Жайлаудан қайтқан
Балықбай ауылы Ақбалық көліне қонды. Қыстауынан алты-жеті шақырым жердегі бұл
көлді ол ауыл көктемде және күздігүні жайлайды екен. Балықбайдың үш ауылынан
басқа бұл көлді жағалай қонатын: Қараша, Анда, Телі, Салдат дейтін ауылдар бар
екен.
Салдат ауылы Тайжан
ауылымен Жамбатырда да іргелес отырған еді, Ақбалықта да іргелес қонды.
Бес-алты үйлі ғана бұл ауылдың дәулеттісі - Салдаттың Оспаны, өз; - со жылы
Қапсыт руының ауылнайы. Бұл ауылда Гүлзейнеп, Рабиға, Ұлпан атты үш қыз болды,
үшеуі де он бес, он алтының маңайындағы жаңа өспірім жас қыздар және сол
кездегі менің ұғымымда, дүние жүзіндегі ең сұлу қыздар... Бұл қыздарды еске
алып отырған себебім: менің алғашқы махаббатымды оятқан солар сияқты...
Өткен жаздың
жайлауы елде қаншама көңілсіз болды дегенмен, жастың аты - жас!.. Қандай
қиындықты болса да көтеріп кететін жастықтың жалынды қуаты, 1916 жылдың
дүрбелеңіне ұшыраған жігіттерді суын қайтарарлықтай жасыта алған жоқ. Олар бір
жағынан ереуілдей, қиянат көргендермен күресе жүре, ара-тұра сауық-сайрандарын
да ұмытпайды. Мысалы: ел іші шабыншылық болып жатқан мезгілдің езінде, Қапсыттың
жігіттері «өлсек те ойнап-күліп өлейік» деп, көрші қонған біздің ойдағы Сибанның
қыз-бозбаласын қонаққа шақырып, бір күні сауық құрды. Кешікпей Сибан жігіттерді
де Қапсыттың қыз-бозбаласын шақырып, қонақ қып, ойнатып-күлдіріп қайтарды...
Жеке
қыз-бозбалалардың өзара махаббаттық қарым-ұатнастары, әрине, өз алдына... Оны
тоқтатар бөгет қайда бар!..
Қапсыт жастарының
ойын-сауығына араласқанда, менің көзім, өзге қыздардан көрі Салдат ауылының үш
қызына көбірек түсті. Махаббаттық өмірден тәжрибесіздігім бе немене, үлбіреп
қатар өсіп келе жатқан бұл үш қыздың бәрі де маған өзім қиссалардан білетін
хордың қыздары яки «перизаттар» сияқтанады да тұрады. Жеке жолықтырғаң біреуі
өзге екеуінен сұлуырақ сияқтанса, анау екеуінің біреуін тағы оңаша жолықтырсаң,
ең сұлуы сол бола қалады... үшеуі бірге отырғанда қарасаң: бірінен бірін артық
кере алмайсың. Кейде біреуінің өзге екеуінен кезі сұлулау көрінсе, енді
біреуінің қасы сұлулау сияқты... үшіншісінің кірпігі өзге екеуінен сұлулау
сияқты... Түр-тұлғаларын жалпы алғанда, бұл үшеуі, Ақан серінің:
«Мен бүгін
ұйықтап жатып көрдім бір түс, Көргенім Гүлбаһрамда үш тоты құс»,
- деп сипаттайтын үш сұлуы сияқтанады да
тұрады... Қазақтың ауызша әлеңінің біреуінде:
«Көшкенде кеш
айдаймын декенменен, Жаз жайлап, күз жіберген кәбеңменен, Көргенде тілім батпас
сөздерімді, Жолдаймын саған қалқам өлеңменен»,
- дейді ғой. Осы өлеңдегі «кергенде тілім
батпас» деген сөз бекерге айтылмаған. Жастық жайлауын шарлап дағдыланған біреу
болмаса, қылауы түспеген кездің жаңа өспірім жігіті, ғашық қызына жүрек сырын
туралап нені айта алсын!.. Егер айта алмаса, олардың арасына дәнекер болуға
өлеңнен артық не құрал бар!.. Ендеше, өлеңмен басталмайтын махаббат болады
дейсіз 6е!..
