұрған Құнанбайдың баласын көрді. Абай сырт
айналып кете беріп еді, Жексен бұған зекіп:

- Өй, бала!..
Ой, сен өзің!- деп тұрып, дауыстап:- Мен бе екен?.. Ер болсаң, әне... әкең!-
дей берді.

Жұрт: «О не, о
не?» десіп жатты. Абай жылдам басып атына жетті. Белдеуден атын шешіп жатып,
осы үй ішінде жылап отырған көп жанның үндерІн есітті. Әйелдер көрінеді. Бірі
солқылдап, бірі ыңырсып, бірі сыбырлай сөйлеп жылайды. Дауыстарын шығара алмай,
қыстығып жылаған қатындар.

Еркектер бұл
ауылдың бар әйелдері мен баласын осы үйге ерте бастан қаматып қойған. Солар
екен. Қатты қорқытып қойған болу керек, дауыстарын шығара алмай жаншылып,
егіліп жылайды. Бұ да Абайға оқтай тиді. Тыңдауға дәті шыдамай атына міне
берді.

Осы кезде
Құнанбайға Жексен шаққан болу керек, әкесі Абайға айқайлап:

- Ей, құдай
ұрған, тұра тұр! Көрермін бәлем!- деді. «ұстаңдар, алып келіңдер» деп айта
алмай қалды. Абай атЫна міне сала, ауылға қарай шаба жөнелді.

Артынан мұны
қуып жеткен Жиренше:

- Әй, Текебай
тентек... Текебай тентек!- деп ат қойып апты. Бұлар ойға қарай жосытып кете
барды.

Жиын болып, кісі
өлтіріп, ел ортасында құлақ естіп, көз көрмеген сұмдықты өз қолдарымен істеп
шыққан топ, атқа міне сала, жан-жаққа шашырай тарады. Үнсіз, жым-жырт
айрылысты.

Жалғыз-ақ Бөжей
ғана Сүйіндік, Қаратаймен бірге үшеуден-үшеу боп оқшау кетіп бара жатып,
күрсініп:

- Ер өлтіргенге
құн сұраушы ең. Енді құн сұрамақ түгіл, өкпе-кінә қылар да мұршаң жоқ. Өлтірген
- өзіңсің. Қырық рудың адамы кесек атып өзің өлтіріп отырсың, не бетіңмен үн
шығарасың?- деді. Қаратай танып келеді, Бөжейдің түп есебінің көбін Құнанбай
бұзып кетті. Бөжейге, әсіресе Құнанбайдың осы айласы батқан тәрізді. Қаратай соны
ескеріп:

- Шариғаттың шын
бәлесін түпке сақтапты ғой. Бұл шариғат та айлаға құрық бере беретін болды ғой.
О да Құнанбайдың қойны-қоншында десейші,- деді.

Сүйіндік
басылып, шошып қалғандай екен:

- Құрсын! Тек
бәле осымен бітсін, тынсын десеңші!-деді.

Бөжей, көп
арбасқандықтан, Құнанбай тәсілін түкпірлей танушы еді:

- Біту, тыну ма?-
деп күрсінді де:- Бөкенші, Борсақ, қашан айттың деме, шылбырды Қодар мойнына
салған жоқсың. Бұйырса, осыменен өз мойыныңа да салған боларсың, жазған!- деді.

Әрқайсысы да осы
ойдың соңында еді. Үндемей салбырап кете барысты.

 

5

Абай мен
Жиреншенің бүгін бұл бәленің үстінен шығамыз деген ойы жоқ болатын. Үлкендер
тегі көпшілік құлақтанбасын деп, бүркеп ұстаған болу керек. Ешбір ауылда бұндай
сыбыс айтып, сыр Берген жан білінген емес.

Жиренше таңертең
Құнанбай аулына бір әдемі тарғыл тазы ертіп келді.

Келуі - ауылды
азан-қазан қып, бала-шағаның көбін тысқа еріксіз шығарған. Бұл шудың басы
тентек Оспан болған.

Жиренше
тазысымен қонақ үйдің сыртына тақай бергенде, Оспан анадайдан көріп қалып:

- Айтақ, айтақ,
жеңдер. Ойбай, жеңдер, әне Жиреншенің тазысын! Жолдаяқ, Бөрібасар, Бөрібасар!-
деп Құнанбай үйінің көп сары аласын ұран шақырғандай ғып өре тұрғызған.

Жиренше Оспанның
бүлдіретінін алыстан біліп:

- Ой, Оспан!
Айналайын! Қалқатайым... қой! Қоя ғой! - деп сонша тоқтатпақ болып еді, Оспан:  

- Бөрібасар...
һайт!- деп сақылдап күліп, секіріп ырғып, бар итін тарғыл тазыға қарай
қаптатқан болатын.

Осы кезде қонақ
үйге жетіп қалған Жиренше атын тастай беріп, тазы итін мойнынан ұстап тұра
қалған. Бірақ жеті-сегіз сары ала, әрбір үйдің ығынан құлшынып, құтыра шығып,
«гүр-гүр» етіп кеп, қоршап алды. Үйге де кіргізбей, табан аудырмай да қойған
еді. Оспан Жиренше «қой» деген сайын сақ-сақ күліп, иттерін өшіктіріп:

- Ар..р!..- деп,
өзі тап-тап беретін. Бірақ өңшең кексе тартқан иттер Оспанның күнде осындай сан
рет жоқ шатаққа бастай бергенінен мезі болған ба, тазыны жұлмады. Құр ырылдауы
мен арсылдауын ғана молайтып тұр.

Үлкен үйде
отырып, осы шуды естіген Ұлжан бәйбіше, таңертеңгі асын ішіп отырған Абайға:

- Шықшы, Абайжан!
Қушы анау иті құрғырды! Тағы бүлдіріп жүрген әлгі жынды неме ғой!- деп, Абайды
тысқа шығарып және үйге кірген бір жас әйелді де жұмсаған. Абай Жиреншені
айырып алып, тазысымен екеуін қонақ үйге қарай алып жүрген. Бұлар сонда кіре
бергенде, жаңа тапқан қызығы шұғыл біткенге наразы боп қалған Оспан арттарынан бұғып
кеп, дәл үйге кіре берерде Жиреншені қылтадан қатты шымшып алды. Анау ит екен
деп, ытқып, шошып кеткенде төбесін маңдайшаға соға-моға қонақ үйдің төріне
барып бір-ақ шыққан. Оспан оған да сақылдап күліп:

- О, қорқақ,
қорқақ,- деп мазақ еткен. Мойнында салдырмақ қарғысы бар, қара ауыз, тарғыл
қаншық Абайға бір түрлі сұлу көрінді. Жұтынып тұр, жылмаң қағады.

