Миллионер (Бірінші бөлім)

      "Амангелді" колхозындағы жиналыс ұзаққа
созылды.Екі ұдай болып айтысып жатыр. Бір жағы Жақыпты, екінші жағы Жомартты
қостайды. Мұндайда аузын бағатын күзетші Мәмет қарт та сөйледі. Сөйлеуік Бейсен екі дүркін сөйлеп үлгерді. Қызу жиын. Керіс сөздер...

Ж о м а р т.
Жақаң кем өлшеп қанағат қылады. Қанағаты
кейін тартады. Өскелең тілек кең өлшеп, алға

тартады. Алға,
жолдастар, алға!!. Жақып. Арындама.
Алдыңжар...

Б е й с е н. Әуелі
Жақып асқан белдерден асып ал... Талас пікірдің беті әлдеқашан ашылса да,
жиналысты

басқарушы Жақып отағасы мәселені дауысқа сала қойған жоқ.

-        Сөйлеп қалыңдар! - дейді. Онысы
әлдекімді кекеткені, не ұнатқаны
екені белгісіз. Ашаң, сіріңке қаражүзі
қызылкүрең тартқан. Күні бойы суықта жүріп келгендік
пе, болмаса сөзге қызды ма, өңіндегі өзгеріс тебелгісіз.
Әдетінше төмен қарап, тұйық отыр. Өзін жақтаушыларға
да, жармасушыларға да көрсеткені біркескін.

-        Тоқтамын Жақаң айтсын, - деген дауыстар
естілді. Жақып ұзын бойын онша созбай, созалаңдап орнынан тұрды да,
бөліп-бөліп екі-ақ ауыз сөз айтты:

-        Тоқтамы - көптің қаулысы болады. Жоспарды басқарма бекіткен күйінде қабылдайтының
қол көтер!Көпшілік қол көтерді. Басқарманың қаулысы бекіді. Бірақ
азшылықтың да қарамы елерлік еді. Жақып жиылысты таратып, оңаша қалған соң
түнере бір күрсінді. Қостап кеткен көпшілік, ауыр салмақ та тастап кеткен секілді.
Сол салмақ басып отырғанда, Жомарт қайтадан еніп:

-        Көңіліңізге келмесін. Мен ауданға барам.
Бұл қаулы бекімейді, - деді. Жақып нұсқап, оң жағынан орын көрсетті.

-        Отыршы азырақ. Жомарт келіп қарама:қарсы отырды. Ұзақ айтыстың қызуы әлі басылмаса керек...Жүзінде қан
ойнайды. Тез тыңдап, тез кеткісі
келсе де Жақып саспады. Жуан саусақтарын
сыртылдатып, толғанып отыр. Екеуінен өзге жан
жоқ. Тып-тыныш. Кәресін шал оның
жарығы бәсеңдеп

барады. Далада
шәуілдеген сақ иттердің де дымы өшті.

-        Мен елу екідемін, - деді бір кезде Жақып тұнжраған қалпын бұзбастан. Көзін
қысыңқырай отырып,

бөгеле сөйлеп,
сөзін..ңық тастады. - Соның он бес жылы осы
колхозды басқарумен өтті. Қазірде әуелгі отыз үй - жүз елуге, отыз мал - он мыңға, отыз
гектар - екі мыңға жетті. Осы рас па?

-        Рас, - деді Жомарт бөгелместен.

-        Онда менің кем олшеп, кейін тартқаным қайсы?

-        Откенмен ғана олшемеңіз. Келешекпен де
өлшеңіз. Пышақ кеекендей сөз
шорт үзілді.

-        Келісе алмайды екенбіз. Бара бер, - деді
де Жақып үйден шықты. Айсыз ашық аспан. Жұлдыздар сайрап тұр.
Үркер төбеден ауып кетті. Тымырсық аяздағы
тымық әуені сіміре, Жақып күндегі
әдетімен колхоз аулын аралап келеді.
Шықырлаған өз аяғынан өзге тырп еткен дыбыс жоқ.
Аппақ кең далада ауыл көсіле ұйықтап жатыр. Ақ бесікте
қүндақтаулы бала сияқты. Жақып байыппен қарап келеді.
Түн ұйқысын төрт бөліп, бесік маңында күйбеңдеген
ана сияқты. Қай үйдің жанынан өтсе, сол үйдің
тарихы есіне түседі.

Қай ағашқа көзі
түссе, сол ағаштың шыбық кезі елестейді...

-        Бірі бар ма еді осының! Осіп-орбіп
барады, - дейді ішінен. Бәрі оз көзінше
жасалып, оз басшылығымен өнген көрінді
осы дүниенің түймедейі - түйедей, көнесі - жаңадай көрінді оған.

Шынында да оның
колхозы мінсіз сияқты еді. Дәл осы сағатқа
дейін үкіметтен, не кепшіліктен алғыстан өзгені алған
емес. Омырауындағы екі орден соның айғағы. Әлі де
беделі - бедел. Бірақ, бүгінгі жиналыста бой көрсеткен азшылықтан, әсіресе орынбасары, жақын
жолдасы Жомарттан тіксініп
қалды. Жақып сан олшеп, бір-ақ кесетін,
неғайбілге бармайтын, тәжірибелі, берік адам. Жылдар бойы жиналған
тәжірибесі, мәпелеп өсірген колхозы адам аспас асқардай, одан аспақшы асқақ ой
айға шапқан арыстандай көрінеді. Егер сол ойға ерік берсе, арындап барып бір
жарға соғады дейді Жақып. Осы оймен келе жатқанда сүрініп кетті. Аяғына оралған
сымның үиіы екен. Қар астында қалған құлаштай сымды суырып алып:

-        Бір керекке
жарар, - деді де, ұста дүкенінің алдына әкеп тастады. Машина-саймандарға көз
жіберіп тұр. Ремонтталғаны бір бөлек, ремонт күткені бір бөлек, қарамына қарап
біліп тұр.

-        Болып қалған екен, - деді өзіне-өзі. Құлағына ыңырсыған үн, анда-санда солғын қаққан
тоқылдақ

дауысы естіледі.
Солай қарай аяғын еппен басып келді де, қалғып
кетіп отырған Мәмет құрбысын бас салды.

-        Аттан, аттан! -деді Мәмет шыңғырып
қалып.

-        Ту, шайтан! Есектен де жаман бақырады
екен ғой, - деді де ұшып тұрды
үстінен.

-        Құтырып кеттің бе, осынша шошытып?!

-        Е, не қара басты сені?

-        Қалғып кетіппін.

-        Ұйқы үйде. Алжыған шіркін.

-        Сендей түнде жортатын кәрі-бозбала емеепін.

-        Жарайды, ұйықтама, - деді де Жақып астық сарайының есігіндегі құлыпты ұстап көріп,
сарайды бір

айналды. Мәмет қалмастан
ере жүріп әңгімелесіп келеді.

-        Немен тарқады жиылыс? Мен кетіп қалғам. Кешіктіңдер ғой.

-        Немен тарқасын. Бекіді жоспар.

-        Қайдан білейін, Жомарттың қисая тартуы
жаман еді.

-        Солай ма? Қисая тартты ма?

-        Саған кем өлшейсің, кейін тартасың деген
жоқ па? Сонда осы колхозды осы
дәрежеге жеткізген кім? О, тоба!

-        Жастықтың арыны да.

-        Ақмет те жас па? Соларыңның сыңайы
жаман. Жақып жауап қайырмастан кете берді.
Жолында Мәметатаған Ақмет ұстаның
үйі бар. Терезесінен шам сәулесі көрінеді.
Ақметтің жиылысқа келмегені есіне түсіп, ауру бар
ма деген оймен, кіре кеткісі келді. Тақала келе есік алдында байлаулы атқа көзі түсті.
Ақметтің ала биесі. Тер қатқан,
үсті аппақ қырау, суып тұр. Қорада абалаған овчаркенің
даусымен Ақмет өзі шықты далаға.

-        Бұл кім? Жақыппысың? Мал-жан аман ба?

-        Амандық. Ат неге сабылған бай-еке?

-        Ой, бүйткен байлығы бар бөлсын! -деді
Ақмет. Жақыпты ертіп үйге кірді, Дастарқан жаюлы, ақ самауырын  быжылдап тұр екен. Злиқа, щай жемін еселей түсіп, шай құя бастады.

-        Бір-бір жұтым ащы бер. Тоңып, шаршап
келдім, - деді Ақмет. Злиқа
орта бөтелке арақ, бір майлы жамбас әкеп қойды да:

-        Екеуің де
бүгін ашулы екенсің. Ашуларыңды бас, - деп күлімсіреді. Жақып:

-        Бай-екең
негё ашулы? -дегенде, Злиқадан бұрын Ақметтің өзі қайырды жауапты.

-        Азаптың
зоры маған байлық болды. Балалар оқуда. Жас. Мынау екеуміздің колхоз жұмысынан
қолымыз тимейді. Баяғыдай сенделіп жүрген жалшы жоқ. Ірілі- ұсақты осы үйде
бірсыпыра мал бар. Кім бағады, бақпасаң мал кетеді, қарамасаң қатын кетеді.
Желіндеп тұрған сиырдың бірі шығып кетіпті. Соны іздеймін деп, түстен былайғы жұмысым
қалды. Әйтпесе бүгін машина- сайманның ремонтын бітіретін күнім еді.

-        Иә. Көрдім,
бітіп қапты. Сиыр табылды ма?

-        Жоқ. Құйын
көтеріп кетті ме! Сайтан көтеріп кетті ме, білмеймін.

-- Табылар. Жүрген шығар.

-        Табылмаса
мейлі! Енді оған бола жұмыс тастар жайым жоқ. Мұрның құрғыр пысылдаған, не
іздеп кетті екен, ә?! Жақып үлкен денесін селкілдетіп күліп-күліп жіберді де:

-        Айуанға да өкпе жүре ме? -деді. Ақмет
біраз ойланып отырып, сөз реңін өзгерте
салмақпен сөйледі

енді:

-        Біле білсең, Жақып, саған айтылған өкпе бұл.
Бүгін жарты күннің жұмысы қалды. Ол бірнеше
сиырдан қымбат. Сиыр жоғалмағанда да
мынау екеумізде тыныштық аз. Тыныштықтың бәрін сол мал жеп жатыр. Жақып
тағы да денесін селкілдетіп күліп алды:

-        Байыса бір әлек. Байымаса екі әлек.
Қалай жағарсың жұртқа.

-        Ей тоқта, түсінбей отырсың! -деді Ақмет.
- Рас, жақсы басқардың, колхоз алға басты. Бірақ,
сол байлықтан жанға рақат жасадың ба?

-        Жасамасаң өзіңнен көр!

-        Сенен көрем.

-        Жаным-ау, енді қайсыңның отыңды жағып,
асыңды салып берем?

-        Міне, міне! Білмегенің осы.

-        Білсең, айға ғой.

-        Айтайын. Сақтық қассаға ақша саламыз,
кезінде ала береміз. Бағу
сұрамайды, өрт, жүт, ұры алмайды. Өсе береді.
Облиғация сақтатамыз. Бұл да өлмейтін мүлік. Фермалар
осыны неге істемейді. Бағып-қақсын, өсірсін, ақысын
алсын. Малға малдай, сүтке сүттей, астыққа астықтай
төлейік. Тек, кезінде беріп тұрсын. Міне, сонда жекеменшіктің
аққұла бейнетінен құтыламыз. Колхозға да,бізге де пайда.

-        Ойбай-ау, не деп отыр өзі, - деп Злиқа
өз бетін өзі шымшып алды. Жақып бір
кекеп өтті:

-        Жомарт екеуі коммунизмге бір-ақ
секірмек.

-        Қой әрі. Өз дүниемізді қашанғы біреуден сұрап отырамыз.

-        Сен қатын, ештеме білмейсің, - деді
Ақмет, - мен дүниенің өзін-өзіне
жұмсап рақатын көрмекпін. Сендүние
жұмсап бейнетін көріп отырсың. Дүниені тапқанша бейнетің
дұрыс. Ал тапқан соң не бейнет? Тапқаныңның тек
қызығын көр. Әйтпесе, неме керек бұл шіркін. Жақып
та, Злиқа да тоқталып қалды. Ақмет екінші рюмкені
толтыра бастағанда, төргі болмеден жылаған баланың
даусы естілді. Злиқа баланы уатып келгенше, шай құюсыз, шыны аяқтар иіріліп қалды. Ақмет мұрнынан
бір мырс етті де, үзілген сөзін жалғап
әкетті:

-        Сендер мені қалжыңдасаңдар да, колхоз
байы дейсіңдер. Маған байлықтың үйреткені осы.
Ал, Жомарттағы бірдеме үйретіп
жүр...

-        Осының өзін Жомарт үйретпесін, - деп
Жақып сөзді бөліп жібергенде, Ақмет оның тұнжрай
қалған

жүзіне көз
тоқтата қарап қойды да, сөйлей берді: -       Сен бекер тұнжрайсың. Жомарт емес, колхоз

тұрмысы үйретті.
Жаңағы баланын жылағанынан Жомарттың
да бір сөзі есіме түсті. Жомарт жақсы, сен

жаман дей
алмаймын. Бірақ, бала тәрбиесін ұқсата алғанымыз
жоқ әлі, балалар үйі дегенді тіпті ұжмақтай

қылып жасауға
болады. Электр дегеннің қадірін білмейміз. Темір пісіруге, ас пісіруге, сиыр саууға
дейін сол шіркін істейді екен. Неге
істетпейміз? Жомарттың осынысы миыма
қонады.

-        Болдың ба?! -деді Жақып. Сабырлы болса
да әзер шыдап отырған сияқты.
Даусынан "болды,
сенсіз де білем" деген
өрлік байқалады. Злиқа сезе қойып:

-        Қойсаңшы,-деп еді, Ақмет:

-Қойдым,-деді. Жақып
сөйлей жөнелді:         

-        Семіздікті қой көтереді деген еді.
Көтермегенін көрдім. Дәулетті сен
көтере ме деп едім. Көтермегеніңді білдім.
Не шатып жүрсіңдер осы! Әлде мені сабаққа жаңа түскен
бала деймісің? Сендер білгенді мен алдақашан білгем.
Сендер көргенді әлдеқашан көргем. Міндетті бойға шақтау
керек. Он бес жылғы артыңа қара, сонда ғана қанша кеткеніңді
көресің. Кім сонда сенің үйіңе ат басын бұрып еді?
Ал, бүгін бүгін екен, осынша көкуің не? Жаның шығып бара ма? Желе жортып-ақ келеміз.
Арындайсың келіп,

арындайсың да
жайыласың, одан да талай белдерден асқан бөкен
желісін айт.

-        Е-е, - деп Ақмет ыңылдай отырып, - бір
жыл туып, бірге өссем де білмеген
екем. Майысса да сынбайтын болат па
десем, морт кетер шойын екен ғой, - деген кезде, Злиқаның
көзі бажырая қалды. Даусы қаттырақ шықты: -  Бетім-ау, өмірі екеуі шай деепей келіп, бұнысы
несі?!

Ойындары ма,
шындары ма?

-        Қайсысы болса да ішіндегісі ғой, - деді
де Жақып сағатына қарады. Злиқа
қысыла түсті:

-        Отыр-ей, Зілқара. Мұның не?

-        Жоқ, сағат үш бопты. Сендей бір кемпір
үйде де күтіп отырған шығар, --деп
шығып кетті Жақып.

I

Бейсен мен Ырысжан
жиналыстан бірге қайтқан. Жол бойы
бітпеген әңгімені Ырысжандікіне келген соң Бейсен үдете
түсті. Өйткені, ас үйде асулы тұрған жылқы етінің исі мұрынды жарып барады. Бірақ, Жақып келмей
қазан түсіріле қоймады, Бейсен әңгімені соза
берді.

-        Түптеп келгенде Жомарттың көздегені
басқа, - деді бір кезде. Бағанадан
бері жай тыңдап бейтарап кісіше отырған
Ырысжан бұл сөзді елеусіз жіберген жоқ. Іле сұрақ қойды:

-        Басқа болғанда не екен?

-        Не болушы еді. Председатель болғысы
келеді.

-        Оны қайдан білдің?

