Өткен шақ

Бұл еңбегімді ағайынды мергендер – Абыл мен Теңел нағашыларымның аруағына бағыштадым.Автор   «Художественное описание более точно передает суть событий, чем их хронологическая подробность».Аристотель Жас қартаймақ, жоқ тумақ, туған өлмек,Тағдыр жоқ өткен өмір қайтып келмек.Басқан із, көрген қызық артта қалмақ,Бір Құдайдан басқаның бәрі өзгермек!Абай Әкесі ертемен атанды қомдап, таудың арғы беткейіне аңға жиналды. Қасына Түгелді ертті. Таң алаң-көбеңнен керек-жарағын атанға артып алып, екеуі жолға шыққан. Түгелдің үйден алғаш ұзап шығуы. Ұйқылы-ояу күйде таңғы салқыннан денесі қалтырап, тоңазып, атанның қомында жатыр. Өркеш шыққа тұнып тұр. Жұп-жұмсақ жүн бетіне тигенде дымнан өне бойы тітіркеніп, қалтырап кетеді. Ырғатылған бір қалыпты баяу жүрістен, бетін қытықтаған мұздай шықтан берекесі қашқан Түгел көп ұзамай көзін ашып, айналаға қарады.Маңайға боз тұманнан шымылдық тұтылған. Аспан мен жер ақ шуда тұманмен тұтасып кеткендей. Шөп басына моншақтай тізіліп, мөлдір шық тұнған. Дала әлі ұйқысынан ояна қоймаған тылсым, тыныш шақ. Атанның аяқ дыбысынан үріккен сұр қояндар бір бүйірден бұлт етіп, боз жусан басын дүр еткізіп шайқай қашады. Боз түбіт шәлі жамылғандай қалың жусанды қайтадан бу-мұнар тұмшалап алады. Түгел көзден таса болғанша қояннан көз айырмайды. Ол әп сәтте тұтасқан боз шымылдық тасасына тығылып, ғайып болады. Атанның мойын шудасының арасынан жапатайы қылт-қылт етіп, жан-жағына көз салмастан тыпың-тыпың етіп әкесі аяңдайды. Қоянды елең қылар атан да жоқ. Балп-балп басып, иесінің соңынан бүлкектей береді. Ілгері жүрген сайын қояндар жиірек ұшырай түседі. Қалың жусан мен әр жер-әр жерде бойжеткен қыздың тақиясындағы бір шоқ үкідей ұйысып өскен боздан жондары жылт-жылт етіп, бет алдына безе қашады. Бірсарын жүріс пен бірыңғай көріністен зеріккен бала енді бір ауық аспанға көз жіберіп, атанның артқы өркешіне басын сүйеп шалқая түсіп, жөңкіліп бара жатқан бұлттарға қарайды. Түндіктей үш аяқты түйеге ұқсас бұлт сырғып барып, қалың қатпар бұлтқа қосылды. Тасбақадай тарбиған бір бөлек бұлт жылжи-жылжи көкжиекке қарай көшті. Шала жуылған ақзон матадай сағал-сағал аспан айдыны сең жүрген көктемгі өзен бетіндей сапырылысып жатыр. Тұсау бойы көтерілген күн шар кісінің көзіндей шадыраяды. Аспан төрінде толассыз көшіп, жөңкіліп жатқан бәтуасыз, беймаза бұлттардан жерінген Түгел енді бір уақ тіктеліп, басын көтеріп отырды. Түйе үстінде ырғатыла-ырғатыла баланың көзі тағы ілініп кеткен екен. Әкесінің «шөк!» деген дауысынан оянды.Сәске түсіп қалыпты. Атанды шөгеріп, алдыңғы аяғын тіздеді де, ұйқысын аша алмай, әлі бей-жай тұрған Түгелге:–  Мосыға бақырыңды аса бер, –  деп әкесі мылтығын мойнына асып алып, жақпар тасты қуалай сайдың тасасына түсіп, көрінбей кетті.Түгел әкесі кеткесін айналадан томашақ теруге кірісті. Бұта түбіртегін тамырымен қопара жұлып, қу шөпті бір жерге жинай бастады. Тынбай тырбынғасын бірталай томашақты қауқитып үйіп тастапты. Бір мезгілде саусақ ұшы шым ете түскендей болды. Сөйткенінше болмай томашақ түбінде жасырынып жатқан сарышаян құйрығын қайқайтып шыға келді. Ә дегенше аяқ астына жорғалап келіп те қалыпты. Түгел тызылдап удай аши бастаған саусағын сілкілеп тұра қашты. Әлгі шаянның абайсызда инесін шаншып алғанын сонда білді. Қайтып ол жерге жоламады. Шаян шаққан жерін ауырсынып, көзінен жас парлап, үйілген шөпшек жанына барып отырды.Әділ айналды. «Аңшының айналғанынан дәмет!» дейтін үлкендер. «Айналса, аңға кезіккен болар» – деп ойлады. Шаян шақса да шалалау шаққан секілді. Істіктей инесін терең батырмапты. Қызарып, ісінген ортаңғы саусағының басы иненің ұшындай тесіліпті. Түйрелген жері көгістеніп, қатайып қалыпты. Тызылдап, тұз сепкендей ашығаны қайтқасын Түгел қайта іске кірісті. Мосыны құрды. Ілгішектің астына томашақты айналдыра қалап, шақпақ шағып, от тұтатты. Бақырға местен су құйып, мосыға ілді. Отты үздіктірмей жағып, бақырды қайнатты. Шай қайнай бергенде, әкесі де келді-ау. Түгел әкесіне арызын айтып, шағынуды да ұмытпады.–  Абайламасаң сол ғой, –  деп ол онсыз да ауырып тұрған саусағын қысқаштай қолымен қатты қысып, шаққан жерден шып-шып қан шыққанша жанын қинады. «Ауырғаны бәсеңдегендей болып еді, бекер көрсеткен екенмін» – деп опынды Түгел.Әзір шайды демдеп ішкесін әкесі:

• Сен осы арада бол. Көп ұзамай келермін. Атанды тұсап отқа қоя

бер! – деп қысқа-қысқа бұйырып, дүрбісін, мылтығын алып тағы кетіп қалды.Дүрбіні жақында ғана Кетіктің базарынан әкелген. Қаржыға қардер*болған бір орыстан сатып алыпты. «Амалсыз сатайын деп тұрмын. Аштарханнан келіп едім. Ақшамды жойып алып, аулыма аса алмай тұрмын» – деген сол қаба сақал Әділдің дүрбіге көзі түскенін бірден байқап, біраз бұлдап, саудаласып тұрып алыпты. Аңшыға керек-ақ зат. Өзі су жаңа. Сыртында былғары қабы бар. Қымбат көрсе де, әкесі дүрбіге қатты қызығулы. Көптен «бір дүрбі табылса» деп жүреді екен. Бұндай зәру бұйымның қыр адамына көп кезіге бермесі анық. Қажеті табылғанына қуанған әкесі сауданы көп созбай, өзінің мәрттігіне салып, иесінің сұраған бәсін сөз қайырмастан санап беріп сатып алыпты. Мұқтаж затты олжадай көріп, иығына асып алған да жүре берген. Сондықтан оны әркімге бір қолжаулық қылып ұстата бермейтін. Аңға шықса мойнында, үйге келсе керегенің басында ілулі тұрады.Түгел үйде адам жоқта дүрбіні қолына алып, біраз қызықтаған. Бірақ, ұстап-тұтып көрмеген таңсық затты неше аударып-төңкеріп қарап, қалың шыныға қанша сығырайғанмен ештеңе көре алмаған. Ақыры: «Әкем мынаны қалай құлданып жүр екен?» – деп таң болып, қабына қайта салып, орнына ілуге мәжбүр болған.Кейінірек әкесінен: «дүрбіңді көрсетші» деп өтініш еткен. Ол қой деген жоқ. Сыртқа ертіп шығып, дүрбіні көзіне ұстап, оңтайлай берді. Бұл жолы қиырдағы сай-сала, қияндағы тас, бұта алақандағыдай ап-анық көрінді. Ал, аңдар жаныңда жайылып жүргендей жап-жақын.Күн ұзағына маңайды шарлап томашақ теріп, арасында кесіртке, жыланбас қуалап, жылан кезіксе жүрегі суылдай секіре қашып жүріп, Түгел кештің қалай түскенін де аңғармай қалыпты. Жалғыздықтан жабығып, адамды сағынғанда анадайда маңқиып тұрған сары атанға барып, сөйлесіп қояды. Іші пысқан адамға ермек керек. Әйтпесе атан әңгімені қайтсін. Өзіне қарап бірдеңелерді былдырлап, мылжыңдап тұрған балаға керенау бұрылып, мағынасыз қарап қойып, жусанды бырт-бырт үзіп тұра береді. Түгел тілсіз малдың адамға жөндем серік болып, сырласа алмасына көзі жеткенде атаннан түңіліп кетіп, өздері шыққанда қаннен-қаперсіз ұйықтап жатқан Бегіс, Үкітай, Мәнеттерді ойлады. Қазір ауылда болса ғой, шіркін! Шешесі ауыз су үшін әкеліп қойған метейден құтыны толтырып алып, қосаяқтың ініне құйып ойнар еді. Суға тұншыққан қосаяқ амалсыз атып шығып, бет алдына безе қашқанда, ін аузында аңдып тұрған үшеуі жабыла қуар еді. Түгел еркінен тыс терең бір күрсініп алды.        Шықпай жатып ауылын сағынған бала тезірек қайтуға асықты. Әкесі кеткен жаққа көзі талғанша тесілді.Айнала тым-тырыс. Атанның күйіс қайырған дыбысы ғана шығады.Күн еңкейіп, ұясына қарай бет алыпты. Боз дала қызыл арайға боялып, бір тегіс қызғылт-сары реңк алған. Аспанда таңертеңгі жосыла жөңкіген бұлттан жұқана жоқ. Боз тұманнан да белгі қалмапты. Көкжиек ашық. Көк жүзі де күні бойғы күн қызуынан күреңіткендей көмескі күлгін түске еніпті. Кемермен жиектелген кең аңғардағы жанды-жансыз дүниенің бәрі батар күнді қимағандай жым-жырт тына қалыпты.Әкесі әлі жоқ. Анда-санда бір бық етіп қойып сары атан оттан бас алмайды. Әрі аунап, бері аунап, көлбеп алып, қайта тұрады да пышақтай тістерімен шалы жусанды шалғыдай қиып, күйсей береді. Манадан күн көзінде шуақтап жатқан. Қас қарайғасын сілкініп, орнынан түрегеліп жайыла бастады. Содан әлі тынбай жүр. Тойымы жоқ неткен киізқарын жануар? Түгел сары атанды ойша жазғыра тұрып, өзінің де қарны ашқанын сезді. Дорбадан собалақ алып, сындырып жеді. Торсықтан айран ұрттады. Атанды бекер айыптағанын мойындап, өзінен-өзі мырс етіп күліп те жіберді. Маңайды қараңғылық жайлай бастады. Түгел сөніп қалған отты қайта тұтатты. Елсізде жалғыз отыру оңай емес. Қасындағы қарасы – сары атан. Күн ұзын тұрған жерін тақырлап тастаған тұсаулы түйе әрірекке ұзап оттай бастады. Оттан ұзаңқырап кетсе, артына қарайлап, біраз тұрып-тұрып, «мен қайда шығынып барамын» дегендей қайта бері беттеп жайылады. Отынға жинаған томашағы бітуге айналғасын шөпшек әкеліп жаға бастады. От басында күйбеңдеп жүрген Түгелді көріп, атанның көңілі жайланғандай әрі ұзай түседі де қайта кейін бұрылады. Иен далада мал да қарасырайды екен. Қараңғылық қоюлана түскен сайын Түгелдің ойына «елсізде дию, пері болады, жалғыз жүрген адамды пері қағып кетеді» деген     сияқты қайдағы-жайдағы қорқынышты әңгімелер оралып алағыза берді. Анадай жерде жайылып жүрген атанның қасына барып тұрады. От жарығы бәсеңсісе, келіп, шөпшек тастайды. Шөпшектің өмірі қысқа. Молырақ тастамаса, жалп етеді де сөніп қалады.Түгел тырс еткен дыбысқа құлақ түре қояды. Жан-жағы әрі тастай қараңғы, әрі құлаққа ұрған танадай тып-тыныш. Аспандағы жыпырлаған көп жұлдыз жымың-жымың етіп, жапанда жалғыздан-жалғыз қалтырап, қорқып тұрған баланы мазақтағандай болады. Бұның сужүректігін жарығы көмескілеу жарты ай да сезетін секілді. Бетін қиғаштап, қырындай қарайды. «Әрине, өздері аспанда тұрғасын батыр ғой. Әйтпесе, қасқыры мен түлкісі мың-мыңдап жортқан жапан түзде мен құсап жалғыз отырса көрер едім, қорықпағандарын!» деп қояды Түгел өзінен-өзі көктегі күлмеңдеген жеңілтек жұлдыздар мен мұңайған мұқыл айды жазғырып. Осындайда әжесі жанында болса ғой! Қасқыр түгіл қабыланнан да қорықпас еді.Үйден ұзамай жатып Түгел әжесін сағынғанын түсінді. Бірақ, әжесі алыста, ауылда қалды. Маңайында болса, жанына жүгіріп бармас па еді? Шарасыздан күрсініп қойды. От жанында отырғасын көзі қарығып, маңайын жөндеп көре алмады. Сосын, анадай жердегі отқа тойып көлбей бастаған сары атанның қасына келіп, төңірегін шола бастады. Әлдеқайдан түн түнегінен «ат жоқ – ат жоққа» салып көкек шақырады. Даусы әжептарқы. Көзі үйренген соң қараңғыдан отқа жақындамай үркектеп, құлағы қалқиып тұра қалған қарсақ па, түлкі ме, бір кішкене аңдарды көрді. Түз тағысы тым сақ. Қараңғы дала қойнауынан көздері көктегі жұлдыздай жылт-жылт етіп, аулақтан бақылап тұрысы, әне. Түгел елеңдеп, жан-жағына қарап тұрғанда, тып-тып еткен жеңіл аяқ дыбысын құлағы шалды. Әлден кейін арқасында бұлтиған қапшығы бар әкесі көрінді. Қуанғаннан Түгел дауыстап та жіберді.–    Көке! – Даусы жарқаланып, қожырай шықты. Соны аңдап қалғанәкесі:–   Өй, Түгелжан! Немене, қорықтың ба? Кәне, шайың бар ма? – деп бұның жанына көп аялдамастан шапшаң қимылдап, қапшықтан жып-жылы өкпе-бауырды суырып алып пышақпен тіліп-тіліп жіберді де қозға тастады. Асты-үстіне кезек аударыстырып қақтай отырып, баласына хабарын айтты.–  Құлама жардың төменгі жағында ымға мен арқар өріп жүр. Бір теке атып, ішін қарнап таудың кеуегіне жасырып кеттім.Шоқтан бауырды шығарып алып, күлін қағып, бақырда бұрқылдап жатқан суға бір шөкім жапырақ шайды тастап жіберді. Түгел оттан шыққан ыстық бауырдың шетінен тістеп, саптыаяқтың ернеуінен үпіріп шай ұрттай бастады. Оттың жарығымен әкесінің бет-жүзі  қызарып көрінеді. Жапатайын кейін ысырып еді. Кең маңдайы жарқ ете қалды. Кішкентай қой көздерімен Түгелдің ұйқыдан қалжыраған түріне ойлана қарап қойып, ыстық шайды үсті-үстіне ұрттайды. Шай ішілгесін Түгел атанның бауыр жағына қап төсеп қисайған. Әкесі ұсақ тастарды жинап әкеліп, атанды айналдыра қоршай қаз-қатар қоя бастады. Асық тізіп тіккендей. Түгел әкесінен:– Көке, не істеп жүрсің? – деп сұрап еді. Әкесі жұмысынтоқтатпастан:– Сақтық істеп жатқаным ғой. Ит-құс келе ме деп, – деді.– Келсе, не болады?– Өй, бөрі – қасиеті күшті аң, балам. Жазатайым атанның үстіненсекіріп өтсе, белі шойырылады. Айуан ғой, қасқыр да қанша өжет болғанмен тас қоршаған, от жаққан жерге жоламайды.Ұзақты күнге шаршаған бала әкесінің тер исі мүңкіген бешпентіне басын қойып, мұрсатта ұйықтап кетті.Ертеңіне елең-алаңнан оянған әкелі-балалы екеуі ошақтағы қозды жандандырып, шай ішісті. Асай-мүсейлерін атанға артып, қабақты қиялай төменге түсті. Арқарды жасырған жердің маңына атанды шөгеріп, беткейдегі кеуекке екеуі жаяулап барды. Кеуектің астына бұқпантайлап ене бергенде, бұлардың дыбысынан үріккен болуы керек, түп жақтан бір ымғаның ешкісі шыға қашты. Әлден соң енесінің соңынан маңырап бір кер лақ жүгірді. Жүгіргенмен әлі аяқтана қоймаған әлсіз лақ енесіне ере алмады. Лақты қызықтаған бала айналшықтап жанынан кете қоймап еді. Әкесі соңынан дауыстап:–  Түгел, жүгір. Кеуекке кір. Сыңарын ізде! – деді.Түгел кеуекке кіре түсті де:– Көке, іші қараңғы екен,  – деп қорқасоқтап еді. Әділ:– Бар! Қорықпа! Тағы біреуі бар шығар. Қуысты қарап шық, – депқоймады. Түгел етпеттей жылжып, қолын ілгері созып еді, уысына лақтың қылдырықтай сирағы ілікті. Қараңғы қуыста бүкіл денесі діріл қағып, қалтырап тұрған лақты кеуектің аузына алып шықты.–  Көке, кеуекте тағы бір лақтың қалғанын қайдан білдің? – деп сұрадыәкесінен таңырқап.–  Баламысың деген-ау! Ымғаның лағы жалқы болмайды, – деді олкүліп.Әділ Түгелді сары атаны, егіз лағымен сол жерде, қос қасында қалдырып, өзі шаттың бойын жағалап әрі кетті.Түгелге ермек табылды. Лақтарымен әуреленіп, атанды да ұмытты. Әкесін де өткен жолғыдай сарыла күтпеді. Тіпті кештің қалай түскенін де байқамапты. Лақтарды мойындарынан қылқитып қаппен орап қойды да өзі  томашақ тере бастады.Бірінен-бірі өткен кер лақтар сүп-сүйкімді, жұтынып тұр. Томашаны үйді де, от тұтатып, мосыға бақырды асты. Өзі от қасында егіз лаққа қарап жатып қалғып кетіпті. Лақтың маңыраған даусынан оянса, қаракөлеңке түсіп қалыпты. Күн ұясына отырған. От сөніп қалыпты. Лақтың неліктен маңырағаны түсінікті болды. Біреуі жоқ екен. Орны бос. Екіншісінің мойны қаптың бауына кептеліп қалып, ере алмай, жалғызсырап маңырап тұр екен. Түгел лақты шөке-шөкелеп шақырып көріп еді. Жауап болмады. Ұзаңқырап іздеуге қараңғы түсіп кетті. Егіз лақтың бірінен айырылып қалып, қапаланып отырғанда әкесі де жетті. Ол хабарды естіп:–  Обал болған екен. Алды түн. Енді қарсақ пен түлкіге жем болады-ау, – деп өкініш білдірді. Оны естігесін Түгел жыларман болды. Өзінің бейуақта ұйықтап қалғанына іші удай ашыды. Әкесі бір текешік арқалай келіпті. Шай қамдап отырып, Түгелге мылтығының білтесі от алмай қалып, аңды үркітіп алғанын айтты. Текешікті ілкі атқанда алып қалыпты.–  Терсіңді киімім маңайлатпады-ау. Қас  қылғандай жел арқа тұсымнан тұрып еді. Жануарлар қайтып жоламады. Жел ауғасын танауларын шүйіріп асты. Мен су басында жатып күнді өткіздім, –  деді Әділ.Келесі күні әкесі Түгелді тағы ертпеді.–  Лағыңа қара! Көп айналмаспын. Кешегі үйір суға бір келер, – деді де тұқшыңдап жөнеле берді.Түгел енді байқады. Әкесі бір қырына  жандатпалап жүреді екен. Мұрсатта құйын болып асты да кетті.Аңның жайылымы орасан алыс емес болуы керек. Көп ұзамай тарс-тарс етіп, арасы жиі атылған мылтық даусы естілді. Бір сыпыра уақыт өткенде әкесі де жетті. Бұл жолы оның ісі  оңғарылғанға ұқсайды. Айтуынша: таң ата аң баласы шұбап суға келеді. Тасада даяр жатқан Әділ суға қатарласа бас қойған аңның қалың тұсын көздеп шүріппені басып қалады. Екі теке қабат құлайды. Бет-бетімен қашқан аң қапелімде бір-біріне соқтығысып,  ошарылып қалады. Сол сәтте тездетіп оқ әзірлеп алған Әділ бір ешкіні көздеп тағы атады. Ол ешкі де құтылмапты. Көңілді бірлеп, сары атанның екі қапталына аңды жаймалап теңдеп алып, екеуі ауылға қайтты. Үйге жақындағанда «алақайлап» балалар алдарынан жүгірді. Түгелдің іздегені әжесі еді. Көзіне түсе қоймады. Шешесінен:– Әжем қайда кеткен? – деп сұрап еді. Ол:– Е, әжеңді бұл жұрт үйге отырғыза ма? Қалап әкетті, – деп күлді.*       *        *Түгелдің әжесі Айжан аласа бойлы, ақсары өңді, көзінен нұр шашып тұратын ажарлы кісі. «Бегемістің бес мергені» атанған атақты аңшы әулеттің ұрпағы. Тіней Аман деген мергеннің екі қызының бірі. Өзі – Айжан, сіңлісі – Күнжан.Бұйырмыс болып, кедей ауылға келін болып түсті. Ақылы мен адамшылығының арқасында келген жерінде Айжан бәйбіше атанды. Ауылдың анасы да, ағасы да бола  білді. Қоңсы-қолаңға жайлы, ағайынға қадірлі болды. Жолаушы болса, Айжан бәйбішенің үйін таңдап түсер еді. Сөйлесе сөз, айтса жөн білетін әйелді қонақ та көбірек қолайлайтын болса керек. «Айжан үйде болса, бізге Қуаттың бар-жоғы керек емес» – деп, небір мен деген азаматтар атын белдеуге байлай беретін көрінеді.Атасы Қуат сегіз ағайынды екен. Шетінен сіңірі шыққан кедей. Кілең малшы, жалшы. Қуат болса, нәпақасын қақпанмен айырады. Өзі ұзын сирақты, қыр мұрынды тарамыс қара кісі. Көбелектей ұшып-қонған ұшқалақ мінезіне қарап, жеңгелері жас күнінде «қара шыбын» атандырыпты. Қалбаңдаған бала мінезді, момын адам екен. Қожанасырлау, қағылез кісінің ұшығы жеңіл болады деп, жұрт бала-шағасын ұшықтатып, үшкіртіп те жүреді-міс.Өмір бойы арқасынан қақпаны түспеген жарлы Қуаттың күнкөрісі мандымаса керек. Жаратылысында пысық, алатұяқ Айжан отағасымен бірге балаларын асырау үшін байлардың теруін теріп, текеметін басып, шымшиін орап, қалы басқұр, кілем-қоржын тоқып, ұлдары жетіскенше істен қолы босамапты. Ақылына көркі сай Айжан әрі он саусағынан өнері тамған шеберде әйел болыпты. Балалары тұрыңқырамай, қалғаны екеу – Әділ мен Қабыл.  Жас аралары алшақ, бір мүшел.Тұңғышы Әділ ер жете бастағанда анасы атақты мерген нағашылары Аман, Омардың бармағын тістеуге кеңес береді. Баласын төркін жұртына арнайы сәлем-сауқатымен ертіп апарып, ырым жасап қайтқасын-ақ Әділдің оғы далаға кетпепті. Түр әлпеті де, етінің тірілігі де өзіне тартқан Әділге Сатқан байдың қызы  Жәнияны да Айжанның өзі құда түсіп, алып берулі.Кедей, жоқ-жұқа үйдің бар тапқаны қырық серкеш пен бір лөк болыпты. Қалың малы да сол. Сатқан қызын Қуат қақпаншының баласына мал үшін  бермегені анық. Оған да тікелей себепші болған  Айжан екен. Өйткені, ол Сатқанның бәйбішесі Жанзиямен бала күннен бірге өскен дос-құрбы көрінеді. Сол көңіл тату құрбысы қайтсе де Айжанның бір тілегін орындағысы келіп:«Сатеке-ау, маған бес қыздың бірінің билігін бермеймісің? Ана Айжан құрдасым: «Бір қызыңды Әділіме бер!» – деп қоймай сұрап жүр. Соған мына Жәниямды жастау болса да берейін деп едім. Ана екі үлкен қыздың айттырулы жерлері бар ғой» – деп үшінші қызын ұйғарыпты.«Жалғызымды осы Жәниямның соңынан көріп едім. Өзі майқұйрық қыз. Айжан да бір ақкөкірек адам еді. Тілегі дұрыс қой. Жалғыздың тілегін тілеп отырғасын назарына қалам ба деп қорқамын» депті.Сатекең қарсы болмапты. Сөйтіп тапқан келінін жуық арада қызықтай  алмаған Айжанның қолын жоқтық байлап, баласын жиырма сегізге келгенде әзер аяқтандырыпты. Онда да қалың малын үш бөліп, зорға өтеген көрінеді.«Жәниям құтты келін болды. Үрерге иті, сығарға биті жоқ қу аяқ қақпаншының есігіне бір-екі қара бітіп, қорасына қой тұрақтады» – деп, келінін қызындай қылып бағып-қағыпты. Жәния түскенде Қуаттың есігінде жалғыз қызыл ит жатады екен. Кей-кейде Әділ әйеліне қол көтермек боп сес көрсете бастаса, Айжан: «Тарт қолыңды, антұрған! Сатекем қызын саған берген жоқ, маған берді» – деп, баласына қарсы өре түрегеледі екен.Түскеніне екі-үш жыл болса да бала таба  қоймаған келініне бұрын: «Жұрттың былтыр түскен келіні де, биыл түскен келіні де, табалдырық аттасымен жерік болып жатады. Сен байғұс түйетауық құсап әлі жүрсің. Жел қармады ма, суық тиді ме, не болды? Жеңіл жүрмей, қымтанып, жылы киініп жүр» – деп уайымдап,  өбектеп жүреді екен.Сол келіні күндердің күнінде  қытырлатып қара тұз шайнайтынды шығарды. Ана үй, мына үйге барса, құрт тістейтінді шығарды. Енесі қуанды. Түйенің етін жегізбеді. Метеймен су тасытпады, арқан естірмеді. Тұмса келінді қолынан келгенінше күтіп-баптады. Айы-күні жетіп, он жеті жасында қолына келін болып түскен аңқаулау, еркешора Жәния жиырма бірге шыққанда ана болды. Торсық шеке ұл туды.Айжан бәйбіше тұңғыш немересі туғанда жүрегі жарылардай қуанып, шалдарға бас  тартып, батасын алыпты. Немересінің атын да өзі: «Енді түгелдендік қой» – деп, Түгел қойыпты. Ақтығының алдын бірден етегіне орап алып, өз бауырына басыпты.Түгел ес білгелі сол әжесінің жұмыссыз қарап отырғанын көрген емес. Бірде шымырып ши орап, бірде ауыл үйдің бойжеткендеріне қалы үйретіп, бірде қасына келін-кепшікті иіріп алып, киіз қарпытып, бірде өрмек жүгірген үйдің серуін байлап жүргені. Іс үйренушілер де,  қызықтаушылар да әжесінің маңын бір сәтке босатпайтын. Ана ауыл, мына ауылдан: «Текеметке талдырма ойсын», «кілем құрыссын», «кимешек пішіп берсін» деген секілді арнайы  тапсырмамен келетін шақырушылар өз алдына. Қарасы бір үзілген емес. Ал, қыз ұзататын ауыл болса апталап-айлап Айжанды жібермейтін.Үй ішіне де жайлы әжесі бала-шағаға дауыс көтеріп, ашу шақырмайтын сабырлы адам. Ертенің шежіре жырларын шертуге де шебер-ақ. Кәріқұлақ, естіміші көп әжесінің айтқан тұщымды әңгімесін үлкен-кіші қона жатып тыңдайтын. Ел-жұртқа сыйлы, ағайынға қадірлі қайран әжесі алпысқа жетпей, аз күн ауырып, қайтыс болды. Оның мезгілсіз өліміне  қайғырмаған кісі кем. Әсіресе, Жәния көпке дейін көз жасын тыя алмай: «Шешемді де ерте алып еді, шешемдей болған енемді де қоймады-ау» – деп жоқтаумен болды. Әжесінің қазасы Түгелге де қатты батты. Ол өз шешесін әжесі барда тіпті іздемейтін еді. Жәнияны жеңеше дейтін. Әжесінің баласы болғасын өз әке-шешесінің жанына жоламайтын. Көбіне Айжанға еркелеп, Қуатты да онша тыңдай қоймайтын.Баланың көңілі торықсын деп үлкендер Түгелді қабір басына ертіп апарып, әжесіне топырақ та салғызды. Әжесінің үңірейіп бос қалған орнына  жалғыз жатуға жүрегі  дауаламаған Түгел оның қара мақпал жадағайын сүйретіп енді атасының қойнына кіруге мәжбүр болды. Қуат  бауырына қысып, басынан сипағанда, бала өксіп-өксіп жіберді. Атасы үнсіз ғана  желкесінен емірене иіскеп, өзіне қарай тарта берді.Шешесінің жылын берген соң Әділ әкесі мен Қабылды алып, қырға көшкен.Айжанның көзі  тірісінде Бостанқұмды жайлайтын қайын жұртының жанына жыл қыстап, үстіне бес қанат боз үй көтерген. Қайын атасы Сатқан малды кісі. Бірақ, баласы жалғыз болғасын малшысы бар. Қонақ-қопсысы мол кісі келінге көмекші болсын деп үйші де ұстайды. Бірақ, бәрі де бөтен емес, өз жақындары, ағайын-туыс. Ерте  үйленген Дүйсеннің келіншегі Айкүміс жас та болса жайлы, ауыл-үйге жағымды. Ауыл ағасы ретінде руластарының жарлы-жақыбайы Сатқанды сағалайды. Бірге туған інісі Сәркен, сірә, іргесін ажыратқан емес. Әділсіз де атасының өз айналасы жеткілікті. Отын жағысып, қазанын қайнатушылар да көп. Арасында жатып ішер, жанбағарлары да жоқ емес. Жарлы да болса аршыл Әділ бала-шағасының тамағын табан еті, маңдай терімен табуды жөн көрді. Өз бетінше  күнелтуді қалады. Қайыны үстіне үй тігіп, үзік жауып, алдына мал салып берсе де, қастарында қылқиып «күш күйеу» атанып отыра беруді сүйегіне қор санады. Бір жағынан көңілі далаға ауа береді. Аң аулауды аңсайды. Сосын, сол айналаны төңіректеп, аң қағып, бөлініп кетті. Аулақтай-аулақтай айдалаға ұзап, аса берді. Құм ішінде қоян қағып жүрген  әкесіне қайта қосылды. Қосылғасын көп ұзамай шешесі қайтыс болған. Шешесін жерлегесін, жылы өткенше елден қара үзбейін деп Өгіз Өреуліде ошарылып отырып қалған. Түзде аң мол. Отбасы  тамақтан таршылық көрмеді. Жылы өткесін тау етегін жағалай оймен ұзап көше берген. Жүре-жүре қырға шығуға тура келді.*       *        *Қырға көшкен жылы Түгел тоғызға толып еді. Қыр өмірі басталды да кетті. Бұрын өзі жапан дүз деп ұғатын қырдың қызығы мен тамашасы таусылмас таңғажайып дүние екеніне көп ұзамай көзі жете бастады.Екі-үш түйемен артынып-тартынып ауылдан ұзап шыққан соң-ақ алдан бұлдыраған күміс сағым қол бұлғап алысқа жетелей берген. Ұшы-қиыры жоқ сайын даланың бір бөлшегіне айналған көш көкжиекке сіңе берген. Айналадағы ақар-шақар таулар көгілдір аспан кеңістігінде жүзіп жүрген бұлт-сеңдері сияқты. Көз ұшында көлкіп жатқан ақ сағым түйе керуеннің сұйқылт шаңындай қылаңытып  Түгелдің төзімін тауысып бітті.Бір жолы үйіне жолаушылай келген  жыршыдан «Қарасай-Қази» жырын тыңдағаны бар. Ол кезде бұлар Басқұдық маңында отыратын. Үйіне нар  тұлғалы, екі бетінің ұшы күреңіткен, кесек, қырлы мұрыны келісті дөңгелек жүзіне жараса  біткен қиықша қызыл көзді, аздап ақ кірген шоқша сақалы бар ертегінің батырларындай алып шал келді. Қасында тырнадай, иығы қушиған, көзі шүңірейген беті бір уыс, жасы өзі шамалас жолдасы бар. Көбіне солкүш күйеу – жұмсап, күшін пайдаланатын қолбала күйеу арық шал сөйледі де, алпамсадай ақсақал үнсіз шынтақтап қақ төрде жатты да қойды.Түгелдің үйі сол күні бір үлкен әбігерге түскен. Әшейінде үндемейтін кәкесі тым сөзшең боп кетіпті. Қутыңдап орнынан бір тұрып, бір отырып, төрдегі сұсты шалдың жауырнына біресе тон жауып, біресе  қолтығындағы жастықты азырқанып екіншісін тықпалап, жәмпеңдеумен болды. Оған елп ете қойған қонақ жоқ. Қайта бұрынғыдан бетер маңғазсып, шынтағын құс жастыққа нығыздай түседі. Жан-жағына самарқау көз салып, көбіне маздап жанған шоққа қарап, қалампыр қосқан күрең шайды баппен сораптайды. Шай ішіліп, ет желінген соң қонақ қолына домбырасын алып, құлақ күйін түсіріп біраз бөгелді. Әбден бабына келді-ау дегенде,  жөткірініп жіберіп ұзақ жырға басқан. Су төгілмес жорғадай тайпалтты. Бір сөзінен жаңылған жоқ. Жыршының даусы күңіренген зарлы екен. Көп жерін өзі араласып жүргендей: «Сонда Қази бүй деді», «Сонда Қараүлек тұрып айтты» деп қойып, түн ортасы ауғанша жырлап еді. Қасындағы қушық бет, тапашой* шал да өнерден құр алақан емес екен. «Жеті қайқының әні» деп бір жүрек шымырлататын әдемі әуенге салып, біраз терлеген. «Ақбөбектің Қайыбының әні» деп бір бөлек әнді тағы шырқады. Кілең мұңлы, сырлы сазды әндер екен.Күнінде болса болған шығар, бірақ қазір даусы жарқаланып, қарлығыңқырап қалыпты. Дегенмен, әлі ширақ көрінді. Төрден есікке дейін құйрығымен сырғанап жетіп барғанына, екі көзін ойнақшытып, басын бұлғаңдатып, түрлі қимылға салғанда, үй іші, әсіресе, балалар қыран-топан күлісіп, мәз болған.Қонақтар аттанып кеткесін де өзі жырдың есінде қалған шумақтарын жыршы мақамына салып, басын бұлғалап қойып, көпке дейін айтып жүрді.Түгел сондағы «Ай бетінен кіріп, Күн бетінен шығып» жүретін ғажайып батырлар да сол күміс сағымға шомылып әлі тірі жүргендей алға ынтығумен болды.*       *        *Ертесіне жалғыз аяқ жолмен қиялап өрлей жүріп жаяулап қырға шықты. Жылмиған ала дөңге көтерілгенде қырдың ерке самалы беттен өбіп,  іші-бауырларына кіріп бара жатты. Әкесі көштің басын бір ескі құдықтың жанына әкеп тіреді. Қырдың ауасы бөлек екен. Күндіз қоңыр салқын. Түн баласы тоңып, түйежүн көрпеге оранып шығады. Шөбі шүйгін, қалың баялыш өскен адырда бұлар жалғыз үй үш ай отырды. Аңы мол, суы қасында, ештеңеден тарықпады. Түгел болса тете қарындасы Үкітайды ертіп алып, ертеңнен қара кешке дейін ойнаумен жүреді.Бір күні екеуі саршұнақ қуалап жүріп, айдалада ақырған есек даусын естіп, үрпиісіп қалды. Анадайда есек жетектеген екі адам келеді екен. Бұлар үйге қарай тұра шапқан. Табалдырыққа сүріне-қабына  жүріп, жарыса хабар айтысты.Жәния да жалма-жан есіктен басын қылтитып, іркес-тіркес келе жатқан екеуді көрісімен жез шәугімін мосыға іле берді.Қарасырап отырған аңшы үйі сол күні абыр-сабыр болды да қалды. Кешке, еркектер аңнан оралғасын алдарына арқардың басын алып, ет жесіп, үлкендер еттен соң да әңгіме-дүкен құрысып ұзақ отырысқан.Бұл келгендер Бесқала аспақ болып жолға шыққан кемпір мен шал еді. Кейін олар Әділдің үйіне қос болып, қастарында қалып қойды. Бір үйдің адамындай боп араласып кетті.Көк есектен басқа малы жоқ жаңа  қоңсылары Әділге ағайын боп шықты. Кемпірі – Қибат қолы сараң, тілді кісі. Күнінде өңді болғанға ұқсайды. Қызыл шырайлы, денесі тіп-тік. Басын шалқайтып, қайқайып жүреді. Термеліден ілмелі жаулық тартып, белін түрме белбеумен буып, шашағын екі жағына төгілдіріп қояды. Етегі бүрмелі ақ шыт көйлектен қызыл дамбалдың балағы қарыс жарым шығып тұрады.Әділ соған қарап Қибатты «Қызылбалақ» деп әзілдеуші еді. Қайнысына не айтса да жарасады. Қибат қанша шайпау дегенмен Әділдің  қағытқанына қыңқ етпеді. Қайта:– Е, мен бір қызыл кимей, кімнен кеммін. Күнімде Қибат кербез атанған кісімін. Қызылбалақ де, қызыл дамбал де, еркің білсін. Бүгінде біз құсаған жаман кемпірге не жараспайды, – деп күлген де қойған.Кейін оны бәрі солай атап кетті. Жәния да оны сыртынан «Қызылбалақ кемпір» дейтін болды.«Он төрт баланың бірін қоймаған шұнақ Құдай енді менің немді алар дейсің?!» – деп кейде ол Құдайға да тіл тигізіп қоятын.Құтжан ақсақал – момын, иі жұмсақ адам. Көбіне Түгелдің атасына еріп қақпан құрысады. Кешке бәрі шайға отырады. Аңшылар шайды терлеп- тепшіп ұзақ ішеді. Әділ аса шайқор емес. Есесіне екі шал шайға қанбайды. Көбіне хабар айтушы Әділ де, өзгесі – тыңдаушы.– Мені бүгін не қара басқанын білмеймін. Құдай сақалдатып, бір нән текені іштетіп жібердім. Содан үріккен жануарлар ағып барып, Астау ойдағы көлдеудің маңына кідірді-ау, әйтеуір. Есекпен соңдарынан тепеңдеп жетсем, қайнардың суына бас қойған екен. Сол арадан таңдап бір семіз ешкі атып алдым, – деп бір қояр еді ол, маңдайының қат-қабат терең қыртысынан асып-төгіле жаздап, шүпілдеп тұрған терін алақанының қырымен бір сыпырып тастап.Атасы жымиып қойып, шайын үнсіз тарта беретін.– Әй, бәсе! – деп мырс ететін Құтжан. – Сәскеде бір тарс еткен дауыс шығып, іле күмп ете түсіп еді-ау. Сонан-ақ, Қуатқа: «Әділжанның  оғы іштеп кетті-ау!» – деп едім, – деп, қалампыр қосып демдеген қызыл күрең шайды рахаттана сімірер еді. Қуат «рас еді» дегендей басын изеп қойып, шыны аяғын Жәнияға ұстататын.Аңшылардың арасында қырлысы бары да, мергені де – Әділ. Қуат – қақпаншы, Құтжан мен Қабыл – көмекші. Бірақ, үшеулеп жүріп, көбіне бос қайтады.Бірде Қуат тұмауратып қалып, Қабылға Түгел ерген. Өз бетіммен қақпанды құрам деп тісін аша бергенде, шапқысы әл бермей, сарт ете түсіп, бір тармағы бас бармақ пен сұқ саусақ арасына кірш етіп кірді де кетті. Баланың қолын қақпаннан Қабыл босатып алды. Бұл шыдай алмай, еңіреп, үйге қарай жүгіре берген.Үйге қан-жоса болып оралған баласын көрген Жәния байғұс «қасқыр қауып алды ма» деп шошып кетіп, айқайға басты. Бала онан сайын бақырды. Балпылдай жылап отырып, анасына қасқыр емес, қақпаннан зәбір көргенін түсіндірді. Жәния киіз күйдіріп, аққан қанды әзер тыйды.– Қара қасқа-ай, қақпаны құрғырға қайдан жолап едің? – деп жаны удай ашыған ана баласына қосыла жылап отырғанда, үстінен Қибат түскен.Талайды көрген кәрі тарлан мән-жайды түсінгесін:– Түгелжан, жылама, айналайын. Көп жылай берсең, басың да ауырады. Енді осы жараның үстіне күнде ашқарында дәрет сындыра бер, сонда тез жазылады, – деді баланы жұбатып. – Сенікі не, байғұс-ау, бала құсап. Өзіңде ес жоқ екен ғой – деп Жәнияға ұрсып алды.Жан тәтті ғой. Түгел кемпірдің айтқанын істеді. Көп ұзамай, қолы қара қотырланып, жазылып та кетті. Бірақ, орны ырсиып қалып қойды. Содан соң Түгел қақпанға жоламайтын болды.Кешке қарай Әділ үйінде үш үйлі жан жиылып, әдеттегідей әйелдер аңның басын үйтіп, ошақ басында  отыратын. Сирағына ит қарық болады. Қара қазанда қайнап жатқан еттің буы бұрқырап, исі мұрын жарады. Астау толы ет алдарына келгенде шалдар шаппаларын  шығарысатын. Ет желініп, сорпа ішіліп, тіс шұқылған соң кең отырып, үлкендер өзара әңгімеге кіріседі. Сонда, Қибат сөзге араласып:– Әй, сен екі шал, қай-қайдағыны айтып, өткен-кеткеннің басын ауыртқанша, Әділжанға беріңдерші кезекті бір ауық, о несі-ай, – дейтін.Шалдардың Қибатқа қарсы дау айтуға шамасы қайсы.– Е, жөн-ақ. Қибат дұрыс айтады – дер еді, екеуі қосарлана. – Домбыраңды ұста, Әділжан. Күй тыңдалық.Сонда, кереге басындағы қара домбыра қабынан алынар еді. Әкесі құлақ күйін түсіріп, басын бір иығына қисайтып алып, ескі күйлерді кезегімен ағылта беретін.«Мынау Шоңай Есірдің күйі, мынау  Қырықмылтық Құлшардікі, мынау Қызылқұрт Құрманғазының «Балбырауыны» – деп, бірде ақпа-төкпе, бірде ерке сылқым, бірде мұңлы-сырлы сазды құйқылжыта жөнелетін.Үлкендердің қашан тарасатыны беймәлім. Түгел ұйқыдан оянғанда, әке-шешесі тас  құманның бүйірін шоққа тығып, ақ құйрық шайды быршып тартып отыратын. Бұл керіліп-созылып жатқанда, әкесі бақырға қорғасын балқытуға  кірісетін. Еріген қорғасынды мөлтілдетіп қалыпқа құйып, жайып қоя береді. Суығасын құмға  тасталған бытыраларды қырып-жонып  тегістейтін Түгел. Дайын оқ  қолдорбаға салынады. Осындай аз күн демалысында әкесі шаш алдырып, сақал-мұртын бастырып, киімін ауыстырып, мұнтаздай боп отырады. Жақын маңды аралап, айналаны шолып қайтады.Бірде жатар орынға жай оралды. «Жүзадымда жиен Басығара бай отыр екен. Малы мыңғырып жатыр» – деп келді. Қуат мұны естіп: «Қыстан бері төрт-бес теріні біреуге  байлармын деп сақтап жүр едім. Соны Басығараға апарып тарт. Мүмкін, бір-жар тоқты берер. Арасында сорпалармыз» – деп өзі қақпанға түсіріп алған, әбден иі қанған қасқыр терісін тұмсығынан тізіп, Қабыл мен Түгелді таң атпай жолға салды.*  *  *Күн  желемік. Талқан қазан қағып, қыр үстінің тозаңы ұшып, берекесі қаша бастаған. Екі ағайынды бала қара зілдей қасқыр терісін бөліп арқалап келеді. Үйден ертелеп шықса да жаяу жүріске бай аулы жеткізер емес. Түсауған соң күн көзі жылтырап бойлары жылынғандай болып еді. Күн еңкейген кезде дала қайта салқындай бастады. Киімі жұқа, аяқтарына шоқай киген екеуінің арқасы суықтан құрысып, аяғы-аяғына жұқпай, жылдамдата басады. Көлденең жатқан жалдан асқанда қаптаған құмырсқадай  бытырай жайылған малды көріп, қуанып кетті. Екеуі бұндай көп қой көрмеген. Шет-шегіне жуық арада шығып болатын емес. Жаздай бабымен жайылған мал қоңды.Екі ара бірталай жер екен. Ертемен шықса да бай аулына іңірде жетті. Ескі жұрттан тапжылмай отырған бай үйі ұядай жып-жылы. Бойларын суық қармап қатты тоңған Түгел мен Қабылдың жылы жерге келгесін мұрындарынан су ағып, бырсылдай бастады.От басында алдарына жаңа келген арпа көжеге тұмсықтарын енді мала берген үй толы жан беймезгіл жүрген екеуге жатырқай қарасты. Айналаға сараңдығымен аты шыққан Басығара бір тал қабыртқаны ұстап, үнсіз қаужаңдай берді. Бала-шаға бір тостаған арпа көжеге ырзалық сыңай танытып, таңдайлары тақ-тұқ етеді. Ас үстіне келген жолаушыларға бай бір-бір ожау арпа көжені амалсыздан құйғызды. Амандық-саулық сұрасып та әуре болмады. Тостақтағы көжесін тауысқасын ғана бұлардың босағаға тастай салған терісіне көз жүгіртіп, кекесінмен мырс етті.– Е-е... Қуат сендерді Басығара тоқты берер, қой берер деп жіберді-ау! Еһ-еһ-еһ-еһ-иһ-һ...Шалдың қисық көздері жұмылып, бір уыс беті бырысқан терідей жиырыла қалды. Опырайған аузы кемиіп, иегі шошайып кетті. Селеудей селдір сақалы желпілдеп, құс тұмсығындай имиген мұрынның ұшы күлгенде опырайған ауызға түсіп кетеді екен. Қырық қыртыс қып-қызыл маңдайы бір елі. Жарлауыт қабақтың үстіндегі кірпі тікеніндей тікірейген қасы қудай. Басын бір шаршы шүберекпен таңып алыпты. Қылқиған тырна мойны жағасыз кір-кір көйлектің астынан сорайып шығып тұр. Өзі шаттауықтай ғана шал екен. Көз қиығынан жылт-жылт жас көрінді. Сол күйі басқа ештеңе деместен жұлым-жұлым жаман тонын басына бүркеніп, ескі текеметке жастықсыз қисая кетті де, іле қор ете түсті.Таңертең екі баланы алаң-көбеңнен оятып:– Барың. Қасқырды артып алың да аса қалың,- деді Басығаражылтыраған жылан көздерімен тесірейе қарап. Тамақтарына тас  тығылғандай болып, оразаларын да ашпастан, екеуі сараң байдың үйінен құтылғанша асықты.«Қайтқан малда қайыр бар» деген, кейін сол теріден Қуат ішік киді.                                                                     *  *  *Қыс қыса қайта ойға құлап, құмды паналап шыққан Әділ бір күні тау кемерінің қуысынан өзі көптен бері дүрбі салып көздеп жүрген ескі ұяға жұп ителгінің жұмыртқа салғанын айтып келді. «Ителгі ұясын қиынға салады. Үстіртте сондай құз-шатқалдар көп» дейтін. Ұяны сол маңайдан көрген болды-ау.– Енді бірер айда балапан басып шығарады. Сонда өзіңді ұяға түсіремін.  Балапан аласың! – деді әкесі.Айтқанындай, айдан аса уақыт өткенде  ол  уәдесіне жетіп, Түгелді  ертіп, биік қабақтың басына шықты. Бірақ, ұяға бірден жақындаған жоқ. Әуелі барлау жасап қайтты. Қабақ үстінде жападан-жалғыз бүрісіп тұрған Түгелдің жазғытұрымғы желкем ызғардан бойы тітіркенді. Етек-жеңінен сумаңдай кіріп, жалаңаш денесін мұздай тілімен жалап өткен суық жел қойны-қонышын аралай, кең шапанның қолтығын делдитіп, етегін басына түрді.Әшейінде де ішін тартып, ызыңдайтын да тұратын Үстірттің өкпек желі  өңменіңнен өтіп, өкпеңе шаншудай қадалады. Ызғырып, құлағыңның түбінен қыл қобызын шалады да тұрады. Түгелдің жақ жүні үрпиіп, бойы қалтырап кетті.Қабақтың ернеуінен төмен қарасаң, басың айналады. «Ұяны мұнша биікке салуын-ай!» Түгелдің көкейіне қорқыныш ұялайын деді.– Ұябасар жем іздеп кеткен екен. Ұяда шүпірлеген балапандар ғана қалыпты,  – деді әкесі қаптың аузын шешіп, ішінен бір бума арқанды алып жатып. Сонан соң Түгелге қарап:– Ұяда үш балапан жатыр. Біреуін ұяда қалдыр, қоңырайғанынан екеуін ал! – деді.Баланың бозарып кеткен түсін жаратпай, даусын қатайтыңқырап:– Әй, естіп тұрмысың? Екеуін ал! – деп тағы пысықтады. Түгел үнсіз басын изеді. Әкесі өткір, кішкене қой көзін бұған тура қадап тұрып, күпісінің сыртынан қос-қабат арқанмен белінен тұзақтап буып, бір ұшын өз білегіне орап алды.– Төменге қарама! Ұяның тұсына жеткесін көп қарайламай, мына қалтаға балапандарды салып ал. Түсіріп алма! – деді де, Түгелді екі білегінен ұстап, кемерден салбыратып жіберді.Бала арқанның бір ұшына байлаулы күйінде шайқатылып төмен сырғи берді. Айқыш-ұйқыш бұтақпен, тал шырпысымен қоршалған, түбіне жұқалтаң жүн-жұрқа төселген қолапайсыз, қобыраған ұяда ақшыл сұрғылт жүнді үлпілдеген үш балапан жатыр екен. Біреуі қоңырлау, екеуі әлі ақ түбіт. Желі азынаған абажадай жартастың қуысында бір-біріне тығыла түсіп, қалтырап, қаннен-қаперсіз жатқан қауқарсыз балапандарды көргенде біртүрлі аяп кетті. «Бұларды бір-бірінен айырып не керек?» – деп те ойлап қалды. Екіұдай күйде қимылсыз тұрып қалғанын әкесі арқанды қозғап, белгі бергенде бір-ақ сезді.Өзінің ұшпаның бауырында не себептен салбырап тұрғаны есіне түсті де, амалсыздан ұяға қолын созып, жып-жылы ұлпа балапанның екеуін мойнына асулы бөз қалташыққа абайлап салды. Әлі ширай қоймаған әлжуаз балапандар әлсін-әлсін аузын ашып, мазасыздана шиқылдайды.Төбеден бәрін қалт жібермей жіті бақылап тұрған Әділ бұны дереу жоғары тарта бастады. Ұяда жетімсіреп, ақ үрпек, қорғансыз жалғыз балапан қалды. Бұлар қабақтың етегіне түсе бергенде «Кьяк, кьяк» деген ұябасардың ащы даусы естілді.Жазғытұрым Түгел алған балапан көпке дейін қолға көндікпей жүрді. Үйдің оң жағына киізден қоршалып, балапандарға арнайы ұя жасалды. Екі балапанның ақ түбіттісі көп ұзамай үстіне  қоламта құйылып кетіп өлді де, екіншісі қанаттана бастады. Тірі қалған сыңар балапанның күтімі Түгелдің  мойнында. Аузына өкпе ұсақтап салады, түтікпен су тамызады. Әйтеуір ертелі-кеш балапаннан көз жазбайды. Балапан ителгі төрт-бес жұмадан соң, өз бетімен ұшуға да жарап қалды.Түгел бұл кезде әкесінің кеңесімен ителгіге шалажансар саршұнақ, құмтышқан әкеп салатын болған. Ол бұларды көргенде әбден қошқылданып, құмартып жейді. Көбіне біраз әурелеп, бүріп-шоқып, ойын қылып, есін шығарады. Бірте-бірте қауырсыны бекіп, ұзаңқырап ұшатын болды. Түс ауа аспанда біраз қалқып, көз жетер маңайды шарлап, жемін  алысырақтан іздеуге әдеттене бастады. Күн ыси бастағанда құмда саршұнақ, атжалман көп болады. Аңдып жүріп, солардың бірін көзі шалса ителгі қанатын тез-тез қағып, биікке самғап көтеріледі де, заматта заулап келіп, екпінімен қағып құлатады. Содан кейін қысқаштай тырнақпен бүріп алып, болат тұмсықты түйрейді.Қолға үйренген құс үйден көп ұзамайды. Жаздай кесіртке, тышқан аулап, әбден кәнігі болып алған ителгі күзге жақын едәуір құс болып қалды. Қара суық түсе қаптап кеткен ұзақ, қарғаларға жаудай тиіп, баудай түсіре бастады. Аңшылықтың қызығына түсіп алып, көңілі өсіп марқайған шақта «Кьяк, кьяк» деп шаттанып қояды.Ителгі өсе келе әдеміленіп, ажарлана түсті. Арқа жоны топырақ түстес біркелкі болғанмен, бауыр жағының ақ сары ұлпа жүнінің бетіне қара қоңыр моншақтай дақтары жарасып, сұлулана түсті. Қоп-қоңыр бадана көздерін төңкеріп қарағаны-ақ сүйкімді. Имектеу жылтыр көк тұмсығы өзіне ерекше сұс беріп, шырайын ашады.Әкесі ителгіні баули берді. Оң жақ босағада тұратын киізбен қапталған тұғырда отырған ителгіге  томаға кигізіліп, аяқбау байланды. Қыс түсе қоян алып, аңнан олжалы оралып жүрді. Өзі іріленіп нағыз жыртқыш болып алды. Кей кезде есірік болған киік, қарақұйрыққа да түсіп, сынала берді. Ителгіге көңілі біткенде әкесі «шегір ала» деп сүйсінуші еді. Ителгінің өжеттігіне, қайсарлығына ырза болып айтқаны. Бірақ, кейін құстың нақ бабына келген шағында әкесінің бір қимас құрдасы қалап алды. Содан соң Түгелдің үйі құс асыраған жоқ.*  *  *Кемерді жағалап, көше-көше, күзге қарай Әділдер ойға құлаған. Ойға түскесін бұларға тағы бір үй  қосылды. Бір-екі қарасы, бес қанат үйі бар балалы-шағалы шаңырақ көрінді. Қастарына қоңсы қонғанына бәрінен бұрын қатты қуанған Түгел. Себебі, ол үйдің өзімен түйдей құрдас Құзыр дейтін баласы бар болып шықты.Құзырдың әкесі Ержан ескіше сауаты терең молда екен. Үйінде ақ киізбен қапталған үлкен кітап бар. Оны ақ шүберекке орап, кебежеге тығып тастапты. Ескіше кітабы бар екенін  сезсе, үкімет ұстап кететін көрінеді. Сондықтан Ержекең әкесінен қалған кітаптың бәрін Бейнеу әулиенің басына теріге орап көміп кетіпті. Қолында қалғаны осы Құран кітап сияқты. Құзырдың айтуынша, олардың үйінде сары ала теңгелер де бар екен. Оны да шүберекке түйіп от басынан шұқыр қазып тығып тастапты.Шешесі – Құбыл жас әйел. Әкесінен көп кіші. Құзырдың бойжеткен апасы, Арқарбай деген ағасы бар. Үшеуінің анасы ертерек өліпті. Құбылдан туған тағы екі інісі бар.Ержан – қақпаншы. Үйінде қақпанның неше атасы бар. Тіпті жолбарысқа құратын қақпаны да бар көрінеді. Үлкендер қақпан құруға кеткенде, балалар қақпанға қыстыруға тасбақа тереді. Кейде саршұнақ, қосаяқ аулайды. Арасында кеуекке кіріп, жасырынбақ ойнайды. Әйтеуір, күн ұзағына үй көрмейді.Жаңа көршілерге Әділ ерулік берді. Ержан әкесі Қуат, Құтжандармен  құрдас болып шықты. Өзі аңқау, момын кісі. Көкайыл жас келіншегі бір үйлі жанды уысында ұстайды. Ең азы үй ішіндегі адам  басына шай-шекерді де өлшеп береді. Өзі Құбыл десе дегендей, бірде қар, бірде жаңбыр, қысқа күнде қырық құбылып отыратын  шайпау әйел.Момын шал әйелінің қас-қабағын бағып үйренген. Шай үстінде әр аяғын ұсынған сайын: «Құбыл-ау, бір аяқ ауыса ма?» – деп жасқана сұрайды. Әйелі аяқты алса, «е, бәсе» деп  көңілденіп қалады да, алмаса, шоқтағы құманға қарап, тамсанып-тамсанып, амалсыздан қисайып жата кетеді. Табаға көмген нанның бір шеті кетіліп қалса, әйелі: «Сенің балдарың нанды жеп қойыпты» – деп шалына тиіседі. Сонда жыларман болған Ержан қызы мен ұлдарына қарап:«Айтыңдаршы, мына нанның қандайын жеп едіңдер? Қандайы қалып еді? Мына Құбылы құрғыр маған ұрсып, өлтіріп барады ғой», – дейді екен. Ол әңгімені таратушы Қибат кемпір. Үстіне ақ бөзден мол пішілген көйлек- дамбал киетін Ержекең ала жаздай жалаң аяқ жүреді.Анада Әділ тауда аң көздеп жатса, жоғарыдан тас домалапты. «Теке түсіп келеді екен» деп ойлаған Әділ мылтығын оңтайлайды. Сақшыдай тырп етпей, күтіп жатады. Қараса, баурайға түсіп келе жатқан молдекең екен. Тау тасын жалпақ табанымен пашыр-пашыр еткізіп, ылдиға қарай емпеңдей беріпті.Ержан молда ел орынға отырғасын тығулы жатқан кітабын алып оқиды. Даусы әдемі, әуезді. Оқығанда күңірентіп, күмістей сыңғырлаған әсем сазбен оқиды. Шариғат айтып, шалдардың көзін ашады. Қырдағы ескі қорымдардың кімнен қалғанын, қына басқан көне құлпытаста қай елдің таңбасы бар екенін айтып отырады.Қыс беки Ержан молда екі үйдің бес-алты баласын жиып алып, сабақ оқыта бастады. Үйрететіні – намаз сабақ, аят, Құран сүрелері.Селдірлеу бурыл сақалы омырауын жауып тұратын, маңдайы жырта қарыс, биік қабақ, ақсұр шал аппақ киіммен аспаннан түсе қалғандай молдасын құрып алып, тіп-тік шаншыла отырып, аят-хадистерді жатқа соғады. Алдындағы ашулы жатқан кітапқа көз салмайды. Даусын нақыштай созып, томпақша сұрғылт жанарын жұмып, әсем саздың мақамына елтіп, балалардың бар-жоғын да ұмытып кетеді. Ешқашан дауыс көтеріп сөйлемейді. Балалардың ежіктеп, үзіп-үзіп айтқан бір ауыз  аятына риза болып, арқасынан қағып, мәз болады. Тек анда-санда Құзыр ойынға елігіп кетіп, түйе исініп кетсе, не Құбылдан сөз естіп, ашуға булыққанда ғана: «Ой, найсап» – деп қалатыны бар.Құзыр әкесін көп ашуландырмайды. Өзі аяттың неше түрін жатқа соғады. Ержан үйінде асатаяқ бар. Намазға жығылар алдында бас жағына тастайды. Өзі арғы атасынан ылымды, текті тұқымның баласы екен. Құмырсқаға қиянаты жоқ адам.Бірде қақпан көріп келе жатып, үш шал ұзыннан шұбап илеуіне дән тасып жүрген құмырсқа керуенінің үстінен түседі. Ержекең оны көрісімен екі құрдасының алдын кес-кестеп, біреуін де аяққа таптатпай, анадайдағы илеуді айналып өтуге көндіріпті. Тағы бірде түн ішінде от басына бұзаубас пен бүйі толып кетіпті. Үй-іші сыртқа тұра қашып, тап келгендерін Құбыл көсеумен отқа ысыра беріпті. Сонда ол оларды өлтіртпей: «Бүйі қасиетті жәндік. Бұйрықсыз шақпайды» – деп орнында жата беріпті.*  *  *Алғашында Түгелге тіл сындыру қиынға түсті. Бұның қасында Үкітайдың тілі оралымды әрі икемдірек боп шықты. Бірақ, зейінді, жады берік бала бұған намыстанып күн-түн демей жаттықты. Соның нәтижесінде көп ұзамай «Құлқуалла», «Алхамды» сыдырта беретін болды. Намаз сабақты да тәп-тәуір үйреніп алды. Қым-қиғаш, шым-шытыр шым шидің  өрнегіндей қиын жазуды да меңгеру оңай болған жоқ. Атын жазып үйренгенше алдындағы құмды талай тегістеп, талай шимайлады. Ақыры өз бетінше оқи алатын, үйіндегі адамдардың атын жаза алатын жағдайға жетті.Бір күні дастархан басында Жәния тосын хабар айтты. Қабыл әлденені сылтауратып тысқа шығып кеткен.–  Атеке, – деді жүзін атасына бір қырын бере отырған Жәния. – Шырақты үй қылсақ қайтеді?Жаратылысында ер мінезді, тура сөзді әйелінің әңгімесінен Әділ күні бұрын хабардар болса керек. «Не дейсің?» дегендей ол да әкесіне қарады.Қуат қапелімде ештеңе түсінбей:– А, не дейді? Қабылды ма? – деп сасқалақтап қара торы жүзікүреңітіп, қуанған сыңай байқата қоймады.– Жөндеп түсіндіріп айтпаймысың? Түйеден түскендей қылып, дүңкеткізбей, – деп Әділ әңгімені өзі жалғап жеткізе бастады.  – Көке, Қабыл да біраз жасқа келді. Өз алдына түтін түтетсін. Ержекең баласы да бой жетіп отыр. Соған қолқа сал, әке-шешесі де теріс көрмес.