- Аты не?- деді
Жиреншеге.

- Желқұйын.

- Аты да әдемі
екен.

- Аты емес-ау,
өзі де қоян дегеніңді тап құйындай ұйтқытып соғады!- деді.

Бұл Желқұйын
туралы өз аулындағы бір үлкен аңшының айтқан сөзі еді. Жиренше осыны үнемі айта
жүретін.

Абайды сол
сөзбен Желқұйынның жаланып тұрған түрі қатты қызықтырды.

- Қоянға
шығамысың? - деді.

- Жүр, атың бар
ма? Мен сол қоянға шығып барам.

Осымен екеуі,
Абайдың құла бестісі ерттелгенше қымыз ішіп алды да, күнбатыс жақтағы Қызылшоқы
деген ұсақ адырға қарай желе жортып, тартып кеткен.

Бұлар
Қызылшоқыға кіре бере, алғаш келген екпінімен бір қоянды бездіре қуып еді.
Алыстан қашқан қоян оңай жеткізбей, екі-үш қырқадан асқанда ғана Желқұйын
талдырып жетіп еріксіз алған-ды. Осыдан басқа қоян тез көрінбеген. Соны іздеп
табамыз деп, екеуі Қызылшоқының Шыңғыс жаққа қараған шеткі тұмсығына шейін
барып қалыпты.

Осы араға
келгенде Шыңғыстың Қарашоқы тұсынан шығып келе жатқан бір салт атты кездескен.
Ол Майбасардың тағы бір атшабары Жұмағұл болатын.

Сол Жиреншеге
қарап:

- Сендер одан да
ана Қарашоқыға барыңдар. Бүгін сонда Қодарға бір сый болады. Жұрт жиналып
жатыр!- деген.

Жиренше қатты
ентелеп:

- Е, немене,
Қодар мен келіні қайда?- дегенде:

- Жаңа, Қамысбай
бар, бес жігіт боп ұстап әкелгелі кетті. Жиын Жексен аулында,- деді. Жұмағұл
атын қамшылап, асыға шауып кетті.

Жиренше осыны
естіген соң Абайға:

- Барайық, көрейік!
Жүр! Ал жүр!- деп, ойландырмастан еліктіріп, алып кеткен.

Көргені әлгі.
Енді қайта беттеп, тоғайлы өзенді құлдилап желе шауып келеді. Абайдың іші
мұздап, жүрек қаны, жан тамыры дір-дір қағып қалтырап үріккендей. Кімнен, неден
үркеді? Әсіресе әке... әке істеген мінез, әке қолындағы қаннан үркеді. Өз
әкесі... қатал, кәрлі әкесі!..

Абай Жиренше
сөздеріне жауап та айтпайды. Өзенді бойлап бөктер таудың ішінен жуықта шыға
алмады. Жол болса, жалғыз аяқ. Екеуі қатар жүре алмайды. Абай алға түсіп,
желе-шоқытып келеді. Әлі қалмай жүрген Желқұйын екеуінің алдында. Жолдың
ыңғайсыздығы әңгімені тыятын жөні бар еді. Бірақ Жиренше Абайдың артынан
өкшелеп қалмай отьірып, сөйлей берді.

Ол жаңағы Жексен
аулыңда бір-екі кісімен тіл қатып, оны-мұны естіп алған екен. Соны айтады.
Ауырған адамдай қалтырап, жүрегі қатты қобалжып келе жатқан Абай Жиреншенің бар
сөзін ұқпаса да, бір-екі жерін анық аңғарды.

Тегі, жиын
ішінде бүгін екі сөз ауыздан-ауызға көшкен тәрізді. Екеуі де Қодар сөзі деп
айтылған. Біреуі бұрып алған сөз де, біреуі дәл өз сөзі. Соның алғашқысы
Қодарды кінәлаушы сөз. Бүгінгі қатал жазаның дәлелі, тірегі.

Ол: «Құдай маған
қылса, мен құдайға қылам!»- депті деп, өлтірушілердің қайта-қайта айтатын сөзі.

Екіншісі аз
айтылған. Бірақ о да жиынға тегіс жеткен. Тегіс іште, есте қалған сөз. «Мен көк
ит болсам, сендер көп ит... Таларсың да жерсің!» деген сөзі.

Абайды қатты
толқытқан осы сөз болды. Ол жаңағы қатындардың жасырын зарын да еске түсірді.
Жиреншенің алдында келе жатып еңіреп қоя берді.

Артта келе жатса
да Жиренше Абайдың жылағанын байқап қап:

- Өй, өй, Текебай
тентек! Сен не ғып келесін!- деп қатарласқысы келді. Абай жасқа толы көзімен
Жиреншенің торы қасқа атының басы мұның үзеңгілік тұсына келіп қалғанын көрді
де, тебініп қап шаба жөнелді.

Бұл уақытта
екеуі де бөктер таудан құтылып шығып, жазыққа түсіп еді. Абай Құлабестінің
басын Көлқайнар жаққа бұра бере, қамшы басты. Жиреншеге көз жасын көрсетпегісі
келді. Анау да шапты. Бірақ Абай жеткізетін емес. Ол оқ бойы ұзап кетіп бара
жатып, өз-өзіне ерік беріп, өксіп-өксіп жылап келе жатыр.

Көп жылдан бері
Абай жылаған емес еді. Тоқтай алмай егіліп жылады. Ағындап ұшып келе жатқан
бестінің екі жағында кәделі, бетегелі көк дала, тасқын судай зулап жөнеліп
артқа қарай құлдырап ағып кетіп жатыр. Екі құлағын бітіргендей боп, дыңылдап
соққан екпін желі Абайдың көзінен аққан жастарды, қат-қат тамшыдай, жаңағы көде
мен бетегеге ұшырып түсіріп келеді.

Абай бұрынғы жас
бала күнінде мұндайды аңғарып сезінген де, таныған да емес. Енді байқады.
Көздің жасында адамды барлық өне бойымен өзіне қарай құлата тартқан бір өзгеше
ыстық күш бар екен. Үлкен кұз биіктің басына шыққанда, бір сәт ойға қарай кұлап
кеткің келетін сияқты, өзіне тартқыш, ұғымсыз күш. Бала жүрегінде бұл шақта көп
сезімінің алай-түлей құйыны соққандай.

Бұнда, қорлықпен
өлгендерге барынша жан ашыған, мейірбандық та бар. Өлтіргендерге ыза мен қарғыс
та бар. Сонымен бірге әсіресе бір-бірімен шарпысқан сезім: «әке» деп жамандыққа
қимау бар да, және сол «әкеден» шошып, үрку бар.

Барлық ішін
теңселте сіліккен бала жанын ойран етіп, сескенте тітіреткен сезім.