Салдат ауылының «үш
тоғысын» көргенде тілім батып айта алмаған жүрек сырын мен бір күні оларға
былайша жазылған өлеңмен жолдадым:
«Гүлзейнеп,
Рабиға, Ұлпан сұлу, Бұл маңда үшеуіңе кім пар сұлу? Таранған дария көлде үш
аққудың Көркіне кім болмайды іңкәр, сұлу!..
Үшеуің қаңқылдаған
қоңыр қазсың, Үшеу-ақ боп жаралған тіпті азсын! Калықтап қаршығадай жүрген
жігіт, Көздерін үшеуіңнен неге жазсын!..
Үшеуің көлде
жүзген шүрегейсің, Біреуің бір қыз емес бірегейсің!.. Каймақсың десем сүтте
қалың болар, Каймақ емес қаймыжық кілегейсің.
Шіркін-ай,
қаршығадай түссем бүріп, Саусақпен кілегейден жесем іліп, Қалмас ед жүрегімде
ешбір арман, Біріңмен жүрсем егер ойнап-күліп...»
Бұл өлеңді мен
Досымбектің Бірімжаны деген менімён жасты жігіттен беріп жібердім. Бірімжан ол
өлеңді Байжанның Ермішіне көрсетеді.
- К,ұдай берді,- деп қуанады Ерміш,- мен
де сол қыздарға өлең шығаруға ойлап жұр ем. Бұл өлеңді көшірейін де, өз атымнан
жіберейін.
- Ұят қой ол,- деп Бірімжан қипаңдайды да,
Ерміш өз сөзін қайталай берген соң кенеді.
Көнбеске амалы
жоқ. Бірімжанның үйі бұл ауылға кірме,- руы Керей емес, Бағаналы. Ескі ауылда
кірменің еркі іргелікті атаның баласында, әсіресе ауыл агасында. Бұл ауылдың
«ағасы» - Байжан. Ерміш - Байжанның мырзасы. Жасы жиырмадан асқан жігіт бола
тұра, ол майдан маңының жұмысынан да, правиант тартудан да қалып қойған. Ел
жайлаудан қайтып Ақбалыққа қонғанда, Тайжан ауылында одан басқа бір де жас
жігіт жоқ. Өзгелері қазына жұмысында.
Ерміш
меншіктенген менің жоғарғы өлеңім, жастар арасына тез тарай қалды. Бұл маған
намыс болды да, Ермішке былайша деп өлең жолдадым:
«Сәлем деп хат
жазамын Ерміш саған, Адамның біреуі ем мен сенгіш саған. Ие боп кісі елеңін
қызға жазып, Таптың сен бір мылқауды көнгіш саған.
Мен емес сені
өлеңге қылған жарлы, Жұмсайды арлы адам қолда барды. Сөз таппас - сөйлегенді
«менікі» дер. Белбеуге түйіп алып ұят, арды.
Сен неге мені
мұнша басынасың? Баймын деп олде езіңше тасынасың! Мен жазған өлеңменен қорек
қылма, өз малыңмен өзіңді асыра сен!»
Осы өлеңді алғаннан
кейін Ерміш маған былайша жауап қайырды:
«Базардан алып
келген күміс балдақ, Жасыңнан жетім қалдың құдай қарғап, Жаз қойын бағады деп
Тайжан сені, Молдалыққа емес, жалшылыққа алған жалдап.
Базардан алып
келген қарамайды, Ғаламды жарық қылған күн мен айды. Құтыртып мұны үйіне
қойғанынша Апарып сиырмен бірге неге қамамайды».
Ерміш бұл өлеңді
маған менен оқитын Додақ дейгің баладан беріп жіберіпті. Додақтың шешесі -
біздің Сибанның қызы, сондықтан оны жиен деп мен жақын тартатынмын, ол да мені
жақсы көреді. Додақтың әкесі Сымайыл - ол кезде зор денелі, буырыл сақалды
кісі. Ауыл адамдары оны «Майағаң» дейді. Жасында салдау болған Майағаң, со
кезде де құндыз бөрік киіп, төбесіне үкі тағып жүреді, ойын-тойдан қалмайды,
қыз келіншекпен әзілдесе кетеді. Мен ол кісіні жезде деймін. Ол да мені балдыз
дейді. Ерміштің өлеңін осы Майағаңа көрсетіп ақылдасып ем:
- Өзі де аямаған екен, балдызым,- деді
маған,- сен де аянба. Егер зорлық қылам десе, мында біз бармыз ғой, оған жем
қып қарап отырмаспыз.