• Ержанның ба? Бойжеткен дейсің бе? – деп Қуат одан әрмен

дағдара түсті.

• Батсайыны айтамыз, – деп Жәния атасының «бойжеткен кім бар

еді?» дегендей ойлана қалғанына аң-таң қалып, күлкісін әзер тежеді.«Әкемнің де Қожанасырлығы күшті-ау. Осы үш үйде Батсайыдан бөтен қыз бар ма еді?» деп ойлады Әділ.– Өздері бір-біріне кет әрі емес. Батсайы да оңды бала ғой, – деді әлі де үнсіз отырған атасына Жәния көз қиығын ұрлана тастап қойып.– Құбыл не дер екен? – деді Қуат біраздан соң аузына басқа сөзтүспей. – Құбыл болмаса, Ержаннан бөтен сөз шықпас.Сол әңгімеден соң Қуат қасына Құтжанды ертіп, бетжүздік шапандарын киіп, белдерін буып, Ержекең үйіне барған. Олардың неден бастап, неге тоқтағаны жұмбақ, әйтеуір үй іші тойға қамдана бастады.Шешесі жүгері қуырып, Түгел тары түйді. Әкесі есік алдындағы шатпаны етке толтырды. Тек Құтжан мен Қуат тоғызқұмалақ ойнап, бұрынғысынша жайбарақат. Қабыл болса үлкен қылмыс жасап қойғандай өзінен-өзі  қуыстанып,  кіріп-шыға береді. Қобалжитыны қимыл-әрекетінен байқалып-ақ тұр.Еңгезердей жігіттің екі қолы ербеңдеп бос жүргені ерсі болады екен. Әшейінде, ауыл-үйдің шоқайын жамаса да қолы қарап отырмайтын Қабыл осы шаруаға өзі араласуға болмайтындай сырттай береді.Ат жақты, қара торы жүзді, өткір қара көзді, ұзын бойлы көркем жігіттің бір осал жері – жуас. Түр-тұлғасы да, мінез-құлқы да әкесіне тартқан момын адам. Өзгеге қылдай қиянаты, оғаш сөзі жоқ. Өзімен-өзі мұрнын тартып қойып, мәс-кебіс, шоқай тігіп отыратын Қабыл бұрынғысынан да жуасып, басы салбырап кетіпті. Ебедейсіз ұзын қолдары көйлегінің жеңінен сорайып шығып кеткен. Бұрын іс қылып, қақпан құрып шаруаға айналып жүргенде байқалмайды екен. Енді сол екі қолды қайда қоярын білмей беймазаланып жүрген Қабылдың сыртқы кейпінің өзі кісі аярлықтай еді.Түгелге жұмыс көп. Томашақ тереді, құдықтан су тартысады. Күн ұзағына шешесіне жәрдемдеседі. Тіпті ойнауға қолы тимейді.  «Батсайы келін болады» дегелі қуанышты.Батсайы – талдырмаш қана, сыйдиған, өңдіше қыз. Мұңлы жанары жәудіреп кісіге жасқана қарайды. Ылғи үнсіз жүреді. Біртүрлі жүзі сынық. Қолынан ісі түспейді. Байтаба, қап, шекпен тоқиды. Жіп иіреді. Әшейінде де үйінен көп шыға бермейтін Батсайы екі шал барғалы көрінуден қалды. Бір-екі жұмадан соң ол келін боп түсті. Үйінен шығарда Құбылға көрісіп аздап сыңсудың реуетін жасады. Жәния басына ақ орамал  бүркеді. Қибат екеуі қос қолтығынан сүйеп үйге  кіргізді. Табалдырықтан аттарда Қибат:– Айналайын, оң аяғыңмен атта! Қадамың құтты болсын! – деп тілек айтты. Құтжан:

• Ата-баба жоралғысы, – деп бата беріп, беташардың ырымын жасады да, Жәния жас келіннің басына жаңа орамал байлады. Содан кейін оны ортаға, от басына отырғызып, шай құйдырды. Өзі шоқты жаңартып, шайды еселеп қолғабыс беріп отырды. Үйдегілер әлденеше шақырса да Қабыл ұялып, дастархан басына келмей қойды.

*   *  *Апасы келін боп түскесін Түгелдің үйіне Құзыр жиі келетін болды. Батсайы оны келген сайын қасына отырғызып, басынан сипайтын. Өзі кеткелі бір түрлі жасып, көңілсіз жүрген інісін оңашада бауырына қысып, көзінің жасын төгіп те алатын. Ол да әпкесін қимай, кетерде қолынан ұстап ұзақ тұратын. Қоңырқай жүзі әпкесі кеткелі қуқыл тартып, жүдеп қалыпты. Келе-келе Құзыр осы үйдің бір баласы болып кетті. Түгелмен бірге ойнайды, бірге жүреді. Екеуі үш-төрт түйені құдық басынан бірге суарады. Түйе шіркін суға қана ма? Астаудағы суды ұзақ сораптап тұрып алады. Кейде құдық маңындағы салқын, сыз топыраққа аунап, біраз көлбеп жатады. Екі бала түйенің бұйдасын мойнына  байлап жібереді де, өздері ойыншық жасауға кіріседі.Құзырдың қолы шебер. Саз балшықтан ойыншықтың түрін жасайды. Түгелдікі ондай әдемі болып шықпайды. Сыртқы нобайы жобаға келгенмен түйеге ұқсамайтын мақұлық мүсінін жерге бір ұрып быт-шыт қылып сындырады да, досына:– Маған да түйе жасап берші, – деп жалынады.Досы тұйық бала. Үндемейді, жасап отырған ойыншығынан көз алмастан ісін жалғастыра береді. Түгел оның икемді, шапшаң саусақтарына қызығады. Түйенің иір мойнына, салбыраған астыңғы ерні мен қылтиған құлағына қарап, өз үйінің сауын маясын жазбай таниды. «Қандай шебер еді Құзыр» деп таң қалады. «Жаны жоқ демесең, кіп-кішкентай түйе!»– Құзыр мына ойыншығыңды маған берші. Өзің тағы жасап аласың ғой, – деп қиылады. Ол жауап беруге асықпайды, әлі кеуіп үлгермеген дымқыл ойыншықтың о жер, бұ жерін қырнап, сылап қойып: – Жоқ. Бұны бере алмаймын. Үкітайға уәде етіп қойдым. Саған басқасын жасаймын, – дейді. Түгел осы ойыншықты қалап отырса да, үндемейді. Себебі, Құзыр айтқанынан қайтпайтын бала.– Түгел, – дейді ол бір мезгілде. – Менің  қарным ашты. Таба наның бар ма? Түгел қойнынан бір сындырық нанды суырып алып, досына ұстата қояды.Ол өз қолынан жаңа ғана шыққан түйенің мүсінін қарсы алдына қояды да, қолының сазын екі тізісіне сүртіп нанды жей бастайды. Түгел демде күн көзіне кебірсіп қалған ойыншықты қолына алып қызықтай бастайды. Қанша іждаттап қарағанмен бір мін таппайды. Шынайылығы сондай, жан бітсе көз алдында қыбырлап жүріп кететіндей.– Түгел, – дейді досы ойыншықтан көз аудара алмай отырған балаға қарап:

• Ертең ет ала келсейші. Шоққа көміп жейміз.
• Жарайды, әкелейін, – дейді Түгел. – Осындай әкелсем бола ма? – Ол сұқ саусағының ұшымен дымқыл жерге әкелетін етінің көлемін сызды.

– Жоқ. Ол көп қой. Мынадай болса жетеді, – деп Құзыр өзінің қос жұдырығын көрсетті.Ол айтқанындай Түгелге түйе жасап берді. Онысы алдыңғысынан гөрі ірілеу болып шықты. Екеуі томашақ теріп, ет пісіріп жеді. Қоламтаға көмген ет дәмді болады екен. Ұнағаны соншалық күнде көміп жейтін болып алды. Сонымен бірге Түгелдің ойыншығы да көбейе түсті. Ол досы сыйлаған түйені де, итті де, ителгіні де жасырып көйлегенің етегіне орап әкеліп кебеженің бір бұрышына жинап жүрді. Есесіне қаптағы ет те ортая берген. Соны аңдап қалған шешесі:– Сен осы кепкен еттен алып, итке салып жүрген жоқпысың? – деп сұрады.– Жоқ, – деп Түгел өтірік айтты. Ұрсар деп қорықты. Бірақ, ұрлық жата ма? Жария болды.Қуат қақпан көріп келе жатып, су басындағы балалардың бірдеңені бықсытып жағып жүргенін көріп, үйге айтып келген. Үйдегілер «тышқанға түтін салып жүрген ғой» деп қоя салған. Көп ұзамай Түгел тұп-тура ұрлық үстінде ұсталды. Төрдегі қаптан кепкен етті алып, жерге жайып жіберіп, сұрыптап отыр еді, қолына бір домаланған үлпершек түсті. Түгел қуанып кетіп, қойнына тығып алған. Еттің қалғанын қайта салуға үлгермеді. Есіктен Жәния кіріп келді.– Оны қайда апарасың? – деп сұрады анасы. Түгел шынын айтты.Жәния кешірімі мол, балажан әйел еді. Үндемеді. Көйлегінің сыртынан бұлтиып тұрған үлпершекті алып қалды.Түгел сол күзде досынан біржола айырылған. Құзырдың әкесі Қызылсу жаққа көшпек болды. Әділдер аң қуалап, құм аралап, бөліне берді. Көршілерден айырылу оңай болған жоқ. Әйелдер жыласып-сықтасып, құшақтары  жазылар емес, балалар да бір-бірін қимай, қатты қиналды. Кіршіксіз таза көңілмен табысқан достан ажырасу Түгелге де қиын тиді. Ержан үйінің көші бір жалдың басынан асқанша ебіл-себіл болып ере жүгірген баланы Қабыл үйге әрең ертіп әкелген. Батсайы онан әрмен, күн сайын көзін сулап, төркінін қимай көп жүрді. Ақыры босаған көңілді Қибаттың қатқыл даусы қайта бекіткен.– Қойыңдар енді, құрымағыр кілең,– деп ұрысты ол бір күні ашуланып. – Туғанын қасына ертіп жүрген кім бар? Бірге тумақ бар да, бірге жүрмек жоқ деген. Он бесімде кетіп едім, міне, әлі күнге туған-туысымды іздеп төркініме бір бармаппын. Өлген ештеңеміз жоқ. О несі, тый, кәне, жасыңды, Батсайы. Сенен басқа кісіде туған-туыс жоқ деп  пе едің?Зерек келіншек кемпірдің сөзінен соң сап тыйылды.*  *  *Үш үй жұбын жазбай, Шұқыройға қыстап шықты. Келер жылы аң босып: ұшқан құс, жүгірген аң жер ауып жоғалған. Көктем шығып, күн қыза бастағанда, әкесі бұрын-соңды  айналыспаған жаңа кәсіпке көшті. Өткен қыс қарлы болған. Борамай жауып, түскен жеріне тегіс сіңген. Аздаған малды шырғал* жасап суарып, көп азаппен қысты өткізіп еді. Қар күн қыза  жентектеліп, желімдей жабысып, жерге сіңіп, ой мен қыр суға малған мақтадай ылжырап босаған. Дәл осы шақта Әділ мен Қабыл тынбай тырбынды. Су сіңген ұйыққа егін екті. Түгел бұл жойқын  тырбаныстың жөнін сұрағанда, әкесі: «Биыл егін саламыз. Астық, жеміс егеміз» – деген. Соған қуанған Түгел де қолынан келген көмегін аяған жоқ. Үлкендер жер дегди бастасымен алдын ала даярлап алған ағаш соқаны сары атанға жегіп, жер жыртуға кіріскен. Ояңдау жерге жүгері, тары, шет-шетке жантақ түбіне қауын-қарбыз дәнін көміп тастады. Жаздай балаларға жұмыс табылды. Егіннің арам шөбін жұлады. Егістікті айнала ағаш қарақшылармен қоршап, ескі көйлектерді алба-жұлба қылып ағашқа кигізіп қойған. Кейбіреуінің басында құлақшын, кеудесінде бешпет. Себебі, күзге салым астық пісе егістіктің үстін торғай жауып кететін. Тағы сөйтті. Торғай біткен егін үстінде. Жыртылып-айырылады. Түгел мен Үкітай қолдарына жарғақ тері алып оларды қуып әлек. Күндегісі осы.Ақыры мол бейнеттің рахатын көрер кез таяды. Ала қарбыздар жантақ түбінде теңкиіп-теңкиіп домалап жатыр. Сары, ала шұбар қауын иісі күндік жерден аңқып, кісінің аузынан сілекейін ағызады. Түс ауа күн ысиды. Әкесі  үй іргесін көлеңкелеп отырып шөл басу үшін Түгелді  қарбызға жұмсайды. Жантақ түбінде жамбасы жартылай жерге көміліп жатқан қара жолақ қарбыздар әрі шырын, әрі сап-салқын. Оны жеген кісінің мейірі қанғыш. Түгел қарбызға қарай беттесе, соңынан кішкентай қарындасы Мәнет те ере жүгіреді. Түгелдің өзі зорға көтеретін үлкен қарбызды үйге жақындағанда:

• Өзімге бер. Дарбызды мен апалам, – деп қыңқылдай бастайды. Анадайдан бәрін көріп отырған Әділ:
• Бере қойшы. Күшін байқасын, бәлем! – дейді қызының қиқарлығына жылқы тістерін ақсита мәз болып.