-        Колхоздың аяғына Жақып енді қақпан
болды, - деп шықты Баймақан жаңа.
Сондағы ойы Жомарт та.Баймақанға
істеген жақсылықты Жақаң тірі пендеге істемеген
болар. Соғыс кезіндегісі өз алдына, сол шіркінге әскерден
келгенде бір бұзаулы сиыр, отыз пұт астық беріп еді.
Адам деген қарны тойған соң көкіп кетеді өстіп. Ырысжан
бұдан әрі тыңдамады. Әжімі терең ақсары жүзі
кенет өзгеріп, қабағын бір шытынды да тұрып кетті. Кімге
шытынғанын, неге шытынғанын Бейсен аңдаған жоқ. Тек дастарқан жайыла бастағанда
ғана тұйткілі тарқап, енді бұралқы әңгімелерге көшті. Кімнің сиыры бұзаулады,
кім бүгін қаладан не әкелді, кімнің қандай жақыны келіп жатыр... бәрін айтты
Бейсен. Ол бәрін
біледі. Білгенінің

бәрін жаңалық
санап, жүрген жеріне жая жүреді. Жаңалығы мылжыңдыққа
айналғанын әлі сезбесе керек.

-        Баймақанның келіншегі жерік екен, - деді
тағы да. Жүре тыңдап, анда-санда
бір қостап күйбеңдеген

Ырысжан еріксіз
күліп жіберді. -  Мылжыңдап барасың, антұрған.

-        Құдай ақыға рас. Біздің қатыннан құрт сұрап
әкетті.

-        Қой деймін. Лайық емес жасыңа.

-        Боғауыз болмаса, өсек-аяң болмаса, қай
жері лайықсыз, жаным-ау?! Өз бөлмесінен Жанат шықты. Әңгіме тына қалды. Жанат
осы үйдің ержеткен жалғыз баласы. ұлы да, қызы да, қадірлі конағы да бір өзі.
Шаршап шыққанға ұқсайды. Тіл қатпастан қарақат көзін анасына бір, Бейсенге бір төнкере
салмақпен қарады да, үлкен бөлмеде ерсілі- қарсылы жүре берді. Жарығы мол
дөңгелек білтелі аспалы шам бар. Нұрын Жанатқа ғана құйып тұрған сияқты. Оның ақсұр жүзі шамға шағылысып, бұрынғысынан да
шаңқан,

оң бетінің
үстіндегі қара мең бұрынғысынан да айқын көрінді.
Қағазға көп қарап көзі талса керек, қарлығаш

қанатындай
жіңішке қасын, биіктеу біткен кең маңдайын керіп-керіп
кояды. Екі қолын артына ұстап, тілерсегіне түскен
мақпал қара қос бұрымды саусақтарымен ойнатып жүр.
Жүріс-тұрысы, сабырлылығы әкесінен айнымапты. Дөңгелекке де, сопаққа
да қосылмайтын әдемі бет кескіні, әсіресе тура жатқан қыр мұрыны шешесіне келсе
де, ақтығы, көзінің мөлдір қаралығы, дене сымбаты мүлде өзгеше. Әр ұлттан бір
көркемдікті таңдап алып, өзгеше бір сұлу жасаған тәрізді. Мінезі әке мен
шешенін аралығынан шыққан. Бірде қатты, бірде рақымшыл, бірде ауыр, бірде
жеңіл, сезімді көбінесе ақылға жеңдіретін ойлы қыз екенін әріптес адам тез-ақ
түсіңетін Жасы жиырмадан асты. Әлі
он алты, он жеті жасар уыз .қалпы. Инетитутты

мерзімінен бұрын
бітіріп, биыл осы колхоздың орталау мектебіне
завуч болды. Көрікті, сымбатты, білімді, өмір жайлауына
жаңа шыққан Жанат сырт көзге толықсыған, төрт құбыласы
сай, армансыз жан көрінее де, өзіне-өзі тым  мазасыз.
Күндер түгіл, түндерді ісеіз, ойсыз өткізген емес. Міне, сағат үш боп қалды. Жұмыс үстелінен
жаңа тұрып  келсе де, арпалысқан ойдың әуенімен жүр. Қызын қабағынан танитын анасы оның ойын бөлген
жоқ. Екеуінің ыңғайымен Бейсен де
аузын бақты. Жанат бір кезде қол сағатына
қарап қойып:

-        Жәкем неге кешікті, - деді өзіне-өзі.
Жақыпты жұрттың бәрі
"Жақа" деп кеткен соң, Жанат та бертін келе"Жәкем" дейтін. Ырысжан өзіне
арналмаған сұраққа  арнаусыз жауап қайырды.

-        Оның жұмысы біте ме. Томсарып,
жабыңқы отырған анасына Жанат ойлы көзімен тағы бір қарады. Ырысжан сәкіде отыр. Үш бөлмелі үйдің орталық бөлмесі ас ішетін,
ауыл адамдарын қабылдайтын кең бөлме.
Бір жағында Жанаттың, бір жағында
Жақыптың бөлмесіне баратын жол қалдырып, еденнен
жарты метрдей жоғары жалпақ сәкі құрылған. Сәкінің үстінен әдемі сүйіндік текеметі,
Алматы кілемшілері тоқыған үлкен масаты кілем жайылған. Ауыл адамдары аяқ
киімдерімен төрге өрлемей-ақ, сәкінің ернеуіне отыра салуға тіпті ыңғайлы,
тазалыққа жақсы. Ырысжан сәкінің төріне таман отыр еді, Жанат қасына келіп,
көйлегінің етегін құрыспастай етіп, аяғын көсіле отырды. Кереге көз, сүр шереть
көйлегінің аласа жағасынан биік көтерілген жұп-жұмыр аппақ, сұңғақ мойынын
аққуша ие қарады анасына. Қарасында,

мөлдіреген қара
көздің құбылысында өзгеше бір махаббат бар.
Баланың анаға емес, ананың үлбіреген нәрестеге елжірей
қарағаны сияқты. Жанат шынында да ата-анасын нәресте
көретін. Олардың арты даңғыл, алды соны, соныны бұзарлық
ғылым қайраты жоқ деп мүсіркейді. Бар білгенін солардың
да миына құйғысы келеді. "Жанатым бақыт, мақтан,
көңіл санасы" дей отырып, Жақып пен Ырысжан да
"біз көрген ой-шұқырды көрген жоқ. Қапыда әлденеге душар бола ма..." деп қамқорлығын
әрдайым ұмытпайтын. Бұл үйдің адамдары тіс ашып сөйлеспей
бірін-бірі қабағынан, ернінің емеурінінен танып әдеттенген, Жанат

қазір анасына елжіреп қарағанда, әлденендей жайсыз күйді сезініп,
анасын сол ойдан ажыратқысы келсе керек. Бала күнгі әдетімен Ырысжанды иегінен
көтеріп, өзіне тура қаратып алды да, күле тұрып, еркелей сөйледі:

-        Шаршадың ба, әпке?

-        Жоқ, қарғам.

-        Неге жабықтың?

-        Жабыққам жоқ.

-        Күй тартайын ба?

-        Тартсаң тарт, естиін.

Жанат шапшаң тұрып
өз бөлмесіне барды да, пианино ойната
бастады...

-        Кешікті ғой, - деп Ырысжан да орнынан тұрды. Ас
үйге шығып кетіп, бір тарелке піскен ет ала келгенде, жантайып жатқан Бейсен
жалақтап басын көтерді. Қол жу демей қолын жуды. Етті екі кеекенде, бір кеекені
аузына түсті. Сөйлеуге
де үлгеріп жатыр...

-        Жанатжанды құтты орнына қашан қондырамыз?
- дегенде, екі ұрты екі жақтап тулап тұрды.

-        Лайықтаған кісің бар шығар? -- деп Ырысжан
зілсіз ғана кекеп өтіп еді, Бейсекең сезген де
жоқ. Ойындағысын ақтара салды... -
Жомартты жек көрмейтін тәрізді. Жаман да
жігіт емес қой. Мынау әңгіме де басыла қалар еді.

-        Бетім-ау, қатын үстіне ме?!

-        Алмамен тұра алмайды енді ол. Кәріп
болды ғой қыршын жас.

-        Жанаттың Алмадан шығарда жаны басқа. Мен
ғана естиін бұныңды. Жанат естісе бұл үйге бас
сүға алмайсың, - деп, санынан қаттырақ
шымшыды Ырысжан. Осының өзін
естіп қалмады ма дегендей, Бейсеннің көзі есік жаққа бір алақ етті. Тамақ жеген соң
Бейсен бөгелместен кете барды. Ол бұл үйге жиі келеді. Келген сайын дайын астың үстінен түседі. Жақып жұмыссыз жүрісті жаратпаса
да, Бейсеннің

адалдығын есіне
алып, бетін қайырмайды. Кейде тіпті, қолы боста
әдейі шақырып келтіріп, "жаңалықтарын" естігенде, күліп рақаттанып қалады. Жақыптың күндіз
уақыты жоқ. Бейсен сонсоң түнде
келеді. Жақып түнде колхоз шаруасын
шолуға шықса, Бейсекең, құдай аманаты, қоса жүреді.
Бүгін екеуі жиналыстан кейін кезіге алмады. Жақып жаңа
қайтты. Ырысжан Жанаттың
бөлмесінде музыка тыңдап отыр еді.
Шықыр-шықыр, нық басып, даладан Жақып енгенде, Ырысжаннан
бұрын Жанат жетті әкесіне. Дереу шешіндіріп,
киімдерін іле бастап.

-Жай кешіктіңіз
бе, Жәке? - деді. -Жай. Әлгі көкімәннің
үйіне кіріп ем жолдан, отырып қалдым,
- деді Жақып. "Көкімәннің" Ақмет екенін түсінее
де, әкесінің қалжыңы, шыны екенін түсі Не
алмады Жанат. Өйткені, қимылы, сөзі тым ауыр
жатыр. Тамақ дайындай бастаған Ырысжанға:

-        Ішпеймін, жастық әкелші,- деді де отыра кетті. Жанат алдағы жиналыста жасайтын
баяндамасын

жазып бітіріп,
әкесінен бірер мәліметтер алуға тосқан еді. Кейпін көрген соң
мазасын алғысы келмеді. Ырысжан жастық әкеп беріп, бір тосын әңгіме күткендей
боп тұр. Жақып жуан саусақтарын сыртылдатып, бетін алақанымен ыспалап алған соң
жастыққа шынтақтай жатты да, Жанатқа көз тоқтата қарады.

-        Жанатжан ұйқың келді ме?

-        Жоқ.

-        Кемпір, сен қалайсың, мызғып па ең?

-        Мызғи алмадым. Әлгі Бейсен бейшара
мылжыңдап жаңа ғана шықты, - деді
Ырысжан.

Жақып мырс етті:

-        Хабарға қарық қылған екен ғой. Бар, ұйықта,
сол тойғаныңмен. Жанатжан, сен бері келші.

Қасына келіп
отырған Жанатты Жақып маңдайынан сүйіп,
шашынан сипап, үнсіз бірсыпыра отырды. Баласына көңілі
тойып, шүкірлік етіп отырған тәрізді. Шаршағанда, сырқаттанғанда,
не бір ауыр ой кездескенде Жанатын қасына
алып, осылай отыратын еді. Соны сезген сырмінез Ырысжан
көзіне ұйқы тығылса да, әңгіме тыңдағысы келіп кетпеді.
Жақып ауыр ойын екеуінің алдына - жай ғана тастай
салды.

-        Әркім аяқтан ала бастады. Жас болса
келіп қалды. Тартысуға әл жете ме?
Бассауғаға ар жете ме? Ақылжастан.
Балам, сен не айтасың? Көп көрген, көне кемпір, сен
не айтасың? Кеңеселік. Жуырда
жауап қайтпады. Тым-тырыс ұйдің қабырғасында
тырс-тырс соққан үлкен қабырға сағаттың дыбысы
анық естіліп тұр... Жақып өз ойын әлдеқашан қорытқанға
ұқсайды. Төбеде, аспалы шамның тұсындағы әдемі
орнаментке қарап, әлі шынтақтап жатыр. -     Аяқтан алушы кім? Не үшін алады? Жәке, мен
осы арасына түсінбей отырмын, - деді Жанат
бір кезде. Жақып үлгергенше, Ырысжан
шыдай алмады:

-        Жомарт пен Баймақан емес пе! Балам-ау,
әлі түк түсінбеген екенсің?

-        Кінәсі не сонда?

-        Кінәсі жоқ. Қызығады. Бірі председатель,
бірі орынбасар болғысы келсе керек.

-        Көп сайласа бола берсін. Оған бола тартыстың, намыстың керегі не?

-        Теріс беттеп барасыңдар, - деді Жақып көтеріңкі дауыспен. Басын жастықтан көтеріп алып,
қабағыншытына, қынжыла
сөйледі. - Менікі шен таласы емес. Егер, жұрттың көздегені председательдік
болса, мен күзетші-ақ бола салам. Талас
басқада. Көзімнің қарашығы, Жанатжан,
сені қандай тілесем, осы колхозды дәл сондай тілеген
едім. Тәрбиелеген едім. Міне, бүгін бұ
да пісіп, толып тұр. Зәуеде, сен
теңіңді не дұрыс жолыңды таппай ренжітсең,
аталық ақыны кешу маған өте қиын. Колхоз тізгінін
сыналмаған сенімсіз ойға билету одан да киын. Іш  осыған
ашиды. Біткен іске сыншы көп, піскен асқа жеуші көп.
Сыншының бәрі бірдей мінші ме? Жеудің бәрі бірдей енші
ме? Қабылдай беруге болмайды. Қабылдамасаң

тартысады.
Тартысуға әл жете ме, бас сауғаға ар жете ме дегенім,
мансап қамы емес. Жарғақ құлақ жастыққа тимей, жалындаған
еңбекпен жасаған осынау жаңа дүние, жаңа ауылдың
қамы, балам, - деген кезде, Жанат әкесінің сөзіне жымиып
қана күлді. Күлгенде шығатын ұртының тұсындағы
титтей ғана шұңқыры айқын көрініп тұрды. Жақып
сезіп қалды.

-        Адасып барам ба, әлде?

-        Адасқан жоқсыз. Айта беріңіз. Бірақ,
тіпті сақ, тіпті қызғаншақ боп кеткенсіз
бе, қалай?

-        Болса болар. Мен жасымның, ақылымның ең
толған шағын осы колхозға жұмсадым. Бұдан артық
толмасыма көзім жетеді. Колхозда
өткізген он жеті жыл, соның ішінде бастық
болған он бес жыл еңбегімнің ең жанған шағы. Сондықтан
ол еңбекке еріксіз сақ, еріксіз қызғаншақпын.

-        Колхозыңыз колхоз. Еліңіз ел. Неге
тарығасыз? Әлде бүгінгі жиналыста
сын қатты болды ма? Мен ештеме естігем
жоқ, бір жұмыспен отырып қалдым.

-        Сынды жаңа көріп жүрміз бе, сынның сыны
бар да.

-        Не дейді жұрт?

- Жұрт дұрыс айтты. Дұрыс шешті. Жоспар
бекіді. Бірақ, Жомарт пен Баймақан "кем өлшеп, кейін
тартасың" деді- Қолдарынан келсе, ауданға шағып, бұзбақ көптің қаулысын. Ірітпек бірлікті.

- Дұрыс қаулы бұзылмас. Шын бірлік ірімес,
Жәке.

- Жәкеңе ауыр ол емес. Бұзылмайтынын, іріте алмайтынын жақсы білем. "Кем өлшеп,
кейін тартасың"

дегені-ақ
батады. Жаным-ау, әжептәуір есті жігіттер көрмей ме,
әлде көргісі келмей ме? - деп Жақып қынжыла тоқтады. Жанат
жаңа ғана аңғарған сияқты. Әкесі талас пікірді талдап шешіп бермесе де, аржағын
өз ойымен жорып келіп, бетін білдірді:

-        Олар
көрсін-көрмесін, көрнекті іс көмілмейді. Ісіңізді
көпшілік сан бағалаған. Сақ, қызғаншақ

болғаныңыз
жарасып тұр. Мен дүниені көбінесе кітаптан танып
келем. Сіз қолмен ұстап, көзбен көрдіңіз. Мүмкін, менікі
жансақ болар. Әйтсе де бір нәрседен сақтандырғым келеді,
Жәке?

-        Айта бер, қарағым.