Майағаңның сезіне
арқаланғандай болдым да, Ермішке былайша жауап қайырдым:
«Шығар-ау, Ерміш
сенен нелер лебіз! Екенсің сөзің жасық, өзің семіз. Сиырмен бірге апарып
қамайтұғын, Дедің бе мені бұқа, немесе өгіз?
Оларға ойлап
тұрсам өзің парсың, Себебі ар-ұяттан безген жансың, Аузымды бұдан әрі қышытпа,
сен, Бұл айтыс осыменен тына қалсын».
Ерміш бұл өлеңге
жауап қайырған жоқ. Тек, одан кейін жолыққанда маған айтқаны:
- Бәлем, қолыма оңаша бір түсерсің, мен
саған көрсетермін өлең шығарғанды!..
Ерміш екеуміз
дүрдеараз боп жүрген күндердің бір кешінде, бір шеті мен бір шетіне көз жетпейтін
ұбақ-шұбақ керуен кеп қалды. Ақбалық басындағы ауылдың адамдары керуеннің
алдынан салт кісі шығарып білдірсе, Атбасар жақтан правиант тартып келе
жатқандар екен, көпшілігі жат ауылдан. Араларында Ақбалық басындағы ауылдардың
және біздің Жаманшұбардың правиантшылары да бар...
Правиант тартудың
өзін соғысқа барудан кем кермей, жолаушыларын сағына күтіп отырған Ақбалық
басындағы ауылдар алдарынан ұбақ-шұбақ шығып, жылап-сықтап
арсы алды. Мен
өзіміздің жаманшұбарлықтарды қарсы алдым. Жаманшұбардан отыздан аса арбалы бар
екен. Жігіттердің бәрі өзіме таныс туысқандар, бастаушысы - Тоғанастың Нәзірі.
Нәзірдің
қылжақбастау жігіт екендігі, осы шығарманың ілгерірек бір тарауында айтылған.
Қазір ол байсалданып, сезді салмақпен сөйлейтін бопты, айтқан сөзін Жаманшұбардың
өзге жігіттері ақыл көріп тыңдайтын, тілін алатын бопты. Оның денесі де,
кескін-кейпі де байсалданып, бұрынғы таразылау денесінің сүйектері сомданып
толығыпты, жоғарғы ерніндегі бұрынғы қырбық қара сары мұрт қазір қалыңдап,
былай да әдемі кескінін сұлуландыра, салмақтандыра түсіпті. Мұрты түсті қалыңдап
алған сақалын ол қырып жүретін бопты.
Бұл топта менің
немере ағам Мұстафаның Қамзасы да бар. Көрмегелі төрт жыл болған Қамзаның бойы
маған бұрынғысынан екі есе биіктенген сияқтанды. Ол қазір: иығына екі кісі
мінгендей, кең жауырынды, шалқақ кеуделі, сом денелі, түбіттеніп қалған қара
мұртты жігіт бопты. Бірнеше жылға ұласқан сағыну, көңілде бұрын жүретін
өкпе-наздың бәрін жуып жіберген екен. Екеуміз жылап кәрістік.
Нәзір мен Қамза
ғана емес, жаманшұбарлық жігіттердің бәрі де маған түр-тұлға жағынан түгел
өзгерген сияқтанды: жастауы дыңдай жігіт болған, жігіттері сақайған!.. Мен
оларға таңдансам, олар маған таңданып:
- Шырағым-ау, сен
де сорайып, үп-үлкен жігіт бон қапсың ғой! - деседі.
Адам өз бойының
өскенін, расында да, байқай ма. Қазір көрсем, бұрын менен екі есе ұзын
сияқтанатын жігіттердің біразымен бойым теңесіп қапты: мысалы, денемнің әлі талдырмаштығы
болмаса, бойымның ұзындығы Нәзірге жақындап қапты.
Жігіттер жолшыбай
Жаманшұбарға соққан екен, сондықтан олар арқылы мен елдің де амандығына түгел
қандым.