Түгел қарбызды жерге қоя салады. Мәнет оны жерден көтере беріп, торс еткізіп жарып алады. Онымен қоймай, ызаланып жерге отыра кетеді де айқайға басады. Әбден тырсылдап піскен қып-қызыл шырын қарбыз жайрайды да қалады. Орнынан қозғасаң уылжыған бал шырыны жерге төгіледі. Сондықтан сол жатқан жерінде балаларға жем болады. Ал, Түгел әкесіне  қарбыздың басқа біреуін апарып береді.Сол жылы өнім мол, егін бітік шықты. Астық сақтайтын арнайы қос тігілді. Қап-қап астықты текшелеп жинап алған үй иесі көңілін бірледі. Алда қылышын сүйретіп тағы бір қыс келеді. Қызылсыраған аңшылардың тістері қыши бастады. Жас ет жемегелі біраз болған. Қақтап алған азықтары күн санап азайып, қаптың бүйірі босай бергесін, көже қатық қылып, шоққа салып тістейтін боршасы да таусылып, шайды талқы ішетін болды.                                                           *     *      *– Суық түспей теңіздің жағасына жетіп алайық – деп, жылы күзде үш үй үдере көшіп, алыстан ағарып жатқан айдынның жағасына келіп қонды. Теңіздің түбі таяз, жағалауы құмақ бұл қойнауын ел Ақсу деп атайтын. Өзі балығы мол жер болып шықты. Мөлдіреген тұнық судың астынан жоғалған инені табуға болатындай. Жағада су бетіне шығып тұрған атандай алып қойтастар көп. Шет-шеті көкжиекпен ұштасып, көк аспанмен астасқан ақ айдын дір-дір етіп, толқиды да жатады.Туламайды, тербеледі. Шуламайды, шайқалады. Алып астау бетіне ақ жібек орамал жапқандай желбірейді де жатады. Тұп-тұнық су астында балық қойдай өріп жүр. Аңшылардың ендігі көздейтін аңдары - сол балық. Қолдарында өздері жасаған шанышқы. Ұшы айыр қармақ сияқты істік, сабы ағаш. Екеуі сол екі айыр ілмекті шанышқымен күн ұзағына қойтасқа шығып, балық шаншады. Түгел көмекші. Құйрығымен қойтасты сабалап жатқап жып-жылмағай қара балықтарды қапқа салып, жинайды.Балық шаншу үшін де шапшаңдық, дәлдік, былай айтқанда, шеберлік керек. Әділ ол іске де тез машықтанып алды. Қимылы ширақ, кәнігі аңшы тастан-тасқа лақша секіріп, су астында жылмаң қаққан қара балықтарды түйрегенде қимылына көз ілеспейді. Тақтайдай тегіс жалпақ тастың үстіне балықты мұрсатта үйіп тастайды. Түгел сол балықтарды қапқа салып, қайраң құмға  төге береді. Құмға тасталған шалажансар қара балықтардың бұлқынысы біразға дейін басылмайды. Тыпыршығаны тыйылып, тыныш тапқан жансыз балықтардың ішін жарып, тазалаушы – Жәния мен Батсайы. Атасы мен Құтжан қолдарына қажарлы пышақ алып, тазаланған балықтарды ұзына бойы тіліп, тұздап, күн көзіне кептіруге қояды. Тап бір балық әзірлейтін кішігірім зауытша барлығы жұмылып қыс қамына кіріседі.Кей күндері теңізде дауыл тұрып, таудай толқындар тайталаса келіп жағаны сабалайды. Теңіз беті сапырылысып, ойран-ботқа болады. Ақ көбігі аспанға атып, арсылдап айбаттанып жатады. Тай қазанда қайнап төгілген ащы құрттай асып-тасып арнасына сыймайды. Ондай күндері балық ауланбайды. Зым-зия жоғалады. Тереңге қашады. Аңшы үйіне бәрібір тыным жоқ. Әрқайсысы қолына бір-бір қапшық алып, теңіз жағалап  жұмыртқа жинайды. «Бүгін Қарабайдың жұмыртқасын тереміз» деп Әділ бала-шағасын соңына ертеді.Қарабай – қарғаға ұқсас құс. Жұмыртқасы аппақ, ірі. Бірақ, оны үйге жеткізу қиын. Көбі жолда жарылады. Жәния қара қазанды толтырып асады. Бетімен бірдей қылып шүпілдетіп жұмыртқаны салады. Жұмыртқа – жеңсік ас, әрі тоқ. Кейде әкесі қарабауыр, бұлдырық секілді құстарды аулайды. «Құс етінің кенеуі жоқ», - деп үлкендер онша тамақсынбағанмен, құс еті дәмді. Қарын аш болмайды.шырғал – ойпаң жерге түскен қардың жан-жағын қоршап, тоған жасап, су қорын сақтау әдісіТеңіз жағалауында балықшы ауылдар отырады. Балықшылар – теңіз аңшылары. Сондай бір балықшы Ораз деген бар. Әділ бірде баласымен Ораздың үйінде болған. Балықтан олжалы оралған Ораз қайықты нән-нән шоқыр мен қортпаға толтырып келіпті. Тіпті біреуін тұмсығынан байлап қайықтың құйрығына тіркеп алыпты. Балықшының шайыр исі мүңкіген қосынан түйірсорпаға* тойған қонақтар кештете ауылға қайтты. Кетерде қайықтағы олжасын құйрығынан ұстап құмаққа лақтырып жатқан Ораз Әділді тоқтатып, құлаш жарымдай теңбіл  шоқырдың біреуін түйесіне байлап жіберген. Кейбір үлкен балықтар бір кісіге әл бермейтін көрінеді. Ірілері бір түйеге жүк болады-мыс. Әділ шет жағасын көзімен көргесін балықшының бұл сөзіне шәк келтірмеді.Кеш бата Әділдің алдынан шыққан балалар құйрығы жер сызған күміс теңгешіктері алақандай ала шұбар балықты көргенде қуанғаннан үйлеріне қайта шапқан.– Жеңеше, көкем балық әкеле жатыр, – деп қиқу салған айғайдан үйдегілер сыртқа шыққан.Расында да түйе соңында шұбатылған бірдеңе сүйретіліп келеді екен. Жалма-жан жер ошаққа от жағылды. Қара қазан мәймілдеп асылды. Балық арық екен. Ішінен бір табақтай қызыл сары уылдырық шықты.–Бәрекелді, «өзен жағалағанның өзегі талмас» деген, осы – деп, Әділ де жымың-жымың етеді. – Білгенге теңізде несібе көп қой. Біз тілін білмейміз. Мына Ораздар кәнігі балықшы. Құрал-сайманы сай. Жарықтық, теңіз қасиетті ғой. Өзінен несібе дәметіп ау салғандарды аш қалдырмайды – деп өзіне ойламаған жерден кезіккен олжаға ырза боп қалды.Аңшылар секілді, балықшылар да ауы толық күні тап келген кісіге сыралғы береді екен. Бұл  сондай сыралғы балық еді.                                                             *   *   *Уақыт дөңгелегі  бір орында тұрған ба? Киік-күндер заулап ағып, көзді ашып-жұмғанша қақаған қыс та келді. Сол қыс ала бөтен ақ түтек бораны мен ақ бас қарын ала келді. Жер-көк тегіс ақ қар, көк мұз. Қылтиған шөп басы көрінбейді. Қар үсті-үстіне жауып, қуыс-қуысты сыпалап толтырған. Жер беті жып-жылмағай. Сондай ақ түтек боранда жан бағу, тамақ табу үлкендердің мойнында. Отын-су Жәния мен Қибаттікі, Қуат пен Құтжан да қарап отырмайды. Қолдағы бір-екі түйеге шөп аршып діңкелейді. Табаны жеміріліп, мұзға тайғанақтаған түйені қазыққа байлап, алдына шөп шауып салады. Екі-үш үйдің тамағын тауып, асыраушысы – Әділ мен Қабыл.Ақ боран соғып, қар ерсілі-қарсылы сыбап жауып тұрған. Айы-күніне жетіп отырған Батсайы босанып қалды. Үйде бас  көтергеннен Түгел бар болатын. Алдында ғана тобығын тайдырып алып, Қуатқа таңдырып, шерттеулі жатыр еді. Бір мезгілде Батсайы бебеулеп толғата бастады. Түгел лекерлеп тұрып, қазандыққа қар жылыта бастады. Су тегін. Қар үйді орта белінен көміп тастаған. Есікті ашсаң, қар әзір. Түгел Батсайымен бірге толғатып, ағыл-тегіл жылап жүріп, шешесінің тезірек келуін тіледі.Қырсыққанда ешқайсысы жоқ. «Біреу-міреу көрінбес пе екен?» – деп тағатсызданып, тысқа шығып тұр еді. Ақ түтектің арасынан бір аттылы кісі шыға келді. Түгел қуанғаннан айғай салып, аяғының ауырғанына қарамастан айғайлап алдынан жүгірді. Әлгі кісіні үйге ертіп келді. Ол есіктен кірісімен бала да шар еткен. Жолшыбай жігіт кіндік кесті. Соның арасынша сырттан әйелдер де жетіп, қызыл шақаны өз қолдарына алған.Кешке аңшылар екі арқарды қарға сүйретіп әкелді. Туған қыздың «несібесі зор болар» деп, атын Несібелі қойды. Қибат еркектерге: «Арқарды сойың» – деп бұйырды. Қардың суына бір шылап алған шарананы бесікке таңып, сыртынан жас терімен қаптап тастады. Сол екі арқардың терісі сәбиді қыстан аман алып шықты.,Кіндік кескен жігіт суыт жүріп кеткен. Кетерінде: «Біз мына төбенің астында отырмыз. Ертең шешем қалжасын әкелер» – деп, ақ түтекке қайта сүңгіген. Дәл бір құдіреттің жарлығымен кіндік кесуге келген періште секілді. Со кеткеннен зым-зия ғайып болды. Түнімен қар қопалақтап тағы басып салған. Тысқа тұмсық шығару мүмкін болмай қалды. Өкініштісі жігіттің есімін сұрау да ешкімнің есіне келмепті.Сол жылғы  омбы қардан қойы жайыла алмаған Басығара жұтап, мыңғырған малдан қол көтеріп, тігерге тұяқ таба алмай, таяқ ұстап қалыпты.                                                                 *   *   *Аңшы деген өлермен халық қой. Қыс қысқан сайын қырық тесік қараша үй азынап, суық сай-сүйектен өтіп, отынды үсті-үстіне жаққанмен жел тесік-тесіктен жылуды суырып әкетеді. Бір үйлі жан бүрісіп, бір-біріне тығылып, тазы итті аяқ жаққа алып, қойындасып жатады. Отты үзбей жағады. Тулақ, тері біткенді іргеге тұтып, бітегенмен қуыс тауып кірген суық бойды қармап, тоңдыра  береді. Көпшіліктің қызуымен, қазанның буымен аздап жылынған киіз үйде жан сақтауға тура келді. «Жыртық үйдің құдайы бар» демекші, әйтеуір мал басы аман. Бала-шаға от басында, күпіге, көрпеге оранып отырады. Отын әкелу – күш. Қибат, Жәния, Түгел бәрі жабылып отынға кетеді. Кейде белін буып Батсайы да барады. Көп бейнетпен әкелген отынның күндегісін күнде жағып тауысады. Үзбей жаққасын  түттірмейді. Үш әйелдің қажарлысы *– Жәния. Қапсағай денелі, ер тұлғалы әйел қайратты еді. Екеуінің бөліп зорға арқалайтын отынын бір өзі бұйым қрлы көрмейді. Отыны – сексеуіл, қарабұта, дүзген сияқты бұтасын шөп. Қалың  сексеуілдің ішіне кіргесін Жәния айналасын әп-сәтте қорс қылып, теуіп сындырып, тау төбе қылып үйген отынды теңдеп буып, арқасына салып алады.Көзі жалтылдаған қара торы әйелдің шапшаң қимылдап, үйге асығатын орны бар. Өңкей уақ бала от басында қараусыз қалатын. Сондықтан оның ойы түзде жүрсе де от басынан ұзамайтын. «Баланың шалалығы болмай тұра ма? Бірдеңеге ұрынып қалмаса болар еді» деп үйіне жеткенше дегбірі қалмайды. Ойлағандай бірде отыннан оралғанда оқыс оқиғаның үстінен түскен. Үйде қалған баланың үлкені Үкітай болатын. Он бір-он екіге келіп қалған естирақ қыз. Бірақ, ойынға алданып отырғанда, кішкене сіңлісі етегіне шоқ жабыстырып алыпты. Отын арқалап келе жатқан Жәния есік алдына шығып, қалқиып тұрған кішкене қызын көргенде-ақ бірдеңе болғанын сезді. Себебі, омырау тұсынан бұлдырап бықсыған шарық жіптей түтінді байқаған. Ана байғұс арқасынан отынын тастай беріп, жүгірген. Жүрегі дүрсілдеп аузына тығылды. Келсе, қызының күпісінің етегі күйіп, мақтасы тұтап тұр екен. Болмашы түтіні мойнынан шығып тұр. Отты сөндіріп, дереу қызының денесін жалаңаштап қарады. Іші-қарны ып-ыстық, киімі ыстанып қалыпты, әйтеуір, етіне тимеген. Әрине, ол үшін Үкітайдың емін берді. Бесіктегі балаға алданып отырып, сіңлісінің сыртқа шығып  кеткенін де байқамаған екен. Ал, Мәнет, сірә, денесі қызғасын суыққа шыққан сияқты.Ақыры аңшы ауыл амалға іліккен. Әупіріммен әзер өткізген қыс етек-жеңін жиған жазғытұрым уақта Әділ:– Қыстан аман шықтық қой. Балалар да қызылсырап жүр – деп саулы іңгенінің жыл шығып тұрған сүт тайлағын қызыл іңірде пышаққа ілген. Азық арасы аз ғана үзіліп қалған тұс еді.– Мә, Қабыл! – деп, өркеші сыпырылған тайлақтың жон етін тіліп алып, інісінің қолына ұстата берген. –Бер, Жәнияға, қуырсын.Қараңғы түсіп кетіп, қалғанын ертең союға мәжбүр болды.Түзде жортқан дала бөрілері – аңшылар, сөйтіп, тағы бір қыстан аман шыққан.                                                             *  *  *Жаз шыға күн қатты ысып, шөп қурап, жер қуаң тарта бастаған. Үлкендер өзара ақылдасып, алдағы күнелтіс жайын кеңескен.

• Көшелік, – деді Әділ. – Биыл жер қу, аң аз. Құмға қарай ауайық.

–  Әділжан, бізді тастама! Сен қайда жүрсең, біз де сонда барамыз, –деді Құтжан. – Панамыз да, баламыз да өзің!Баласыз кемпір-шал нәпақасын Әділдің олжасынан айырушы еді.Әділдің әке-шешесіндей болып кеткен кәрілерге бала-шаға да бауыр басып қалған.Жолай аңшылап, әр жерге екі-үш күндеп ерулеп жылжи жүріп, жаз ортасында Қарынжарықтың ащы ішектей шұбатылған құмынан шығып, үркердей ауыл тағы көшті.Көш-жөнекей Жәния ауырып қалып, балаларға қарай алмай, кішкене баласы Бегіс айдан  шошынып өлді. Екі-үш күн еліріп, қызулап жатып таң ата үзілді.Қызылкүптің басында бес-алты үй отыр екен. Сол жерге баланы жерледі. Бегіс Мәнеттен соң туылған жас жарымдағы бала болатын. Өзі отырған орнынан қозғалмайтын байсалды, балпанақтай сүйкімді сәби еді. Оның сол мінезіне қызығатын Қибат: «Жәния-ау, сен осы бар-ау, Бегістенкөрерсің қайырды. Ана Түгел ме, оны қой. Ол бір  шыбыштың құйрығы құсап шошаңдаған бәле ғой» – дейтін. Сол сап-салмақты, бүйрек бет, қоңыр қозыдай монтиған баласынан жолшыбай қапыда айырылған Жәния түтігіп, қатты қайғырған. Әділ қанша дегенмен азамат емес пе? Не де болса, ішінде. Бірақ, баласының мезгілсіз өлімі оның да қабырғасына қатты  батқан сияқты. Бірер күнде қоқиып мұрны қалыпты. Ебіл-себіл жылап, Жәния жас қабірге жиі баратын. Бірде «баланың топырағын ит тырнап тастапты» деп қатты уайымдап жылап, налып оралды. Ананың көз жасын көрді ме екен, ашық күнде аспанға теңгедей бұлт үйіріліп, селдетіп құйып жіберді. Шелектеп құйған сол жаңбырдың суына ата-анасы балшық илеп, жусан қосып қабірдің үстін жылмитып майлап тастады. Соңынан қатты ысыған күн көзі қабірдің үстін мұрсатта кептіріп, тастай қатырып тастады.Ертесіне аңшы үйі тағы көшуге жиналды. Жылай-жылай бір  құлынын Қызылкүптің басында қалдырып, Жәния да көшке ерген. «Өлгеннің соңынан өлмек жоқ!» Өмір жалғасын таба берді. Қоңыр қошақандай сол сүйкімді баласының қазасы қатты батқан шешесінің жағы суалып, көзі шүңірейіп жүдеп қалған.Түйесу бойы әр жер-әр жерде он шақты үйден оқшау-оқшау отырған ызғындай ел екен. Әділ әдетінше шеткерірек қонды.                                                                  *  *  *Аңшы үйі құла дүзде домаланған қаңбақ секілді. Қаңбақты жел аударса, аңшы аң көздеп әр жерге өзі ауа береді. Қайда көлдеу бар, қайда жауын жауып, қақ түсті? Бәрі де кәнігі аңшы назарынан тыс қалмайды. Тіпті аспандағы бұлт, жердегі желді де бақылай жүреді. Қоянның жымы, саршұнақтың іні, құмырсқаның илеуі, құстың ұшып-қонуы, шөптің шығысы, таңның атысы мен күннің батысы, айдың туысы, ең азы түйенің тапырақтағанына дейін – ауа құбылысын күн ілгері болжау үшін  бұлтартпас дерек көзі. Табиғаттың жанды-жансыз хабаршыларының түрлі қимыл-қозғалыс, бояу-реңкіне қарап сансыз мысал, түрлі айғақ табады. Болашақтағы көші-қон бағытын жоспарлап, жерін белгілейді. Жаяу кезіп, маңайдағы құдық, қыстау қашықтығын шамалай жүреді. Жақын арадағы ауыл, төңіректегі елге де құлақ түріп қояды. Хабар-ошар ала алса, құба-құп. Онда елге қосылғандай елеңдеп қалады. Бірақ, несібесін түзден тапқан аңшы болғасын көпшіліктен саяқ жүреді. Себебі түз аңы үркек. Дабыр-дұбырды, шаң-шұңды жаратпайды. Үйір-үйірімен елсізде жосып жүреді. Соңында аңшы. Сары далада сағым қуып қаңбақтай домалаған аңшы үйі сай-сайды сағалап, кемер-кемерді жағалап көшеді де жүреді. Жазда қырға шығады, қыста ойға құлайды. Қонбаған құдығы, ішпеген суы аз. Сөйтіп, көше-көше теңіз жағалай жүріп, Қайшылының сыртында біраз кідірген.Қастарына көп ұзамай өздері құсаған жалғыз үй аңшы келіп қоңсы болған. Күрбек деген мерген. Басы шағын. Бұрынғы әйелі бала үстінде өліп, біраз салт жүріп барып, жақында ғана бір жас келіншекке қосылыпты.  Жөргекте нәрестелері бар. Сақайып қалғанда көрген баласын ол жанындай жақсы көретін. Іңгәлап жатқан қызыл шақаны қолына алып, бақыттан жүрегі жарылардай бауырына басады. Баласын көзінен таса қылмау үшін үйінен де көп шықпайды екен. Аңға шығатын кезі – намаздыгер мен намазшамның арасы. Апақ-сапақ мезгіл. Үлкендер: «Күрбектің бір ешкісі төбенің астында  байлаулы тұр ғой. Қазір барады да алып келеді» – десетін. Сол айтқандары айнымай келеді. Күн ұясына қонар шақта үйден елеусіздеу шығып кетеді де, құнжаңдап төбені айнала беретін. Соның арасынша жұрт бір ешкіні иығына салып келе жатқан Күрбекті көретін. Оның мергендігі – Тәңірдің таңғажайып құпиясы сияқты еді: бейне бір аңды сиқырмен арбап ұстайтындай. Мылтық кезеніп, аң көздеп отырғанын да ешкім көрмейтін.Мергеннің жуас, болбырлау, ұзын өзекті, аққұба келіншегі Қама жасқа толмаған сәбиінің жаялығынан ауыспайтын. Сондықтан үйдің отын-суы да Күрбектің мойнында. Кейде тіпті баласының жаялығын да өзі жайып жүретін. Бұндайда тілі шалпы Қибат бір сөйлеп қалатын.

• Бетім-ау, ана жылы су қатынның бір баланың жөргегін құрғатуға жетіспейтін болғаны ма? Күрбек байғұс басқа жұмысты жиып қойып, жаялық жуып жүр ғой. Жәния-ау, қарашы, әнеки!
• Ене-ау, қайтсін енді. Қама болса басы ауырып, домалап жатқан шығар. Сорықайнағанның басының сақинасы бар ғой. Сосын Күрбек баланы шырқыратып қоя ма, астын құрғату керек қой, – деп Жәния Қаманы жақтап жататын.