-        Ең жетілдім деген адам, тарих көшін бір
ғана кезеңге жеткізіп жүр. Одан әрі жаңа
адам, жаңа заманға тиеп алып сатылап
барады. Сіз колхоздың бірінші дәуірінде, социализм
дәуірінде тұрсыз. Екінші дәуірдің жаңалығын  сезе
алмасаңыз, "кем өлшеп, кейін тартуыңыз" сөзсіз. Міне, алдымен осыған сақ бола көріңіз.

-        Сонда Жомарт пен Баймақандар ғана
жасамақ па коммунизмді, - деп
Жақып мұртынан бір мырс етті.

-        Олар асыра сілтеді ме, әлде толғауы
жеткен жаңалық па, маған әлі мәлім емес. Зерттеп
келіп төрелік

айтсам қайтеді
сіздерге.

-        Тым-ақ көңілдісің-ау, Жанатжан! - деп Жанатты арқаға қаға отырып жымиды Жақып. -
Әкесімен айтысып, баласына жүгінген бар
ма?

-        Әділдіктің алмайтын қамалы бар ма? Одан
да әділдігің жете ме, десеңізші, - деп Жанат
сылқ-сылқ күліпжіберді.

-        Тәңір қойса жетер. Ұтылдым. Тоқтадым, қарағым, төрелігіңе, - деді де Жақып орнынан тұрды.

III

Жиналыстың
ертеңіне таңертең Жомарт ауданға жалғыз
тартты. Жиырма бестен жаңа асқан жалынды жігіт

ойға алғанын
етпей қойман десе де, өмір әзірге оны екі сүріндірді.
Қарапайым қарт Жақыпты жолындағы біртөмпешіктей,
қаңдаса басынан бір-ақ аттап кететіндей көруші
еді. Кешегі жиналыс олай емес, Жақыпты тамыры терең
бәйтерек етіп керсетті. Көрсетіп қана қойған жоқ, "байқа"
деп маңдайынан тырс-тырс шертіп кетті. Тәтті үміт, әдемі ой дәл осының алдында
ғана мықтап тұрып бір отыртқан. Алма, Жанат екі қыз бір анадан туғандай, бір
қалыптан шыққандай, бір ауылда ержетті. Екеуінің көркі, мінезі, оқуы тең, ойы,
арманы тең, сырлас құрбылар ең ақыры киімдеріне дейін парлап киетің. Алманың
шешесі Отан соғысының алдында, әкесі Отан соғысында майданда қайтты. Иесіз
қалған дүниені уақытша колхозға тапсырып, Алма төрт-бес жылдай Алматының консерваториясында
оқыды да, өткен жаз скрипка класын бітіріп шықты. Сол жазда Жомарт та ауылшаруашылық
инетитутын бітірді. Екеуі қоймастан тіленіп, осы ауданда істеуге келген. Аудан
есікті кең ашты. Бірақ, алғашқы бетте-ақ Жомарт аудан басшыларының кейбіреуінің
көңіліне ылғал салды. Өзінің мамандығына бармай, әкімшілік-басшылық қызметін
таңдады. Ондағы ойы тіпті мансапқұмарлық емес. Өзгеріс жасаймын деген үлкен талабына еркіндік алу еді.
Еркіндік, еркін тимесе де,

кеш-жонекей
алармын деп "Амангелді" колхозына барды. Бұл
Жомарттың әлеуметтік бірінші адымы болса, Алма оның көңіліндегі Алма бағы
болатын. Ол бақытты көңіл аясында мәпелеп, махаббат нұрымен суарып, бес жыл
күтті. Енді сол бақта сайрандау өмірінің ең биік шыңы көрінетін. "Амангелдіге"
келісімен бұл арман шыңына шықты. Шығысымен алмасы қолынан түсіп кетті... Алмамен
қосылған тойы өткен соң-ақ Алма асығыс ауданға жүрген. Аудандық тсатрда
істейтін. Тсатрдың бір асығыс жұмысымен Алматыға үшпақ еді. Келсе ұшақ   дайын  екен. Іле аспанға көтерілді. Көтеріле бере ұшақ құлдырап кетті де шаншыла құлады. Тірі қалған
жалғыз Алма. Бетті шарпыған от көз жаңарын
жеп жіберген. Алма содан Алматыда
торт ай жатып, көзден айрылып, Жомарттын қолына
келіп отыр. Жомарттың бір қолында бүгін күл алма,

бір қолында гүл
алма. Екеуін бірден ұстатып, "көнбеші
кәне көрейін" дегендей қатал тағдыр
қасқая қарап тұрған тәрізді.
Осы ауыр халде, көңіл жұбатқан жақын- жарандардың
ішінде, Жанаттың бір сөзі Жомарттын

босаған белін
байлап бергендей болды. -Өмір
егер ащы бермесе, тәттіні білер ме едік. Тәттіні бермесе,
ащыны білер ме едік. Біріне мастанып, біріне мойымаған
адам өмірде һаман жеңіп шығады, - деген еді

Жанат. Албырт
жастың алғашқы қадамында ойламаған жерден кездескен екі соққы тізені бір бүксе
де отыра алмады. Жомарт қазір қайратына қайта мінгендей. Жар қабағының астында
кішкене көзі жайнап, тек ол ой теңізіне ғана шомып келеді. Сыртқы дүниеде ісі жоқ. Күн қызыл шұнақ
аяз. Айнала көз жеткісіз кең жазық. Қар қалың.
Жер беті аппақ. Ақ теңіздің үстінде
жалғыз қалқып келе жатқан сияқты. Жемге піскен будан көк жеңіл қошекені шиыр
жолдың үстінде сынапша толқытып, ауыздығымен ойнатады. Кең дала, ат екпіні
Жомарттың ойын кеңіте, лепірте түсті. Сеңсең тұлыбының жағасын қайырып қойып,
бағанадан

бері басқан ойды
бір серпіп тастады.

-        Бәрі болады! - деді өзіне-өзі. Кенеттен
шыққан дауысқа буданкөк ала жөнелгенде, Жомарттың өзі де ұйқыдан оянып
кеткендей болды. Жан-жағына көз жіберсе, біреу көлікте, біреу жаяу, біреу лыжада
шаңқан даланы шимайлай қалқа құрып аққала соғып, қар тоқтатып жүр екен. Осы түстың қары тым

қалың. Ирек-ирек
бел, бөртпе бұйрат болып алған. Арасындағы адамдар қырына шыққанда
көрініп, ойына

түскенде жоғалып
кетеді. Біресе батып, біресе шығып, толқын
арасындағы қайықтай қарлы белестерді шаңғымен кезген
егін бригадирі Баймақан келеді. Барынша ағызып келеді.
Өтіп бара жатқан Жомартқа төтеден қосылып, тоқтатпай
сөйлесті ол:

-        Жол болсын!

-        Айтқаның келсін.

-        Мәселені қабырғасынан қою керек. Дәл
майдандағыдай қою керек. Жомарт Баймақанның бетіне көз қиығымен
қарады да,  жай ғана езу тартты. Баймақан сезген жоқ. Күннің қызыл шұнақ аяз екенін де сезбесе керек, құлақшынының
бауы байлаусыз, дөңгелек келген етті, сарғыш
беті нарттай. Өткір, көкшіл көзі бұрынғысынан
да шығыңқы, жаңарында от
ойнайды.

-        Шылым тарталық, - деді Жомарт. Буданкөк
те соны күткен екен, тоқтасымен барынша
талтая қалды.Баймақан екпіндей сөйлеп тұр:

- Осы жұрт майданды қалай қамтамасыз еткеніне Қайранмын! Әлде соғыстан кейін бажып бара ма?

-        Тыңдамай ма, орындамай ма?

-        Тыңдайды, орындайды. Дисциплина сылбыр. Кезінде сақ еткізуге әлі жаттықпаған.
Уақытында

орындау, дәл
орындау шешеді істің тағдырын. Әскерде командир
айтты, бітті. Ал, мұнда басқаша. Тәртіп жасайын десең
Жақып деген пәле кес-кестеп жібермейді.

-        Тағы араға түсті ме?

-        Иә. Бейсен кеше нормасын орындамаған.
Әйелі орындаса да аққаланың биіктігін
жеткізбеген. Екеуін де күн
жазбай қуып жіберсем, Жақып бүгін келіп, "қырамысың елді, тәрбиелеу керек" деп тұр.
Мүлде аяққа

қақпан болды бұл
Жақып. Соғыс көрмеген шәу неме, ыбылжып
отырғаны өстіп. Жомарт мырс күліп жіберді.

-        Онда мен де былжырдың бірі болдым ғой.

-        Сені қойшы. Аз да болса мұрның сезді,
білімің жетеді. Жастың жаны
бір. Сенің пландарың менің миыма өзім
жасағандай қона кетті. Тек сен соны өткізіп қайт. Жақыптан құтылсақ, бұл
колхозды бір жылда-ақ аспанға  көтереміз.

-        Көрерміз, -
деді де Жомарт шылымын тартып болған соң, шанасына отырды. Көмейіне тығылған
көп сөздің бірін де айтқан жоқ. Баймақан ең жақын жолдасы. Ойынан ісі шапшаң,
мінезі тік, ұстарадай өткір жігіт. Оның үстіне соғыста болған жылдары қатал
тәртіпті бойына мінез етіп сіңіріпті. Егер өзіне дес тисе, соғыс тәртібін колхозға
бір күнде орнатпақ. Онысы көпшілікке де, Жақыпқа да ұнаған жоқ. Майданнан
келген адам болған соң, бір жағынан Жомарттың қолдауымен істеп жүр. Жомарттың
іші Жақыпты ғана емес, Баймақанды да онша ұнатпайды. "Бірі тым ауыр,
екіншісі тым шапшаң, ұрыншақ" дейді. Бірақ,
Баймақанның шапшаңдығы дәл қазір
Жомарттың талабын демеп тұрғандықтан, Жомарт

өзіне тартып
алды. Әзірге көнуге бекіген. Әйтпесе, осы кездескеннің
өзінде айтарлығы бар еді, айтпастан кетті. Баймақан айғай салды артынан:

-        Әуелі Сағынбаевқа
бар! Ермеков Жақыпты қолдайды. Сағынбаев Сатан аудандық партия комитетінің секретары. Ермеков Есжан аудандық атқару
комитетінін председателі. Әуелі
Сатанға барғысы келсе де, Есжанды елемеген
болмайды деп, Жомарт Есжанға
баруға бой ұрды. Бұл ойы аудан орталығына кіре бере лобли бастады. Жаңада
келген жаңа пікірлі адам тұрғын адамдардың күнде көрсе де елемегенін елеп
келеді. Аудан орталығы тұрған Қара Нұраның үстіндегі көпірден өте бергенде, аты
көпірге

аяғын тығып алып
еді.

-        Неткен салақтық! - деп бір тыжырынды. Өзен суатынан суарып, атшы он шақты атты
айдап

барады.
Жомарттың көзі аттарға түсті. Атышулы күрең төбел,
қабырғасы ыржыңдап бүрсең*бүрсең етеді.

Өзгелерінің бірі
омырауын, бірі арқасын алдырған. Қайсыбірінің постромке саны түгіл, шатын
да қажапты.

Бәрі Есжанның қарамағыңдағы аттар. -  Иесін таппаған екен жануарлар, - деді өте бере
Жомарт. Иесіздіктің ізі
алдында сайрап жатқандай болды.

- Колхоз
сайгүліктері тұрғанда өз атын бағып не әуре. Колхозға қол жайып
әдеттенген бұлар. Уставты сірә, ұмытса керек... -- деп басын шайқап-шайқап
қойды. Аудандық партпя комитеті мен аудандық атқару

комитеті бір
үйде болатын. Сыртын ақпен сылап, төбесін черепицамен
жапқан айдынды, әдемі үй анадайдан көрініп тұр.
Бірақ, маңайы тұлдырсыз көсенің иегі тәрізденіп тұр. Жомарт
үйді ұнатса да, иелерін тағы мінеді. -        Егер,
айналасына ағаш ексе, қандай көркейер еді... Дәл осыған ерекше ақша да, жұмысшы
да, уақыт та керек емес-ау, - деп келе жатқанда, көзі үйдің шатырына
түсті.Таңдайлап жапқан әдемі қызыл күрең черепицаның сынын бұзып, бір шөмеледей
сабан үйіпті төбеге. Жомарттың төбе шашы тік тұрды.

-        Бұл неткен масқара! - деді таңданып.
Одағай істің есебін де тез тапты.
Күзді күні Есжанның қабинетіне бір келгенде,
майлы бояумен бояған зейнетті кабинеттің төбесінің бір жерін тамшы тесіп тұрған.
Мына сабан дәл сол тұста тұр екен.

-        Олақтығыңа да, салақтығыңа да болайын, -
деп атының басын тіреді Жомарт, -бүйрықты
ғана

орындайды.
Керімпаздық, іскерлік жетпейді. Можа боп қалған,
қайрамаса өтпейді, - деген оймен үйге енді.Бұл кезде Сатан мен Есжан
Есжанның кабинетінде оңаша кеңесіп отырған. Кеңестері Жақып жайында. Жақыпты
Ленин орденіне ұсынамыз ба деп отыр еді. Жомарт алдыңғы бөлмеге шешінді де
машинистқа қыз орнында болмаған соң, күтпестен қабинеттің есігін ашты.

-        Кіріңіз,
кіріңіз! - деді Сатан.
Кірісімен амандықтан кейін,
Алманың жайын сұрады. Жомарт айтып отырғаңда, Сатанның
өңінен үлкен аяныш байқалып тұрды. Кешегі жайнаған
Алма, бүгінгі бейшара Алма көз алдынан қатар өтіп
бара жатқан сияқты.

-        Күте көріңдер. Ренжіте көрмеңдер. Басқа
не қалды енді, - деді де
Жомарттың сөзін бөліп жіберді. - Нежұмыспен
келдің?

-        Ақсақалға қарсылық айта келдім, - деді
Жомарт. Сатан да, Есжан да ұнатпаған
пішінмен жалт қарады. Бірақ, Жомарт
іркілген жоқ. - Жоспарды кем алды, дауысты көп алды,
- деген кезде, Есжан папкесінен суырып, үлкен табақ
қағазды үстелге жайып тастады.

-        Осы ғой алған жоспары?

-        Иә, осы.

-        Бұның қай жері кем? Мал басын он бес
проңент, егіс көлемін он бес
проңент арттырмақ. Егер осыны

орындаса
Жақыптан кім аспақ?

-        Мүмкіндік одан асып жатыр. Жоспарда
көбінесе сан жағы қаралған. Мен санның
он бес процентіне қосып, сапаны
жиырма-жиырма бес процент көтерер едім. Бір сиырдан
бес-он литр сүт алғанша, жиырма-жиырма бес литр
сүт алса, бір гектардан бес-он центнер астық алғайша, жиырма-жиырма бес центнер астық алса ішті
жара ма? Жоспарда бұл жағы қамтылмаған. Тұрмыс мәдениетін көтеру, тұрмысты,
өндірісті электрлендіру арқылы еңбекті жеңілдетіп, өнімді молайту жағы мүлде
естен шыққан.

-        Жолдас Нұрманов,
бұныңыз бір жылдың планы емес, бесінші бесжылдықтың планы, - деп кекей күлді Есжан

- Планыңыз
план-ақ. Сақтай тұрыңыз.

-        Мен демагогиқадан аулақпын, - деді
Жомарт, - мүмкіндік зайыр көрініп
тұр.... Есжан тағы да сөзді
бөлді...

-        Мүмкіндіктің бәрі бірдей бола бермейді.
Күшті, уақытты есептеу керек. Колхоз алдымен
тамақ, шикізатбайлығын жасасын. Бес
жыл бойы соғыстан бүлінген дүние осыны
тілейді. Содан кейін сіз айтқан жаңа сатыға аяқ басамыз.

-        Менің жоспарымда осы мақсат артығымен орындалады. Сонымен қабат колхозды жаңа
сатыға

көтереді.
Көріңіз, - деп Жомарт та өз жоспарын үстелдің үстіне жайды. Жоспардың дұрыстығын
дәлелдейтін қиын-қиын есеп, диаграммаларды қоса жайды. Есжан үңіліп отыр. Өңінде титтей де толғану нышаны
байқалмайды. Бұдан бірнеше күн бұрын Сатан екеуі Жақыптың жоспарымен
танысқан. Секретардың пікірін, жоғарыдан келген нұсқауды мықты ұстайтын әдеті
қосылып кетті де:

-        Мазмұнын қысқаша айтыңызшы, - деді келтесінен.