Жылап егілуі,
бір сәтте, медіресе, дін халфелер айтуы бойынша - айыптылардың күнәсіне өтесін
сияқты, соның кешірімін тілеген сияқты жалбарынудың жасы ма деп еді. Бірақ одан
тез түңіліп кетті.

- Ол емес!

Өйткені олар дін
атынан, әсіресе имам берген фатуа бойынша істеп отыр ғой. Кімге шақпақ?
Құлазығандай жапа-жалғыз! Өзін бір ең панасыз, ең сорлы жетімдей сезінді. Іштен
тағы да бір үлкен, ауыр толқын бүктетіліп, булығып кеп, бала жүрегін жаныша
ұрғанда, ол бұрынғысынан да қатты, аса қатты бір өксікпен, солқылдап жылап
жіберді.

Дауыстап жылады.
Жиреншеге білдірмеймін деп, әлі де ағызып шауып келе жатқан.

Сол шабыс
қосылды ма, болмаса өзінің бала көңілінің сенделуі сондай ма, Абай бір уақытта
жылау үстінде лоқсып-лоқсып булығып кеп, құсып-құсып жіберді. Аш өзегі
ақтарылғандай. Жаны да, денесі де қатарынан қатты азап шекті. Бірақ сонда да
тоқтаған жоқ. Аттың жалын құшып алып, тек қана құлап қалмасты ойлап, шаба
берді. Жиреншеге жеткізбеген күйінде Көлқайнарға жетіп, шешесінің үйіне кеп
түсті. Ұлжан тыста тұр екен. Баласы үйге тақай бергенде, өңіне көзін салып,
тіксініп қалды. Абайдың түсі құп-қу, қатты өзгерген. Тіпті Абай сияқты емес. Ұлжан:
«Көзім бұлдырап тұр ма?» деп кірпігін жиі қағып, қайта қарады Абай. Бірақ тіпті
жат реңді. Баласы атын байлап қасына келгенде, жаңа байқады. Кезі де қып-қызыл
боп ісіп кетіпті.

- Өй, Абайжан,
қарағым, не болды? Біреу тиген бе?- деп, ішінен: «әкесі ұрды ма?» деп те ойлап
қап еді. Далада езге кісі жоқ екен, Абай үндемей, шешесін құшақтай алды да,
баурына кіріп, өзінің ып-ыстық басын анасының тесіне басып, жабысып тұрып
қалды. Жетімдіктен құтқарардай анасы бар екен! Жылау артынан ықылық атқандай, денесі
дірілдеп, солқ-солқ етті. Бірақ бұл кезде Абайдың көзінде жас жоқ-ты. Бәрін
жылап тауысқан. Енді жыламасқа, көз жасын ешкімге көрсетпеске бекініп, іштен
қатты түйініп алған.

- Жөніңді айтшы,
қарағым, не болды? Әкең ұрды ма?

- Жоқ, ешкім де
ұрған жоқ, кейін айтам... Апа, төсек сап берші, жатқызшы!- деп Абай шешесін
құшақтап қысқан бойда, үйге қарай аяңдады.

Сабырлы Ұлжан
осыдан әрі еш нәрсе сұрап тақымдаған жоқ. Үйде әжесін де, өзгені де үркіткен
жоқ. Абай жайын бір жанға білдірмеді. Үлкен ақ үйдің оң жағына әкеліп, әжесінің
жер төсегін жайлап берді де, шешіндіріп жатқызып, езінің мол пұшпақ ішігімен
жауып, қымтап қойды.

Әжесі:

- Немене,
қарағым? Ұшындың ба әлде,- деп бірдеңе білгісі келіп еді, Ұлжан:

- Ұшынған ғой. Тимейік.
Жатып ұйықтап тұрсын,- деп, малшы қатын Қатшаны шақырып ап:

- Түңлікті
жауып, есікті түріп қойшы! Абайға күн түспесін!- деп ақырын ғана айтты.

Әжесі іргеге
қарап жатқан Абайдың сыртына қадалып отырып, қабағың түйіп, тамсанып қойды. Ернін
үнсіз ғана қыбырлатып сиына бастады.

Таңертең Абайды
ертіп кеткен Жиреншенің қайда екенін Ұлжан білмеп еді. Тыста бағанағыдай тағы
да ит шулаған соң, «тазысымен келген сол болар ма?» деп үйден шықты. Жиренше
қонақ үйдің сыртына түсіп, атын байлап жатыр екен. Ұлжан үлкен үйдің жанында
тұрып,

Жиреншені өз
қасына шақырып алды да, жөн сұрады.

Жиренше
таңертеңгі қоян қуғаннан бастап Жексен аулында көргенін де, жолшыбай не
болғанын да тегіс айтып болып:

- Абай қайда
өзі?- деп еді, Ұлжан Абайдың жатып қалғанын айтып, Жиреншеге біраз наразы
салқын жүзбен қарады.

- Шырағым, сен
бала емессің, естиярсың. Өзің барсаң бір сәрі. Ондай жаман, сұмдық жерге Абайды
несіне апардың? деп, «жаман», «сұмдық» дегенді шынымен баса айтып:- Бала емес
пе? Шошынар деп ойласаң нетті?- деді.

Жиренше сөз таба
алмай ұялып, қысылып қалды:

- Ұят болды. Өзім
де өкіндім. Бірақ құдай ақына өлігін көреміз деп ойлаған жоқ ем!

- Жарықтығым,
ендігәрі Абайды бұндай жерге бастай көрме! Тіпті басың жас, үлкеннің ондай
бәлесінен өзің де аулақ жүр? Өзімен кетсін! Көріп-біліп нетесін?- деді.

Талай үлкеннің
ішінде сөзін осындай байсалды қып айтқан, сондай өтімді, салмақты қып айтқан
кісіні Жиренше бұрын көрмегендей болды.

Ұлжанның жай,
салқын айтқан сөзі бұған ұрысқаннан да, ұрғаннан да жеңіл тиген жоқ. Қысылғаннан,
біраз жер шұқып тұрып, қонақ үйге қарай қайта бұрылды. Ұлжан да өз үйіне

беттеді. Жиренше
еш нәрсеге айналып бөгелместен атына мініп, тазысын жетектеп алып, кетіп қалды.

Бұл - түс ауып
бара жатқан кез еді.

Абай кешкі
козының жамырауынан оянды. Бүгін қойды кеш сауып болған ба, немене, ымырт
жабылып қалыпты. Дүние у-шу, ызың-ызың... Бірақ соны көмескі, бұлдыр бір түс
араластай болжайды. Басы мең-зең. Еті лапылдап, күйіп тұрған сияқты. Аузы
құрғап, ерні қатты кезеріп қапты. Құр тамсанады. Қасында шешесі мен әжесі отыр.
Ұлжан мұның маңдайына алақанын қойып, төмен қарап отыр екен.