Күрбек Әділмен жандай құрдас. Екеуі қатты әзілдеседі.Үлкен ала көзді, қошқартұмсық, кемиектеу, көсеудей қара кісі мінезге бай. Құрдасының уытты қалжыңын аппақ тістерін ақсита күліп қалтқысыз қабыл алады. Оның бір осал жері – шайқор. Әрі оны баптап, іргені қымтап, терлеп-тепшіп ішетін. Соны көрген Әділ:Шай дегенде шабылған,Күрбек деген қағынған,Шайқор еді неғылған?Бір шәйнек суды өзі ішіп,Бар  қомытын жамылған, – деп өлең де шығарған.Сол Күрбектің басында күзге салым қайғылы оқиға болды. Қама қаланың қызы еді. Төркіні Шағадамда. Екі арадағы жол қиын. Тау бауырымен қиялап жалғыз аяқ жолмен түсесің. Арғы бет – қалың жатақ. Күзгі жаймашуақта қарақұлақ болып қалған баласын алып түйемен жолға шыққан Қама қалаға кеткен. Кепкен аң етін екі жағына теңдеп алған келіншек құндақтағы сәбиін алдына өңгерген.Құдай төбеден ұрайын десе, сол ғой. Әшейінде баладан көз жазбайтын Күрбек оларды екі  аралықтағы шатқалдың қиын тұсынан өткізіп жіберіп кейін қайтыпты. Әйелі екі-үш күнде оралуға тиіс екен. Әйтсе де сол сапардан апта өтсе де келмеді. Күн өткен сайын ол қатты мазасызданған. Ақыры қасына Қабылды ертіп, алдынан шыққан. Екеуі қосқатта қозғалмай тұрған Күрбектің қара маясын көргеннен шошыныпты. Күрбек сонадайдан еңіреп жүгіре беріпті. Қабыл да соңынан тұра ұмтылған. Тау баурайындағы қия жолда тұрған түйе екі иығының жүнін тықырлап тауысуға айналған екен. Қабыл теңін шешіп алып, түйені жетектеп төмен түсіріпті. Қосқаттың асты терең сай еді. Күрбек сол биіктен бұта-бұтаны қармай, тіке төменге құлдилапты. Қабыл қасына жақындағанда сақалын жұлып айғай салып жылап отыр екен. Бір жерде Қаманың, бір жерде сәбидің өлі денесі жатыр. Қаманың құлаған кезде мойын  омыртқасы қайырылып сынған сияқты. Аузынан аққан қан жерге қатып қалыпты. Сәбидің құндақтаулы күйі  көзі жұмық қалған.Сірә, түйеге артқан тең тар жолдан өтерде жарға тиіп жүргізбеген болуы керек. Түйе қорқып кейін тұрып қалған кезде аңдаусыз отырған әйел баласымен бірге ұшып кеткен сияқты.Қабыл Күрбекті зорға иліктіріп, өліктерді маяға артып ауылға алып келгенде оның есі кіресілі-шығасылы еді. Бірде жылап, біресе күліп, өзін-өзі тоқтата алмай отырды. Содан оны күйік көтерді. Төбе басындағы қос қабірдің басына барып, бүк түсіп жатып алатын болды. Үлкендер ақылын айтып үйіне алып келгенмен, көп өтпей-ақ ол қайта сол жерге барып жатып алатын.Екі төмпешікті көріп отырғанда Күрбектің қайғы жұтып өлетінін түсінген қарттар жұрт аударуды ойлаған. Бірақ, Күрбек сонда да күйіктен айыға алмады. Үйіне жақындаған адам зарлы  жоқтауды еститін. Бірде сондайдың үстінен Әділ де шығыпты. Өзі кіруге бата алмай,  шалдарды ертіп барып, зорға тоқтау айтқан.Бірде таң ата тысқа шыққан ауыл адамдары Күрбектің үйінің жанып жатқанын көреді. Бір-біріне хабарлап жан ұшыра жүгіріп барса, ол өртеніп жатқан үйінің қасында үнсіз түнеріп тұр екен. Үйінен түк қалмай жанып кетті. Өзі қара маяға мініп, мылтығын мойнына асынып, қала жаққа жүріп кеткен.Сол кеткеннен одан хабар-ошар болмады. Кейін ет сатуға базарға барған Жәния Күрбекті көргенін айтып келді. Ол  базарда қайыр сұрап отырған көрінеді. Есі ауған болуы керек. Жәнияны бетпе-бет келсе де танымапты.                                                             *  *  *«Жұт жеті ағайынды» деген, биыл да егін шығып жарытпас, қуаңшылық болатын түрі бар» – деп, әкесі жаз шыға қала сыртында жаңадан ашылып жатқан сүлпат кәсіпшілігіне  көшпек болды. «Жұмысшыларды ас-суға тарықтырмайтын көрінеді» деген дабырыққа ылығып, буынып-түйініп, бір күнде тартып кеткен. Қабыл екеуі тәшкі айдаушы боп жұмысқа тұрды. Жұмысы ауыр. Жері қапырық ыссы. Ең жаманы – есер бригадир. Кең далада еркінше жүріп қалған Әділге әсіресе соның қит етсе қоқаңдай беретіні ұнамады. Ойламаған жерден үйіне балдызы Дүйсен келіп қонған. Бір серкешті сойып ала келіпті. Соның сорпасын ішіп, қаужаңдасып, түнімен әңгіме-дүкен құрысып кеш жатқан. Ертесіне үзікті сабалаған атты адамның айғайынан оянды. «Әй, Әділ, сені ме! Тұра тұр бәлем, ақ тоныңды кигізермін! Күн шыққанша байдың баласы құсап бұ қай жатысың? Өй, жалаң аяқ жаман аңшы. Тұр кәне!» – деп айғайға басып тұрған бригадир екен. Есіктен Жәния шығып: «Үйде кісі бар еді. Қазір барады» – деп жөнін айтқанша болмай, әлгі бригадир атын борбайға бір салып, дүсірлетіп шаба жөнелген. Ат үстінде қорқытып-үркітіп тағы айғайға басып барады. Даусы жер жарады.Дүйсен оның оданы қылығына бас шайқап: «Бұл немене өзі? Жан алғыш па?» – деп біраз күлген. Әділ сол шолақ белсендінің, көрер көзге өзін басынып, үйін сабалап, төбесінен қамшы үйіргеніне үйренісе алмай қойған. Қарауындағы жұмысшылар, белқаста, соның басыбайлы құлы сияқты. Кәсіпшілікте істейтіндер кілең кедей-кепшік. Не мал жоқ, не күреп тауып жатқан табыс жоқ, әйтеуір өлмешінің күні. Небір нардай жігіттер бес-алты айда белі кеткен түйедей кирелеңдеп, бүкшиіп қалыпты. Өзі де тәшкі айдаймын деп белден шойырылған. Тұзға түсіп әзер айыққандай болды. Оның үстіне жатақ болып жан бағу көңілін көншітпеді. Ақыры көндіге алмай: «Бұл жұмыс маған қол емес екен. Қит етсе белім кілт ете түседі. Ауыр зат көтеру жақпады. Әрі даланың таза ауасына үйренген қайран басым, сүлпәттің мүңсік иісіне көндіге алар емеспін» – деп айнып қырға қайта көшуге бел байлаған. Бірақ, Қабыл ағасына еретін рай танытпады. Қуат та кенжесімен бірге болуды қалады. «Екі қолға бір күрек табылар, – деді Қабыл, – аң-құстың соңынан ауандап қашанғы қаңғи береміз? Әрі қанша дегенмен елдің іші жақсы ғой. «Елде  болса ерніңе тиеді». Көпшілікпен бірдей болармыз». Құтжан да құрдасынан айырылғысы келмей, көшпеді.Әділ өз дегенінен қайтпады. Үстіртке өрлемей, оқшауырақ құм арасына көшіп барып, қоян қағып, құс аулады. Отырған жерінің бір жағы – құм, бір жағы – бұйраттық. Қоян қалың болатын тұйық-тұйыққа қақпанды құрып тастайды да кешке таман бес-алты қоян алып қайтады. Жылыстай-жылыстай барып, Жаңғақтың ойына құлаған.Жағалай отырған ызғындай ел екен. Сол арада қыстап қалды. Қыс бекігесін бір кәрі түйесін соғымға сойып алған. Қыстай соны азық қылып балалардың қарнын ашықтырған жоқ.Бір кеште астауды алдына алып, отбасы  тегіс қаужаңдасып жатқан. Қапелімде Мәнеттің бар-жоғын аңдамапты. Тұзға піскен дәмді шыжықты тамсана жеп, ерке қыздың жоқтығын байқамай қалған үй іші өзді-өзі жапұр-жұпыр болып жатқан. Соған қитыға қалған қыз үндемей бір бұрышта бұғып отыра беріпті. Бір кезде  оған көзі түсіп кеткен Жәния:

• Әй, сен неге жақындамайсың? Шыжықтан құр қаласың ғой – деп еді.

Қыз одан бетер шолжаңдап:– Маған бөлек табаққа салып бер. Өйтпесең, жемеймін! – деді.Қызының еркелігі шектен шығып бара жатқанын түсінген Әділ әйеліне «үндеме» деп ымдаған. Сондықтан одан әрі бәрі түк байқамағандай тамақты еңсере берген. Табақтың түбі көрініп, тықыры шыға бастағанда, одан әріге шыдай алмаған Мәнет:– Е, мынау май ма өзі? – деп тұра ұмтылған. От басындағыларды ерке қыз тосын қылығымен қыран жапқандай қылды. Табақта қалған шыжықты үйдегілер Мәнеттің алдына қойды.Жаз басында Әділдің мылтығы аңға дарымай, далаға кетіп жүрген. Шайға қара тұз тістеуі жаман еді. Бақса, Жәния жерік екен. Күйеуінің мылтығы аңға тимегесін қоңсысы Құрмаш дегеннің мылтығына бір шаршы сәтенге бір-екі теңге түйіп байлап, ырым жасаған. Содан соң бұларды біраз уақыт Құрмаш асырады.Әділ аса балажан адам еді. Балаларын ұл-қыз деп бөлмейтін. Әйткенмен, «Түгеліме серік болар ма екен» деп әйелінің жүкті екенін білгесін іштей ұл дәметіп жүрді.Күн аяз еді. Әділ ертелеп аңшылап кеткен. Таңертең ұйқыдан оянған Түгел шешесінің бір орында байыз таппай сенделіп жүргенін көрді. Абырой болғанда әкесі тез оралды. Иығына салып келген  ешкіні «сой» деп Түгелге бұйырды да, өзі қазанға су жылытуға кірісті.Бақанға арқан керіп, даярлық жасады. Үйдің күн жағына сіңлісін киіндіріп алып шыққан Үкітай анасының қиналған, ыңырсыған даусын естіген сайын жаны ашып, бырсылдап жылап жүр. Басқалары да әпкесінің жылағанын  көріп, қыңқылдай  бастады.Бір кезде Әділ есіктен басын шығарып, аспанға екі дүркін мылтық атты. Соның артынша шар еткен сәби даусы да естілді.– Түгел, сүйінші! Інілі болдың, – деді Әділ үй ішінен айғайлап. Түгел қуанғаннан тыстан жүгіріп кіріп, қызыл шақа нәрестені жалаңаш алақанына салып жерден көтеріп алды. Даусы шар-шар етеді. Түгелдің екі езуі екі құлағында. Қуанғаннан Жәния да жылап жіберді.Әділ моншақтап терлеп, әбден титықтаған әйелін сүйей берді. Терін жеңімен сүртіп, көзінің жасын сүртті.– Қой – деді Әділ Жәнияға: – Жылама! Әйелдің  ұмытшақ ауруы емес пе? Балдарды шошытарсың!Шынында да Жәнияның денсаулығы мықты еді. Ел орынға отырғасын босанса да, таңнан тұрып, белін тас қылып таңып, метейді алып, суға өзі кеткен. Түгел ұйқыдан тұрғанда қазандықта ет қайнап жатыр екен. Шешесі Түгелді айналадағы үйлерге жұмсады.– Бар. Ана ауылдардың кемпірлерін шақырып кел. Біздің үйде бір бала жатыр де. Бесікке салсын!Бар жайға қаныққасын келген кемпірдің бірі Жәнияға өкпе айтты.– Қарағым-ай, о не қылғаның? Екі-үш күн ішетін суыңды осы ауылдың қатындары да тасып беретін еді ғой. Ауыл үйдің көмегі болмай ма осындайда? Жаңғыз үй отырған жоқсыңдар ғой! О несі, шырақ ата-ау?!Жәния үндеген жоқ. Келген әйелдерге бар дәмін ұсынып шәйін берді. Жәния бір ауыз қарсы сөз қатпағасын ілмелі жаулықты қара кемпір де сабасына түсейін деді.

• Көрші отырғасын көршілік қақымыз бар ғой деп айтып жатқаным

ғой. Әйтеуір жаның аман қалып, қол-аяғыңды бауырыңа алғасын болды ғой, – деп олар да еттерін жеп, баланы жөн-жоралғысымен бесікке бөлеп,  «бауы берік болсын!» десіп үйден шықты.Әкесі баланың атын Тегіс деп қойды. Түр-келбеті Жәнияға келіңкірейтін  шұнаңдаған пысық бала боп өсе бастады.Бұлар сол маңда тағы екі-үш  жыл қыстап шықты. Бұл уақта Түгел әкесіне кәдімгідей қолғанат болды. Аңға  бірге шығады. Аңшылық өнердің қыр-сырына қаныға бастады. Бір ғажабы – көздегенін алмай қоймайды. Атқыш. Бойы сырықтай бозбаланың ептілігі әкесіне тартқан.Жаз басында төбесін ыстықтан қалқалап  шүберекпен орап алған көк есекті бір жолаушы келе қалды.Әке-шешесі  шұрқырай амандасып, жарыса жөн сұрасып жатыр. Ол  баяғы Құтжан қақпаншы еді. Қартайыпты. Шикіл сары өңі күреңітіп күнге пісіп қалған. Кішкене көкшіл көздерінің жиегі қызарып, бет терісі мыж-мыж болып тырысып қалыпты. Бұрындары қып-қызыл боп томпиып тұратын бүйрек бет суалған. Томпиған шолақ мұрны онан сайын кішірейіп кеткендей. Қояндай домаланған жұп-жұмыр Құтжан шүкейттей шал болыпты. Тек иегінің ұшында ұйысып қалған бір түп көк бурыл сақалы мен аппақ мұрты сол қалпында.Кешікпей кемпірі екеуі келіп, Әділдің үйінің қасына әкеп қостарын қайта тікті.Әділ үйінің «Шәмпілдек» деген айыр іңгені бар. Екі шелек су ішсе қарны шәмпиіп шыға келетін. Артық су ішпейді. Сондықтан оны Жәния «Шәмпілдек» атап кеткен. Сол буаз еді. Оны ертемен Құтжан өріске тұсап жіберіп келетін. Бір күні Құтжан түйені жая кеткен жағында көп айналды. Кешқұрым мойны салбырап  көңілсіз оралды. Іңген жайраның ініне түсіп өліпті. Басымен інге кіріп омырауы түгел жұтылған іңгеннің артқы аяғы мен құйрығы ғана шошайып көрініп жатыр екен. Әйтеуір жаны бар. Құтжан түйенің алқымына қолын әрең жеткізіп адалдап алыпты.Көптеп көмектеп сары атан мен  құнаншасының мойнына құр салып Шәмпілдекті апаннан шығарып алысты. Үлкендер түйенің қарнын жарып ішінен нар ботаны суырып алғанда ол да сирек тыныстап өлгелі жатыр екен.Әділ Шәмпілдектің етін жіліктеп, екі түйеге артып апарып Шағадамның базарына сатты. Ол алты жүз теңге ақша болды. Әділ ол қаржыға тағы біраз ақша қосып, сүті бұлақтай боталы аруана сатып алды. Жаздай ағарғанға қарық болды да қалды.Екі үй бірігіп күнелтеді. Азын-аулақ астық таусылып, шай-секер бітсе, тері-терсек, аңның етін сатып базарлап қайтады. Қала шетіндегі базарға баратын Құтжан мен Түгел.                                                            *   *   *Жаз орталай екеуі тағы базарға шықты. Сары атанға мінген Түгел мен көк есекті Құтжан сауданы тез тындырды. Әсіресе, мұндай шаруаға Түгел пысық. Өзі жасынан әңгіме-сөзге, әзіл-қалжыңға үйір. Онысын байқаған әкесі:– Осы нағашыларына тартқан-ау?! Тіл мен жағына  сүйенген сөзшең, - дейтін.Базардан шыға бере, сол мінезіне басып:– Уа, Құтеке, күн жүрдікШаруаны тындырдық.Артып келген терініЕкі-үш қалта ұн қылдық, – деп тақпақтап келе жатыр еді.Құтжанның басы ауырды ма, Түгелдің тақпақтағанына көңіл аудармай:– Ана ауылға  соға жүрелік, – деп баурайдағы  боз үйлерге қарай бұрылды. Түгел де қарсы болмады. Ауылға жақындай бере  алдарынан жалы төгілген қарагер ат мінген тоқпақтай қара жігіт  қарсы шықты. Түсі суық, жанары суырдың көзіндей жылтыңдаған шұнақ қара жөн сұраған екеуге елеусіздеу көз тастады.– Есберген дегеннің аулы, – деді әлдеқайда асыққан сыңаймен атын тебініп, – Ол кіміңіз еді?– Жиеніміз болады, – деген Құтжанның жауабын жүре тыңдап, бейтаныс жігіт өз жөніне шоқытып кете барды.Екеуі араларын жақын тіккен төрт-бес үлкен боз үйлердің шеткісінің сыртына кідірді:– Кім бар-ау, – деген Құтжан даусын естіп, үйден орта бойлы, шоқша сақалды келбетті кісі шығып бұлармен ашық-жарқын амандасты. Жүзі жылы, көзі нұрлы жас шамасы өз әкесімен қарайлас адамға Түгел де даусын  созып, әдеппен сәлем берді.Күмбіреген жасаулы үйдің табалдырығын аттай бере, Түгелдің көзі бірден шай құйып отырған өзі құралпы қызға түсті. Қарсы алдындағы жайнаған қызыл шоқтың қызуынан ба, екі беті алмадай албырап тұр. Қызды көріп, состиып тұрып қалған Түгелге үй иесі:–Төрлет, – деп жоғары жақты иегімен нұсқады. Түгел селт етіп, бойын жиып алып, Құтжанның төменгі жағынан орын алды. Ақ киіз дастарханның басында төртеуі. Шоқ қасында үлкен жез самауыр ғыж-ғыж қайнап тұр. Үш аяқты шоқ салғышта бүйірлі, ондық тас құман бұрқылдайды. Іргенің көлеңке беті түрулі. Түндік болар-болмас ашық. Үй іші қоңыр салқын.Түгел өзінен-өзі рахаттанып, уықтан күлтелене салбырап төбесінде ілулі тұрған шашақ бауларға, айқыш-ұйқыш керілген ақ бауларға, шаңырақтың қарынан көлбей түсіп ұшы керегенің басына ілінген желбауларға қызыға қарап қояды. Өз үйі мұндай әлекей-күлекей емес. Кереге басын орай тартылған мынадай ені қос қарыс қалы басқұр да жоқ. Ныспы олақ болмағанмен, Жәния іске шорқақтау. Аяққап, байтаба, қақпа шекпен, қарала, қап сияқты керек-жарағы болмаса, іспен шұғылданбайды. Тіпті үйіндегі жаманды-жақсылы көрпе-төсектің өзі – әжесінің көзі. Өз үйінің қасында мына үй ханның ордасындай екен. Түгел тұңғыш рет көздің жауын алған қызылды-жасылды дүниеге қызыға қарады.Көп ұзамай исі мұрын жарған ыстық шай келді. Қарсы алдында бір тізерлей отырған ақша қыз Түгелді  баласынбай үлкен, ауыр тас аяқпен бұйра күрең шай ұсынды. Қалампыр қосып демдеген, қаймақ қатқан қою шайдың дәмі таңдайға татып барады. Әр ұрттаған сайын көз қиығымен шай  иесіне де тамсана қарап қояды. «Үріп ауызға салғандай» деп осындай қызға айтқан шығар-ау!» деп ойлап отыр ішінен.Үлкендердің де өзара әңгімесі жарасқан сыңайлы. Көбіне әзілдесіп, күліседі. Қазақы қалжың, қағытпа сөздер де айтылып қояды.Бірақ, аққұба өңіне қызғылт рең араласқан ажарлы бойжеткен жанарын шоқта тұрған  аққұманның қақпағынан алар емес. Ұзын, жіңішке қастары жазық маңдайына жарасып, жай оғындай керіліп жатыр.Төрт бұрышы шоқ шашақ, айналасы зер шашақ қызыл барқыт орамал жартылай жауып тұрған ақ маңдайы шоқтың қызғылт нұрына шағылысып жарқырай түскен. Қызыл орамал, қызыл камзолды қыздың өзі де қызғылт нұрға оранғандай. Үсті сәл дөңестеу қыр мұрны, сүйірлеу иегі, бүйректеу бет-жүзі иба мен әдепке тұнып тұрғандай. Ұяң қыз өзіне ұсынған аяқты кісіге көзін тікпестен алады да, кірпігін көтерместен қолына қайта ұстатады. Ептілігі сондай, шыны аяқтың бір сылдыры шықпады. Тіпті Түгел қанша құмартса да қыз даусын да ести алмады. Тілін жұтқандай үнсіз. Шайдан соң Құтжекең жүрудің қамын жасай бастады. Шеті жиектелген жұқа киіз дастарханның шетін бүктеп, қол жайып, ас қайырды.Іштей қынжылса да балаң жігіт сыр бермеді. Үй иесі тысқа бұларға ере шықты. Кетерде Түгелге қарап:– Сен Әділдің баласысың-ау! О бәлеге сәлем айт. Әне бір жылы елге қосылды ма деп қуанып едік. «Қасқырды қанша бақсаң да түзге қарап ұлиды» деген рас екен. Тағы қашты ғой құмға, антұрған, – деп қарқылдай күлді. Даусында зіл жоқ, жайлы мінездің жаңғырығы бар.Өзі жыға тани алмаған кісі кім болды екен деп Түгел Құтжаннан:

• Әлгі кісі кім? – деп сұрады.
• Өй, сен білмейтін бе едің? Есберген ғой, – деп ол есегін ықылап

оза берді.

• Есберген?! Түгел ойланып қалды. – Мәссаған! Манағы жігіт те

«Есберген аулы» деп еді-ау. Мән бермепті. Бұл, сонда? Тоқта, тоқта... Түгел қыз туралы ойлануға қорқып та, қуанып та кетіп:

• Қай Есберген? – деп сұрады Құтжанды қуып жетіп.
• Е, жиен ғой. Шешесі апамыз болады. – Бұдан әрі Түгелдің төзімі

таусылып айғайлай сөйледі.

• Туһ, Құтеке-ай! Сенен шешесін сұраған кім бар? Руын айтпаймысың онан да. Руы кім?

Құтжан Түгелдің аяқ астынан мұнша күйгелектенгеніне күліп жіберді.– Өй, кім болатын еді ол құзғын. Түрікменадай-дағы!Түгел  «уһ» деп әзер демін алды. Жаны жай тапты. Бала кезден құлағы қанық Түрікменадай Есберген – бұның қайын атасы! Демек, бұл ойда жоқта өз қалыңдығының қолынан шай ішіп, қызды көріп келе жатыр екен ғой. Қыз болғанда қандай! Түгел атанын борбайға бір тартып,  желе жөнелді.

• Әйт, шүу. Сары атан!

                                                                  *   *  *Есберген де, әкесі Есенбай да есігінен ырыс-дәулет арылмаған берекелі жандар еді. Қашаннан  шаңырағына құт қонған киелі әулет. Арғы аталары мыңды өргізген мырза, сақи байлар. Есенбайдың екі әйелінен тараған төрт ұлдың бірі есебінде өз үлесіне тиген еншісіне ие болып жүргені болмаса Есберген аса бай емес. Орта шаруа. Өзі бәйбішеден жалғыз еді. Әйелі Қанымай сарға тартып сен тұр-мен атайын бес ұл тапты. Сол бесеудің арасында дала қызғалдағындай құлпырған дара қызы – Ақсән. Сондықтан да әке-шешеге оның жөні бөлек. Кішкентайынан қызықтап қуыршақтай қылып киіндіріп, әр тал шашын иіс маймен сылап, сәндеп өріп өсірген. Қара торының әдемісі, жібек мінез Қанымай қызының болашағын  ойлағанда қабағын шытынып, уайым жейтін. Оның себебі қызының кедейдің баласына айттырылуы.Байдың анасы Қуатқа жақын әпке болатын. Бір жылы жаңа үй көтеріп, Айжанды алдырған еді. Тап сол уақта  Қанымай босанып, Ақсәннің кіндігін Айжан кесті. Бұйым-қызмет сұралғанда, ол өзінің үш-төрт айлық тұңғыш  ақтығына Ақсәнді сұраған.Сүйек жанғырту – таңсық әдет емес. Ел жоралғысы. Айжанның бұйымтайына қарсы сөз айтылмады. Түбі біреудің адамы. Маңдайына жазылғанын көрер деп үндемеді үлкендер. Әділ де аңшы болғанмен ауылының азаматы. Олқысынатын жөні жоқ. Осылай дүниеге шыр етіп келген сәттен Ақсәннің басы бұйдаланған. Енді сол қызы өскен сайын Қанымайдың өзегін бір өкініш дерті кеміре түскен. Іштей ренішті.Айттырылған жері бара күрп ете түсетін бай ауыл емес, жалаңаяқ аңшы. Ел қарасына қосылмай, құла дүзде қаңғырып, аң қағады. «Көпшілікте өскен қалқашым жалғыз үй, жарлы отбасына қалай көндігер екен. Молшылыққа үйренген байғұс бала тақ-тұқ тірлікте тарығып жүретін болды-ау» – деп қайғырып жүретін. Кәрілердің көзі кетсе де күйеу жақ бәрінен хабардар. Қалыңы нобайлап өтелген құдалықты бұздырайын десе, елге күстәна* болады.Қанымай оңашада осы ойын: «Қарағымды Құдай қайдағы аңшыға қайдан тап қылды?» – деп шет пұшпақтап күйеуіне айта бастаса, ол: «Маңдайынан көрер. Аңшының аштан өлгені жоқ» – деп үзілді-кесілді тыйып тастайтын. Табиғатында биязы әйел күйеуіне қарсы дау айта алмай, тосылып қалатын. Сөйтіп, алақандарына салып аялап отырған Ақсәні де бойжетіп қалған.                                                         *       *        *Түгел атына мініп, ауылдан шыққанда, елдің алды ұйқыға бас қойған-ды. Қарсы беттен ескен түнгі жібек самал бойын сергітіп, ұзақ шаршап қалжырағанының бәрін ұмыттырып жіберді. Астында ауыздығымен – алысқан бозқасқа дөнен. Әкесіне айтып, бір наршаға айырбастап алған. Үстінде дұшпанкөз киімі. Бөз көйлек, шибарқыт шалбар, бешпет.Көңілі алағаудан бозбала бүгінгі қыз аулында болатын  бастаңғыға асығып келеді. Ұшарға қанаты жоқ. Өткенде Есберген үйінде ойда жоқта алғаш көргенде Ақсәнді бірден ұнатып қалған. Сол кездейсоқ ұшырасудан соң қыз ауылын жағалай бастаған.Әуелі қыздың жеңгесімен танысты. Аты Ақұштап екен. Осы бастаңғыдан хабардар еткен сол. Ауылдан ұзай бере ат басын еркіне қоя берген бозбала құстай ұшты. Ақ киіктің лағындай Ақсәнді көруге асықты. Ауыл қарасы көрінгесін жаяулады. Алып-ұшқан жүрегін баспақ. Отау үйдің іргесі түрулі екен. Кереге көзінен көмескі жарық бозарады. Атын тұсап жіберіп, сырттан азырақ тың-тыңдады. Іштен көңілді, жапұр-жұпыр дауыстар шығады. Мінезі өжет Түгел тыста көп кідірген жоқ. Киіз есікті серпіп ашып кіріп келгенде көзі қақ төрде хор қызындай толықсып отырған Ақсәнге түсті. Жетілік шам жарығымен жайраңдасып, дуылдасып шай ішіп отырған көпшілік Түгелге жалт қарасты. Біреулер Ақсәннің дидарын бақыламақ боп тұс-тұстан қызға шаншылысты.

• Туһ, үйдің іші жарқ етті ғой, – деп бір келіншек сылқ-сылқ күлді.

Түгелдің қаралығын әжуалағаны. Оған мойыған Түгел жоқ.