-        Цифрдан қысқа сөз бола ма? -деп күмілжіді Жомарт. - Бұның өзі қысқа, шағын бір
жылдық қана

жоспар, Сауьш
сиырдың жүзден  жиырма бесі асыл тұқымды
болса, жүздің бергенін береді. Сонда 75 сиырдың беретіні
қалпымен пайдаға қалады. Егістің жүзден елу гектарына
агрономияны толық қолдансақ, бү да жүздің бергенін
береді. Елу гектардың өнімі пайдаға қалады. Толық
есептерін бірінші; екінші таблиңадан қараңыз. Осы екеуінің
өзі-ақ миллиондаған сом кірістер енгізіп тұр. Колхозды
электрлендірудің маңызы бұдан да күшті. Диірменді, ұста дүкенін, фермаларды,
колхозшылардың үйін электрлендіру арқылы жылына ең кемі екі мың сағат жұмыс
уақытын үнемдеуге болады. Бұл неше жұмысшының неше жұмыс күніне тұратынын
есептей беріңіз. Осынша ен байлықты көре тұра айтпауға бола ма, ол үшін айтыспауға
бола ма! - деген кезде:

-        Бұның бәрі
тек бастағы байлық, - деді Есжан. Жомарт
шамданып қалды:

-        Нағыз байлық баста болады. Нағыз
кедейлік те баста болады, - деп еді,
бағанадан бері сабырмен тыңдап отырған
Сатан сұрақ қойды:

-        Осы ойыңызды биыл орындауға колхоздағы
адам күші жете ме?

-        Алғашқы кезде жетіңкіремейді. Машина
күшін молайту керек. Мемлекеттен біраз машина
сұрамақпыз.

-        Ақша да сұрарсыз. Машиналар, асыл
тұқымды малдар, жаңа құрылыс
жабдықтары тегін келе ме?

-        Ақшаға колхоз зәру емес, - деді Жомарт.
- Жаңа миллиондаған кірістерді айттым. Егер,
жайлаудағыбиелерді келтірсек, тек
бие сүтінің өзімен күніне бес мың сом
табуға болады. Бұл маңдағы қазақ колхоздарында овощь,
бақша егісі тіпті мардымсыз. Біз қырық-елу гектар ексек,
әлденеше миллион сом кіріс енгізеді. Осылардың өзі
бәріне жетіп жатыр.

-        Соғыс кезінде өнерлі кәсіптің көбі
соғысқа лайықталды. Енді
бейбітшілік өмірге лайықталып

болғанша, сұраған
машиналарыңызды ала алмасаңыз қайтесіз?

-        Беретіндігіне, алатындығыма көзім
жетеді. Тіпті болмаса, пленге түскен
солдаттардың біразын бермей ме?

-        Олар жеріне қайтуға тиісті.

-        Қалайша?!

-        Соғыс бітті. Жомарт томсара қалды. Бетіне қан ойнап
шықты.-         Бес жыл бөгеді. Бес жыл бүлдірді.
Соның кесірінен бес жыл бұрын істейтін
істі бүгін жоспарлап отырмыз. Сондай
жауды тағы қайтарамыз. Бұл қай гуманизм?

-        Советтік гуманизм, - деген Сатан - Бұл
мәселені үкімет өзі шеше жатар.
Ал, сіз сенген көмегіңіз болмаса қайтесіз?

-        Сонда да жоспардың ең кемі елу проценті орындалады. Сол елу Жақыптың жүзіне төтеп
береді. Тек,

қабылдаңыздаршы.
Маған ең керегі осы. Жауап
та, сұрақ та тоқталды. Сатан сенің не ойың бар

дегендей Есжанға
қарады. Есжан алғашқыдай емес, қыры сынып
қалыпты. Дел-сал. Жомарт есептеріне жақсы түсінбесе
де, Жомарт сөзі бұлтартпады. Бірақ, "құп!" деуге батылы жетпей отыр. "Болса жақсы,
болмасаға" тіреле береді.
Үлкен іс, жаңа пікірді тек жоғарыдан күтіп әдеттенген
Есжан, ол күткені төменнен шыға келген соң, шап
берудің орнына жалт берді. Мелшиіп отырып-отырып:

-        Жақыптың планы орындалатынына сенесіз
бе? - деді бір кезде.

-        Сенемін. Бірақ, қомсынамын, - деді
Жомарт.

-        Біз қомсынбаймыз. Установқа осылай, -
деп морт айтты Есжан. Сатан
ойланып қалды. Сырын алмаған Жомартты бір кезде "Қыңыр ма? Шен құмар
ма?" десе, енді ол ойынан қайтып, үлкен үміт күтіп отыр. Ол Жомарттың
пікірін қуаттай қоймағанымен көзіне колхоздың әдемі суреттері елестеп кетті.
Ойын бөлген сол суретке беріліп отырып, Есжанның морт айтқан сөздерін жуып-шая
бастады.

-        Иә, установқа солай. Әйтсе де, сіздің
пікіріңіз ойланарлық екен. Тағы
да байқап көреміз. Игіліктің ерте-кеші жоқ, жоспарыңызды қалдырып кетіңіз. Жомарт қайтып тіл қатпастан жоспарын жиып
алып,

сумкесіне салды.
"Тек, жоғарыдан күтесіздер. Жоғарыдан- ақ
айтқызармын" деген оймен үйден шықты.

Оңаша қалған
Сатан мен Есжан біразға дейін сөзден тыйылып
тұйық отыр. Жомарт үлкен ой тастап, наразылық білдіріп
кетті. Есжан басын шайқап, таңдайын қақты да:

-        Байқадыңыз ба? Өзінен сөзі үлкен. Менмен
жігіт, - деді бір кезде. Сатан
жауап қайырған жоқ. Үнсіз ерсілі-қарсылы жүре бастады. Ашаң, қара сүр жүзінен,
ауыр мін өзінен ішін байқау қиын болса да, кейде қабағын шытып қойғаны, ұнатпағанының
белгісі еді. Есжан
аңдамай:

-        Жақыптан, установкадан аспақ! -деген кезде ғана сөйледі.

-- Жақып
жеткеннен, біз жсақеннен аспа деген установқа
жоқ. Алексей Стаханов, Щығанақ Берсиевтер

ешбір установкасыз,
қаулысыз-ақ жер жүзілік рекордтар жасады.
Теңіздей терең халық ішінде алмастай асыл ойлар жатыр.
Установқа соны көре біл, ала біл деп тұр. Көруге -
қырағылық, алуға - батылдық керек, жеткілікті ме осы бізде?

- Берсиев пен
Стаханов болмақ па жаңағы! Белгілі демагогия
емес пе!

-        Менімше, жаңа пікір айтып кетті. Зерттеу
керек. Биыл кірісу асығыс емес пе? Ендігі жыл кеш
емес пе? Мені ойландыратын осы арасы.
Сіз жаңа ойланбай айтып, жас адамның
бетін қайырдыңыз, жарамайды.

-        Оның беті оған шімірікпейді... - деді Есжан. Сатан
одан әрі сөйлеспей шығып кетті.

IV

Іш құса болған
Алма оңаша үйде бой жазып, өзіне-өзі іштей
сөйлеп жүр.

-        Қымбатым да, қызығым да сен жастық!
Жастық деген не десе, жарқыраған нұр деуші едім.
Нұр дегенің не десе, екі шырақ көз
деуші ем. Көзсіз өмір не десе, тас қараңғы
көр деуші ем. Бұл не ғажап!.. Көзден көңіл жарық па?
Көз барда жөнді көрмеген, көз барда женді елемегенім көңілде міне сайрап тұр... Бәрі қызық,
бәрі сұлу, құштарлығым артып тұр.
Иектей жүзіп, бойламаппын. Енді ғана
бойладым. Көре жүріп ойламаппын, енді ғана ойладым.
Бүгін маған қымбатың не, қызығың не дегенге, жалғыз
ғана тіршілік дер едім. Түпсіз терең, шексіз үлкен, теңсіз сұлу ей өмір! Сені тастап, жанын
қиып кеткендерге ғажаппын... Мен өмір
сүрем. Қызық көрем. Қалай қиям! Жайнап,
қамалап жібермей тұр. Міне Жомарт... Әне Жанат.

Туған ел,
өсірген астана, байтақ отан, ұлы думан... бәрінің төбесінде
қалықтап ұшып барам. Бәрі маған күлімдеп қол бұлғайды.
Қайда барам? Жоқ, қайта оралам!.. Енді тіршіліктің сәні жоқ деп, торыққан
көңіл қайта толғанып, қайта қанаттанды. Даладан тық-тық басып енген аяқ тықыры естілді.

-        Жанат! - деді Алма. Көзі кеткелі жұрттың
көбін аяқ басысынан, тіпті есік жабысынан, адам
көңілін сөзәуенінен танитын.
Айтқанындай Жанат енді. Қолында ұстаған
ораулы бір нәрсесі бар. Оны столға қоя салып,көптен
көрмегендей құшақтасып, сүйісе амандасты.

-        Көзілдірігің тамаша екен Өзің бүгін бұрынғы
Алма қалпыңа келіп қапсың... - деп қуана
сөйлеп жатыр...

-        Рас жараса ма, көзілдірігім?! -деді
Алма. Өңінде ерте күнгі назды күлкі
бір ойнақшып, батып кетті.

-        Жарасқанда қандай. Көз мүлде көрінбейді.
Өзі тіпті әдемі. Қайдан таптың?

-        Валентина Ивановна жіберіпті.

-        Ол кім?

-        Алматыдағы көз инетитутының профессоры.
Мені қараған сол кісі еді. "Әдейі арнап
істеттім, әдемі-ақ, киіп ал",- деп мақтапты.

-        Мақтарлық екен. Тастама.

-        Түсі қандай өзінің?

-        Қою көк.

-        Менің өңіме сәйкес, ә?

-        Е, аққа көк келісіп тұр.

-        Азырақ бой жазып келсек қайтеді? Әбден
үйден шықпай өңің сыныпты.

-        Сенің кигенің қандай киім?

-        Қарақуль бөркім мен пальтом.

-        Мен де солай киінейін. Пар болсын. Алма өте кербез еді, бұрынғы әдетінше пар
киініп

шықты. Артынан
қарағанда екеуі егіз қозыдай, бойы да, дене
сымбаты да тең. Қолтықтасып, бәсең сөйлесіп, жай басып
келе жатыр.

-        Сырғабайға шығайық, - деді Алма.
Сырғабай колхоз ауылының
ортасында, Нұра өзенінің жиегіндегіжалғыз
төбешік. Нұра жағасындағы атақты Жауыр, Ботақара
биік шоқыларынан қашып шығып, жазық далағақарауыл
болғалы келген сияқты Сырғабайға шыққанда.

-        Күннің көзі ашық-ау, сірә, - деп қойды
Алма.

-        Ашық, - дегенде Жанаттың көзінен жас
мөлт етті. Күн бүгін ашық қана емес, тіпті көңілді, сәулетті,

қараған көз көңіл
тасытарлық еді. Бұндай күнді осы төбенің
басынан Жанат пен Алма талай көрген, талай

тасып, талай
сырлар ақтарылған. Соның бәрі көздің күші екен
ғой. Алочка сезе алмады-ау, бүгін, - деп босаған еді Жанат. Онысын сездірмеді. Алма өз ойымен
болып тұрып:

-        Осы төбенің басы көңіл хошы емес пе еді,
көрінгенді қаз қойшы, Жаночқа, не болып жатыр? -деді.

-        Жазушы емеепін, қаз қоя" алам ба? -       Әдебиетшісің
ғой. Жанат Сырғабайдың басынан айналаға көз жіберіп, сүйсіне бір қарап
шықты. Төбешік Сырғабай биік шыңдай,  айнала
ертегілерде кездесетін әдемі қиял дүниесіндей көрінді. Көз жеткен, көңіл жеткен
сол көрініске тіл жетпей, қысыла сөйледі Жанат:

-        Аспанда алақандай бұлт жоқ. Күн көк
мөлдірді  шеттеп, жантая жүзіп барады.-Жер беті аппақ. Қарайған, қыбырлағанның бәрі сайрап тұр. Біз
батысқа қарап тұрмыз. Сиырлар өзеннен қайтып, ыңырана басып, шұбап
келеді. Алды ауылға жетіп, сіңіп жатыр. Арты өзеннен шығып жатыр.
Ұзын тізбек әлі үзілген жоқ... Қап, үзіп жіберді-ау! Колхоз аттары өзеннен ойнап шықты. Құйрықтарын шаншып, құлақтарын тігіп алған сиырларды
баса-көктеп, алысып, жарысып барады.
Әне, бір торпақты қарға жықты.

-        Малды бос жібергені несі, - деді Алма
осы кезде.

-        Күн көрсін, бой жазсын деген шығар. Әне, "Маңрамаңыз" өзі шықты. Алма сақ-сақ күліп жіберді. Жанаттың
"Маңрамаңыз" деп тұрғаны
- Жәнібек. Жасында өте тентек болатын. Алма мен Жанаттың қуыршағын алып қашып,
талай жылатқан. Бұлар оқу бітіріп келгенде, өзі жылап көрісіп, жұртты
күлдірген. Қазір ол
мал бригадирі. Сөзінің мәтелі -"маңрамаңыз".

-        Маңрамасы, маңрама, аяғындағы
"ыңызы" не? - деп
күледі Алма.

-        Жаңа жүрнақ. Тіл зерттеушілерге жаңа
тақырып. Асау үйретуге шыққан
екен. Ойпырай, ойпырай, - депЖанат
көргенін өрекпіп азар айтып тұр... Жазықта,
қалың қардың үстінде, көк дөненге Жәнібек ырғып
мінді. Жайдақ. Жүген, құрық тимеген шу асау мойнын
ішіне ала тулап жүр. Шыңғырады. Даусына барлық

мал сескене
қарады. Жәнібектің тақымы қозғалар емес. Тізгінді
шоқтыққа қоса ұстап, қатып қалыпты. Асау енді артқы
екі аяғына шаншыла аспанға атты, тастай алмады. Қалың қарда ышқына
мөңкіп, тез барлықты. Жәнібек қамшымен борбайға осып-осып жіберіп, шаба жөнелді...

-        Өжет! Нағыз физкультурник! - деді Жанат.

-        Өзі есті тентек. Есіңде ме, әлгі бір
бейбастақ жігіт бізге өшігіп бірдеме
десе керек. Соны қамшының астына алып,
қуып жіберді.

-        Оған батылы жетеді. Еңбекке де солай
ғой. Егер ғылымға шұғылданса
алмай коймас еді.

-        Зоотехник болғалы жүр.

-        Молодец.

-        Біздің ауыл әсем-ау! - деп Жанат колхоз
көрінісіне сүйсініп тұр. -
Біркелкі, жұтынған ақ үйлер тып-тыныш, көк түтінді шүйкелеуін қарашы. Айнала
еккен ағаш арасынан сығалаған
терезелері күнмен шағылысады. Шеткері салынған заңғар мал қоралары,
олардан әрі қатарлап тастаған қоян жон маялар үлкен заводтың көрпустарын
елестетеді. Мал
осыған да сыймай, отарға кетті,
ә?

-        Не күйде екен?

-        Күйлі деген хабар бар ғой.

-        Радио арқылы күнбе-күн байланысып тұру
керек қой. Неге айтпайсың
Жәкеңе.

-        Айтқам. Әне-мінемен жүр. Осы ауылдың
ортасында екі үй өзгеше зейнетті,
көзге оттай басылады, Алочка.

-        Мектеп пен клуб қой, - деп Алма ауыр күрсінді. Екеуінің
де есіне өткен бір шақ түсіп кетті. Көңілдеріне шырақ жаққан, мойындарына
пионер ғалстугін таққан, көп алдында музыкамен қошеметтеп, бұлбұлша сайратқан
осы үйлер еді. Өсе келе думанды қаланы қызықтаса да, сол бір балдыршақтың дәмі
ауыздан әлі кетпейді. Алма күрсініп қана қойған жоқ...

-        Көз шіркін
бір жарық етіп жабылса, бар құмарым тарқағандай! Көргенім сондай аяулы ма, әлде
көзсіздің көңілі аяулы ма? Пәлсапашыл
едің, Жаночқа, айтып жіберші,
- деді. Жанат бөгелмеді.
Қолма-қол қайырды жауабын:

-        Көз көреді, көңіл елестетеді. Болмағанды
көруге, елестетуге бола ма.