- Апа... Әже...
Немене, мен аурумын ба осы?- деп, көзі жасаурап шешелеріне қарай аунап түсті.

- Иә, етің
ыстық. Ауырған жерің бар ма?..- деп, Ұлжан сұрады. Абайдың аунап түскенде екі
шекесі қатты шаншып, қысып ауырғандай болатын. Соны айтты.

Ұлжан енесіне
бағана, Абай ұйықтап жатқанда бір жайды айтқан.

Екеуі де:

- Шошынған ғой,
содан ұшынған ғой!- деп байлаған-ды. Зере Жиреншеге де, үлкендерге де қатты
ұрсып, жерге түкірген.

Абай шешелерінің
күндізгі жайды білгенін байқады да:

- Әкем...
Әкем!..- деп әкесін еске алып, күрсініп, кеудесін сипап, шешелеріне құпия қып
шаққандай боп: - Не деген қатал, не деген қатты еді!- деді. Әкесі турасындағы
іште жүретін кемескі, жұмбақ ауыр сезімдерін өмірінде сыртқа шығарып, ең алғаш
адам баласына айтқаны осы.

Әжесі шала
есітті, Ұлжан үн қатпай, Абайға жауап та айтпады. Бірақ, енесі бұған қадалып,
тізесінен түртіп, «не дегенін айт» дегендей ишарат еткен соң ернін Зеренің
құлағына тақап:

- Әкесін айтады.
Қатал екен, неге аямады дейді,- деді.

Әжесі ұқты да,
күрсініп, Абайдың бетіне таман төніп кеп маңдайынан ұзақ иіскеп отырды.

- Айналдым,
қарашығым, қоңыр қозым!- деп алып:- Аямайды, аямайды ол?- деп келіп, көзін
жұмыңқырап, басын жоғары көтере берді.

- Я, құдая, зар
тілегім босын. Бейуақтағы тілегім. Осы қарашығыма әкесінің осы ит мінезін бере
көрме!.. Тас бауырлығын бере көрме!.. Я, жасаған!- деп құрысқан әлсіз
қолдарымен әжімді, мейрімді жүзін сипап бата берді. Ұлжан да ішінен «аумин» деп
бата қылды.

Екі ана
ортасында жаны ауырған бір бала. Бейуақтағы үшеуінің құпия тілегі - зор
шындықпен еміреніп тілеген тілегі осы еді.

Абай өзі де
бетін сипап, ана тілегін барынша қабыл алып, бата қылды.

Өмірін,
балалығын қайта тапқандай, ішіне мол сәуле, игі сәуле кіргендей.

Бірақ ол іші.
Ал, денесі әлі ауру. Көңілі сергиін деп еді, етінің қызуы мен басының шаншуы
қайта меңдеді. Енді үшеуі де үнсіз, жым-жырт. Даладағы қой-қозының шуы да
алыстап барып сөнген болатын. Үй іші сияқты дала да бүгін дағдыдан тыс
жым-жырт.

Осы кезде Абай
мен анасының құлағына ерекше бір жат, суық үн естілді. Біреу:

- Ойбай, бауре-ем!
Ойбай, буре-ем,- деп ат қойып келе жатыр. Бұл елде кісі өлгенде алыстан ат
қойып шабатын еркектердің салты бар. Сонда осылайша: «ойбай бауырым» деп
шабады. Үйдегі екеуінің де жүректері су ете түсті. Кәрі шеше бұл дауысты
естіген жоқ.

Ұлжанның
көңіліне алғаш қорқыныш үстінде кеп қалған ой: «Осы үйдің біреуі жазым болды
ма, әлде Құнанбайдың өзі жазым болды ма?» деп еді. Шошып, елең еткен бойында
құлағын сыртқа бұрды.

Үркіп
қалғандықтан аңғара алмапты. Тасырлатып шапқан ат даусы жоқ. Өзі жақын жерде
және жаяудың үні. Абай бұрын білді. Даусын әдейі жуандатып зорайтып
айқайлағанмен, баланың үні. Тіпті, дәл тентек Оспанның үні екен.

Ол даладағы
ойыннан қайтып келе жатып, «жаман ырым» анау-мынау дегенге қарамастан,
қаннен-қаперсіз өтірік жылауды үдетіп:

- Ойбай, баурым
Қодар!.. Ойбай Қодар,- деп, санын сабап шауып келді. Қодардың өлімі барлық
ауылға да, оған да естілген. Жаңа, кешке жақын, бұлақ басындағы бір тақырға
жиналған өзі құрбы балаларды бастап осылай ат қоюды көп ойын қылған. Тақырдың
ортасынан шұқыр қазып, соған бір қу сүйекті әкеп бейітше томпайтып көміп қойып,
жан-жақтан андыздап «ат қойып», ұзақ шуласқан.

Ұлжан Абайдың
сырқатының үстінде өзін жаңағыдай жаман шошытқан Оспан мінезіне қатты ашуланды.

Күні бойы батпақ
кешіп, аяғы әрі былғаныш, әрі күс-күс болған Оспанды:

- Бері келші,
әй, балам! Бері келші!- деп, ешбір сыр білдірмей, ұрыспай шақырды. Ұрсып, зекіп
сөйлесе Оспан мұндайдағы әдетіне басып, қаша жамандасып, қолға түспей қояды. Ол
қазір шешесіне қарай тарпылдап жүгіріп, дәл от басынан Абайдың төсегіне дейін
бір-ақ секіріп, Ұлжанның тізесіне соға дүрс етіп кеп түсті.

Шешесі мұны сол
қолынан шап беріп ұстап алып:

- Сен жаңағы ат
қойған нәрсені қайдан шығардың? Оның жаман ырым екенін айтпап па едім? Үйде
бала ауырып жатқанда, өй, итқуар жынды неме?- деп, жұлқып қалып етпетінен салып,
құйрығына шапалақпен салып-салып жіберді.

Оспан әкесі
ұрғанда жыламаса да, шешесі ұрған уақытта тіпті жылауық. Әке жылағанға
қарамайды. Ал, шешесіне қарсы кейде бұның емі бар. Бас қорғаудың жылауы.
Қазірде де бақырып, бар даусымен шырқап, азан-қазан қылды., Шешесінен босап
барып сол жақтағы биік сүйек төсектің үстіне секіріп шығып, етпетінен жатып ап
жылады. Бірақ, бұл жолы қанша жыласа да, оған қайысып, уатам деген шеше жоқ.
Оны біледі. Сондықтан аяқ кезде көзде жас болмаса да, өтірік анда-санда бір
бақырып қойып жатыр. Өзі де жылауынан жалыға бастады. Енді тағы да ойнақы
тентек мінезіне бой ұрып, жылаған боп жатып, әредікте қысқа ғана:

- Ойбай,
бау-рем!- деп қояды. Бір-екі рет қайырып көзінің. Астымен шеше жаққа қарап
жатыр, қозғалған кісі көрінбейді. Сондықтан тағы бір бақырып қойып, соның
артынан және бір тың бәлені шақырып, жынды ұлғайтты.