• Онда жарығымды түсіріп жаныңа жайғасайын, жеңеше! – деп

келіншектің өзін бассалды. Үй ішінде ду күлкі. Әлгі әйел сөз таба алмай, қағысып қасынан орын берді.Тіл тапқыш, үйірсек Түгел көпке ұнағыш. Үлкен-кішімен бірдей шүйіркелесе кетеді.Үй іші алакөлеңке. Отауда ауыл жастары түгел дерлік. Өзге ауылдан да қыздан дәмелі жігіттер бар сияқты.Ақсән бүгін ерекше сәнді екен. Құлағында қос түймелі күміс шығыршық*. Басында бір шоқ үкі қадаған қызыл тақия. Қынама бел күрең кәжекей киген. Қос етек қызғылт сары ұштап көйлегі судырлап тұр. Жетілік шам жарығы бір өзіне жеке түскендей нұрлы.Түгел тезірек шай ішіліп, тысқа шығар сәтті тықырши тосып отыр. Бірақ, өзгелер асығар емес. Құманды жаңартып демдеп, қос самауырды кезек сарқып, шөлден келгендей шайға қанар түрлері жоқ. Іргеде тұрған құрсаулы ағаш шелек шамаға бөгіп қалыпты. Көптен басы бірікпей жүрген жастар осындай оңашалықты пайдаланып дырдулап қалуға құмар-ақ.Ауыл оңаша. Ер-азамат қала шыға кеткен. Қолдарына тізгін тиген желөкпе жастар шайдан соң ауылдың алтыауызын бастап та жіберген. Жұрт ойын-күлкіге тояр емес. Түн ортасынан ауды. Ел қызыққа елігіп тарқар болмады. Түгел тықырши түсті. Ақұштап та соны сезгендей:

• Нағашеке, жүр. Қазан жақты қарап қайталық, – деп бұны тысқа ерте шықты. – Ауыл үйге әңгіме болар. Жұрт тарқасын. Соңырақ жолықтырармын, – деді тысқа шыққасын Түгелдің құлағына сыбырлап.

Марқа қозының етінен кейін жастар бой жазуға тұрысты. Жаздың тамылжыған жібек түні. Жұлдызы жымыңдасқан қара көк аспан. Үйде у-шу болып ауылды бастарына көтеріп отырған қыз-бозбала тысқа шығысымен түн тыныштығын бұзуға қымсынғандай сыбырлай сөйлеп, сыңқылдай күле бастады.Қараңғылыққа көзі үйренгесін Түгел көптің арасынан Ақсәнді іздеді. Зым-зия. Жастар ақсүйек ойнауға көшті.Жұрт жапырыла ақсүйек іздеуге кіріскенде, ол орнынан тапжылмай тұрып қалды. Біреу жауырынынан нұқып қалғанда, селк етті. Ақұштап екен. Аузын алақанымен басып, дыбысын шығармай күлді.

• Неғып тұрсың, қыздың соңында қалып? – деп топ қыздың ішінен

қайын сіңлісін шақырды. – Еркежан!Топтан жырылып қала берген қызға жете бере, жеңгесі құлағына бірдеңе деп сыбырлады да, іле өзі топ қызды бастап ілгері озды.Жігіт тілдесер сәттің туғанын түсінді. Ерке қызды жеңгесі бұған да зорға көндірген шығар. Жүгіре басып бойжеткеннің жанына жетіп барды. Бұған бұрылмастан жүрісін жылдамдата түскен қызбен қатарласа беріп, білегінен шап берді. Қыз білегі жып-жылы, жұп-жұмсақ екен. Үн-түнсіз шап бергенінен шошып қалды ма, қыз дереу қолын жұлқи тартып алды. Тосылып қалған Түгел:– Мен ғой, Түгелмін, – дей берді аузына бөтен сөз түспей. Қыз мырс етті. Түгел де күлді. Жылы шырай бергесін жалмажан қыз білегіне қайта жармасты. Бұл жолы қыз аздап бұлқынса да босатпады. Балғын білекті аялай сипады. Қыз үнсіз. Бұларды топтан жоғалтып алған қыздар Ақсәнді іздей бастады. Әр жерден «Ақсән» деген дауыстар шыға бастады.Ойыншылар осылай қарай ойысқан тәрізді. Сыңқ-сыңқ күлкі жақындаған сайын Ақсән:–Жіберші! Келе жатыр, – дейді қысыла сөйлеп.–Келе берсін!–Көрсе, ұят қой.–Несі ұят?–Жіберші енді....–Ертең осы жерге келсең, жіберейін.–Көрерміз....Ақсән ытқып барып, топ қызға қосылды.                                                                *  *  *Нағашы атасын Түгел алғаш алты-жеті жасында көрген. Әділ сол жылы қос тігіп барып, қайын жұртының қасына қонған. Нағашылары дәулетті екен. Екі ағайынды Сәрсен, Сатқан іргесін ажыратпай бірге отырады.Үлкені – Сатқан ақылды, сыйлы, сақи адам екен. Ел-жұрты «Сатекем» деп қадір тұтады. Кішісі – Сәркенді халық «Сағыр* Сәркен» атандырып, «есер, жынды» деп әжуа-мазақ қылады екен. Оған себепші - өзінің қитұрқы, қиқар мінезі болса керек.Ол жан қинап жұмыс жасамайтын кежір*, шөп басын сындырмайтын кер жалқау кісі екен. Аз-мұз дәулетін суша сапырып шашып, қартайған шақта отқа қарап қалыпты. Бірақ, сол күйі ешқандай талап қылмастан аңқиып жүре берген алаңғасар адам құсайды.Көшкенде ауылдың қатын-қалашына қырғындай тиіп, қолына сегіз өрім бұзау тіс қамшысын алып, бас-көз демей төпелеп сабай беретін көрінеді. Көштен кейіндеп қалған жайбасар әйелдер үйін жығып үлгере алмай жатса, Сәркен тентек сазайын тартқызады екен. Сондықтан тұщы етіне оның тұздай қамшысы тиген әйелдер екіншілей түннен тұрып қамданатын болыпты. Өзі тентек, ожар Сәркеннің өзінше салдық құрып, сауық іздеп кететін кездері де болады екен. Аяғына елден ерек шым қызыл етік киіп, басына құрым киізден жалпақтығы төрт елі зермен жиектетіп айыр қалпақ киетін көрінеді. Ол қалпағының кісі күлерлік жарасымсыздығы ойына кіріп те шықпастан жиын-тойға бара береді екен. Көпшілікте әркімнің қот-қоттағанына арқаланып, күші жетпеспен күреске түсіп, жығылса жеңілгенін мойындамай, қызыл кеңірдек болып дауласып, елге келемеш болып қайтатын көрінеді. Кейде «пәлен жерде дау шешіледі» дегенге ат сабылтып барып, әркімнің аузына қарап, азып-тозып, ас жоқ, су жоқ аңырып жүріп-жүріп, дау тарқап, ел жөніне кеткесін ауылға оралатын кездері де болады екен. «Уа, Сәке, қайдан келесің?» – деп жорта жөн сұрағандарға: «Атасының аузын...Пәленшенің дауын бітірісіп, шаршап келе жатырмын» – деп күбінеді дейді. Содан кейбір қулар оны мұқата қолпаштап көрген жерде: «Біздің Сәкеңдер би ғой», «Биекең келеді» – десіп, одан сайын есін шығарып жібереді білем. Соған шынымен мадиықтанған сағыр Сәркен аяғын баса алмай: «Ой, бұл не көрмеген бас» – деп, айыр қалпағын жерге атып ұрып, отыра кетеді екен, жарықтық.Баладан тек бір ұл, бір қыз ғана көрген Сәркен отбасы қамын да ойламайтын орашолақ адам болған дейді. Тіпті, «үйде астық, ет таусылды» деген әйеліне қамшы үйіріп: «Маған оның несін айтасың, ақымақ? Сатқанға барып айтпаймысың?» – деп ақыратын көрінеді.Шынында да өле-өлгенше інісінің бар тауқыметін ағасы көтеріп өтіпті. Қала шыға жүрсе, Сәркеннің үйі үшін қосымша бір-екі нарды тіркеп ала кетеді екен.Алаңғасар Сәркен аздап қана  ағасынан  қаймығады-мыс. Ол ауылда жоқта өзіне жеке билік тиген тентек қатын-баланы бір шыбықпен айдап, шықпыртып сабап, берекесін алатын болыпты. Біреу әйеліне қамшысын ыңғайлап, ұруға оқталса, Сәркен араға қыстырылып: «Өй, әкеңді...Былай неге ұрмайсың?» –  деп қамшысын қолынан жұлып алып, тартып-тартып жібереді екен. Дым таппаса, желіде жатқан жалғыз жарбайын: «Шешеңді ... сенің нар мая болатын күнің бар ма осы?» – деп сабайтын көрінеді. Өз малын түстеп танымайтын Сәркен қалың қойды аралап, ең семізін таңдап ұстап, сойып жей беріпті. «Ау, Сәке, бұл,  менің малым ғой, бұның не?» – дегендерді жеті атасынан сыпыра боқтап, тақа болмаса, қамшының астына алып, басымен қайғы етіп жіберетін құсайды.Ал, Сатқан болса – балуан денелі, қызыл күрең жүзді, көздері тостағандай, жар қабақ, ашық мінезді адам болыпты. Жеті қыздың арасындағы жалғыз ұлды Жәниядан соң көргесін оны «майқұйрық» деп ерекше тәуір көріпті.Жалғызы Дүйсенді Жанзия екеуі мойындарына бұршақ салып, Маңғыстаудың ойындағы біраз әулиені аралап, әрқайсысына бір-бір көк қошқарды садақа қылып жүріп, Құдайдан сұрап алыпты.Жәния өзіне тете жалғыз інісін жетелеп жүріп өсіріпті. Үлкенірек балалар  әлімжеттік  жасап, інісінің асығын тартып ала бергесін шалбарланып алып, солармен бірге ойнапты. Содан еркешоралау өскен Жәния он төрт-он беске келгенше ышқырына асықты толтырып алып, ер балалармен асық атысып жүріпті.Шаңырақ иесі Дүйсенін ата-анасы тым ерте, он үш жасында үйлендіріпті. Келіншегі өзінен екі жас үлкен он бестегі талдырмаш қыз екен. Ол екі балалы болғанда Жанзия кенеттен қайтыс болыпты. Онда да сол екі немересінің тілегін тілеп, көз жұмыпты. Себебі, екеуі қызылшадан қатар жатып қалыпты. «Екі бала бірдей өліп қалады-ау» деп зәресі ұшқан әже зар еңіреп, өзін балаларының жолына садақаға айтқан екен. Тілегі қабыл болып, сап-сау отырып бір жағына қисайып жатып, үзіліп жүре беріпті.Сатқан жасаңдау қалса да төсек жаңғыртпаған. Қыздарын ұзатып, немерелерін қызықтап жүре берген.Жәнияның кескін-келбеті де, қолының ашықтығы да әкесіне тартқан секілді. Әкесінің үйімен бірге отырғанда аяғы ауыр екен. Сол уақытта жұттан жадап-жүдеп қалған жұрттың ішінде ас сұраушылар көбейіпті. Ел аралап, ас сұрап жүрген әйелдің бірі толғатып тұрған Жәнияның үстіне кіріпті. Жәния қиналып тұрса да әлгі әйелдің дорбасына бір-екі тостаған жүгері салып беріпті. Ырза болған қайыршы әйел саусағындағы қос бауырдақты* жүзігін шешіп алып, қоярда қоймай алақанына салып кетіпті.Әйел ауылдан қара үзіп кеткенде Жәния өзінен-өзі қысылып, есі ауып құлапты. Әділ сасқаннан қайын атасына бала жүгіртіпті. Хабар тиісімен қалбалаңдап жеткен әкесі сұлқ жатқан қызын көріп: «Шапшаң,  қалампыр, қара бұрыш әкелің!» – депті де жанына тізерлей отыра кетіпті. Құп-қу боп қаны қашып кеткен Жәнияның басын тізесіне сүйеп, көзін ашып қараса, жанары ауып барады екен. Қалампыр мен бұрышты қосып шайнап: «А, Құдай! А, Бекет! Қарағымнан кет пәлекет!» – деп бетіне бүркіп жібергенде, қызы дүр сілкініп, көзін ашыпты. Іле-шала аман-есен босаныпты. Бір әйел: «Сатеке, сүйінші! Балаң шай құятынды болды!» – дегенде, ол: «Қарағымнан немді аяйын. Өзі аман болса болар. Ақсарбас!» – деп көз жасын бір сығып алып, сүйіншіге боталы түйені бұйдасынан ұстатып қоя берген екен.                                                                      *  *  *Әділ қайын жұрттың қасында отырғанда «төркінсыбағаң» деп берген төрт-бес қарасы мен қырық-елу жандықты көшерде алмай: «Ата, малды бөліп әкетпеймін. Үйренген жерінде жүре берсін. Алда-жылда қажет бола қалса, алыста емеспіз ғой. Алармыз» деген.Енді міне баласы ержеткелі Жәния: «Түгелжан жігіт болды. Қалыңдық ойнатпаймысың? Әкем ауылындағы малды алдыр. Әрі көрісіп, әкеме сәлем беріп қайтсын» деп  құлақ етін жеумен болды.Әшейінде әйелінің сөзіне көп құлақ аспайтын Әділ бұл жолы ойланып қалды. Баласының жігіт болғаны рас. Оны өзі де байқап жүр. Кеш түссе үй көрмейді. Сірә, қызды ауылды жағалайтын секілді. «Қалыңдығын көріп, танысыпты» деген мыш бар.Ақыры Түгелдің қасына Тегісті қосып, екеуін жолға салды. Көптен күнделікті күйбеңмен  өз отының басында шырмалып, ауылына ат ізін салмай кеткен қыз-күйеуіне іштей өкпелі қарт ұлылы-кішілі жиендерін көргенде, бұрынғының бәрін ұмытып, кең құшағына қос ұлды қабат қысты.Қызының жай-күйін естіп, көңілі жайланғасын қонақасы қамдатып, жиендеріне өзі бас болып, құрмет көрсетуге кіріскен. Жалғыз ұлдың келіншегі Айкүміс те атасының артық ықыласын танып, балаларды жақсы күтті.Бір-екі күн аунап-қунағасын шаруа жайын айта бастаған Түгел мен Тегісті тағы бір күн қолқалап қондырған. Кетерінде нағашысы бұйым-қызмет сұраған. Жеңгесі де: «қалауыңды айт» деп қоймағасын Түгел де тартынбай, қос бұрымының ұшында сыңғыр қағып жүрген қоңыраулы күміс шашбауға жиенқұрық салған.Айкүміс те сөзге келместен бір қаралық бұлды шашбауды шешіп берген.

• Қалыңдығыңның шашы ұзын ба? – деп сұрады шашбауды

қызықтап тұрған Түгелге жымия қарап.

• Сенің шашыңдай қайдан болсын, – деді Түгел нағашы жеңгесінің

тақымын қағып тұрған жуан жирен бұрымға қызыға көз жүгіртіп. Айкүмістің қиғаштау шегір көздері жымыңдап, әзіл айтты.– Әй, қусың-ау. Қалыңдығың әдемі шығар. Көзікпесін деп әдейі айтып тұрсың ғой.– Жоқ. Рас. Сенің қасыңда ол далада қалады, – деп Түгел қуақылана күлген.                 *  *  *Біраз малды алдарына салып ауылдарына келген күні-ақ Түгел кештетіп жолға шыққан. Бірнеше күн көрмеген қалыңдығын сағынған бозбала қыз аулына жеткенше боз қасқаға  әлденеше қамшы салған.Әкесі жоқта оңашалықты пайдаланып Түгел  бастаңғыдан соң да қызбен бір-екі рет жолығысқан. Жолға жүрер алдында Ақсән алғаш рет өзімсіне тіл қатып:– Базарлық сізден , – деп еді.Міне, сол базарлықты иесіне  тапсырғанша асығып келеді. Асыл бұйым – күмістен түймеленген қоңыраулы шашбау. Ауыл сыртына жеткесін, атын тұсап қоя берді де, өзі ілгері аяңдады. Екі көзі шеткі үйде. Аяқ астынан жүрегі аттай тулап, дегбірі қашты.Түнгі далада тершіген мойнын  жалаңаштап, тамақ бауын ағытты. Тізеден келетін бұйра жусанды бытырлата жаншып, шалқалай жата кетті. Аспан кеңістігіндегі күміс моншақтардың сәулесі суға түскен алтын теңгедей күлім қағып, жымың-жымың етеді. Жігіт қызбен жолығар сәтін көз алдына елестетіп, тәтті қиялға елігіп кетіпті.      Тықыр шыққасын басын көтеріп алды. Ауыл жаққа көз тікті. Үйден шапан бүркенген екі кісі шығып бұл отырған тұсқа қарай жүрді. Өзара күбір-күбір сөйлеседі. Олар таяқ тастам жерге жеткенде Түгел жөткірініп сес берді.Олардың бірі:

• Ойбай, көтек! – деп, екіншісі:
• Біссімілла! – деп үркіп қалды.

Ақұштап пен Ақсән екен. Ақұштап бұрынырақ тілдесті.

• Ат-көлік аман, өзің есен жеттің бе? Әлде, қызды ойлап, бізді ойлап

уайым еттің бе? Тапсырған аманатың дін аман. Енді бізге өкпең жоқ шығар?! – деп күлді ашық-жарқын келіншек.

• Ойбай-ау, жеңеше,

Бізде өкпе жоқ, өңкей бауыр,Асығам деп атымды қылдым жауыр.Таусылды шыдам шіркін кешті күте,Дауысын қалқатайдың естігенше.Жүрегім аттай тулап, басылмай тұр,Құлағым күңгір-күңгір, ашылмай тұр...деп тақпақтата бергенде, Ақұштап:

• Бірдеңе десейші, Еркежан-ау, шыбын жаның қайтіп шыдайды,

сірә?  Мына қасқа енді болмағанда, іші жарылып өлуге айналыпты ғой, – деп сылқылдай күлді.

• Аттан түспей жатып айтысып жатқасын қайсысы жеңер екен деп

тұрғаным ғой! – деп сыңқылдады Ақсән.

• Күйеу жеңді! Ойбай-ау! Бәшен айтпақшы, менікі не тұрыс,

енекем баласының қойнына жатпай?! «Екі жастың ортасына есі кеткен отырады» деп. Әй, жылпыс, еркемді біратала әкетіп жүрме! Онда отағасымыз біздің төбе шашымызды жұлады ғой, – деп азырақ сес көрсете сөйлеп, жылыстай берді жеңге.Оңаша қалғасын Түгел үздіктірген үркек бойжеткеннің жанына еліктіңлағын көріп сілекейі шұбырған аш барысша бір атылып жетіп барды. Жетіп барса да бірден бас сала алмай, білегінен ұстады. Бұрынғыдай бұлқынбай бұйығып қана тұрған қыздың ептеп бойы үйренейін депті. Қолын сыртынан қысып еді салқындау саусақтар сәл-пәл қалтырағандай болды. Түгел қыздың бешпетін қос өңірінен өзіне  қарай қаусыра беріп иығынан құшақтады. Қыз қашпады. Бір уыс болып бүрісіп жігіттің қызулы құшағына тығыла түсті.– Ақсән! – деді Түгел қалыңдығын жон арқадан жаймен ғана аялай сипап. Қыз үн қатпады. Жігіттің көкірегіне басын сүйеп, тым-тырыс тұр. Түгел әлі де үнсіз, үкідей үлпілдеп тұрған қалыңдығын бауырына тарта құшып жуандығы жас сәбидің білегіндей бұрымынан иіскеді. Қыздың жеңіл күрсінісі, ып-ыстық демі омырауын оттай шарпып, өртеп барады.Жігіт қыз дидарына үңілген. Ай нұрымен айна көздері жалтылдап, ақ маңдайы жарқырап Ақсән тұңғыш рет бұның көзіне тіктеп қарады. Түгел де сүйіктісіне ынтыға қарай тұрып, тәбәріктей қастерлеп ақ шүберекке түйіп алған базарлығын ұсынды. Ақсән шашбауды ай жарығына тосып тамашалап тұрып:

• Әдемі екен! – деді жалғыз-ақ.
• Әдемі болмаса алмас та едім.
• Қайдан алдың?
• Жеңгем берді. Беріп тұрып: «Қалыңдығың әдемі болмаса,

бермеймін» деді.

• Сен не дедің?
• Мен «Ондай сұлу жер бетінде жоқ» дедім. Сосын амалсыздан

берді.

• Қойшы?
• Рас. Ол тіпті: «Шашы ұзын болмаса, бермеймін» деп те ылаң

салды ғой. Мен оған: «Сенің шашың тақымыңа түссе, оның шашы тобығын қағады» дедім.

• Өтірікші! – Ақсән булыға күліп жіберді.
• Қайдағы өтірік?! Міне, көре ғой. Түгел қыздың қос бұрымының

ұшынан ұстап, өзінің оң білегіне орай бастады.Шашының түбі тартылып ауырған Ақсән:

• Қоя берші! – деді қабағын шытып.
• Жібермеймін. Әуелі мені сағындың ба, соны айт!
• Кеткеніңе неше ай болып еді? – деді Ақсән мысқылдай күліп.
• Ә, сағынбаған екенсің ғой! – деп Түгел қыздың шашын бос қоя

берді. – Мұны білгенде, келмей жатып алатын едім.

• Ой, бәдік-ай! Сен бе жатып алатын? Ақсән шыдай алмай

сыңғырлай күліп жіберді. Түгел қыздың мойнынан, тамағынан құныға иіскей берді. Тік жаға батсайы көйлегінің астынан кеуде тұсы томпиып, мандала кәжекейінің өңірін қос алмасы кере теуіп тұр.Жібек көйлектің сусылы, зер бешпенттің шықыры, қыз бұрымыныңжұпар исі қосылып жігіттің басын айналдырды.

• Әкең қашан келеді? – деді тағаты таусылған Түгел.
• Құдай біледі.... Әуелі өздері аман жүрсінші.
• Осыдан әкең келісімен құда жібертем.
• Құдай біледі де...
• Сені менен айыратын қай Құдай?! Айтшы қане! Басы бүтін

қалыңы өтеулі қа... қалыңдығымсың! – деді жігіт қызынып.