-        Бәсе, солай. Айта бер, тағы не көрінеді?

-        Өзіміз бүлдірген теретін Шолақ өзектің тұсында толқын-толқын ақ белестер жатыр. Арасында
ондағанадам, аққала соғып,
қалқа құрып, сол даланы суша сапырып
жүр.

-        Сапырсын. Егінді де сапырар.

-        Мына жақта лыжашылар жарысып келеді.
Жоғарғы кластың балалары.
Бәсекемен алысқа барып, қажып қайтса керек.
Жүйткімейді, жортақтап келеді. Алды өзенге түсті. Өзен ішінде, жалтыр мұзда
сынаптай ағып коньки тепкен жас балалар жүр. Бізге қарап, қол көтеріп
шуылдайды. Таныды білем.

-Бақытты балапандар,,- деп Алма да қолын жоғары көтере бұлғады.
Жүзінде, махаббат, шаттық нұры жанып тұр Жанат бетін солтүстікке аударды.
Солтүстікте, өзеннің арғы жағасында қатарласқан Жауыр, Мырзашоқы, Тақтай, Қожыр
көзді басынан асырмай, тек өз беткейлерін ғана көрсетеді. Қызыл сүйір Жауырдың
дәл йасында қолына бүркіт ұстап, сексеннен асқан атақты аңшы Қырбастың досы тұр.
Досекең қар жұмсақта ізге
түсіп, атпен, тазымен соғатын
аңды. Қар қатқанда бүркітпен, мылтықпен алады.

Әсіресе, құмары
қасқыр жылына елу-алпыс қасқыр алмаса, ішкен асы бойына тарамайды. Ондағы
жылдар бұл маңнан жоғалып кеткен
түлкі кейінгі бес-алты жылда өрбіп кетіп,
қарт аңшыны жас күнгі қайратына қайта мінгізген сияқты.
Колхоздың аң жоспарын жүз елу, екі жүз проценттен
кем орындамайды. Атқа әлі ырғып мінеді.

-        Жауыр басында обадай боп Досекең
көрінеді, - деді Жанат. Есіне өткен
бір оқиға түсіп кетіп, күліп жіберді.

- Досекең әлі
ыза боп тұр-ау деймін.

-        Кімге?

-        Борсыққа.

- Борсыққа!?

-        Иә. Өткен жаз Досекеңнің мойнында
мылтық, ерткен тазылары бар,
дала кезіп келе жатса, бір борсықалдынан
тұра жөнеледі. Қасқыр алатын тазылар борсықты жіберсін
бе, дереу созғылай бастапты. Досекең қызығына қарап
атпайды, не ұрмайды. Борсықтың іні таяу екен, інге қарай тартады. Досекең інге бұрын жетіп,
аттан түсе іннің аузын басып отыра
қалады. Жан ұшырған борсық Досекеңнің
астына еніп кетіпті,-

-        Тұра қашпаса неғылсын!

-        Қашпапты. Ата алмай, не ұра алмай,
кездігін суырып қалың сүбеден
салады. Борсық Досекеңді

борбайдан алады.
Досекең сескеніп, қопаң еткенде, борсық сып
етіп еніп кетеді інге.

-        Қап! - деп тағы да күлді Алма. Жанаттың
аянышты дауысы шықты.

-        Құлайды-ау, құлайды-ау!

-        Ол не?

-        Досекең биіктің бетінде құйғытып жүр. Тайып
кетсе, етектегі өзенге дейін домалайды. Құсын
жіберген екен. Әне, шүйілді. Жұлдыздай
ағып барады. Түсті жерге. Қанаты
жалпылдап, түлкімен алысып жатыр...

-        Басты ма, басты ма?

-        "Қар аппақ, бүркіт қара, түлкі қызыл, ұқсайды
қаса сұлу шомылғанға"... дегені осы-ау,
Абайдың.

-        Басты ма деймін, жетті ме, Досекең?

-        Басты. Досекең де жетті. Түлкіні көтеріп
соғып жатыр.

-        Дәуде болса "үйіріңмен үш
тоғыз" деп жатыр, ә?

-        Сен оны қайдан білесің, Алочка.

-        Пәлі! Лыжа теуіп жүрген кезімде
Доскеңнен түлкі де байланғам. Аңшылық
әңгімесін талай естігем. Япырау, осы
өмірдің бәрі қызық па!? Әлде біз тек қызығын ғана көрдік
пе? Әйтеуір қызықтар елестейді көзіме, - деді Алма.

Жанат жауап
қайырған жоқ. "Өмірге құштарлығы арта түскен.
Адам, зады, қызық шақты кезінде бағалай алмай, өткен
соң ғана бағаласа керек..." деп тұр еді ішінен. Тымық күн, тұнық әуеде екеуінің құлағына үн
келді. Алыстан келген қоңыр үн
ыңырсыған ананың бесік күйіндей, байтақ даланы
тербеп тұр. Жанат сағатына қарады. Бес. Белдер астында
отыз-қырық километр жердегі Қарағанды гудогі екенін
екеуі де білді. Гудок үні күшті толқынмен жоғары көтерілді.
Бұл да белгілі. Теміртау заводтары аңырата бастады.
Батыс жақта, көкжиекте түтіндері мұнартып көрінеді
бұл заводтың. Завод пен колхоз арасында үлкен жолдың
үсті, ерсілі-қарсылы ағылған машина, көлік, жүргіншілер. Кең
даланы тербеген гудок үні, Жанат аузынан естілген айналадағы көріністер Алманы
өзгеше бір күйге салды. Жұқалаң жүзі құбылып, Жанаттың қолтығынан қолын суарды.
Жай басып, бір жүріп, бір тоқтап, ақырын ыңырсиды. Жібектей жұмсақ үнінен әдемі
сарын лып етіп басылып, бастыға алмай келеді. Жанаттан бөлініп кетті. Арт
жағынан Жанат ынтыға тыңдап, сүрініп кетсе, ұстай алуға дайын келеді.

-        Уай, арман,
сен ақша бұлт жүзген көкте! - деп, Алма бір кезде қолын сермей, шырқай жөнелгенде,
төбе басындағы обаға барып қалған еді.

-        Құлайсың, алдыңда оба! - деп ұстай алды Жанат. Екеуі
төмен түсті. Алдарында колхоздың кең көшесі жатыр. Көшені бойлап келеді. Кездескен адамдар
үйіріле амандасып, жылы шырай
көрсетіп барады. Әсіресе, Алманың
бүгін саяхатқа шыққанын қызықтап барады. "Үйге
кір. Сыбағаң бар еді, қарғам" демегені кемде-кем. қөз алдарында өскен, туғанын, әке-шешесін
көрген, қылықты, білімді Алмаға
көп үміт артқан ауыл, сол алманың
аянышты халіне де қатты күйзелген еді. Сұңғыла алма бұны жақсы сезетін. Жүрек суып, көңіл
түңіле бастағанда осы сезім от беріп, үміт
беріп, "ең қызық - тіршілік"
дегенді айтқызған. Алма да сзу жимай, бәрін күле қабылдап,
шұрқырай амандасып барады. Оң жақтарында колхоздың
астық сарайы, склады тұр. Сельпо да осы арада. Біреуі
беріп, біреуі алып жатқан жұрт. Астық, май, жұмыртқа,
кездеме, мотоцикл, велосипедтер көбірек түседі көзге.
Бейбітшілік өмірді'жыл-құсындай қарсы алып, қарқылдаған
көпке құлақ төсей Алма мен Жанат үйге жетті. Бұл
кезде Жомарт та жеткен. Есік алдында үсті қырауытқан буданкөкті көріп:

-        Жомарт келіпті, - деді Жанат. Алманың
ойына айтармын деген бір сөзі жаңа түсті:

-        Сен оның ауданға неге барғанын
білемісің? Жәкең екеуі келісе алмай жүр
ғой...

-        Мен соларды келістірем бе деймін.

-        Келістір. Жомарттың жоспары дұрыс
тәрізді. Екеуі үйге енгенде
Жомарт екі қолын төсіне қойып

аяғын
айқастырып, жұмсақ диванда демалып жатыр еді. Ұшып
тұрды. Әуелі Алманы, содан кейін Жанатты

шешіндіріп,
киімдерін ілген соң, диванға отырғызды да, өзі
екеуінің арасынан отырды. Шықшытты, қалың ерінді, етектілеу
ұзын мұрынды, кішкене көзді, бидай өңді жігіт еді.
Суықта жүріп, тотыққан соң негрге бірсыпыра келіп қалған
екен. Шашы да бұйра болатын

-        Сөйле, Мавр! - деді Жанат. Жомарттың
уытты өңіндегі тұнжырау серпілгендей болып, езу тартты.

Албырт жастықтан
өтіп бара жатқан, алғыр тілді, байсалды жігіт
қажырлы қимылмен тұрып барып,пальтосының қалтасынан партсиғарын алды да қайта
отырды. Темекісін тұтатқанша жауап
қайырған жоқ.

-        Дездемона үшін Мавр бәріне дайын. Не тыңдағыларың келеді? - деді шылымды құшырлана
бір

сорғаннан кейін.

-        Барған шаруаңды айт, - деді Алма.

-        Қабылдамады.

-        Неге?

-        Ауызда "дуа", бетте әзір бедел
жоқ. Бұл жоспарды Жақаң ұсынса, көпшілік
бір ауыздан қабылдап, ауданмақтана
бекітер еді. Екеуің құрлы осы колхозға салмағыш болса да, көрер едім аржағын.

-        Кісі беделді сұрап ала ма, Мавренок, -
деп Жомартты балаша жұбата бір қолын мойнына
артты да,

екінші қолымен
иекке қақты Алма. -        Білем. Ақтап алады, - деді Жомарт. -
Кейде, ақтағанша сақал ағарады. Уақыт қымбат
бәрінен. Әйтпесе, жиырма бесті іске беріп, жетпіс бесте жар сүймес пе
еді мына Жанат. Үшеуі
бірден күліп жіберді. Жанат іле сұрақ қойды:

-        "Беделің" онша мықты себеп
емес, басқаң бар ма?

-        Адамына қарай бұл мықты да, әлсіз де себеп: Төреші топас болса, жүгінуші қайрағанмен өте
ме? Бір

ссбеп осы болды.

-        Кінә пышақға ма, қайрақта ма, әлде
қайраушыда ма? Әкелші жоспарыңды
көрейін.

Жомарт әкеп
берді.

-        Үйге
апарып. жайланып қарауға ұлықсат ет, - деді де Жанат бағана әкелген ораулы нәрсесін
шешті. Арасынан скрипка алып, орауышымен жоспарды орады. Скрипканы Алмаға ұсынды.

-        Алочка,
мынау өзіңе белгілі менің сүйген скрипкам. Сүйген досыма берем. Сені дәл
осындай сайрасын деп берем. Кәне, тартып жіберші, - дегенде, Алма бөгелместен
"Жас қазақты" тартты. Бұрын да жаман тартпаушы еді, енді осы әнге
өзгеше бір өрнек қосып, тіпті жұтындырып жіберді. Тамылжыған нәзік үн шарықтап көкке,
құлдилап, құзға алуан нақыш ырғақпен тербегенде, Алма өзі қорғасындай балкып,
біресе жалындай лаулап кетіп отыр. Бұрынғы Алма емес, ғажап бір шабытпен тартып
отыр. Ішті кернеген құмарлық тасып кеткендей, скрипка шегі сол тасқынның
арнасындай, шектен шыққан тамылжыған үн, сол тасқынның үніндей сезіледі. Сезгіш
жүрек бұдан да көбірек сезген сияқты.

-        Ішкі
толқынның күші, ішкі сұлулықтың тұлғасы сыртқы толқыннан, сыртқы сұлулықтан
әлдеқайда басым екен, - деп бар сезімді бір-ақ түйді де, әнді аяқтады Алма.

-        Нағыз музыкант болып тұрсың, - деді
Жомарт.

-        Музыкант қана емес, композитор болып тұр-ау!.. - деді Жанат.

-        Аһ! Егер композитор болсам!.. - деп
аржағын айта алмай тоқғатты Алма.

VII

Ақмет айырға
сүйеніп, өзінің мал қорасында тұр. Суық
күнде тершіген маңдайынан будақтаған бу, істеп-

істеп тыныстаған
мезгілі екендігін айтып тұр. Малдары күйлі
көрінеді... Асыл тұқым екі көк сиыр бір аранда,тегене
құйрық он-он бес қазақы қой бір аранда.
Тұтам емшек, дәу ала бие де жеке. Алдарында сұлы,
концентрат. Бәрі жонынан жарылады.
Ақметті ерте кезде "мұжық" дейтін
жұрт. Бұл күнде жақын замандастары, құрбы-құрдастары "байеке" десе, өзге көпшілік "стахановшы Ақмет" дейді. Бірақ, Ақмет бұрын да,
қазір де табыскерлігі  болмаса, малға қырбай. Жасынан ұсталықпен
кеткен адам. Айрықша бір қасиеті - ерте күнде орыс деревнялары мен Қарағанды,
Епас заводтарынан, бұл күнде жаңа заманнан

көрген үлгілерін
өз тұрмысына өзгеден бұрын енгізді. Жас шағында
"сайтан арба" жасаймын деп әуре де, күлкі де болған. Енді мотоцикл, велосипедті
қосарлап мініп жүр. Басқаның малы шөп жегенде, бұның малы
концентрат, сұлы жеп тұр. Басқаның сиыры бес-он литр сүт берсе, бұның сиыры 25-30 литр береді. Қойлары мен
биесі де сондай құнарлы. Бұл жаңалық табыстардың иесі Ақмет болғанмен, ұқсатушысы
Злиқа. Злиқа кеше
Қарағандыға кеткен, қайтпай
жатыр. Ақмет таңсәріден тұрғалы әлі тізе бүккен

жоқ. Малдарын
суарды, шөп салды, астын тазартты. Есік алдының
қарын да күреп, сыпырып тастады. Жұмыс сонда да
бітпеді. Құстарды жемдеу, сепараторға сүт тарту, тамақ дайындау, үй жинау керек. Осы жұмыстардың
көбін түстен кейін тағы қайталайды.
Ертең де сол. Ақмет осыны ойлап кейіп
тұр. Соның бәрі аққұла бейнет тәрізді. Колхоздың ремонт
жұмыстарын ерте бітірген, енді бір дем алайын деген
кезі еді, үй шаруасы мініп алды мойнына. Злиқаға ішінен
кіжініп:

-        Азапқа жаны құмар! Арам қатсаң да өзіңе
тастап жатайын ба! - деп қояды. Бірақ, жата алмады.
Қаздарқаңқылдап, үйректер бақылдап маза
бермеген соң, келді де
жем шашты. Оны көріп шошқалар қорсылдайбастағанда:

-        Мына соққандар бар екен ғой, - деді
Ақмет. Өзі шошқа етін жемесе де,
шошқаны малдан кем көрмей,"қып-қызыл ақша" деп бағатын. Олардың
ботқасын беріп бола бергенде қояндар
түсті есіне. Қояндарды датамақтандырып
болған кезде, жалғыз еркек баласы мектептен
қайтты. Күндегі әдетінше:

-        Не алып қайттың? -деді баласына. Бала күмілжи қайырды жауапты:

-        Үш.

-        Е, бүгін не болды саған?

-        Апам кеше жұмыстан босатпады. Дайындала
алмай қалдым.

-        Апаң ба, апаң! - деді Ақмет. Даусынан
саңғыраған қора жанғырып кетті. -
Маған да қыласысын қылды олқақпыш.
Келсін, төске салып шыңдармын оны. Ал, саған үшті
беске айырбастағанша ойын жоқ, бар үйге!Бала
аузы бұлтиып үйге жөнелді. Биік қораның екі басына
жеткізе керген ұзын сымды бойлап, шынжырлаулы овчарқа
арсылдап тұр. Бұның әуресі тамақпен бітпеді. Біраз
бос жіберіп, бой жаздыру керек. Босатса, ауылға мәлім
қабаған ит, біреу-міреу ине тастар деп, Ақмет тұмылдырығын
кигізді де, өзі ере шықты. Үй айналасы көк шарбақ. Шарбақ іші өсіп
қалған скпе ағаш. Алма, қарақат, жидек, қызыл қарақат сияқты бұрын бұл жақта
болмайтын жеміс ағаштары да бар. Терезе тұстарына сирень гүлін орнатыпты. Жаздықүні
бұл қораның іші кірсе шыққысыз, жұпар исі аңқып, балбырап тұрғаны. Шаруашылықта Ақметтің ең сүйгені бақша,
айуанда - овчарқа. Жұмыстан
кейін айналдыратыны осы екеуі.