Ақбалық
ауылдарының өз жігіттері болмаса, өзге ауылдардың жігіттері көліктерін ауылдан
аулақтағы далаға ағытты.
ГІравиантшылар
ете жүдеп келеді екен: олардың көпшілігінің жеккен көліктері «кедейдің
кершолағы» аталатын, күнқақты бір-бір керігі, сондықтан жолшыбай болдырып,
ілбіген аяңға әрең жарап келеді екен; тарантас бірен-саран ғана адамда бар,
кепшілігінің жеккені - екі аяқты қазақ арба және алыс жол мен ауыр жүкке
жарамайтын ескі арбалар, сондықтан олар да жолшыбай қирап азап көрсетіпті,
біразы жолда қап, басқа арба таппағандар, жүгін аттың, арқасына теңдеп апты; шалағай
саймандар да жолшыбай үзіліп-созылып әуре-шікіре қыпты. Правиантшыларға өкімет
азық бермейді екен. Үйден алып шыққан азық көбінде таусылған... Бірталайында
азық сатып алатын ақша жоқ... Ашыққаннан ұрлық қылам деп, кей жігіт жолшыбай
қолға түсіп, абақтыда қалып қойыпты...
Осы жүдеушілік
жаманшұбарлықтардың бойында да бар екен, бірақ олар жолда ауылға соққандықтан,
әркім шама-шарқынша киім-кешегін, арба-сайманын, келігін өзгертіп, жолда ауылы
жоқтардан гөрі дұрысталып алыпты.
Жігіттер
көліктерін ағытқаннан кейін бір жерге жиналды да асқа отырды. Жаманшұбардан
алып шыққан қымызды маған олар:
- Елдің дәмі, сағынған боларсың, іш, шырағым!
- деген бауырмалдық жылы сөздермен берді.
- Бай кісі малға тойған ба? -деп қойды
Нәзір, мен туралы айтып отырған туысқандық сөздерінің арасында,- әйтпесе,
біздің Нұртаза ақсақалдың осы баланы осылай қаңғыртып жіберетін не жөні бар.
Дәулеті жетпей отырған кісі емес. Қаптап жатқан балалары да жоқ. Бұ бала немере
інісі. Осыны қолына-ақ ұстап, бір шүйкебас әперіп, бір күрке тігіп қойса ғой,
санаттағы үйдің бірі боп, түтін түтетіп отыра береді. Амалың нешік. Соны
істемейді.
- Неге істесін,- деді Шақшау, кектінді
дауыспен,- «Кедей байға жетем дейді, бай құдайға жетем дейді» деп неге айтты
дейсін бұрынғылар? Байда қанағат жоғын кәріп айтып отыр. Өзің байысаң да осыны
істер ең.
- Мен істемес ем,- деді Дүйсеннің Кәсені
дейтін момындау жігіт.- Көріне кім әкетіп жатыр малын. Тіршілікте ішіп-жеп,
кемтарға қарасып өткеннен басқа не бар!
- Сиырың көбейіп келе жатыр ғой, бірер
қыздың қалыңмалын орап алғандай боп, соның тең жарасын құдайы қып шығарсаң, осы
баланың қалыңына жетіп жатыр,- деп Кәсенді біреулер әжуа қылды.
- Көлденең сезді қоя тұрсақ қайтеді,- деді
Нәзір, әжуа сөздер, көбейіп бара жатқан соң,- әлең тыңдап алсақ қайтеді.
- Мақұл,- десті өзгелері.- Бірақ айтатын
кім?
- Мынау Сәбит ше? - деді Нәзір, өлеңші
емес пе еді осы, ауылда жүргенде?
Ие, ие... Айтсын,
айтсын! - десті көпшілік.
__ Сен қиссаға
тәуір ен, ғой, жақсылау біреуін басташы - деді Нәзір.
__Қисса емес,
басқаны айтқызу керек бұған,- деді
Тышқамбайдың
Ақметі.
- Нені? - деді Нәзір.
__ Осы бала өлең
шығаратын бопты деп естідім.
- Қойшы?!.
- Рас. Кеше біздің үйде Қалба қонып жатыр еді ғой, сол айтты. Балықбай
ауылындағы Байжанның баласымен өлең шығарысып қапты бұл бала.