• Асылық айтпашы! – Ақсән албырт жастық буымен мас болған

асау жігіттің аузын алақанымен жаба қойды.                                                              *   *   *Есберген аулында кірме, қоңсы-қолаң мол еді. Көбі бай ауылдың үйші-жалшы, қойшы-қойманшысы.Сондай бір кірменің баласы – Сақар. Сақардың әкесі Қарабала Есенбайға жалшы болған. Бүгінде қой бағады.Сақардың көзін ашқалы көргені – үш қанат жолым үй. Құрым киізбен  жабылған шатпаның ішіндегі тері тулақ, қомыт-қоқым – жүдеу тірліктің айғағы. Шешесінен ерте айрылған Сақар әкесімен бірге тұратын. Екеуі күндіз жалшылықта, түнде қой күзетінде екі бөлек жүріп, жолым үйдің шаңырағының астында сирек кездесетін.Өзі егдеріп қалғанда үйленген Қарабала, кеш көрген жалғыз перзентін бетінен қақпай өсіріп еді. Кейін соның зардабын тарта бастады. Ауыл үйдің балаларын зар қақсатып қырып-жоя берген Сақар қартайғанда әкесіне сор болды. Әйтсе де, іштен шыққан шұбар жылан ғой. Өз қолын өзі қалай кессін?! «Балалық шығар, ақыл тоқтатқасын қояр» деп өзін-өзі іштей жұбатып жүретін. Бірақ, баласының жақсы аты шықпай-ақ қойды. «Сақар қағып кетті. Сақар алып кеттісі» тыйылмады.Ашкөздіктің кесірі ме, әлде тентектікпен жасай ма қолының сұғанақтығы маңайға жайыла бастады. Сөйтіп жүріп соқталдай жігіт болды. Бұлшық еттері шиыршық атқан шымыр, тыққан шұжықтай тып-тығыз етті, дембелше келген Сақар қара күштің иесі еді. Шу асау аттың құйрығынан шап бергенде, шыңғырып тұра қалатын. Қарабала да қайратты адам. Бірақ, теріс мінезі жоқ, момын жан. Сондығынан айналаға сыйсыз да емес. Жасы ұлғая келе айналаға Қарекең атанған.Қарабала жаудан түскен олжа болатын. Әркімнің есігінде жүріп ержеткен сол дүр қара баланы жұрт Қарабала атап кетті. Бірақ, ол байдың қозысын, қойын бағып есейіп, еңбегімен күнін көрген жан еді. Күш-қайраты толысқасын жылқыға шықты. Жылқысын шашау шығармай, жақсы баққасын байдың бейілі түсіп, бір жарлы-жақыбай жамағайынның жесіріне қосқан.Ал, Сақар белін бүгіп, бейнет шегуді жөн санамады. Ақылы кіре бастағасын-ақ қой соңында салпақтаудан қашқалақтай бастаған. Әр жерде ұйықтап қалып, қойдың бөлініп кеткенін білмей, бөріге талатып, елді бизар қылды. Қара күші мен пысықтығына қызығып Есберген жылқыға салып көріп еді. Өзі ұрлай ма, ұрыға алдыра ма, оның да берекетін алып болды.Әкесінің қартайғанша қой соңынан қалмай жан бағып жүргені де Сақардың миына кіріп-шықпады. Мырзасынып басын бағып, бойын күтіп, байдың оны-пұны «қуып кел, сүріп келімен» күнді кеш қылатын.Сүйтіп жүргенде, үкімет ауысты. Кедей-кепшіктің күні туды. Заман өзгерді. Сақарды осы тұста Есберген қалашы қылып алған. Одан оңтайлы адам жоқ, жол торушы, тонаушы кезіксе төрт-бесеуін бір өзі алып ұрады. Өзі пысық, мықты Сақар жол жүріп, қала көріп әбден ысылып, тісқақты болып алды. Қапталынан жылмырлығы мен жымқырмасы да қалмайды. Шай шекер, мата-сатадан қалған тиын-тебенді жасырып қалып, керек-жарақ, киім-кешек алады.Жоғары жаққа мал айдап үйренгелі басқа түгіл байдың өзіне де өктем сөйлеуді шығара бастаған.«Патшаны тақтан құлатты. Енді бай-мырзаларды құртады. Қызыл өкіметтің құрығы ұзын» деген сөздерді ел ілкі  Сақардың аузынан естіген. Естігенмен есіктегі құлдың сөзін ешкім есепке алмайды.Қиыр шетте бұрынғысынша көшіп-қонып жүрген еркін ел бұндайдан әзір бейхабар болатын. Тұйықта жатқан бостан елдің ол сөздерді құлағы естісе де, әзір көзі көрмегесін көп қыңа қоймады. Сақарды сол бұрынғы жалшы есебінде жұмсайды, Есбергенді сол баяғы бай ретінде сыйлайды.Дүниеде төңкеріс болып, дүйім жұрттың екі дай бөлінгенін де көп біле бермейді. Ескі үкіметті талқандап, орыс жерінде жаңа үкімет орнап қазақ даласына топан судай қаптай жайылып келе жатқанын да сезе қоймайды.Тек Сақардың: «Жалшының күні туды!» – деген асқақ сөздерін естігенде, қапелімде құлақтары тосаңсып, аяқты алшаң-алшаң басқанын көріп, абыржып қалады. Кәрілер жағы: «Құлды жіберсең еркіне, күнде тышар бөркіне» – деген-ау десіп, бас шайқаса, жастар: «Құлағы тесік құлдың құтыруын» – деп кіржіңдейді. Бірақ, бәрі де байдан бата алмайды. Соңғы кезде Сақармен тең-құрбыша сөйлесетін Есбергеннен ығады.Сақардың құтыруында қапы жоқ. Одыраңдап ордаға кіріп барады. Именбейді. Қодыраңдап қонақтың үстіне отыра кетеді. Қымсынбайды. Тіпті «Қара тауды қайырып, Ақтауды айырып» келгендей-ақ, жамбастап жатып алып «қымыз құйшы!», «шай әкелші!» дейтінін  қайтерсің. Әсіресе, Ақсән шай құйып отырса шайға қанбайды. Тап бір шөлден келген кісіше бір шәйнекті бір өзі тауысуға бар. Әй, не керек байды басынып болды. Енді қызына қырындап қасынуы қалды. Қырындамай да жүрген жоқ. Әр базардан келген сайын Ақсәнге  арнап бір қоржын базарлық ала келеді. Айна-тарақ, моншақ-ілгек, ине-түйреуіш, бәтес орамал – бәрі бар. Тап бір әкесінің ақшасын сауғандай  шүленсиді. Сонда да қыздан жылы шырай көрген емес. Кемсіне ме, қорсына ма, қарамайды. Сақар оған апшитын кісі ме? Ақырын тосуға бекінеді. «Біздің де күніміз туар. Сонда көрерміз» дейді іштей. «Жарлы байға теңелер кез келер! «Есігіңде жүріп есесі кеткен алармын атамның кегін!» «Салармын сайранды! Қылармын ойранды!» Сақардың ойы осындай. Еркелеуінде де есеп жоқ емес. Көкжарға соңғы рет мал айдап апарғанда бүліншіліктің шет жағасын өз көзімен көріп қайтқан. Байларға бір тықыр таянғаны анық. Баяғы көкірек басылған. Балпаң басқан байлар бүгінде бөденедей жорғалайды. Жоғары жақтың жұртында зәре жоқ. Кедейлер көкірегін керіп, байлар тіл-жақтан айырылып, қара жер болып отыр.Соны көріп келген Сақар есірмегенде кім есіреді?  Байдан қол үзіп, қызыл әскердің қатарына қосылып кетуге қол-аяғын жіпсіз байлап қойған Ақсән.Ол Ақсәнді бала жастан ұнататын. Есейе келе ел-жұрттан: «Ақсәннің айттырулы жері барын» естісе де, айылын жимайтын. Қыздың өзіне  құрбы-теңім деп емес, құл-құтан деп қарайтынын түсіне келе, тіпті қызығушылығы күшейіп кетті. Ендігі жерде оны өзіне бейбіт жолмен қаратудың қиындығын сезген. Сондықтан күшпен алуды көкірегіне түйген. Бір сенетіні: Кедейдің сөзін сөйлейтін Кеңес өкіметі. «Кеңестің кедейді жарылқайтыны рас болса, жалшы ретінде менің де бір тілегімді берер» деп дәмелі. Қай өкіметтің де кісінің жеке тағдырына араласа алмайтынын көзі қара танымайтын Сақар түсінбейтін. Қыздың кімді сүюі жүрек қалауымен болатынын да ескермеген. Өркөкірек жалшының ойының бір шеті өз қалауымен ұштасып жататын. «Қайтсем де Ақсәнге мен ие болуым керек» деген пікірді көкейіне мықтап түйген. Бірақ, қырсыққанда, қыз оны қаламайтын. Сақарды бір Ақсән емес ауылдың бар адамы ұнатпайтын. Әйелдер: «Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты» – деп күңкілдесе, ерлер: «Әкесінде жоқ арғымақ, шешесінде жоқ арғымақ, бұған қайдан келген қарғымақ?!» – деп тыржыңдасатын.Шынында да әке-шешесі ешкімнің бетіне тіке қарап сөйлеп көрмеген тейі жуас жандар еді. Сақар оларға ұқсамаған бір оршұнақ. Шойыннан құйғандай сом денесіне лайықсыз сопақтау, кішірек басында шұнтиған құлағы тышқанның құлағындай болып еп-ерсі көрінетін. Жылтыңдаған шүңірек көздері ойнақшып, жер-көкті тінткілеп бір тыным таппайтын. Жұдырықтай жұмыр басындағы қомақты мүшесі – мұрны. Қақ маңдайдан шығып, ұшы ерінге дейін созылып жоталанып жатқан үлкен шоң мұрын. Ұш жағы жұмырланып домаланып біткен. Қарсы алдынан қарағанда басынан бұрын мұрны көзге түседі.Өзінің тілі удай, сыйымсыз, сойқан еді. Бірақ, Түгел сол Сақарға да жақты.Ол қыз аулына жасырын келіп, бастаңғылатып жүргенде Сақар қала шыға кеткен. Ең ілкіде оны жолшыбай көрген. Қаладан ет сатып келе жатып Құтжан екеуі Есберген үйінен шай ішетін күні. Ол жолы Сақар Түгелге көз тоқтатып қарамаған. Сандалма қазақтың бірі дағы деп менсінбеген. Содан соң Түгелді тым жас көрді. Өзіммен қатар жігіт деп ойлаған да жоқ. Кейін Шағадам базарында кездейсоқ тағы ұшырасты. Жылы сөзді кім жек көрсін?! Бір көргеннен қалбаңдап ашық-жарқын амандасқан балаң жігітке бір түрлі іші жылып, ұнатып қалған.Бұл жолы екеуі ауылға бірге қайтты. Түгел өз үйіне түсіп, шай ішіп аттанды. Оңашада олар біраз сөйлескен. Екеуі түйедей құрдас болып шықты. Өмірінде ешкім үй екен деп бас сұғып көрмеген құжырасына жатсынбай кіріп, жатырқамай біраз отырып, қонақ болып кеткен. Кішіпейіл екен. Бұның құрым үйін қомсынған жоқ. Күйелеш шәугімнен шай ішіп, шұрқ-тесік тулаққа жантая кетті. Тұңғыш рет өзіне құл деп емес, құрдас-құрбы деп қараған жігіт Сақардың да көңіліне жақты. Жүрегін жібітті. Содан былай екеуі кәдімгідей көңілтату дос болып алды.Сақар бұның Ақсәннің күйеуі екенін білмейтін. Оны да қулық-сұмдығы жоқ,  ақкөңіл жігіттің өзі айтып салды. Бұны естігенде Сақардың түсі бір қуарып, бір қызарып сенер-сенбесін білмей, сасып қалды. Жылан көздері бозарып кетті. Бірақ, әккі бәле сыр бермеді. Баяғыдан бергі бір көрсем деп жүрген қас жауы қарсы  алдында отырған ақ көңіл жігіт болып шыққанына қуанарын да, қынжыларын да білмеді. Менмендік жеңді. Бала кезден көз алдында өсіп келе жатқан Ақсәнді бозөкпе балаң жігітке қимады. Армандай аяулы аруын Түгелден қызғанды. Іштей: «Ақсәнді тірі тұрғанда тап саған бере қоймаспын!» – деп кіжінді. Ішін ит тырнағындай болып тыжырынып отырса да:

• Соққан екенсің қызды! – деп өп-өтірік күлген болып жылан

көздері жылтырай жүліксіді. – Ақсәндей қыз жоқ бұл маңайда. Қыздан салымың зор екен-ай, құрдас!                                                               *  *  *Қалашылар келісімен Әділ мен Құтжан құданікіне «сүт ақы», «өлтірі», «той мал» деп толып жатқан кәделерін атап, алдарына салып ірілі-ұсақты біраз мал айдап апарған. Құдалар қаладан жайсыз хабар естіп қобалжып қайтыпты. Жоғары жақта ел іші бүлініп «кәмпеске», «жекеше» деген шығып қолдағы малды ортаға салып, дәулеті барларды «бай, құлақ» деп қамауға алып, қырғидай тиіп жатқан көрінеді.Бұл жақта әлі орындала қоймаса да жарлық күшті боп, жақын маңдағы қалаға хром етікті, сүрік бешпетті өкімет адамдарының алды келіп жатқан көрінеді. Ел-елді аралап санақ жүргізеді-міс. Үріккен жұрттың алды жапыр-жұпыр үйлерін жығысып, бірі-ойға, бірі-қырға бөрі талағандай бөлініп-жарылып көшіп жатыр. Аңысын аңдап бір шешімге келе алмай отырған Есберген аулы аз уақытта қайраңдап қалған кемедей қыр басында қаңырайып қалың елдің жұртын сипап қала берді. Бесқала ауғаны бар, Тескентау асқаны бар, ел емен де семен шұбыруға түсті.Күз түсе қазанның қара суығына ұшырамай, қамданып қалуға бұлар да бел байлаған. Әлі барар жерін болжап біле бермесе де бет алысы – қалың құм арасы. Жол-жөнекей бір баласынан құрдасына хабар жіберген.«Қыс бекігенше құмға сіңе қоймаспыз. Қаңбақты ойда аялдармыз. Қалыңдық ойнап, қызықтап қыз ұзатып отыратын заман емес. Қызым қонақасын жеп аттанар. Келіп, алып кетсін. Аласапыран алмағайып заман болмаса Ақсәнімді жетім қозыдай маңыратып жалғыз жіберермін деген ойым бар ма еді? Қайтейін заманның беті жаман» – деп Есберген бармағын тістеп отыр дейді.Төтеннен төкпелеп жауған күздің темірдей қара жаңбырынан төрт-бес күн ес жия алмаған Әділ үйі хабар тиген соң да бір жұма өткесін жолға әзер даярланған. Бір-екі саулы түйе мен бота-тайлақтан өзге Әділде жолға жарамды жалғыз сандық өркеш қызыл нарша ғана бар-ды. Қызыл нарша – Түгелдің  нағашыларынан мініп келген еншісі.– Суық түспей, қайныңа бар. Келінді әкел. Қасыңа қосшы бала ғып Тегісті ерт, – деп Әділ Түгелге тоғыз жасар інісін ертті.Ел іші күйсіз. Бір-екі түйенің ағарғанын таңдайына тартып, аң аулап күнелтіп отырған үйде жасау-жабдық қайдан болсын. Әйтеуір, Жәния тұңғышынан барын аямады. Төркінінен келген қоңыраулы сандығын ашып «алапаға» деп қоржынның екі басын толтырып, баласын жолға салды.

• Сендер оралғанша ұзай қоймаспыз. Осы маңнан табарсың.

Темірқазықты маңдайға алып тура тарта берсеңдер, араға бір-екі қонып жетерсіңдер. Түйеге мінгесің. Құм іші қатты жүргізбес, – деп Әділ жөн сілтеген.Үй-іші жабылып, екеуін жолға шығарып салды. Ел алағаудан. Заман ағымына ілесіп ойдан-қырдан тоғысып, құмды паналап, құдықты сағалап қотарыла қонып, көтеріле көшіп жүрген көңілі алаң көпшілік – нөпір.Былтырғы жұттан қатты қысылып күйзеліп шыққан кейбіреулер көрер көзге құмды тасалап керуен, көш тосып тонап, жол торитын қарақшыға айналыпты-мыс.Қасындағы қаршадай інісі ес болып алдында қалқиып отырғаны болмаса жау көрінсе жәрдем берер жөндем жолдас та емес. Ойын баласы. Сонда да қасына қара болуға жарады. «Алла жар болсын! Жолдарың оңғарылсын!» айтысқан ата-анасының ақ тілеуі көңіліне демеу, бойға қуат беріп  Түгелдер «Иә, сәт!» деп жолға түсті.                                                                     *  *  *Ертемен нарға мінгескен екі жолаушы аз-маз азығы мен ауыз суын қамдап алып жықпыл-жықпыл құмды бетке алып жүріп кеткен.Қалың құмның шетіне аяқтары іліккелі құм жотасын қуалай ілгері басқан қос жүргінші сусыма шағылға малтып, жүрістері өнбей, діңкеледі. Түнімен түйенің қомында ырғатылып, ылдидан ылдиға емпелеңдегеннен еңсесі түсіп, шалқая-шалқая белдері сірескен ағалы-інілі екеу сілелеп шаршап, тыным алмақ боп таң бозара түйелерін тұйыққа шөгерді. Түйе үстінде-ақ ұйықтап келе жатқан інісін жерге шекпенін төсеп жайғастырған Түгел наршаны тіздеді.Құм арасы – тыныш, ық. Түйенің қапталын ала көз шырымын алмақ боп Тегістің аяқ жағына өзі де қисайды. Қатып ұйықтапты.Оянса, сәске түс болып қалыпты. Болар-болмас тұман бар. Сиректеу өскен қоянсүйектің бозғылт күлгін гүлдерін шамал шықтап тастапты. Қозғасаң жіңішке жапырақтары үгітіліп басынан бұршақ дәндері тарыдай шашылады. Құмаршықтың ұсақ, реңсіз көк гүлдері қуқыл тартып, тұқымы түйнек-түйнек боп жарылып, қол тигізсең сау-сау төгілгелі тұр.Таудай шаншылып жатқан жал-жал құмның біріне өрмелеп жан-жаққа көз жіберіп еді, бірінен-бірі өткен шағылдар өркеш-өркеш боп тұтаса толқынданып жатыр екен. Күндіз қарасаң қай шетінен кіріп, қай шетінен шығарыңды білмейсің. Сондықтан күндіз жүру қауіпті.Күн ұзақ тынығып түйенің қомынан ауытын алып тұсап жіберіп, өздері де бой жазып жұлдыз шыға қайта жүрген.Әкесі айтқандай, маңдайды Темірқазыққа түзеп түйеге мінгескен жолаушылар құм арасына екі қонып, түн баласы тынбай жүрсе де құм шетіне шығар, қараға кезігер түрлері жоқ. «Ұзаңқырап кеткен екен» деп Түгел іштей қайнатасына ренжіп келеді.Сыңсыған құм ішін пыстырып, төзімін тауысқан жігіт түндегі  долбарлап* алған бағытымен «не де болса бүгін жетіп жығылармыз» деген есек дәмемен тарта берді. «Анау шағылдан әрі ассақ, ойға түсерміз» деп құмның қырқасына шыққанда, теңкиіп жатқан тағы бір шағылға кезігіп, жігері жасып, тауаны шағылады да өжеттігіне басып тағы алға тарта береді.Бір белестен бір белес, бір шағылдан бір шағыл шақырып, үздіксіз ұзақты күн жүрген Түгел мен Тегіс кеш бата құм төбесіне тіреле тоқтаған.Әбден шаршап, қары талып тақымы үзілер болғасын түйенің мойнынан сыпырылып түсті. Тегіс басы қисайып ұйықтап қалыпты. Күні бойғы үміті ақталмай, сенімі алдап, қыз ауылының қарасы түгіл қабарып қабат-қабат боп қатпарланып жатқан қиырсыз құмның қойнауында қалғанын көріп, ызадан көзіне жас кептелді. Ақыл сұрар, ат басын тірер ауыл да жоқ. Әшейінде, жұрт қаралай қорқып, зәре құты қалмайтын қарақшыны да жер жұтқандай. Маңайы меңіреу, мең-зең момақан құм. «Сонда соның бәрін қойнына жасырып, қашқан-пысқанды тегіс паналатып, ауыл-елімен, мал-жанымен ың-жыңсыз жұтып, тұңғиық түбіне шым батырғандай бедірейіп жатқан мына құм бір дүлей тажал ғой!» – деп ойлады ол.Жұлдыз шыға бағытын шамалап алмақ боп түрегелген Түгел алаңсыз ұйқы құшағында жатқан Тегіске қызықты.Балалық та бір дәурен! Тамақ тоқ, киім бүтін болса, ойыннан өзге қара бастың қайғысы жоқ. Тіпті осы үш-төрт күн ішінде қосшы баласы тамағы тойып, тыным алғасын таса-тасаға тығылып, тышқан қуалап әлек. Қоян, қарсақ көрсе, соңынан тұра жүгіріп, қара тер болады.«Жеңгеңді әкелесің» деп жібергесін өзінше бір үлкен іс бітіріп жүргендей. Тезірек болашақ жеңгесін көруге асығады. Бірақ, жол түбі жеткізер емес. Жеңгесі тым қашықта болып шықты.  Келіншекті үйіне жеткізгенше жол азабына қалай да шыдауға қайыл. Қиындықтың қандайына да көнуге әзір.Көз алдына жеңгесінің кескін-кейпін келтіре алмаса да, аса бір сұлу келіншектің өз үйінде сызылып қызмет қылып, шай құйып жүргенін қалайды. Онда бұның үй ішінің күнделікті  тірлігі өзгерері анық. Апасы от басындағы үйреншікті орнын жас келінге береді. Жас жеңгесімен бірге шаңырақ астында өзгеше өмір басталатын болады. Өзі бұрынғы тентектігін тастауы керек. Еркелігін жеңгесі көрсе ұят-ау.Тегістің ойына оралатын осындай тәтті қиял апасының айтқан сөздеріне орай шыққан өзінің балаң тұжырымының жемісі. Кейде ұзақ жүрістен жалығып, есіне үйі түскенде шыдамы таусылып:

• Жеңешеме қашан жетеміз? Әлі көп жүреміз бе? – деп өзі

пұшайман болып келе жатқан ағасын одан бетер қинайтыны бар.Әлі қанша жүрерін бір Құдай біледі. Бұның жауабы тек Тегіс емес, Түгелге де жұмбақ боп тұр. Осы сұрақты ол өзіне де қойып келеді. Бірақ, әзір қара құмның қоршауында жатыр. Қарынға тыққан аңның қуырдағы таусылуға жақын. Сусыны да азайды. Шыр айнала қарауытып жатқан атан өркеш, ат жал құм әзір таусылар емес.Жұлдыз шығып төңіректі түн шымылдығы тұмшалай бастағанда Түгел Темірқазықтың тура маңдайдан  ауып, сол иықтан туып тұрғанын байқап өзінің асығыстық жасап, ағаттық қылғанын түсінді.Құм арасында бұл түгіл кәнігі аңшы әкесінің өзі талай жұлдызға қарап жолға шығатынын көріп еді ғой. Өзім білдікке салып оңбай қателескенін енді білді.Амалсыз алдарындағы биік құм басына өрмелеп қарауыл қарамақ болды. Шыға беріп өз көзіне өзі сенбеді. Анадайдан жылтыраған от көрінді. Біреу-екеу емес жыпырлаған көп от. «Ауыл емес пе?» деген қуанышты оймен дереу төменге домалай түсіп, Тегісті жұлмалап оятып алды. Әлі ұйқысын аша алмай мең-зең боп отырған інісін түйеге отырғызып, наршаны  жетелей, жұмбақ оттарға қарай жаяу беттеді.                                                                       *  *  *Әр жерде лапылдай жанған отты айнала отырғандар бұларды көргенде үркектеп орындарынан ұшып-ұшып тұрды. Көбі кілең мауыздай жасауыл жас жігіт. Сақалдары қауғадай, бастарында дағарадай сеңсең бөрік. Түстері суық. Олар тұс-тұстан қауқылдаса жүгіріп келіп, Түгелге жабысты. Қолынан бұйданы жұлып алып, түйені оттан аулағырақ әкетті. Соңдарында ешкім жоқтығына көздері жеткесін екеуін дедектетіп құмның тасасында тігулі тұрған абажадай қара үйге алып келді. Маздап жанған отты қоршай жайғасқан қаба сақалдар өзара қызу әңгіме үстінде екен. Бір жігіт жып етіп, төрдегі түксиген түрікменге  бірдеңе деп сыбырлап еді, ол: «Кірсін!» – дегендей ишарат жасады. Үй ішіндегілердің бәрі босағадан батылсыздау аттаған екеуге шұқшиды. Тұс-тұстан тінте қараған өткір көздер қадалған сайын Түгелдің бойы тітіркеніп, жүрегі суылдай берді. Іші бір жамандықты сезетіндей.Бірінші боп төрдегі түксиген ақ сақалды шал тіл қатты.

• Кімсіңдер? Қайда барасыңдар?