Өзгенің бәрі
Злиқаның мойнында болатын. Овчарқа айнала жүгіріп
жүр. Өзі өсірген алма ағаштарына насаттана қарап, бір
түбін бір малға балап, бұтақтарына дейін түгендеп келеді.
Түгендеп шыққанша ағаш басындағы қыраудай, тұжыра қырыққан қара сақалына аппақ қырау тұрды. Құлақшынның
бауын әлі байлаған жоқ. Буы бұрқырап жатқан жер тыңайтқыш үйіндісіне таман
келгенде, шарбақтың сыртында жота қардың үстінде тұрған Баймақанды көзі шалды. Екеуі көрші болса да көп кездеспейтін. Баймақан қардан жүгіре
түсіп келіп:

-        Сәлем, жолдас стахановшы Ақмет, - деді.
Бір қолы шекесінде, өкшесі сарт
етті. Ол бұны құрмет деп тұр. Жас түгіл,
үлкеннің көбі атамайтын өз атын өзі естігенде, Ақметтің
құлағына түрпідей тиді. Бірақ,
сырмінез жігітке кек қылған жоқ.

-        Сәлем, сәлем жолдас, - деді де, қолын
берді. Овчарқа келіп Баймақанның үстіне міне түскенде күліп жіберді. - Қаба
алмайды. Тұмылдырығы
мықты. Баймақан итті елеместен сөйлеп тұр:

-        Жолдас Ақмет Борантаев, сіз әскерде
болдыңыз ба?

-        Жоқ.

-        Мичуринді де оқыған жоқсыз?

-        Оқымасам да хабарым -бар".

-        Ғажап! Әскерде болмаса да, әскери
тәртіпті біледі. Мичуринді оқымаса да бақша өсіре біледі. Ремонт жұмысын уақытынан
әлдеқайда бұрын бітірді. Жер тыңайтқыштары міне, әлден дайын... Вот, жұрттың
бәрі сіздей істеу керек! Оған алдымен әскери тәртіп, дисциплина керек. Соғыс кезінде
талай қала, талай заводтарды әп-сәтте көшіріп жүрдік. Көшіріп қана емеё,
-бірнеше жұмада, бірнеше айда жаңа қала, жаңа заводтар жасап кетіп жүрдік.
Соның бәрі тәртіптің күші. Тәртіпсіздіктің күші одан да басым. - Еңбектің
жасағанын еңбексіз-ақ жойып жібереді. Бойға сіңбей,
құлаққа сіңген тәртіп, тәртіп емес. Сіз кешеден

бері, мен бүгін
ғана боспын. Әдет бойынша сонда да тәңсәріден
тұрдық. Колхозды, осы аймақты тегіс

шаңғымен аралап
шықтым. Міне, енді сізге келіп үгіт сөйлеп тұрмын.
Тіпті жата алмаймын. "Жақсы тәртіп әдетке айналса
- ырыс. Жаман тәртіп әдетке айналса - қырсық", дейтін біздің командир. Әскери тәртіп
жақсы ғой. Жұрттың көбі осыны әлі түсінбей
жүр. Сіз түсінесіз. Неге күреспейсіз?
Әскери шапшаңдық, тапқырлық, дәлдікті неге орнатпайсыз
колхозға! Жолдас стахановшы Ақмет, сіз тәртіпшіл
адамсыз...

Ақмет төмен қарап,
сұлық тыңдап тұрып:

-        Бұның бәрі болады. Болып та жатыр. Мен
саған одан қиынды айтайын, - дей бере, басын
жоғары көтерді. Баймақанның киімі жеңіл, шлемінің құлағы қайырулы, френчінің
жеңінен жұдырығы шығып тұр еді. -- Күн суық. Үйге кіріп әңгімелесейік, - деді
сонсоң. Екеуі үйге аяңдағанда, Жәнібек аттарын айдап, жаңамалап өтіп бара жатты
көшемен. Баймақан оны
да сынап қалды:

-        Аттары күйлі-ақ. Үстін қараңызшы.
Тазартпаған, тарамаған. Құйрықтары,
кекілі кесусіз, жалы ұйысып қапты. Бұл
да тәртіпсіздікке, мәдениетсіздікке жатады.

-        Маңырамаңыз, - деді Жәнібек жай ғана. - Егініңізді салып алыңыз. Ақмет
күліп жіберді. Жәнібектің "маңырамаңызы" осы жолы орынды айтылғандай
болды. Сонда да
Баймақанды

жұбатып барады:

-        Оның әдеті. Сенің еөзің
"тәртіптен" басталса, онікі "маңырамаңыздан"
басталады.

Екеуі қорадағы
малдарды көріп, овчарқаны орнына байлаған
соң енді үйге. Ақметтің үйі Жақыптың үйі сияқты. Үш
бөлме, орталық болме сәкілі еді. Сәкіні шығарған Ақмет болатын. Баймақан:

-        Бұныңыз өзбектің үлгісі ме? - дегенде:

-        Бейсен төрді аяғымен былғауын қойғанда,
сәкіні жинап алам, - деп қарқ-қарқ күлді Ақмет.
- Ал шырақ,құрғақ әңгіме болмасын.
Су қайнап тұрған шығар, шай ішелік.
Кемпір жейтін етіңді пісіріп кеттім деген, оны желік. Аз-маз ащы да табылар. Бірақ, өзің көмектес,
мен ас қамдауға орашолақпын. Баланы қозғамалық,
сабағын істей берсін. Жүр ас үйге. Асты екеулеп жүріп дайындады. Баймақан
тіпті шебер

екен,
билеп-төстеп кетті. Ақмет әңгімесін дастарқанға отырған
соң бастады:

-        Сағат он екі. Мен оразамды жаңа ашқалы
отырмын Қолым тигені осы-ақ.
Сен жаңа "тәртіпшіл адамсыз" дедің мені.
Осы да тәртіп пе?

-        Әрине, тамақты уақытында ішу керек. Уақытында демалу керек.

-        Онда мына қорадағы малды кім күтеді? Ас
үйде бір шелек сүт тұр, бір сиырымыз бұзаулаған,
оны кімтартады?

-        Жұрт соның бәріне үлгеріп жүрген жоқ па?

-        Үлгерем деп тұралап жүр. Не еңбек
байлығын ұрлап жүр. Менің ұрлағым да, тұралағым
да келмейді. Еңбек  байлығын өршітіп, қызығын көре бергім
келеді. Міне, нағыз  тәртіптің керегі осы жерде.

Баймақан аңқиып
отырып қалды. Екі көзі Ақметті ішіп- жеп
барады.

-        Сіз философия соғып барасыз ба?

-        Оныңды мен білмеймін, ішіме сыймаған соң
айтам. Жақыпқа осы жөнде қатты өкпелімін. Тіпті ұқпайды. Әрі-беріден соң сөгеді өзіңді. Жаным-ау,
малды - колхоздың малына, құсты - кұсына,
шошқаны - шошқасына қосып қойып,
өзің жұмыстан кейін алаңсыз демалып, көңілді күйлеп
жүрсең, не жетеді бұған.

-        Е-е, сіздің ойыңыз сол ма? Жеке меншік
малды колхоз бағып бере алмас бірақ. Уставта
жоқ.

-        Шырағым, сен де мұнда жүр екенсің. Жақып
мені "коммунизмге" өзінен бұрын
жетіп қояды деп қорқады. Оңбаған
қоян жүрек. Ал, сен уставқа түсінбепсің.

-        Түсінем, жолдас стахановшы Ақмет. Әскер уставынан қиын емес бұл.

-        Түсінеен, уставтың тоқ етері- колхозды
байыту. Оның аты еңбекті орнына жұмсап, өнімді арттыру керек. Егер,
жеке меншікке бөлінген уақыт, еңбек ортақ меншікке қосылса, бұл колхоз ендігі
анау Жауыр таудың басында тұрар еді. Сен де "тәртіп, тәртіп" деп бақырмас ең.

-        Жеке меншікті жоймақсыз ба, сонда? Ақмет
орнынан қопаң етіп, қырындай отырды да,

тыжырынып қалды.
Ұнатпағанда осылай отырып, сөз қатпастан
шығып кететін. Бұл жолы ол әдетін істеген жоқ. Қайта
оралды әңгімеге.

-        Сен мені бұрмалама, бала. Оқымаған,
партияда жоқ шалды қағып қалып құлата
қоймақпысың? "Сиырсыз колхозшы
қалмасын!" - деген партия сөзін мен жақсы білем.
Гәп, жеке меншікті жоюда емес. Жеке меншік жұтып
жатқан ысырап еңбекті жоюда. Осы колхоздағы ең сорлы
Бейсенде бір сиыр, екі торпақ бар. Анау отардағы Дүйсембай,
Жетпісбайлардың мал тұяғы жүзге жақындады, жыл
сайын қырық-елу тұяқ мал бәйге алады. Колхоздың мыңын
ондаған адам баққанда, колхозшылардың жүзін жүздеген
адам неге бағады? Осы ысырап еңбекті неге көрмейміз?

-        А, көргенде не қыл дейсіз?

-- Әлі түсінген
жоқ! Малды фермаға берсек, ферма толымды
ақысын алып, малдың бергенін бізге беріп тұрса, біз
бар еңбегімізді алаңсыз колхоз қорына құйып тұрсақ деймін. Сонда бара-бара, сол малдың сырт
иесі біз болғанмен, шын иесі
ферма болып қалмай ма? Колхоз байыса
неке байлық неге керек?

-        Бұған жұрт көне ме?

-        Көнбесе, мен көндім. Неге қабылдамайды
Жақып. Қалай басып отырады, кімді басынады!
Баяғыда мен сайтан арба жасаймын дегенде
күлген бәрі. Енді мен күліп жүрмін. Әдейі таңсәріде бір, түнде шешініп жата
бергенде бір, Жақыптың терезесінің тұсынан өтем. Үлкендердің бірі екен деп ұшып
тұрады. Көрерсің, Ақмет бұл дегеніне де жетпей тынбайды... Баймақан тұйыққа
тығылғандай болды. "Дұрыс" деуге әзір ондай тәртіпті көрген де,
естіген де жоқ. "Теріс" деуге миға әбден қонып тұр. Жаңа тәртіпшіл өзім ғана деп

жүргенде, Ақмет
алдын орап барады. -  Жомартқа айттыңыз ба? -.деді өзі шеше алмай.

-        Айтқам, - деді Ақмет. - Оның қолында не тұр. О да мен секілді жүйрік көңілге жете алмай
жүргеннің бірі.Құр қостайды.

-        Ендеше, ауданға барыңыз. Жақыпқа сенсеңіз
арам өлесіз. Баймақанның
бар кеңесі осы болды. Дастарқанды жиған
соң ол үйіне қайтты. Ақмет ас үйге келіп, таңертең көршілерінің біріне сауғызып алған шелек
толы сүтті сепараторға құйды да бұрай
бастады. Тегеш толы қаймақ алды.
Қаймақты орнына қойып, машинаны тазартпақ енді. Подвалдың
қақпағын ашты. Подвал терең, басқышпен түсіп шығатын.
Басқышта тұрып, созыла жетіп, ернеудегі қаймақты
ала бергенде, жазатайым қаймақ басына құйылып
кетті.

-        Ай, қақпыш, осы ғана қалып еді! - деді
Злиқаға сырттан кіжініп. Қара
сақалы, омырауы аппақ. - Бұны даістеп
тынды. Ақмет былығып жатқанда дәл үстіне келді
Злиқа. Есіктен кіре қарқылдап күліп жіберді.

-        Бейшара-ау, не болды, саған?

-        Әнәні! Осы тегешпен жұлындай түсірейін
бе! Дайын майды алып қана тек
отырсаң нең кетеді, сенің!..

-        Айналайын, бере берші, фермаң алса. Құлағымның етін жедің ғой әбден. Ақмет
жуасыды. Злиқа киімін шешіндіріп, бетін жуындырып, алып кетті. Үйге келген соң
екі жасар қызын көтеріп жадырай бастады. -            Бейсен
қайда? -- деді бір кезде.

-        Кейін келеді. Мен бір машинаға мініп
кеттім.

-        Айта бер, не жаңалығың, не базарлығың
бар?

-        Тісімді салдырып келдім, - деп Злиқа
ернін ашты. Астыңғы екі күрек тіс жоқ болатын. Қос алтын тіс айқын көрініп
тұр.

-        Аузың жөнге
келіп қалған екен, басқаң болмаса, - деді Ақмет қалжыңдап. - Тағы нең бар?

-        Пианино алдым он екі мыңға.

-        Бұның да дұрыс. Балалар бар ғой. Злиқа
чемоданын ашып, мынау Жәмкенге, мынау Болатжанға деп, балаларына алған
нәрселерін көрсетіп жатты да, міне біреуі өзіме деп, әйелдің жазғы бас киімін ұстата
берді Ақметке. Ақмет
шүйіле қарады. Бүрмесі, қатпары,
әлекей-шүлекейі толып жатыр. Алды-арты қайсы

екені де
белгісіз, үстіне қара сетке жапқан бас киімге қайран боп отыр Ақмет... Злиқа жас кезінде сегіз білезік атанған
сәнқой әйел болатын. Қазір төрт-ақ
білезіқ салады. Бірақ, сәнқойлықтың орнын
бәсекешілдік басты. Жұрттан, әсіресе Жақыптың үйінен
не көрсе, соны сатып алмай қойған емес. Осы үйдегі патефон, радиоприемник, төр алдындағы
кілемдер Жақыптікінен айнымайды.
Өзі үстіне әлі бір сұқпаса да, Жанаттан
көріп, көк қарақуль пальто,
алтын сағат алды. Бір кемі пианино еді, оны бүгін әкеп отыр. Бәсекеде әзір кем
қалған жері жоқ. Әттең, қай нәрсенің кімге лайық екенін біле бермейді. Жанат
сияқты оқыған, кербез қызға каракуль пальто, алтын сағат жарасса да, жасы
толған, шаруа баққан Злиқаға жараса ма? Оны ойламайды. Мына әкелген
бас киімі ауыл көзіне тіпті сорақылау еді. Ақмет:

-        Киіп көрсетші. Түсінбедім осыңа, - деді.
Злиқа шәлісін тастап киіп алғанда:

-        Тәйт! - деп жұлып алды да, босағаға
бір-ақ соқты. Ақмет жаңа үлгіге жаны құмар болса да, алдымен қажеттігіне,
беріктігіне, ұнамдылығына қарайтын да, Злиқа тек бағасына, сыртқы өңіне
қарайтын.

-        Еліктеудің
де жөні бар ғой, - деді Ақмет содан кейін. - Көрінгеннің бәріне еліктеу
ақымақтық емес пе. Злиқа жұмған аузын ашқан жоқ. Бұндайда үндемей жеңетін
әдеті. Осы кезде шықыр-шықыр басып Бейсен де жетті. Есіктен кіре бере-ақ
бағанадан бері Злиқаның айта алмай отырған бір базарлығын айтып салды:

-        Қайырлы болсын, Ақа. Мына көк құнажын
анау екі үлкен көкті басып
озатын. Базарда мал көп екен, соның ішінде...

-        Ей, сен не деп келесің? - деп Ақмет
адырая қарады Бейсенге.

-        Көк құнажынды айтам.

-        Құнажының не?

-        Айтқан жоқ па Злиқа. Әнеугі жоғалған
сиырдың орнын бассын деп,
балпандай құнажын сатып әкелдік.Құдай біледі, мен мал танысам, малдың
төресі...

-        Е-е, - деп
Ақмет ұзақ ыңылдап отырған соң, - сендер мені, баяғы Итберген қылғалы жүр екенсіңдер,
- деді де, орнынан тұрды. Үн-түн
жоқ киініп жатыр. Ауыл арасы
емес, басқа бір жаққа баратын секілді. Тәуіркиімдерін
киіп жатыр.

-        Қайда барасың? -деді Злиқа. Шошып қалды,
көзі бажырайып кетті.