- Не дейді-ау, жаным! Рас па, шырағым?
-деді Нәзір маған.
- Рас,- дедім мен.
- Ие қалай?-десті Нәзір де, басқалар да.
Мен айтыстың
шыққан себебін баяндап ем, олар менен, менің де, Ерміштің де шығарған
өлеңдерімізді айтып беруді етінді. Мен айтып бергеннен кейін:
- Қап, қысқарақ боп қалды-ау! - деп
өкіністі біреулері,- ұзақтау айтыспаған екенсіңдер.
- Бірақ айтыстың тоқталған түрі көрінбейді
ғой,- деді біреулері,- жаңа басталған сияқты ғой. Ендігі жауап Байжанның
баласында қалып отыр ғой...
- Жауап қайтарса, айтысамысың тағы да? -
деп сұрады Тасбектің Дайыры.
- Неге айтыспасын,- деп шу ете
қалғандарға, мен Ерміштің қоқанлоқы сөзін айтып ем, Нәзір:
- Қарай көр, нар түйенің арық тайлағындай
сорайған ана неменің ерімсуін!-деп кейіп қалды да, аз кідіріп: «қаңғырып жүрген
жетім бала, болысатын адамы жоқ деп басынғаны ғой бұл»,- деді.
- Жоламау керек кәпірге,- деді Дүйсеннің
Кәсені ма-ған,- сен жалғызсын, ол рулы ел. Және бұл Қапсыт деген сорпаға мас
боп атағы шыққан қаугерек жұрт. Кім біледі, араларыңды шайтан кеулеп кетіп,
жазымға ұшырап жүрерсің.
- Сен тоқтай тұршы! - деп Нәзір Кәсенді
тоқтатып Қойды да,- ейтіп дәсітбеу керек оны,- деді көтеріңкі дауыспен.- Бұның
елі-жұрты барын білдіру керек оған.
- Қалай? - десті әркімдер.
Қалба - Ақметтің
қайынатасы. Салдат ауылының адамы.
- Не «қалайы» бар. Мына тұрған жоқ па,
ауылы. Ертең аттанар алдында барамыз да айтамыз.
- Не деп?
- «Қатынына ие
бола алмай жүрген, пысылдақ мұрын жаман Байжанның баласы емес пе едің» деп,
«ала бұл, жаман шірік неме, кісі сабайтын к... саған қайдан келді?» деп; «Бес
байтал бітті деп бөсиін деген екенсің... Қазына жұмысына ауылыңның
жарлы-жақыбайын жіберіп, өзің үйіңде қап көкиін деген екенсің» деп; «Жаманшұбар
деген елді білемісің сен? Әкеңді танытатынын білемісің? Мықты болсаң, қол қатып
көр кәне!» деп...
Ерміш қасында
отырғандай Нәзір ашуланып кетті де:
- Ең қызығы,- деді ызалы үнмен,- өзін
сабап алу керек.
- Қашан? - деді біреулер.
- Борышқа қаратып кісі сабай ма екен. Осы
жолы сабаймыз да.
- Рулы ел сабата ма саған?
- Қайдағы «ру» ол? - деді Нәзір кекетінді
дауыспеи, ауылының жігіттері соған болысады деп отырсың ба?
- Неге болыспайды?
- Естімей келемісіңдер, неге болыспайтынын?
Кешегі дүрбелең бетін ашып берген жоқ па
жұрттың. Бізді осындай азапты жолға айдап, өздері үйінде мықынын таянып отырып
қалған мырзаларды қайсымыз жақсы көріп келеміз. Жұрттың бәрі де сондай.
Балықбай ауылының правиантшы жігіттерімен сөйлестім. Байжанның баласын атарға
оғы жоқ.
- Өкпеге қиса да, өлімге қияды деймісін,-
деген Итаяқтың Құсайынына:
- Неге қимайды деп,- жекіріп тастады
Нәзір,- қисаң, кеше дүрбелең қызған кезде, өз туысың Нұртазаны өлтіреміз деп
қуған жігіттерге неге қосылдың?
Құсайын күмілжіп
қалды.