- Ойбай, бау-рем
Абай!- деп қойып, сұнқ етті. Абай басы ауырып жатса да, еріксіз күліп жіберді.

Оспан енді
байқады. Шешесінің үлкен, толық денесі қайта қозғала бастады. Ол тұрғалы жатыр
екен. Тағы бір тықырдың болатынын біліп шешесі тұрып болғанша Оспан төсектен
ырғып түсіп:

- Ойбай, бау-рем
Абай! Абай! Абай!- деп есікке қарай атқып берді. Шешесі тұрып алып ұмтылайын
деп еді, болмады.

- Әй, кім
барсын? Ұста! Ұстап әкелші, ана жындыны!- деп еді. Оспан есік алдында
қайқаңдап, секіре-секіре түсіп, шеткі үйлер жаққа қарай зыта женелді. Тыстан
шешесінің бұйрығын естіп, мұны ұстап әкелгелі тап берген үлкен ағасы Тәкежанды
көріп қапты.

Абай осыдан
бірталай, ұзақ ауырды. Алғашқы күндер біреу «ұшынған» деді, біреу «соқпа» деп,
тағы біреу «сүзек» деп, әртүрлі топшылағанмен, дәл басқан ешкім болған жоқ. Әсіресе
ем істелген жоқ.

Жалғыз-ақ, алғаш
жығылған күннің ертеңінде, әжесінің бұйрығы бойынша, бір қартаң қатын, күн
батарда Абайды далаға алып шығып, жаңа сойған қойдың өкпесімен қақты. Бетіне су
бүркіп, үшкіріп:

- Кет бәлекет,
кет! Көш баламнан, көш!- деп, батып бара жатқан қып-қызыл күнге қаратып қойып,
бірдеме ем істеген болды. Ұшықтаған еді.

Абай, буындары
қалтырап, басы айналып зорға шыққан. Көзі бұлдыр тартқаннан ба, әйтеуір қазіргі
бар дүниенің қызылы бұрын бұл көрмегендей біртүрлі ерекше көрінді. Ертегі ме,
түс пе? Әйтеуір бір басқаша ғаламның өзгеше суреті тәрізді.

Екі күн өткен соң,
ауыл Көлқайнардан, Шыңғысқа қарай көшті.

Бірталайдан
бері, ел-елдің үлкендері, шаруа иелері «жайлаудың тоңы жібіді ме екен? Көгі
жетілді ме екен?» деп, өткен-кеткеннен ылғи сұрау салумен болған. Бауыр, бөктер
көктегенмен, Шыңғыстың сырты тез жылына қоймайтын да, ерте көктемейтін. Қар
қалың түсетін биік сырт. Бар Тобықтының мол сулы, кең жайлауы ұзақ өріс, мол
қоныстары сол, Шыңғыстың ар жағында.

Құнанбай аулы
көшкен шамада, айналадан өзге қалың ел де дүрк көшкен. Ойдағы мол шалғынды
қыстаулық жер: Жидебай, Мұсақұл, Шүйгінсу сияқты қорықтардан да ағылып көшіп
жатыр. Әр ел, тұс-тұсындағы Ақбайтал, Көлденең, Жігітек, Шатқалаң, Бөкенші сияқты
асу-асуларға қарай беттеді. Шыңғыстағы кей асулардың аттары таудың сол тұсын
иемденген ру атымен аталады. «Жігітек», «Бөкенші» деген сондай аттар еді.

Бөкенші асуына
Қодар қыстауы мен Жексен қыстауының аралығындағы кең сайды өрлеп баратын.

Сау болса, Абай
көшті қөңілді өткізіп, асыр салар еді. Көктемде Шыңғыс асып жайлауға көшу үлкен
атаулыға, әсіресе шаруа адамдары мен жоқ-жітікке соншалық ауыр, ұзақ бейнет
көрінгенмен балаларға сейіл сияқты.

Абай да бұрыңғы
жылдар осы Көлқайнардан, сонау алыс, сырттағы Байқошқар өзеніне жеткенше он
шақты көшіп баратын сапарды қызығы бітпес қан базардьщ көшкеніндей көретін.

Биыл да көшу
солай. Жолдағы белгілі қоныстар: Талдыбұлақ, Барлыбай, Қызылқайнар. Кей қонысқа
таңертең кеп қона сала, кешке тағы көшеді. Үдере көшу. Кей қоныста бірді-екілі
күн отырар-отырмастан кетеді: үлкен үйлер тігілмей - «ұраңқай», «абылайша»,
«жаппа», «итарқа» деген неше түрлі кішкене, тар, аласа күркелер тігіледі. Әркім
өзі сүйген үйшігін тұрғызады. Жалпақ ел, бар ауылдар осы жайлауға көшу
сапарында балалардың «ауыл-ауыл», «күрке-күрке» деген ойынын ойнап жүрген сияқтанады.

Қыс пен көктем,
күздеуде бір-бірінен алыс жүретін ауылдар осы сапарда қоныс жағдайымен
әлдеқайдан түйісіп, қым-қуыт араласып қонысады. Адамдары, малдары, күркелері де
қосылып, бір ауылдан бір ауылды айырып та болмайды.

Өзгеге жеңіл
болса да, осылайша болған көшу қойшы, қозышы, жылқышыларға аса бір тынымсыз
бейнет, масыл күндер болды. Біреудің жылқысына көш аттар, саяқ-сандырақтар
кетіп қалған. Біреудің қойына бір ауылдың қозысы жамыраған. Қой мен қой араласып,
шатасып кеткен.

Осындай
қарбаласта «бармақ басты, көз қысты» боп, талай момынның тоқты-торымы сотқар
ауылдардың жемі боп жүреді.

Өзінікін жеуге
үнем қып, кісіден кірген «қоспа», «кірме» болса, соны түн баласында ақтармалап,
шикілі-пісілі домалатып, қылғып салып отыратын, талай бәле басы атқамінерлер
болады.