-        Ауданға барам. Құтылам малдан! - деп
Ақмет жүре бергенде, Злиқа шыдай алмай алдын
орады:

-        Бөгелші азырақ, колхозды жалғыз сен
байытамысың? Соғыс кезінде жүз мыңнан ақша бердік. Алдыңа шыққам жоқ. Жыл сайын, артық деп, бір-екі
қара беріп  қоясың колхозға, алдыңа шықтым ба? Облиғация анау бір сандық боп жатқаны...

-        Тоқта, тоқта! Сенің біріңе колхоздың
мыңды бергенін неге айтпайсың?!

-        Берсе, жұрттың бәріне берді. Отыр ғой жұрт аласұрмай-ақ. Елден ала-бөтен не көрінді,
саған?

-        Жұртта нең бар, көк соққан! Айтшы, нең
жетпейді?

-        Құдайға шүкір бәрі жетеді. Бірақ, мына
қора бос қалса, қарным бос
сияқты. Жұдырықтайымнан малменбірге
өстім. Малсыз күнім жоқ сияқты. Қорамды қаңыратып,
қолымды алдыма сыйғызбайын деп пе ең?Ақмет
қарқ-қарқ күліп жіберді:

-        "Көн кепсе қалпына барады"
деген осы. Ендеше, малмен қоса кет
фермаға.

-        Бетім-ау, фермаға берген соң, ферманың
малы емес пе ол?

-        Ақа, Ақа! Ақылын таптым! - деп Бейсен
қосылды төтеден. - Бағуын қиынсынсаңыз,
мен бағып берейін,қозғамаңыз малды. Ақмет өңін қайта суытып, Бейсенге көзін
алайта сөйледі:

-        Ол көмегіңді колхозға бер. Маған батрак
керек емес. Жақып асыра сілтеуден
қорқып, кем сілтейді. Мына қатын жанын
аямай, малын аяйды. Сен осылардың арасынан оңай олжа
таппақсың. Үшеуіңнің де ақылыңа табанымды сүрттім,
- деп қолын сермей шыға бергенде, Злиқа етегінен
тартты:

-        Айтып кетші, сонда қалай бермексің?

-        Келісеміз. Колхозбен менің келіспейтінім
жоқ, - деді де шыға жөнелді Ақмет...

VI

Жомарттың жоспарын
Жанат сегіз күн ұстады. Бір романды
бір соткеден асырмайтын Жанат бір жұма

ұстағанда әрбір
нүктесіне дейін сынай қараған еді. Көзіне тамаша
суреттер елестеді. Қысқа сөзді, көп цифрлы жоспардың
келешегі көңілді сақтан-саққа жүгіртіп әкетті. Академик Вильямстің ауыспалы
егісі, жабайы малдың асыл тұқымды малға айналуы, колхоздың, электрленуі -
болады емес, болған күйінде көрінді. Жанат бұған тек завучтің көзімен ғана қараған
жоқ. Ол, қоғамңың даму заңын жақсы біледі. Осы колхоздағы бірнеше үйірмелерді
басқарып жүр. Өзі партня
тарихынан, Жомарт агрономиядан сабақ

береді. Жұмасына
бір рет тәжірибелі қарттардың кеңесін өткізіп
отырады. Халықаралық жіғдай жайында

баяндаманы өзі
жасайды. Жанат бұл күнде балалар тәрбиешісі ғана емес, көпшілік жұмысы
арқылы

үлкендерге де ұстаз
сияқты боп кеткен. Өз білгенін жұртқа аямай
бере отырып, жұрттан да ала білетін өмір құмар жас,
Жомарттың жоспарынан бір құмары тарағандай.

-        Ақылды адам. Қандай ақылды адам! - деп
көзінен нұр жайнады. Ұшып тұрып
дереу әкесіне барып,

қуанышын айтқысы
да келді. Бірақ, сап еткен бір ой етектен
тартып қайта отырғызды. "Барма! Әкең бұныңдыбасқаша
жориды" деп тұр. Көп
аузынан құйындай ұйтқып қауесет те еседі. Көп аузынан
көркем шындық та еседі. Алма көзінен айрылғаннан
бері, Бейсен сияқтылардың жорамалы әр жерден
бір бұрқ етіп қояды. Бұны Алма да, Жомарт та, Жанат
та сезген. Сезсе де, сезбегендей, әрқайсысы өз жүрегінің
түкпірінде сақтап келеді. Талай сырды ақтарса да
дәл осыған келгенде айтуға тіл күрмеліп, бет шыдамай,

үш дос ішінен
ғана тынатын. Жанаттың қазір етегінен тартқан осы ой. Әкесі Жомартты жоспарымен
қоса ұнатпай қалған. Ырысжаннан Бейсен сияқтылардың жорамалын да естіген әкесі.
Аузы ауыр адам. Үндемей ішіне түйген. Әнеугі
бір әңгімесінде "зәуеде сен
теңіңді, не дұрыс жолыңды таппай ренжітсең, аталық
ақыны кешу маған өте қиын" деп салды. Соны Жомарт
жайында айтты ма деп те күдіктенеді Жанат.

Қанша батыл
болса да қазақы әдептілік, ата-анасымен арасындағы
сүйіспендік шырмай беретін Жанатты.

Саналы, алғыр
тілді еркін қыз, кіршіксіз арына титтей кір жуытпауға,
ардақты ата-анасының үлбіреген көңілін 
жоғалтиауға көп
ойланды. Алғыр-алғыр сөздер де тапты. Соның бірі қуанышты көңілін
айтуға жарамады. Әдетінше екі қолын артына ұстап, тілерсегіне түскен мақпал
қара қос бұрымды саусақтарымен ойнатып жүрді де.

-        Партия
жиылысында қарау керек екен - деді өзіне-өзі. Дереу үстелін жиыстырып, жоспарды
ала Жомарттікіне тартты. Алмамен бір жұмадан бері кездеспеген халін білігі, көңілін
жұбатпақ. Жомартқа жоспар жайындағы пікірін айтпақ. Қысқа адымдап, шапшаң
басып, тіпті көңілді келеді. Алма бұл кезде көңілсіз отырған. Жомарт қызметте. Үлкен
шешесі, әрі күтушісі Дәмет бар қасында. Дәмет жас кезінде аузы жеңіл, адуындау
әйел болатын. Әлі де сол мінезін тастай қойған жоқ. Кейде көпіріп-көпіріп
алады. Бірақ, Алманың көзінше байсалды болуға тырысатын. Бүгін де имене сөйлеп,
тұепалдай келіп, әр жерден шаң көрсеткен соң:

-        Шоп басы
жел болмаса қимылдамайды, шырағым,- деп қойды. Ауырған жерінен оқыс ұстағандай,
Алма қатты қынжылып:

-        Әже-ай, осындай сөздің керегі не сізге,
- дегенде:

-        Аңқаусың, балам, - деді де, "сайқал
әйел" ертегісін айтты
бәйбіше. Ертекті Алма қызыға тыңдады. Қызықты ертек
тәтті у ішкендей қылды Алманы. Ойға қалып, ауыр күрсініп:

-        Жанатты сайқал дегеніңіз-ау, бұл. Менің
одан шығарда жаным ғана басқа. Өсек орт боп жанса
да

шыдадым, - деп
дауысын күңіренте шығарды. Бәйбіше қайтып
тіл қатқан жоқ. Екеуі үнсіз отырғанда даладансөйлесе
еніп келе жатқан Жомарт пен Жанаттың дауысы естілді.
Бәйбіше тыржың ете түсті.

-        Осы әңгіменің түбінен қорқам. Жомарт гісн Жанат әзілдесе кірді үйге.

-        Партиялық іскерлігің жетпейді.

-        Секретарь болғаныма бір-ақ ай ғой.

-        Секретарьлық шарт па. Мен болғам да жоқ.

-        Болмағаның тіпті жақсы. Егер, секретарь
болсаң терімізді тірідей сылырсың, - деп
сылқ-сылқ күлді

Жомарт. Үнсіз отырған Алмаға екеуі бірден
үйірілді. Ортаға алып, екі жақғай құшақтап,
шүйіркелесе бастағанда, Алма да
оларды құшақтай отырып ішінен күрсініп қойды. Манадан бері басқан ойды осымен бір
серпіп тастағандай еді. Жанат сезіп қалып:

-        Неге күрсіндің, Алочка? - деді.

-        Осы қабысқан құшақтардың өмір бойы айрылмауын ойладым, - деп Алма жайраңдаса
да, жүрек

түкпіріне
тығылған жұрт жорамалы Жомарт пен Жанаттың бетіне
қызараңдап шыға келді. Көздері өздігінен түйісіп қалып,
төмен қарап кетті. "Өсек Алманы да шарпыған екен" деген ой екеуіне бірден келді. Сол өсекті
басатын шындықты ашып айтуға
жүздері шыдаған жоқ. Шындық
деген әр қилы ғой. Түпсіз терең жүректежарқыраған
шындық бар. Айтуға тіл күрмеледі. ұят та тағы
әр қилы. Уылжыған жастықта, үлбіреген ұят бар.Жыртуға
қол именеді. Үш жастың ішін ақтармай-ақ, әңгімесіне
құлақ сала берейік..

-        Бізді айыратын себепті таппадым, - деді Жанат ойланып отырып. - Алманың уһлеу себебін
де

таппадым.Таппағаныма
қуанам.

-        Ажал ғана айырар, Алочка,
соны ойлаған болар, - деді
Жомарт. Алма екеуін құшырлана қысып ауыздарынан сүйіп-сүйіп
алды. Сөзінен көңілі босағаны байқалады:

-        Үндерің қандай аянышты еді. Елжіреп
кетті бауырым. Құрысын. Басқа әңгіме айтыңдаршы:
жаңағы

әзілдерің не,
жай ма? - дегенде Жомарт пен Жанат жадырап
кетті. Екеуі Алмаға сынатты әзілдерін.

-        Жоспар Жанатқа ұнапты. Партбюрода
қарайық  деп отыр.
Мен енді қараудың есебін таппай отырмын.

-        Әуелде таппағаның тәжірибесіздігің
болсын. Ендігің не? Партия ұйымы әр
уақытта өз пікірін айтуға ерікті. Оның бер
жағында аудан жиналыстың қаулысын әлі бекіткен жоқ.

-        Бекітпесе де белгілі ғой.

-        Жанаттікі дұрыс, - деді Алма, Жомарттың
сөзін бөліп. - Секретарьдың шорқақтығына бола
осындай игіісте пікір айтпай қалу ұйымның
бойына мін емес пе. Ол мінді
тез мінеу керек. Жомарт таласқан жоқ.
Бүгін кешкі сағат сегізде жоспарды
партбюрода қарамақ болды. Баяндамашы өзі. Қаулының
проектін Жанат пен Алма
жасап әкелмек. Басқа әңгімені
қойып әрқайсысы дайындыққа кірісе бастады. Кешкі сағат сегізде, секретарьдың
бөлмесінде, бюро мүшелері: Жомарт, Баймақан, Жанат, Жақып, стахановшы

звеноның бастығы
Жантас бас қосты. Бюро мүшесі болмаса
да, Алма, Жәнібек, Баймағамбет қарт та келіп

отырды. Кезексіз
шақырылған, қайсыбір жолдастарды жолынан тоқтатқан бүгінгі мәселені
естімегендер естігенше асық  еді.
Зырлатып келіп, терезе тұсына мотоцикл тоқтады. Үсті-басы қырау, асыға басып
Ақмет енді есіктен.

-        Міне, ауданның қағазы! Енді не айтар екенсіңдер? - деді Жақыпқа бір конвертті ұстата
беріп. Жақыпконвертті ашып, ішінен
оқып шықты да Жомартқа берді. Жомарт
оқып болған соң:

-        Жарайды, біздің пікірімізді сұрапты ғой,
айтармыз. Үйге барып тынығыңыз, Ақа, - дегенде:

-        Тынықпаймын! Қолма-кол қайырыңдар
жауабын. Ендігі талқауайтқа
көнбеймін, - деді Ақмет. Бел алыпкелген
тәрізді. Отырмастан қойқаңдап жүр. Жақыпқа шүйіле
қарайды. Жомарт тағы өтінді:

-        Барып тынығыңыз, Ақа.

-        Тынықпаймын

-        Партия жиналысын ашқалы отырмыз.

-        А, солай ма, - деді де Ақмет тұра жөнелді. Қалғандары
мырс етіп күліп жіберді. Ақмет
партияда жоқ адам. Бірақ партия айтты десе морт құлайды.
Қазір партия жиналысы болмаса, ол оңайлықпен
кетпейтін еді. Кейде осындай қасарысқан кездерде,
партия атымен көндіре беретін Жақып. Тек, таяуда
ғана Жомарт тыйым салды бұл әдетке. -            Көкіманның үдей соғатын түрі бар. Ескі
тәсілді қолданбаса болмас, -
деп қалжыңдап қойды Жақып. Жомарт
күн тәртібін жариялады. Кештеу
қалса да қаралудың қажеттігін
айтты. Жақып салған жерден қарсы шықты:

-        Бір жоспар партия жиналысында қаралған,
жалпы жиналыста бекіген. Аудан да бекіткелі
отыр. Секретарь ауысқан сайын біткен
істі қайталай береміз бе? - дегенде, басқалар
түгіл Жомарттың өзі де бөгеліп қалды. Жомарт жоспары
біткенше Жақып істерін істеп қойған. Ешқайсысы жақ
аша алмай отырғанда Жанат қана:

-        Қарау керек, Жәке, - деді, - бұл бұрын  қаралмаған
даулы мәселе. Сіз ұсынған жоспарды

қарағанда, бұны
қарамай тастау қиянат емес пе. Жарамаса бюродан
қалсын. Қараудың, партия дәстүріне қайшылығы жоқ. Айтқанынан
қайтпайтын Жақып ұсынысын қайтып алды. Бірақ, бұл қайтқан емес, толғанып қалып,
бірнеше тәсіл тапқаны. Біріншіден, қызының сөзін жыққысы келмеді. Екіншіден, бюро
мүшелері Жанат, Жантас өзіндік Баймақан мен Жомартты қайтсе де бүктейді.
Үшіншіден, ауданға сенеді. Тіпті қаралғаны жақсы, енді қайтып бас көтермеске,
деп отыр Жақып. Жомарт
бұрын жоғарыға сенее, енді бюроның қолдайтындығына
сенімді. Суырыла сөйледі. Сөзі баяндамаға
ұқсамайды, қызықты әңгіме сияқты. Оқтын-оқтын өлі цифрларды тірілтіи, сурет,
диаграммамен көрсеткенде, төмен
қарап отырған Жақып та басын көтеріп қояды.
Бір диаграммада семинтал, қырдың қызылы, қазақы сиырлардың
суреттері тұр. Анау екеуінің қасында қазақы сиыр
бұзаудай-ақ боп көрінеді. Ол үшеуінің
сүтін бөшкемен көрсеткенде, қазақ сиырынікі тобатаймен көрсеткен екен. - Жәнібек сұрақ қойды:

-        Қазақ "сиыр, миыр" дейді.
Сонда сиыры не, миыры не? Жомарт жауап таба алмай аңырып қалды.
Жәнібек өз сұрағына өзі қайырды жауапты.

-        Сиыры - анау үшеуі екен де, миыры -
біздің қолдағы қазақы сиырлар екен. Жаңа білдім,
- дегенде, дукүлді бәрі. Жақып
күлместен Жәнібекті бір кекеді:

-        Тойғанға тоқты еті де топырақ. Асқанға аспан
да аласа. Жомарт енді колхоз жерінің
картасын алды қолына. Бұл да өзінің жаңа жоспарына жан бітірген жаңа қарта. Байтақ
дала, алуан түрлі егіспен құбылып көрінеді. Ауыспалы егіс заңына бағынған жер
біресе астық, біресе шөп, біресе овощь, жеміс беріп кәні қылып тұр... -          Бәрінің бабы бар, - деді Жомарт, академик
Вильямс, Лысенко, Мичурин әдістерін талдай келіп. - Бабын таппаған еңбек құмға құйған
су сияқты. Бабын тапсаң ана сияқты. Ие береді, ие береді.
"Қалауын тапса қар жанады"
деген мақал - үлкен философия. Дүние кірпіші
бір қалыптан шыққан жоқ. Оның қиюын табу - адам
алдында әрдайым соны міндет. Көргеннен, білгеннен аспау,
барды қанағат қылу жоқты іздемеу - ой мешеулігі. Дене мешеулігі айып
емес. Ой мешеулігіне шамданбасқа сабыр жетпейді. Дәл осы мешеуліктен бұл жоспар
қабылданбай келді, - деген кезде, Жақып тағы бір кекеп

қойды:

-        Ой бақпайды, шаруа бағады колхозшылар.
Бағылған ойдан бармақтай нан
артық.