- Күмілжимісің! - деді Нәзір,- жұрттың
бәрін де өзіңдей көр. Өзіңе жаны ашымаған туысқанның керегі не саған. Естімей
келемісің: осы правиаитта Байжанның не көлігі, не баласы жоқ. Өзі - Балықбайдың
байының бірі. Соны қай Балықбай жақсы көріп отыр дейсің. Жақсы көргені сол,
көбі «әй бәлем!» деп қолдарына түкіріп келеді.
Кеңестін, осы бір
тұсында ауыл жақтан аттың дүбірі
естіле қалды.
_ О кім?-деп
алаңдасты жігіттер.
Далаға жаққан
оттың сәулесімен қараңғылана түскен түн, алаңдаған жігіттерге аттыны тез
көрсете қоймады.
Қараңдаған атты
адам жақындап келді де:
- Орта толсын! -деді жігіттерге.
- Айтсын. Кемтігі сенімен толсын! - деді
әркімдер.
Атты - Балықбай
ауылындағы Сүлейменнің Асаны
екен. Жігіттер
оны қошеметтеп аттан түсіріп алды. Жасы сол кезде елуді алқымдаған, момын
мінезді Асан амандық-саулық сұрасып аз отырғаннан кейін жаманшұбарлық жігіттерді
қонаққа шақыра келгенін айтты. Оның айтуынша: көл басындағы бес ауыл жиналып
кеңескенде, правиант тартып келе жатқан жат ауылдың жігіттерін үйді-үйге бөліп
қонақ қып аттандырмақ болған. Жаманшұбар жігіттерін Асан мен Майағаң үйі алған.
Қонаққа барған
жігіттер таң ата тарады. Тарар алдында Нэзір Асанға айтып Байжанның Ермішін
шақыртып алды да, оны мен мені ертіп оңаша шығып:
- Мырза, қысқа ғана айтатын сөзім бар,-
деді оған.
- Айт,- деді Ерміш.
- Айтсам: құдандалы ауылсын. Біздің мына
бір баламен араларыңда аздаған әзіл-оспақтарың бар екен. Соның артын сен кекке
айналдырып, бұған жұдырық көрсете бастапсың...
- Оның мәні...- деп келе жатқан Ермішке:
- Сен тоқтай тұр,- деді Нәзір еркінсіген
дауыспен,- мықтылығыңды сен, ауылыңда қоңсың боп отырған Домалақтың Райысына,
пұшық Теміркеге, болмаса анау Қалтақбас Өсіптің Мұқашына айт, маған айтпа!..
Ерегіспе сен менімен!.. Егер ерегіссең, үйіңнен суырып алып тепкілеймін. Саған
болысқан Балықбайды көріп алайын. Кәне, ер болсаң шыдашы осыған!.. Әкелші
қолыңды!..
Ерміш қолын
ұсынған Нәзірге қолын да бермеді, жауап та қайтармады.
Е, тәйірі! - деді
Нәзір дауысын көтере түсіп,- «жаман атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпас,
жаман адамға мал бітсе, жанына қоңсы қондырмас» дегендей бес байтал бітті деп
көпірген екенсің. Мен білмейтін нең бар еді, сенің? Әкең жақсы болса, шешең
Қожбан оң жақта отырғанда неге балалап келді? Оның Байжанға емес, Байжанның,
ағасы Бұйрабайға тоқтағанын білмейміз бе біз? Әкеңнің кегін қайтарып, Біркенің үйіндегі жеңгеңмен жақын болғаның біздің
құлаққа шалынбады деп білемісің?.. «Әй» дер әже, «қой» дер қожа жоқ боп
тасығансың сен, Мұрыныңды кетергенсің. Бірақ есіңде болсын,- деді Нәзір тістене
сөйлеп, Ермішке жұдырығын көрсетіп,- мына жұдырық тисе, кеңсірігің жапырылып
ішіне кіріп кетер!..
- Шақырғанда айтайын дегенім осы еді,-
деді Нәзір аз кідіріп,- дауысын бәсеңдетіп,- есіңде болсын. «Иттің иесі болса,
түлкінің тәңірісі бар» деген. Иесі жоқ деп ойлама сен Сәбитті. Мен саған «тие
көрме» деп жалынбаймыя, мықты болсаң тиіп көр!..