Осы сапарда көп
елдің қауырт көшімен қатар жаңағыдай үйіле қонуына себеп болатын тағы бір
нәрсе: сыртта, алғашқы күндерде қасқыр қатты болады. Елсіз болғандықтан осы өңірде,
тау сыртында күшіктеген қасқыр, ел келгенше тышқан, суыр аңдумен күн көріп
жүрсе, енді мал қаптаған уақытта, түн баласында тыным бермей құйындай соғатын. Көп
ауылдар түн бойы қотандарын атпен қүзетіп, ауыл-ауылдың шеттеріне үзбестен
лапылдатып оттар жағып отырып, айқай-шумен таңды-таңға ұратын. Осының бәрі
жайлауға көшу сапарын жайшылықтағы, өзге мезгілдегі, өзге тұрмыстың баршасынан
басқаша қып жібереді. Күндіз болса барлық жұрт ат үстінде. Еркек атаулы кеш
бойында қолдарына найза, сойыл, айбалталарын ұстай жүреді. Бұл көріністе, жалпы
көшу сапарын жортуыл-жорыққа, шеру мен аттанысқа ұқсатады.

Бірақ дәл биылғы
жыл, жылдағыдай қайталаған осы кештер Абайға ең бірінші рет соншалық мазасыз
бейнет боп өтті. Оны меңдетіп жеңген ауру да жоқ. Бірақ сау да емес. Жүрейін
десе көзі қарауытып, басы айналып, құлап қалады. Бұның ауруына қарап, кешпей
отыруға болмайды.

Үш күн, төрт
күнде Ұлжанның үйіне бір-ақ соғатын Құнанбай, көбінесе, сұлу тоқалы Айғыздың
үйіне қонады. Оқта-текте бәйбішесі Күнкенің қасында болады. Ол бөлек ауыл.
Соның көшімен жүріп кетеді.

Баласының
сырқатын алғашқы кезде бір рет сұрастырды да, кейін ұмытқан сияқтанды.

Абай атқа міне
алмайды. Жүк артқан түйеге мінгізуге: «жүк құлап, түйе жығылса мерт болады» деп
шешесі оған да мінгізбеді. Кәрі әже мен Ұлжанның ортасында жалғыз арба бар еді.
Тегі, бұл ел көшпелі болғандықтан арба дегенді білмейтін. Тобықты ішіне ең
алғаш келген арба осы Зеренің - Құнанбайдың кәрі шешесінің көк арбасы десе де
болады. Құнанбай аға сұлтан сайланған сапарында шешесіне:

- Көшкенде
осыған мін!- деп, Қарқаралыдан әдейі әкеп еді.

Таулы жерде
атпен жүру бұл күнде Ұлжанға да қиын болатын. Ол ұлғайып, еті ауырлап қалған.

Енді, Абай жайын
ойлай келгенде, Ұлжан өз тыныштығын қойды да, арбаға, әжесінің қасына Абайды
мінгізетін болды. Өзі бір жуас торы биеге мініп, ылғи осы арбаның қасында жүріп
отырды.

Жайлауда
Құнанбай аулының көбірек орнығып отыратын қонысының бірі - Ботақан ошағы. Келқайнардан
осыған кеп жеткенше жиырма шақты күн өтті. Сол жиырма күн ішінде жол бойы сүле
науқас қалпынан айықпаған Абай, енді-енді ғана анықтап тәуір бола бастаған
сияқты. Өздігімен түрегеп жүруге, кіріп-шығуға да жарады.

Енді көңілі де
айығып, бұрынғы балалық шаттығын да, ойын-ермегін де тапса керек еді. Бірақ,
ғажап! Биылғы жыл, әсіресе соңғы көп күндер ішінде Абай балалықтың қызу
ермегінен, қызығынан шеттеп, салқындап қапты. Тіпті балалығынан айырылыңқырап
қалғандай. Әлде, аурудан тұрғандығы ма? Немесе соңғы уақыттар көңілінен кешкен
ауыр сезім, терең азап салдары ма! Әлде, тіпті балалық өтіп, үлкендікке қарай
бой ұрғандығы ма? Аралықта белге соққандай бір дағдарыста қалған сияқты.

Биыл Абайдың
жасы он үшке толған еді. Денесі де бір аралық кейіпте. Бойы өскен. Қол-аяғы
ұзарған. Бұрын мұрны шолақтау болушы еді, биыл біраз ұзарып қалыпты. Бет
бейнесі баладан гөрі ірілеңкіреп, бала бозбалалық қалпына бейімденген. Бірақ,
әлі сол мүсінде үлкендік жоқ. Толық, балғын емес. Сидиып, арықтап, құр созылған
сияқты. Күн көрмей өскен, реңі солғын, бойшаң ғана өсімдік бейнелес.

Бұрын қара
болушы еді, бетінің қызылы да бар еді. Қазір де қаладан қайтқандық және ауру
қосылғандық бар ма, әйтеуір бозшылданған. Сұйықтау қоңыр шашының арасынан бас
құйқасы да қылаңданып көрінеді. О да ауырғандық пен кун көзінде болмағандық
белгісі.

Абайдың осы
сияқты қалпына ендігі мінез машығы да бір алуан боп өзінше үйлесті. Ол атқа
мініп жүруге жарағанымен, үйден көп шықпайды. Өзге баладан гөрі басқа бір
ермек, бөлек, бір дос тапты. Онысы, әсіресе әжесі. Одан қала берсе шешесі. Абай
биыл ғана анық бағалады. Бұның әжесі бір түрлі шебер әңгімеші екен. Қызық
сөйлейді. Әңгімесінің барлық жерін дәмді ғып, қызықтырып айтады. Әуелі Абай
ауыра бастағанда бір күні кешке ұйықтай алмай жатып, әжесінен әңгіме айтуды
сұрады. Сонда, ол ойланып отырып:

- Е-е...
Бұлдыр-бұлдыр күн өткен. Бұрынғыда кім өткен?- деп,

кішкене
тақпақтап бастап еді. Абай соны ұғып қапты. Келесі жолы әңгіме сұрағанда әжесін
тізесінен ақырын қағып:

- Е-е...
Бұлдыр-бұлдыр күн өткен. Бұрынғыда кім өткен?- деп, тағы да әңгіме тілегенін
білдіруші еді.

Әжесі әуелде
көп-көп ертектер айтқан. «Еділ-Жайық», «Жұпар қорығы», «Құла мерген» -  бәрі де айтылды. Оның әңгімелерін түсте де,
кешке де, тіпті көш бойы да Абай айтқыза беретін болды.

Бертін келе,
тәуір болып алған соң, әжесінен тағы бір әңгімелер тапты. Ол осы ел ішінде
Зеренің жасынан бергі көргені, естігені жайындағы әңгімелер. Ел мен елдің
шабысы, таласы жайында бірталай күндер айтты... Осыдан жиырма-отыз жыл бұрын
Найманның осы елге, осы ауылға шапқанын, сонда Бостанбек деген өзінің асыранды
баласы өлгенін және Найман қолынан осы ауылға тұтқынға түсіп, жыл жарымдай
кісенде жатқан Қожамберді деген ақын жайын айтады. Соның көп өлеңін шұбыртады.
Басқа да «Қарашор шапқан» сияқты шабысты, жортуылды айтады.