-        Ойсыз адамның айуаннан айырмасы не онда?
Дәл қазір басқа түгіл өзіңізді-өзіңіз
түсінбей қалдыңыз, - деді  де, Жомарт жоспардың үшінші саласына
көшті... Үлкен табақ қағаздың бетінде колхоз аулының түнгі  бейнесі көрінеді. Қалың ағаш арасынан үйлер
сығалап тұрған тәрізді. Ауылды жарып шыққан тас жол көрші колхоздармен шеқараға
дейін қасқайып барады да, аржағы жай жол болып кетеді. Бір тұстан жоғары
вольтты электр линиясы келіп енген. Ағашты көшеде, жапырақты бұталар арасынан
Ильич шамдары жарқырайды. Бір шетте ұста дүкенінің, бір шетте мал қораларының
ішкі бейнесі көрінеді. Көрік өзі қызып, балға өзі соғылып, жалғыз ұста қызыл ұшқынды
бұрқыратып тұр. Мал қораларында да су өзі келіп, сиыр өзі сауылып, бақылап,
басқарған бірен-саран адамдар ғана жүр...

-        Бұның бәрі
қиял емес, - дейді Жомарт, - жақын арада жасаймыз осыны. Ең ақыры тамақ
пісіруге дейін электр атқарады. Бүкіл Қарағандыны, Теміртауды кәні қылған Нұра
бассейні, бізге бір тамса да жетіп жатыр. Байлық пен мәдениеттің жоғарғы
сатысына, еңбек пен тұрмыстың электрлі сатысына көтерілетін күн жетті колхозға!
- деп баяндамасын аяқтады. Баймақан сарт-сұрт соғып жіберді алақанын.

-        Дасшь коммунизм!
- дейді бар дауысымен. Баймағамбет қарт барбиған саусақтарын жоғары көтеріп, соз
алғанда айтқаны:

-        Шошқаны ұмытпаңдар,
шошқаны. Шошқа қорасына да электр
керек.

-- Болады, Бәке,
болады.

-        Онда жоспарыңа болайын. Жоспар-ақ! Бюро мүшелері баяндамаға ұйып қалған.
Көкейге құя,

көзге көрсете
айтылған сөзді көп цифрлы, ғылым дәлдігімен
жасалған үлкен есепті бұза алмады ешкім. Бірақ, тауды
бұзудан Жақыптың бекіген ойын бұзу қиынырақ екен.

-        Менің ұстағаным әлі де сол көп
қабылдаған, аудан қабылдаған жоспар.
Күшіңе сенгенің қарсы бара бер, - деді
де мелшиіп отырып қалды. Өз беделіне, күшіне әрдайым
сенімді. Сөзін колхозда, ауылда әлі ешкім 
жыққан емес. Қазір
жығылам деген тіпті ойында жоқ. Мәселе
дауыспен шешілуге келгенде:

-        Міне, менің қолым, - деп қолын жоғары
көтерді. Кім қалар екен дегендей қарап өтті бәріне. Жалғыз ғана Жантас
ерді соңынан. Жақып қып-қызыл болып кетті. Екінші көтерісте Жомарт пен
Баймақанның соңынан төмен қарап отырып, қолын көтерген Жанатқа түсті көзі.
Тайып шалқасынан түскендей болса да, естен танған жоқ. -            Іздену кезегі енді менікі, - деді де, етегін қағып орнынан
тұрды Жақып.

VII

Сол күнгі ұзақ түнде көз шырымын алмай шықты ол.  Үй ішіне тіл де қатпады. Бертін кёле ыстық-суықтан
жөтел пайда болған, түкіргішін қасына қойып, анда-санда жөтеліп, қақырынып
аунақшыды да жртты. Жанындай көретін Жанатына қатты окпелі. "Еркек бала
болса өстер ме еді. Жат үшін жаралған қыз бала..." деп, әлдеқашан көмілген
ескіліктерді де қопарып-қопарып тастады. Бірақ, қанша қарайса да, қызының жақсы қылықтары
елестей береді. "Сеніңіз
маған. Сіз  түсінбеген сыр бар..." деп мойнына асылып тұрған сияқты Жанат. Сол
сырды таң атқанша іздеді,
таппады. "Әсіре қызыл" Жомарт жоспары толықсыған
колхозды төккелі тұрғандай, жанған еңбекті басып-жаншып,
басынан аттап бара жатқандай көрінді.

Қалыпталған ой,
қалыпталған шаруашылыққа мен-мендік қосылып,
Жақып ширап тұрды төсектен. Бетін шала-шарпы жуынды
да, оразасын ашпастан, таңсәріде атқа қонды. Бұл жақта
фаэтон арба, жеңіл қошевқа, пар ат салтқа айналса да,
тізесін көмірген қос күреңді Жақып жеккен емес. Сый қонақтар көреді қызығын. Өзінің мінетіні
жазы-қысы бір ат. Оқтаудай боп, сұлымен
жараған текше қарагер табаны жарылған
жорға. Соның үстіне таралғысын шерттіре, тіп- тік
отырып тайпалтып келеді. Аудан отыз-қырық километр

жер. Суыт жүріп,
бір жарым сағатта Есжандікіне келіп, атының
басын бір-ақ тіреді. Бұл үй таңертеңгі шайға жаңа отырған. Есжан
ұшып тұрып, Жақыпты өзі шешіндірді. Жеде-қабыл амандасып, шай үстінде колхоз
жайын сұрап жатыр.

-        Ремонт
бітті ғой?

-        Бітті.

-        Тұқым ше?

-        Тұқымды да тазартып, сайлап қойдық.

-        Жұмыс көліктерінің күйі қалай?

-        Күйлі. Күтіп тұрмыз.

-        Жарайсың, Жақа, - деді Есжан
көңілдегісін сұрап болған соң, - енді бір
бой жазуға шыққан екенсіз. Бүгіносында
әнші Жүсіпбек келеді, концерт
береді. Көріп қайтыңыз.

-        Өз конңертім өзімде, - деп Жақып шыны
аяғын төңкере салды. Оның тұңғиық түрінен
ештеме байқалмаған еді. Есжан жаңа ғана күдіктене қарады қонағына.

-        Оныңыз не концерт?

-        Тағы Жомарт. Тағы топ. Жоспар дауы бас алғызбады. Үкіметтің, көптің дегенін
қолдайсың, менің

дегенімді қолда
дейді. Қасарысып едім, жас неме, басымнан
аттап кетті. Мертігіп келдім. Тән мертігі емес

жан мертігі. Бір
менікі емес, бәріңдікі... Жақып
сөзінен кейін Есжан бір қуарып,
бір қызарып орнында тұра алмады. Мінезі шапшаң жігіт
сөз пердесін ашқанша асығып:

-        Сонымен Жомарт жоспары өтті ме? - деді булығып.

-        Кеше түнде партия бюросы қабылдады.
Өткен емей немене.

-        Ондай бюроны тарату керек! - деп дереу
киіне бастады Есжан. Киініп жүріп, сөйлеп жүр.
- Қой дедік,установқаны айттық.
Антипартийный, антисоветский қылық бұл. Бір бұл емес, Ақметті құтыртып,
жеке меншікке шабуыл жасап жүрген де
сол. Қандай колхоз еді! Осылар келгелі
кетті маза. Жүріңіз. Оның аузын қарымаса болмайды. Жақыпты ертіп шығып, Есжан салған бойымен
райком секретарының қабинетіне келіп еді.
Сатанның алдында таңертеңгі почта, бір қағазға
құныға қарап бас көтермей

оқып отырған. Есжан
сөйлей кірді есіктен:

-        "Амангелдіден"
"бунт" шығып жатыр. Міне, Жақаң келді.
Жомарт деген жұмыс істететін емес.

Сатан қағаздан
басын көтеріп, солғын амандасты да, біраз
толғанып барып кірісті сөзге:

-        Қандай "бунт"?

-        Қоймай жүріп, сол жоспарды бюродан
өткізіпті.

-        Бұл не сұмдық! Аудан басшылығына, партия жиналысына, колхозшылар жиналысына қарсы
келіп отыр. Менімше бұл бюроны тарату
керек те, Жомартты орнынан алып,
ол жерден тайдыру керек.

-        Менімше, Жомартқа да, бюроға да рақмет
айту керек, - деп Сатан оқып шыққан қағазын Есжанға
ұстатаберді. Есжан оқып, басын шайқап, таңдайын
қағып, сүлк отырып қалды.

-        Басыңды шайқама, изе, - деді Сатан. - Жақаң мен біз ұға алмағанды, партия ұққан.
"Жомарт жоспарыжаңа
толқын" депті. Жаңа күшті байқай алмағанбыз. Енді соған жол беру керек. Жақып пен Есжан жақ ашқан жоқ. Төмен қарап түнеріп кетті. Секретарь екеуін ойлы
көзімен шолып өтті де, сөзін түйді:

- Рас, біз
жеңілдік. Жаңа пікір жеңді. Енді ол пындалмаса,
Жомарт емес, осы үшеуіміз айыпты. Бір

сұріндік. Екі
сүрінудің керегі не? Мен, "қалай жеңілдімнің" опнына, "қалай орындаймыз" деп
отырмын. Ертең сол "бунтарлардың"
қаулысын колхоздаы партия ұйымының жалпы жиналысына, бүрсігүні колхозшылардың
жиналысына  салайық. Есжан, сен бүгін
президиумнің мәжілісіне шақыр. Жақа, сіз тез қайтып, дайындай беріңіз.  Жақып үндеместен үйден шықты. Суыт келіп, суыт
қайтып барады. Күн құлақтанып, шаңытып тұр. Тайғақ жолда тайпалған жорға артын
боратып, алдын желдетіп, сынапша ағып келеді. Көз сорасы мұз болып, беттің түгі
қырау боп, түлкі тымақты баса киген Жақып, кең далада

ақбас бураша бір
күркілдеді:

-        Тоба! Оның жоспары орындалмаса да мен
айыпты. Әлі мойындар емес. Жоғарыдан келген жарлыққа

амалы жоқ.
"Колхоз жайын білмейді бәрі. Жоғарыда Жомарттың жолдастары бар. Мыналар
содан аса алмай

қалды"
деген ойдан өзі де аса алмады. Көну де, көнбеу де қиын. Қайсысына бекінерін
білмей, дел-сал күйде үйіне жетті Жақып... Жанат мектептен жаңа қайтып, өз
бөлмесінде отыр еді. Әкесі аттан түскен бетінде, бұрынғы әдетінше өз бөлмесіне
бармай, осы бөлмеге келіп еді. Жанат орнынан таңырқана тұрып, шешіндіре
бастады.

-        Күн суық. Тоңған шығарсыз, Жәке! Жылы
киім әкелейін бе?

-        Тоңғам жоқ, қарғам, - деді Жақып. - Түні
бойы сені қатты кінәлап, қарайып шығып ем. Енді ағарып келіп, айыбымды мойынға
алғалы тұрмын. Сен білген екенсің. Алыстан көріпсің, ақ тұйғыным, - деп қызын
маңдайынан сүйіп, бауырына қысты. Әкелі-балалы екеуі оңаша шүйіркелесіп ойларын
ақтарғалы тұрғанда, бұрқан-тарқан болып Бейсен енді есіктен...

-        Мен осы колхозға мүше ме, шеттен келген
кірме ме! Неге қоқаңдай береді Баймақан! Жалғыз үйлі Мұрат мықты болса қуып
жіберсін қырық үй Сармантайды. Әйтпесе, түспеймін табанына.

-        Сап-сап. Сармантай, Мұраттың құлағын
санағанша, еңбеккүніңді санасаңшы.

-        Әне! Қит етсе бетке басатындары осы.
Тіпті өлмеймін. Еңбек істемесем де өлмеймін. Ел аман болсын. Бейсен әлмисақтан
ел үстінде.

-        Доғар сөзді! - деді Жақып. - Елге
сіңірген еңбегің де белгілі. Жанжалдарыңды айт. Бейсен жуасып қалды. Жапақтап Жанатқа
қарай береді. Жанат оның пменіп отырғанын сезіп, шығып кетті.

-        Сенген құдайың Жақып болса, жалғыз
кызына ие болсын. Арамтамақ, бойкүйез неме, осыңды коймасаң, арам бездей сылып
тастармын деп дік-дік етеді. Сонсоң мен де тілді салып-салып алдым, - деді
Бейсен. - Жанатжан ақылды еді, қалай қара басты екен: Колхоз іші дүңкілдеп тұр.
Бейсен Баймақанның сөзін өзінше жорып, Жомартты Жанатқа таңып отыр. Баймақанның
"жалғыз қызына ие болсын" дегені - бюрода Жанат Жомартты жақтады
дегені еді. Жағынам деп жағымсыз әңгімені қозғап алғанын Бейсен сезбеді.

-        Мыжымай, шатақ неден шықты, соны айт!? -
деді Жақып.

-        Сен богеген жердің қары неге жұқа? - деп
нықыртады мені. Құтырып кетсе керек. Жерді жаратқан,

қарды боратқан
мен деп жүр ме!

-        Бір шалалық бар ғой ісіңде.

-        Түк те жоқ. Жақыппен әмпейсің деп
өшігеді. "Зіл қара, қақпан қара" дейді сізді. Күйермісің, күймеепісің.

-        Жә, - деді Жақып шыдай алмай, - шаршап
келдім. Ертең сөйлесерміз, бара бер! Бейсен кетіп бара жатып та, өзіне-өзі
сөйлеп бара жатты:

-        Бәрін күтыртатын Жомарт. Сөйтіп те күйеу
болмақ па!.. Оңаша қалған Жақып кейіп қалды. Баймақан араз да болса, бетпе-бет мұндай
өрескел сөйлеп көрген емес. Бейсен тату-тәтті бола тұра мықтап кетті.
Мықтағанын өзі сезген жоқ. Есту түгіл, ойлауға именетін сөздерді жалаңаштап көрсеткенде,
Жақып тыжырынып амалсыз отырды. Жанат қайтып енгенде де сол кейпі еді:

-        Жаңағы не деп кетті? - деді Жанат.

-        "Ақымақ достан, ақылды дұшпан
артық", - деді де, Жақып үзіліп қалған әңгімесіне қайта кірісті, -

Жомарттың жоспарын
жоғарғы жақ ұнатқанға ұқсайды. Ауданның беті өзгеріп қалыпты. Осыған көну де,
көнбеу де қиын боп тұр. Не істеу керек? Жанат көп ойланып барып қайырды
жауапты.

- Көнсеңіз де,
көнбесеңіз де абырой алмассыз. Жомарт жоспары шытырмаңы көп, оқусыз адамды

щатастыратын жоспар.
Көнсеңіз,.ціатасасыз. Көнбесеңіз айып арқалап жалғыз қаласыз. Менімше осы
абыройлы күнде басқа жұмысқа
ауысқан жөн болар. Жақып тербелмелі креелода
тербеле Тыңдап, қалғып

кеткендей көзін жұмды.
ұйқы қашып, ат -соғып қажыған дене,
шын тыныстады ма, әлде ойға батты ма Жанат айыра алмады.
Әжім айғыздаған әкесінің ескі бетін анықтап көріп, сол әжімнің әр сызығын бір-ұзақ жолға
балады. "Кім үшін, не
үшін кешті осы ауыр жолдарды? Жаны шағылмаған жас ұрпақ
бағалауымыз керек..." деп өзі де бір терең ойға түсіп кетті. Тамылжыған бөлме тым-тырыс. Аяз
қысып, анда-санда терезе сырт-сырт етеді. Теңбіл шұбар бала мысық құйрығымен ойнап жүр. Алдыңғы бөлмеде жұмыстан

қайтқан Ырысжанның
аяғының тықыры естіледі. Жақып әлден
уақытта орнынан қозғалмастан, көзін баяу

ашыңқырап:

- Темір де
тозады. Тозған шығармыз, - деді. - Жарылқаса
жаңаны да көрерміз. Арыз жаз! Босанам.

Демалам.
Демалмағалы он бес жыл. Жанат
жаза бастады...