- Кәне, кеттік,Сәбит! - деді Нәзір жөнеле
беріп.
Мен оның соңына
ердім. Ерміш сол орнында қалшиып
тұрып қалды.
- Қалай, дұрыс айттым ба, бала? - деді
Нәзір былай шыға.
- Әрине, дұрыс! - дедім мен.
- Тыңдаса
тыңдады, тыңдамаса қаймықпай айтыс! - деді Нәзір,- әуселесін көріп алайын оның.
Бұған дейін туысым,
жақтаушым жоқ, сияқтанып жалғызсырап жүретін маған Нәзірдің әлгі сөздерін
естігеннен кейін «Менде де туыс, жақтаушы бар екен-ау!» деп шалқыған сезім
пайда болды...
Ерміш екеуміз
қырғи-қабақ қарасқан қалыппен әлі де жүріп жаттық. Ауыл қыстауға көшіп қонған
кезде «Ерміш берді» деп, Додақ маған мынадай өлең әкелді:
«Қарай гөр бұл
Сәбиттің тойынғанын, Тойынып жігіттікке бой ұрғанын. Шамадан аса құрық тартамын
деп, Сынбасын, бірақ, сенің мойның, жаным.
Сөзге де жетім
адам болмақ мешкей, Бірақ сен аңдап сөйле, желдей еспей, Жел кеулеп өз шамаңды
байқамайсың, Тарс етіп жарыларсың үрген местей.
Жігіт боп
мырзасыма бөтен елде, Желқабыз боп ерікті берме желге, Менімен теңдесуге бойың
тапал, Болсаң да кем болмайсың маған пенде».
Мына сияқты жыр
жинақ, сөзі таза өлең келгеннен кейін, тамырын қаза бастасам, өлеңді шығарған -
Ерміштің өзі емес, қайнағасы Баймағамбет екен.
__Сен, бала, одан
сақтан,- деді маған бұл мәліметті
берушілер,- бұл
маңайда Есілбайдың Ғалауеттенінен соңғы оқымысты жігіт сол. Тұрайскейде оқып,
оқудың түбіне жеткен жігіт. Онымен теңдесу оңай емес.
- Қай жастағы жігіт? - деп сұрадым мен.
- Жасы осы Ерміштер шамалы болу керек.
Бірақ әкесі қаршадайынан оқытып тастаған. Дүниеде білмейтіні жоқ.
- Бұл өлеңді қашан шығарып беріп жүр, ол?
- Байжанның үйіне жуырда қонып кетті.
Сонда шығарса керек.
- Енді орала ма екен?
- Жақын арада тағы да келеді дейді. Тұрайскейде
ноғайша оқыған екен, оны бітіріп, енді Стапқа
барып орысша оқимын депті.
Бұрын атын
естімеген және хабаршым жоғарғыдай қып сипаттаған жігітті көрдім, реті келсе
соның өзімен шайқасқым келеді. Бірақ ол келгенше Ермішке жауап қайтармай отырам
ба?..
Оған соңғы
қайтарған жауабымда «ар-ұяттан безген жансын» деген сөзді, немесе «аузымды
қышытпа!» деген сөзді бекерге айтқан жоқпын да.
Ерміштің туған
жеңгесі Дәметкенмен өсегі барын жұрт рас қып айтады. Дәметкен -сол кезде отызды
орталаған әйел. Ол Көшебе руында Қазыбай дейтін атақты кісінің қызы. Дәметкен -
үсті-басын, үй-ішін таза ұстайтын, іске шебер, көрікті, сымбатты, сөзге шешен
әйел. Күйеуі Біркені ол қыз күнінде менсінбей, келмеймін деп бұлғақтаған да, ел
талқысына шыдай алмай амалсыз келген. Күнәлі ауыздардың айтуынша, күйеуін
менсінбеген Дәметкен «жігітшілікті әкесінің оң жағында сапырған», келіншек
болғаннан кейін де «күйек астысын» тоқтатпаған...