Тағы бір күндер
Мамыр, Еңліктей қыздардың қайғыларын да айтып берді. Абай қажымай, жалықпай
ылғи ғана ынтыға тыңдайтын. Кейде әжесі шаршап, айтпай қойса өз шешесіне
жабысатын. Ұлжан да көп әңгіме білуші еді. Және ол көбінесе өлеңді сөзді жиі
айтады. Оқымаған

шешесінің әлі
күнге ұмытпай, білдірмей, шақтап жүрген зейініне таң қалады. Нелер ескі заман
жырларын, айтыс, өсиет әзілдерін де көп айтып береді. Екі анасын көңілдендіріп
тағы айтқызу үшін кейде өзі де қаладан әкелген кітаптарының ішінен: «Жүсіп - Зылиқа»
сияқты қиссаларды оқып береді. Әндетіп, мақалдап қояды. Шешелеріне ұғымсыз болған
түрік тілінің жеке сөздерін жолшыбай қазақшалап отырады. Осымен қайта көңілдендіріп
алып, ескі әңгімелерді тағы айтқызады.

Зере ел шабысын әңгіме
еткенде, сол істердің бәрін ел басына әлек салған, ұлардай шулатқан, кесел
күндей айтатын. Кішкентай күнінен ертек-әңгімені көп сүйетін бала осы жазда,
тіпті, көп есітіп, көп біліп алған сияқты.

Сондай шеше
әңгімелеріне бар бейілін беріп жүрген күндердің бірінде бұл үйге екі бөгде
қонақ келіп қонды. Бірі - қартаң, бірі - жас қонақ. Жасын Абай біледі. Таныған
жерде қуанып кетті. Ол былтыр жайлауда келіп, осы үйде үш күндей жатып, «Қозы
Көрпеш - Баянды» жырлап берген Байкөкше деген жыршы. Қасындағы қартаң кісіні
Абай өзі білмегенмен, шешесі әбден таниды екен.

Қонақтармен жай
сүрасып, амандасып болған соң Ұлжан Абайға қарап жымиып:

- Ал, балам,
әжеңмен екеумізді қажай беруші едің, әңгіме-жырдың дүкені міне, жаңа келді.
Мына кісі Барлас деген ақын!- деді.

Шоқшалау ғана ақ
сақалы бар келбетті келген, зор дауысты ақ сары кісі Барлас Абайға салғаннан
ұнады. Білгенін ішіне бүгіп, үндемей отырған өзге үлкендердей емес.

Барлас іле
сөйлеп кететін жарқылдақ, ашық. Осы үйде талай күннен жатып жүрген, ауыл адамы
сияқты.

- Е, балам,
«шешенің судай төгілген, тыңдаушың бордай егілген» дегендей, сөйлеуді де,
тыңдауды да сүйген ел - ел-дағы. Тыңдауға өзің жалықпасаң, айтуға Байкөкше
жалықпас!- деп, жас жолдасына қарап күліп қойды.

Жайлауға келіп
қонғалы бөгде қонақтар келгіш еді. Барлас Сыбан болатын. Жайлауға қоныстары
жақындаған соң, жылдағы дағдысы бойынша осы ауылдарға амандаса келген екен.
Жолшыбай Мамай ішінен Байкөкше қосылыпты. Ол Барластың ақын шәкірті. Жылда
осылайша қасына еріп, бірнеше айларды бірге өткізуші еді.

Үй іші тегіс қош
алған соң, екі ақын да оңай шешілді. Осы түнде ас піскенге шейін Барлас
«Қобыланды батыр» жырын жырлады. Абайдың қазақ аузынан да, кітап ішінен де
өмірі естіп білмеген ең бір сұлу, ең бір әсерлі, күшті жыры осы еді. Барлас
жырын бітіріп, қол жуғалы камданған уақытта Абай:

- Мұны айтқан
кім? Осы өлеңді шығарған кім екен!- деп, бағанадан бері өзін сүйіндірген
ақынның атын білмек еді.

- Әріден келе
жаткдн деседі-ау, балам, бұның түбін...- деді.

Қобыландының
қоштасқаны, Тайбурылдың шабысы, Қазан мен Қобыландының жекпе-жегі Абайды,
әсіресе, елтіткендей болатын. Жатқанда көпке дейін алағызып ұйықтай алмады.

- Ертеңіне Ұлжан
Барлас пен Байкөкшені жібермеді.

- Жүрмеңдер.
Асықпай әлі біраз күн қонақ боп жатып кетіңдер,- деді. Бұл - Абайдың тілегі. Абай
бұрын тағылым, үлгі - кітапта; білім, өнер - медреседе ғана деп түсінетін.
Оған, дастан шебері - Низами, Науаи, Физулиде; мұң нәзігі - Шайх-Сағди,
Хожа-Хафизде батыр жыры - Фердаусиде көрінетін.

Қазақта нелер
«Баян - Көрпеш», талай «Ақбала - Боздақтар» барын анық білмеуші еді.

Тілі ұғымды,
өмірі таныс болғаннан ба немесе Барлас пен Байкөкшенің кезектеп айтқан
жырларының кейде шырқаған, кейде қалқып баяулаған, кейде лекітіп соқтырып,
ескектете желген әнінен бе? Бебеу қаққан қоңыр, майда баяу домбырадан ба?
Қалайда болса Абай бұл күнге шейін өмірінде дәл осы Барлас, Байкөкше баян еткен
дастан, жырларға барабар еш нәрсе есітпеген сияқты болды.

Күндіз де, түнде
де Барластардың қасынан шықпайды. Екі ақын Ұлжан үйін барлық осы үлкен ауылға
қанбазардай қалың жиын үйі қып жіберді.

Бие байлап
болғаннан кейін, түске жақын, ауыл қымызға жиылады. Қыза отырып жыр тыңдайды.
Күндіз ылғи ұзақ жырлар жырланады. Немесе, әредікте шешендер, ділмарлар айтқан
тақпақ, тартыс, билік, даулар айтылады.

Ал ел айығып
оңаша қалғанда, Барлас өз жырларына Асанқайғы, Бұхар жырау, Марабай мен Жанақ,
Шортанбай, Шөже, Сыбанбай, Балта, Алпыс ақын - бәрін қоса, өзі құрбы өзге ақындар
айтқан жырларды термелеп кетеді.