«Аузымды қышытпа»
дегенде, Ермішке менің көздеткенім - Дәметкенмен арасындағы байланыс еді. Оған
Ерміш түсінбеді ме, әлде түсінсе де қымсынбады ма,- ашуыма тиерліктей маған
тағы да өлең шығарды. Нәзір айтқандай, менің ендігі міндетім - оған ұпайымды
жібермеу. Осы мақсатпен тағы да жауап қайырғанда, «аузымды қышытқан» сөзімді
жазбай тұра алмадым. Өлең былай боп шықты:
„ ' Пресногорьковская
станнцасын ол жердегі қазақтар «Стап» дейді.
«Қоймады мына
Ерміш ерегісін, Жеңем деп, қара оның дәмелісін, Қырсығып түлен түртті деген
осы, Өлердей бір таяқты жемек үшін.
Сыпайы айтысып ем
басында мен, Амалсыз шабам енді надырға мен. Бір сөзді бүйірімен сақтап келген,
Болмайтын болды енді жасырғанмен.
Сен менін, ер
жігітім едің қай бір, Десе де өзі мырза, малы бай бұл Шын қаза сыр ақтарсам сен
емес пе, Тап берген енеоіне жаман айғыр?
Жігітсің кешіп
жүрген әр өткелді, Ұмытқан үяттарды, әдептерді. Ұятты үмытпасаң қалыңдықтай
Қармалап жүрмес едің Дәметкенді!
Білеміз сенің
жаман өнегеңді, Аяғың бэлем енді өреленді. Өлтірмей өзгелерді жүрсің қайта,
Өзіңнің аямаған немереңді!..
Жаратса қайтер
едің сені қыз ғып? Әркімге болар едің тіске сыздық... Келесі жол удай сөз табам
саған, Тағы да тұщы болса осы тұздық».
Ермішке бұл өлен,
жіберілген кезде, мен Өсіп дегеннін, үйінде тұратын едім. Нәзір айтқандай, ол -
қалтақбастау, сары шал болатын. Шаруасы - осы ауылдың ең кедейі. Үлкен баласы
Мұқаш жалғыз атымен правиантта жүр, ондар шамасындағы екінші баласы (атын
ұмыттым) менен оқиды. «Өсіп пірәдәр» атанған ол шалдың мінезі мейлінше момын,
ешкіммен өмір бойы «ей-шай» деспеген, ашты-тоқты бола жүре, кісіге телмірмейтін,
қолда барына риза болатын, қанағатшыл, бар асын мейманына беретін мырза, тәубашыл,
намазшыл - сопы кісі болатын. Мен де Өсіп үйінде күтімді болатынмын да. Бір
үлкен, бір қашар сиырдың сүмесінен шыққан ақтың тәттісін ол маған бергізетін,
қаймақсыз, майсыз шай ішпейтінбіз, өзге тамақты күтпейтінбіз...
Бір күні Өсіп
әлдеқайда кетіп, оның бой жетіп келе жатқан қызы Әлима түс мезгілінде қаймаққа
бьілғаған ақ ірім-шікпен маған шай беріп отыр еді, қолына жас шыбық ұстаған
Дәметкен сұрланған кескінмен үйге кіріп келді де, маған таяла кеп жүресінен
отырып:
_ Әй, қаңғырған
ит! - деді дікеңдеп.- Сал жігіт
_ Қайдағы Сал
жігіт?- дедім мен, түсінбеген боп.
__ Мынаны сен
жазбай мен жаздым ба? - деді Дәметкен, менің Ермішке өлең жазып жіберген
қағазымды қалтасынан суырып.
Мен бірдемелерді
айтқалы келе жатқанымда, Дәметкен қолындағы шыбықпен тартып кеп қалды... Екінші
тартам дегенде, оның шыбықты қолын ұстай алдым.
- Жібер! - деді
долданған Дәметкен шыбығын жұл-қылап, мен жібермедім. Сол кезде ашық тұрған
есіктен, қораға кіре берген Ермішке көзім түсіп кетті. Оның қолында да шыбық...
Үйге жүгіре басып келе жатыр... Халдің неге айналып бара жатқанын шамаладым да,
әйнегі салынбаған терезеден аттым...
Дәметкен, Ерміш
мені Тайжан үйіне шейін қуды да, жете алмай қала берді. Менің артымнан
Тайжанның үйіне кіруге олар бата алмады, өйткені ол үйде аюдай ақырған, тентек
мінезді Сәлима бар...
- 185 просмотров