Бұлардың ішінен
заман зарын, көп мұңын шертетін сөздерді, әсіресе бөліп айтады. Барлас біреуді
мақтап, біреуден сұрап жырлайтын ақын емес.

Абай мен
шешелерінің кешкі уақытта тыңдаған жырларының көбі: Барластың өзі сүйген құлақ
күйі сияқты термелер болады. Мұндай кезде Барлас Абайға күндізгі Барластан
тіпті басқа боп көрінеді Қызықты, қызуды, қыздырманы ғана айтатын күлкіші,
сауықшыл Барлас емес. Кешкі кездерде, ол бір үлкен өсиетші кейде шерлі қарт
сияқтанады.

Сондай-сондай
кездерде өзінің де ішін ашып:

Құлағың сал
жырыма,

Ойлана қара
сырыма.

Шат-шадыман
емеспін,

Құр құландай
жортқанмен,

Құбылтып күй тартқанмен,

Қайғыдан,
Барлас, құры ма?!-

деп, өз жайын
термелеп кетеді.

- Қайғысы не?-
деп Абай кейде шешесінен сұрайды.

- Әйтеуір үлкен
қасиеті - болымсызды дардай ғып мақтай беретін әдеті жоқ екен. Ел ақтаған ақын емес
қой. Сөзін ұғып ал осының!- деп қоюшы еді Ұлжан.

Тыңдай келе Абай
Барластан тағы бір соны сөздер есітті. Ол осы заманның ұлығы мен бегін айтқан,
сынап-мінеп айтқан сөздер. Бір терменің ішінде Барлас:

Аға сұлтан ұлық
бар,

Елге мәлім қылықтар,

«Өл» дегенде өлмесең,

«Жүр» дегенде
жүрмесең,

Малы құрым
құрықтар

Кісен салып
құлыптар!-

деп бір кетті.

Абай әкесінің
үйде жоғын еске алып: «келмей-ақ қоя тұрса екен», «қыдыра түссе екен» деуші еді.
Шынында да Барластар келгелі Құнанбай бұл үйіне кеп қонған емес. Ол бір топ
үлкендермен ел аралап, жолаушылап кеткен. Ұлжанның Барласты жібермегені де сол.
Ақын мен әнші Құнанбай жоқта болмаса, мұның ауылына онша үйір боп, бой жазып жата
алмайтын.

Барлас «ұлық пен
бек» дегенде кімді айтады? Онысын ашпайды. Бірақ, Абай оның мұндай жырларын
ылғи өзінше ұғады. Мысалдың көбін жақыннан іздейді. Бірақ, бұл бала да сырын,
ойын ешкімге ашпайды.

Старшын дейтін
әкім бар,

Пайдасын көрер
жақындар.

Қалың елі тек
жемі

Боранды күн
тиіскен

Аш қасқырдай
тақымдар...

Бұл - «старшын
Майбасар» деп ойлайды Абай.

...Жарлы, зарлы
демейді,

Кеңінен ашып
көмейді

Түгіменен
түйесін

Жұтам десе қай
сорлы

Қалтқы болып
бөгейді?

Соны көріп ақынның

Аса түсіп ағы да

Әжімі де
көбейді,-

деп «аһ
ұрғандай» боп кеткенде, Абай Барластың қайғысын да танығандай болады.

«Ел ұйтқысы
шайқалды» дейді. Бұрын Абайдың естімеген зар-шері сияқты.

Беті-түсі айқын
болмаса да, әр заманда, әр жерде күңіреніп, қайғы шеруін тартып жатқан кәрі
әжесі сияқты, көп жасаған, көп қайғыны көрген, үлкен бір шері бар. «Ол кім?..»
дәлін, барын Абай біле алмайды.

Осы жолы Абай
әрі өзі ысылып, әрі шешесі арқылы салмақ салып, Барлас пен Байкөкшені дәл бір
айдай жібермеді. Бұл уақыттарда жас бала: Барлас, Байкөкшемен біржолата дос,
жақын боп алды. Бертін келе түнде ол Барластың қойнына кіріп те жатады. Күндіз
барынша күтеді. Мұның ұғымтал зеректігіне қатты ырза боп, шын сүйсінген Барлас
бір оңашада, жай ғана тақпақтап:

Шырағым, ер
жетерсің,

Ер жетсең сірә
не етерсің,

Алысқа шырқап
кетерсің,

Шындасаң шыңға
жетерсің,-

деп кеп Абайға
домбыраны ұсынды.

- Міне, балам,
осы менің батам болсын. Тіпті шынымен мейірім түсіп айтқызып отыр,- деді. Абай
ыңғайсызданып қысылды да, үндемеді. Бұл «Барластар ертең жүреді» деген түнде,
ас алдында болған сөз еді.

Ертеңінде
ақындар аттарын ерттеп, жүрерге тақағанда, Абай шешесін тысқа шығарып алып:

- Апа, екеуіне
де жақсы қып тұрып сый беріп аттандыршы!- деді. Ұлжан үндеген жоқ.

Қонақтар қымыз
ішіп болып, енді қоштасарға келгенде Ұлжан Барласқа қарап бір сөз айтатындай
пішін блдірді. Қонақтар іркіліп қалған еді.

- Мынау балам
оқудан қайтқалы сүле науқас боп, арыла алмай қойып еді. Сендер келгелі жақсы
сөздеріңмен ем әкелгендей болдыңдар. Қадамы құтты қонақ болдыңдар!- деді.

Абай шынында да
дәл осы кезде өзін-өзі бар сырқаттан құлантаза боп арылғандай, нық бір қайрат
жиып алғандай сезді. Шешесі үндемесе де, ашып айтпаса да, «білгіш, танығыш,
сыншы» сияқты көрінді. Ол бөгелсе де сөзін бітірген жоқ-ты.

- ...Тағы да
келе жүріңдер. Анау кәрі әжесі мен бізді де көп сейілттіңдер. Жолдарың болсын!
Келген сапарларыңа тыста бір азырақ ырым байлаттым. Ала кетіңдер... Риза, қош
боп аттаныңдар!- деді.

Абай тысқа
шығып, Барластарды аттандырып жатып, енді көрді. Осы үйдің екі жылқышысы
Беркімбай мен Жарқын Барласқа арнап бір семіз көк атты, Байкөкшеге арнап бір
торы құнанды ноқталап ұстап тұр екен.

Екі ақын екеуін
жетекке алып, тағы да «қош, қош» айтып, жүріп кетті.

Абай шешесіне
дән риза боп қуанып кеп, бұрынғы бір кішкентай күніндегі еркелігіне басты. Ұлжанның
мол денесін қапсыра құшақтап, қатты қысып, бетінен, мұрнынан, көзінен
қайта-қайта сүйді.