Түгел өз жайын айтқанда, отырғандар сенімсіздеу құлақ салды. Сосын бұлардың жайына онша қызықпаған сыңаймен өзара өрбіген маңызды кеңестеріне қайта кірісті. Бұл екеуін есік көзіндегі күзетшілер сыртқа шығарып «дем алыңдар» деп от жақты нұсқады. Жандарынан қару, соңдарынан адам шықпағасын «осылардан келер қауіп жоқ-ау» дегендей қолдарын да байлаған жоқ. Түгел наршасы шөгерілген жерге барып, Тегісті жанына алып, жатып қалды. Жатқанмен көзінде ұйқы жоқ. «Не бәлеге душар болдық?» деген қорқыныш кірпік ілдірмеді.Бұлар ауып көшіп бара жатқан ызғындай ел еді. Ертесіне құм арасы тізделген қыл мойын қызыл аруана мен иірілген ақтылы қой екенін көріп Түгел шынымен қорқа бастады.«Түрікмендер ауған-иран жеріне қашып көшіп жатыр» дегенді естіген. «Бұлар да солардың бірі болды-ау» деп ойлады ол.Абыр-сабыр көп адам. Қазағы мен түрікмені аралас бөлек-бөлек қос пен шатпаның шеті жоқ. Түйелер теңдері шешілместен тіздеулі жатыр.Таң ата тізбек-тізбек көш жүрді. Түгел түйесін бөліп алып көштен жырылып қала бермек болып еді. Қасына екі жасауыл жетіп келді.– Бізбен бірге жүресің, – деді олар.– Мені жөніме қоя беріңдер, – деп жалынып көріп еді. Тыңдамады.– Рұқсат жоқ, – деп алдарына салып, айдай жүрді. Түгел сөйтіп ойламаған жерден өз еркімен келіп қолға түсті.                                                                     *  *  *Олар айдауға амалсыз көніп, қазақ қостарына қосылды. Көптің арасынан бір егделеу әйел көзіне жылыұшырай бергесін жақын барып, жөн сұрасқан.Өздерінің кім екенін айтқасын әлгі әйел: «Бауырым екенсің ғой» – деп жабыса кетті. Аталас ағайын, Ішкенің қызы, жақын апасы болып шықты. Әкесімен қала шыға барғанда бір көргені бар еді. Содан Түгелдің есінде қалыпты. «Жауда да бір үйің болсын» деген. Қалың көштің, бөтен адамдардың арасынан апасын кез қылған Құдайдың бұнысына да іштей шүкірлік қылды.– Саған бұлар сенбей келе жатыр. Үкіметтің жансызы ма деп қорқады – деді апасы. – Бұлар түрікмен байлары. Иран ауып, жер аспақ. «Онда баяғыдай еркіншілік. Ешкімнің ешкіммен жұмысы жоқ» дегесін, біз де еріп келеміз.Малы-дәулеті болмаса да дақпыртқа ылығып, көшке ілесіп, ауыл-ауыл болып бірге келе жатқандар көп көрінеді.Жұпар апасынан осыны естіп, Түгел іштей аласұрды. Өз еркімен келе жатса бір сәрі, бұны көрер көзге еріксіз айдап, ілестіріп келе жатқан жоқ па? Апасының сөзінің жаны бар. Бұдан сезіктенетіндері рас сияқты. Әйтпесе, өз жөніне жібермей ме?Күндіз көзін аздап іліндіргені болмаса, түнде ұйықтамай, ұрымтал сәт туса қашып құтылудың жолын қарастыруды ойлады.Бірде қалың тұман түсті. Ұйықтап жатқан інісін түйенің қомына жатқызып, бұйдасынан жетелеп, көптен сытылып кейін қала берген.Таң қараңғысы. Көзге түртсе көргісіз. Әр жерден көшті жөнелтіп бақылап келе жатқан жасауылдардың шаң-шұң даусы шығады. Жықпыл-жықпыл құмның қай тұсына барсаң да жыртылып-айырылған қалың мал, тіркескен түйе. Қарсы кездескендер ұйқылы-ояу, біреуді-біреу байқап жатқан жоқ. Көштің шеті таусылар емес. Жұрт ілгері қозғалса, бұл кейін сырғиды. Көптің арасынан әзер суырылып шығып, шетке ығыса берген бұны бір торушының көзі шалып қалып, арқасынан қамшымен салып жіберді. Дереу желкелеп қуып әкеліп, байлап тастады. Тегіс елді көшіріп соңында бақырып жүр. Бұлардың дабырығы көпке жайылып, жұрт жиылып қалды. Кесік күткен көздер көшбасшыға қадалған. Қашқынның жазасыз қалмасын сезгендей.Бұл жолғы сөз қысқа болды. Барқ еткен зәрлі дауыстың жақсы лебіз еместігін Түгел түсінді. Өз басы болса бір жөн. Тегістің жайы не болмақ? Бұны өлтірсе, ол бөтен адамдардың арасында жалғыз қалады-ау. Осыны ойлағанда, оның жаны мұрнының ұшына келгендей болды.Сілтідей тынған жұрт. Қарақұсына мылтық кезенген түсі суық жасауыл төрдегі басшыға қарап, кірпік қақпай, үкім күтіп тұрған. Түгел де біткен жерім осы шығар деген. Бірақ, көрер жарығы таусылмапты.Бұрама жаулығын шұбатып, топты жарып, зар еңіреген апасы алға оза берді. Түрікмен басшының алдына тізерлей жығылып, кешу сұрады.– Бауырымды атқыза көрме. Бір қасық қанын қи! Ұлы жолдың үстінде қолыңды қанға былғама! Оны өлтірсеңдер, мына кішкентай балаға кім пана болады? Бұлар жансыз емес. Бұған сенбесеңдер, мен кепіл болайын. Бір білместік қылған екен. Енді ешқайда қашпас. Бір кезек қателігін кеше көрің. Өлтіре көрмеңдер. Мұсылманның баласы емессіңдер ме? – деп шырқыраған әйелдің сөзін үнсіз тыңдаған көшбасшы райынан қайтты.Бірақ, Түгелге сенімсіздік күшейді. Аяғына шылдырлатып кісен салғызды. «Қашатын болсаңдар бәрің де осындай боласыңдар» деп жұрттың алдында қан жоса қылып дүре соққызды. Түгел есінен танып құлаған. Жұпар зар еңіреп жылап жүріп кішкентай Тегісті қолынан жетелеп, қасына алып кеткен. Түгелді жатқан жерінен түйеге таңып байлап алды. Оның жаяу жүруге жағдайы жоқ еді.– Қашса, сен жауап бересің. Өлсе, обалы өзіне! – деп жасауыл Жұпарға жекіріп кеткен. Жұпар өлердегі сөзін айтып, Түгелдің бар ауыртпалығын өз мойнына көтеріп алды. Інісі өзіне-өзі келіп, тыңайғасын:– Енді қашсаңдар, тірі қоймайды. Бұл райыңнан қайт. Басың аман болсын. Басқасын көрерсің. Тірі болсаң туған жерге бір оралатын күн де туар, – деп жұбауратып, ақылын айтты. Оны арғы бетке өтуге көндірді. Көнбеуге кісенделген Түгелдің амалы да жоқ болатын. Жанын өзі үшін ортаға салып, жарасын таңып, аузына су тамызып отырған апасына қарсы сөз айта алмады. Артында ата-анасы, туған бауырлары, Ақсәні қала берді. Туған жерден күн санап алыстай берді. Алғашында ештеңе түсініп жарымаған Тегіс Жұпардың кенжесінен: «Алысқа, жат елге барамыз» – дегенді естігенде нанбай: «Жоқ. Мен жеңешемді әкелуге барам. Үйге қайтамыз. Көкеме, апама барамыз» – деп жүрді. Ақыры анығын білмек болып ағасынан сұрады.–  Аға, Кенжебектің айтып жүргені шын ба? Біз бөтен жерге барамыз ба?Інісінің бұл сөзін естігенде онсыз да іші-бауыры бордай езіліп, құр сүлдерін сүйретіп келе жатқан Түгелдің көзінен ыстық жасы ыршып кетті. Тегіске не деп жауап берерін білмей, біраз қиналды. Бірақ, балаға өтірік айтуға батпады. Не де болса, шындықты айтуға тиіс.– Қазір басқа жаққа кетіп барамыз. Бірақ, кейін ауылға қайта ораламыз, қорықпа, қалай да қайта барамыз, – деп жұбатты. Осы сөзге өзі де сенді.                                                                      *  *  *Үдере көшіп, суыт жүрген босқын жұрт Иран-Қызылбас жеріне өтіп тоқтаған. Түгел көш бойы біраз таныс, біліс боп қалған өзі қатарлы түрікмен жігіті - Қылышдұрдымен іргелес қонды. Басында баспанасы жоқ жарлы, жалғыз жігіт екен. Ес білгелі байдың қойын бағыпты. Өлмелі кәрі шешесі бар. Жаугершілікте қолға түскен қазақ қызы екен. Жұпар екеуі апалы-сіңлілердей болып кеткен. Тілін таза сақтап қалған анасының арқасында Қылышдұрды  қазақшаға судай.Жұпар да жесір әйел. Күйеуі үш-төрт кісімен қала шыға кеткенде қарақшылардың қолына түсіп, оққа ұшып өліпті. Бар жарамды түйесі мен азаматынан айырылған жас келіншек екі қыз, бір ұлмен аңырап қала беріпті. Қарасатын жақын туысы жоқ. Төркіні алыста. Содан осы байға жалшы болып, балаларын асырап жүреді екен. Біраз жыл ыстық-суығына көніп, үйренісіп қалған бай көшпек болғанда басқа барар жері жоқ Жұпар да ере жүріпті. Енді ойда жоқта жақын інісі табылып, екі баланы бірден бауырына тартып, туыс қылып алған. Өзі қолы ашық, ақжарқын адам. Оларды өз қосына қосып алды.Жолда көп кедергіге ұшырап, көп малынан айырылған көш арғы бетке жаяу-жалпылап әзер өткен. Алдарынан тосып тұрып шекараға таяу жерден қоршап алған қызыл әскерлер тобы босқындардың бар малын сыпырып алып, өздері атысып-арпалысып аман қалған. Бірлі-жарым күш-көлік, мініс түйелерін ғана алып өткен. «Ұстағандарын ит жеккенге айдатады» деген дақпыртты естіген адамның қызыл әскерлерге өз еркімен берілуге жүрегі дауаламады. Бұл қауесетті көшті ыдыратып бөліп жармай, тұтас алып өтуді мақсат еткен байлар әдейі таратып еді. Өздерінің сенімді кісілері арқылы көш арасына әлгідей сөз таратып жұртты нандырған.Сөйтіп, ежелгі парсы  топырағына табан тіреген азғантай топтың орныққан жері – Күмістөбе. Жергілікті жұрт көшіп-қонбайды. Жері – сулы, көгі – мол. Әркім әртүрлі талап қылады. Егін салады, мал бағады, аз ғана кәсіппен жан бағатындар да бар. Өндірісте жұмыс жасап табыс табатындар да жетеді. Ағып жатқан суды жағалай – көк шалғын. Көк шөпке көміліп ала сиырлар шұбырады. Өзен бойы ызғындай ел. Қатар-қатар салынған үй. Көбі күйлі, мәс. Бұл жақтан барғандар киіз үйлерін тігіп, күркелерін құрып, бөлектеу қонған. Бірақ, отырықшы елдің ыңғайына қарай бірден-бірге ауыса берді. Әркім қолынан келген ісімен айналыса бастады. Кейбіреулер сауда істеп, базар жағалады. Біреулер мал сойып, қасапхана төңіректеді. Біразы тері-терсек жинап, былғары илеп, күн көруге көшті. Тума-туыс күш біріктіріп, серіктесіп, тіршілік ете бастады. «Басқа түссе баспақшы» дегеннің кері келді.Түгел де етікшілікті кәсіп қылуға кірісті. Қолы ұсынақты, епті жігіт бұл істі де тез меңгеріп алды. Айналаның бүтіншісі болуға айналды. Азғантай уақыт ішінде маңайға «Түгел ұста» аты жайылды. Жат жердің суын ішіп, дәмін татуға мәжбүр болды. Күн артынан күн өтіп жатты. Күнделікті күйбең тірлік кешегісін ұмыттырып ертеңіне елеңдетіп қойды. Әрі қасында туған бауыры Тегістің жүргені көңілге демеу. Қаршадай бала бөтен топырақта барлық құса-мұңын аз да болса жеңілдетуге көп себепші болды. Бірақ, Түгелдің еңсесі көтеріліп, жадырап бір күлген күні жоқ. Соның бәрін сезіп, біліп жүрген апасы бірде оны оңаша шақырып айтты:– Шырағым! Менің сенен өзге сүйенер жақыным жоқ. «Сүйекшатыс сүйенісіп  күн көрер, ауыз тамыр айтысып артығын алар» деген, жат жерде арқаласып күнелтпесек бізді кім сүйейді? Сен де бала сүйіп, әке болар жасқа жеттің. Құрақ көрпедей қырық ру елдің қайсысы саған қызын берер дейсің? Алда-жылда елі іші тынышталып, туған жерді қайта көруге жазса, оны да көрерсің! Мен саған бір тілек айтқалы отырмын. Өз бауырым, қандас жақыным деп айтқалы отырмын, айналайын. Сол тілегімді беремісің?Түгел қапелімде сасыңқырап қалып:

• Берейін, берейін, - дей берді.
• Берсең, Түймеш бой жетті. Ертең тәжік пен түрікпеннің бірі

келіп, «қызыңды бер» десе, менің «бермеймін» деуге қауқарым жоқ. Қызымды қолдан жауға ұстап беру маған аңсат па?* Бұл қызды сен алмасаң, түбінде жау алады. Менің тілімді алсаң, Түймені өзің ал! Қызымды көзімнің тірісінде өзіңе қоссам арманым бар ма? Тілегім осы, қарағым.Бұл сөз Түгелді қатты қобалжытты. Бірақ, жат жерде талқан көжесін аузына тосқан ақкөкірек ананың меселін қайтаруға дәті бармады... «Маңдайға жазғаны осы шығар» деп,  кеудесі қақ айырыла күрсінген күйі қыбыр ете алмай отырып қалды. Әйтпесе, Түймені аламын деген ой үш ұйықтаса түсіне кірген емес.Түйме  ірі қолдау, арсың-ұрсың еткен, сары қыз. Сөзі де түйеден түскендей. Қолына сабақты ине ұстамайды. Шешесіне мінезі де, әлпеті де ұқсамаған. «Жүгірген алмас, бұйырған алар» деген сөз айнымай Түгелдің басына келіп,  Ақсәнге жүгіргенмен Түймеге бұйырды. Өзінен көп кіші қызға шешесінің өтінішімен қосылды.Қызының сырына жетік Жұпар бұлардың түтіні түзу шығуы үшін жанын салып, бар күшін жас отаудың  отының басын бүтіндеуге жұмсады. Қазан-аяғына дейін араласып, ас-суын пісірісіп, басы-қасында өзі жүретін. Күйеу баласының қас-қабағына қарап, қызының олқы жерін толтырып отыратын. Түйменің әлдеқандай теріс мінезін көрсе бежеріп, ұрсып тастайтын. Қасында қадағалап отырып, қызын күйеуіне қалтқысыз қызмет етуге баули берді. Қанша дегенмен жас адам емес пе? Түйме анасының алғырлығының, ақылдылығының арқасында ысылып, үй шаруасын ұршықтай үйіріп алып кетті. Түгелдің алдын кесіп өтпейді. Тыстан келсе құманы, суы дайын. Асы әзір, төсегі салулы.Діншіл елдің сарына қарап, бұлар барған бойда намазға жығылған. Түгелге жасында Ержан молдадан алған сабағы көп көмек болды. Күн ұзағына мәс-кебіс, етік тігеді. Түйме тарамыс еседі. Арасында мезгілімен шайын демдеп, тамағын баптап, құрақ ұшып, бәйек болып тұрады. Бар ниетін салып істегендікі ме, Түгелдің аяқ киімдері тәп-тәуір болып шығатын. Кей-кейде белін жазып, аяқ-қолын созып қайту үшін аз ғана бақшасы бар Қылышдұрдының қасына барып, шер тарқатып,  әңгіме-дүкен құрысады.Теңіздің жібек самалы соғып тұратын теріскей бетке сариық ауып қанша қарағанмен туған жер алыста жатыр. Сонда да сол жаққа мойнын созып-созып амалсыздан үйіне қайтуға мәжбүр. Тегіс болса Түймеге бірден бауыр басып кетті. Анасынан ерте көз жазып қалған сорлы бала жеңгесінің қойнына жататын. Көбдік қозы құсап Түйменің омырауына басын тығып ұйықтайтын. Жас келіншек қайнысына бар мейірімін төккенмен күйеуі өзіне жылы сөз айтуға тым сараң. Сонда да еріне қарсы сөз қайырмай, бұйдаланған тайлақтай емпең қағады.Бірде әйелінің жалаң аяқ жүргенін көрген Түгел қалған-құтқан былғарыдан құрап-сұрап оған да бір кебіс тігіп берген. Кебісті сол бойда киіп көрген Түйме:

• Мынаның сірісін қаттырақ қылып тік! – деп қалғанын өзі де

аңдамаған.

• Немене, аяғыңнан түсіп қалар деймісің?-деді Түгел не дерін

білмей.Түйме үндемей қалды. Әйелінің мұңая қалған кейпіне қарап, Түгел шыдамай,  мырс етіп күліп жіберді. – «Олақ кісі сыншыл!» деген осы екен-ау! – Осы бір жылы шырай Түйменің көңілін көтеріп, үйді басына көтере күлген. Сол күннен бастап бұрынғы бір-біріне суық, немқұрайды ерлі-зайыптылар арасында аса бір жылы қарым-қатынас орнаған. Келер жылы олардың тұңғышы дүниеге келді. Сәбидің атын Жұпар Иранбек деп қойған. Бірақ, нәресте жасқа толмай, шетінеп кетті.                                                                      *  *  *Тегіс жат жердің балаларымен көп ұзамай-ақ араласып, достасып кеткен. Өзінің бойы ұзарып, серейіп өсіп қалған. Беті-әлпеті Жәнияға тартқан. Көздері алақандай, бүйрек бет, ақ сары бала ұзақты күн ойынның базарын қыздырып, қас қарая жатар орынға  бір оралатын. Ауыл сыртында ағып жатқан өзенге барып, балалармен бірге суға шомылатын. Бір күні түс уағында тағы да суға түсе кеткен. Түгел әдетінше іс қылып, үйде отырған. Тыстан ызы-қиқы шу шықты. Артынша апасы мен Түйменің қоса қабат шыққан зарлы даусынан төбе құйқасы шымырлап қоя берді. Бір сұмдықтың болғанын сезіп, есіктен атып шығып бет алды далақтап жүгіре беріпті. Кейін естіді. «Тегіс! Тегіс!» деп айғай салумен болыпты. Ерсілі-қарсылы жүгіре берген Түгелді қоршай алған қоңсылары қаралы хабарды зорға түсіндіріп жеткізген.Талма түстің шағында ыстықтаған топ бала суға түседі. Салқын судан шыққысы келмей, өзенге ұзақ малтиды. Ағын суда жүзе-жүзе қары талып, тақымының сіңірі тартылған Тегістің қол-аяғы құрысып қалады. Қимылсыз қалған баланы толқын қақпақылдап апарып иірімге түсіріп жібереді. Көзді ашып жұмғанша байғұс бала ұршықша айналып жатқан шұқырға жұтылып жоқ болған. Қасындағы балалар қанша қарманғанмен ағысы қатты өзеннен Тегісті құтқарып алып шыға алмаған. Аяқ астынан келген бұл қаза Түгелді есеңгіретіп кеткен. Жат жерде жанына жалау етіп жүрген жалғыз бауырынан қапыда айырылып қалған ол жер бауырлап жатып қалды. Тегістің сүйегі табылғанша нәр сызбады. Ауылдың ақсақалдары жиылып қара қазанды суға салып, өлік жатқан жерді тауыпты. Сосын  бір-екі суға жүзгіш жігітті кезек сүңгітіп әупіріммен мүрдені жағаға алып  шыққан.Түгел інісінің жансыз денесін жер қойнына тапсырғасын теріс қарап, тағы жатып алған. Түн баласы кірпігі айқаспайды. Жағы суалып, көзі шүңірейіп, белі бүгіліп қалды. Үй іші қасына баруға қаймығып, жанына жолай алмады. Оқыстан келіп қақ маңдайдан соққан қайғыдан оңайлықпен оңала алмады. Ай бойы мезгілсіз қазаға қамықты, ауыр қайғыға төзе алмай  жылап, жабықты. Айдан аса уақыт өткенде ғана қасына Қылышдұрдыны ертіп ауыл сыртындағы төбе басына шыққан. Екеуден-екеу ұзақ сөйлесті. Ұзақ сөздің соңында Түгел досына үлкен тәуекелге бел буып, елге қашуға ниет қылғанын айтқан. Оңай болмаса да, осы ойға біржола тоқтаған. Орны толмас өкініш оның бар тілегін кесіп, бөтен елдегі болашағына деген сенімін жойып еді. Бұрын көз алдында құлыншақтай шапқылап Тегіс жүргенде бір кездері өздері еріксіз келген ізбен бір күндері қол ұстасып бірге қайтатындай көкейінде көмескі де болса үміт шоғы жылтырап жататын. Інісі алыстағы атамекенін, түн баласы түсінде түтіні бұлдырап елес беретін туған үйін, ата-анасын, туыс-бауырларын есіне түсіріп, тәтті арман жетегінде жүретін. Жат өлкеде жанына медеу, көңіліне демеу болған жалғыз бауырынан қапыда айырылып қалғасын Түгелдің басын «қашу керек» деген бір ғана ой шырмап алды. Араның ызылындай бүкіл сезім дүниесінің мазасын алып, жүйкесіне тікенше қадалып тұрып алды.Ол апанын айлакер аңшыға алдырған арлан секілді ызалы еді. Соңына ерген жалғыз інісін осы сапарға ертіп шыққанына іші удай ашитын. Енді оның өліміне өзі себепкер болғандай өкініш өзегін өртеп шоқтай күйдіріп барады. Күйігі өмірі басылмастай күшті. Ол күйікті мұз жалап, қар шайнаса да өшіре алмасын біледі. Қашуға сол себептен бел байлаған. Ол ойын әзір Қылышдұрдыдан өзге жан баласы сезген жоқ. «Не көрсем де, өзім көрейін» деп шешкен. Түймеге де ештеңе айтпады. «Жолда олай-былай боп кетсем, жалғыз әйел қалай жол таппақ? Кімге, қайда бармақ? Не де болса шешесінің қасында, туыс-туғандарының арасында қала берсін» – деп түйген. Әзірге досы ғана хабардар жолға үн-түнсіз әзірлене берген. Жолға мінетін көлігін де сырттай сайлап қойды. Өздері елден мініп келген сандық өркеш нарша. Бұл күнде төбедей  сары тіс, шоңқал  түйе болған. Құрт-майын, қуырдағын қамдатты. Бір шыбышты сойып, қуырып бар етін қарынға бүріп алды. «Қайда жиналдың?» деп туралап сұрамаса да, Түйменің іші бір сұмдықты сезген. Күйеуінің  тәуекелге бас байлағанын түсінген. Сондықтан түнімен тықыр аңдып, күйеуінің сырт киімінің етегінен ұстап жататын болды. Қашса етектен баспақ.Келісілген күні түн ортасы ауа тас түйін боп Қылышдұрды дыбыссыз кіріп келгенде, кірпігі айқаспай жатқан Түйме орнынан ұшып тұрып, боздап қоя берді. Үдетіп бара жатқасын Түгел жекіріп, тойтарып тастаған. Өйтпегенде, оның шырт ұйқыда жатқан жұртты тегіс оятар түрі байқалған. Әзір отырған Түгел артына қарайламай, атылып тысқа  шықты. Соңынан жүгіре шыққан әйелі де бір елі қалмай, ебіл-себіл боп еңіреп, ере берген. «Қал!» деуге Түгелдің аузы бармады. Түймені артына мінгестіріп алды. Әуелгі ойынан мұрсатта айнып шыға келді.«Апамның өз қолымен мойныма артқан аманат жанын тар жерде тастап кеткенім жарамас. Не көрсек те бірге көрерміз. «Жаман кісі жолдасын жауда қалдырады» деп еді. Бұл менің өмірлік жолдасым емес пе? Ең болмаса осының обалына қалмайыншы. Онсыз да екінші анамдай болған асыл апамды артыма қалдырып, ештеңе айтпай кетіп барамын» деп ойлады Түгел.Өткелге таң саз бере жеткен қашқындар жылтырап жылып* ағып жатқан суға жеткенде, сәл кідірді. Осы жерден айырылмақ. Нардың  бауырғалынан ұстап үнсіз егіліп тұрған досына: «Екі дүниеде бұл жақсылығыңды ұмытпаспын! Есесі Алладан қайтсын, қалғандар бір өзіңе аманат. Апама сәлем де: бұл ісімді кешсін! Мені сөкпесін. Заты әйел ғой, жұртқа дабырық болып кетер деп айта алмадым. Бала-шағаға бас-көз бол! Дәм жазса, мүмкін көрісерміз. Қош, бауырым!» – деп түйе үстінен қоштасты да  нарды борбайдан бір тартып, желе жөнелді.                                                                       *  *  *Абырой болғанда, Құдай қолдап, соңдарынан қуғын түспеді. Судан шылп-шылп етіп көлденең кесіп өте бергенде, арт жақтан екі дүркін атылғамылтық даусы шықты. «Қап, Қылышдұрдыны көздері шалып қалды-ау» деп қанша өкінгенмен енді артқа қарайлауға болмайтынын екеуі де жақсы түсінді. Борбайға бір салғаннан әккі түйе бүлкекке басты. Желіп келеді. Жарық түспей жыра-жықпылға түсіп, жасырынып, ішкері асып кетуге барын салған қашқындар асығулы. Ел ішіне сіңіп кете алса, ар жағын не де болса көріп алуға  басынан бекінген Түгел тоқтамай тарта берген.Сонадайдан сағымданып Балқан тау бұлдырағанда, жанарынан жас бұрқ етті. Бетін тарам-тарам жас жуды. Балқанның бауырын саялаған түрікмен-қазағы аралас елге жеткеніне сенер-сенбесін білмеді. Қарауытқан қара көк тауды бетке алып бүлкілдеп келеді. Төменнен қараған кісіге жауар бұлттай түйіле төніп тұратын заңғар тау ілгері жүрген сайын өздеріне жақындай түседі. Шөгіп жатқан алып нар секілді көлбей созылып жатыр. Арқа беті – сұламалы. Таң ата өрмелесең қонаға төбесіне шығасың. Төбесі тегістік. Кей тұсы кедір-бұдыр, ыза-сулы Балқанның үстін шөптің сонысын, малдың өрісін жақсы білетін қазақтар көбіне жаз жайлайды. Шөбі шүйгін, құйқалы қонысқа тек малшылар ғана емес аңшылар да әуес. Себебі, тау жоталарында таутеке, арқар өріп жүрсе, бауырайы қасқыр-түлкіге толы. Тіпті қабылан да кездесіп қалады. Қоян, қарсақ, кекілік секілді ұсақ аң-құс жыртылып-айырылады.Күнгей беті – шапшыма тік жартас, қия жақпар. Бетіне қалың тал, сіңірлі арша – бұта өскен. Ұйысқан қалың тоғай. Күзге салым сол тал-бұталардың қызыл, сары, қара, күлгін жемістері уылжи пісіп, тарыдай саудырап төгіліп жатады. Бұл кезде жан-жақтан түрлі құс қаптап тау бөктерін қалың сонадай жауып кетеді. Тәтті жемістерді теріп қарық болып қалады. Тау қойнауын құс базары бірнеше күндер бойы қыздырып, ызы-қиқы шуға толтырады. Қабақтардан сырқырай аққан сап-салқын мөлдір бұлақтар баурайдағы елге сусын. Тұп-тұщы тұнық су бойын қысы-жазы тапжылмай отырып қоныс қылатын  түрікмен жұрты бақша өсіріп, көкініс егіп, бала-шағасының аузынан бал ағызады.Қыста пана, жазда сая болатын тау баурайы елсіз болмайды. Соны білетін Түгел қара топырақты адырларға аяқ басқасын көңілін торлаған қауіп-қатер бұлты кейін  ысырылғандай еркін тыныстай бастаған. Туып-өскен жеріне бір қадам да болса жақындай түскесін есіне жат жерде қалған жалғыз інісі Тегіс түсіп, өзінен-өзі өксіп жылады. Оған қосылып артында қалған анасы мен бауырларын ойлап Түйме солқылдады.Бұлар елден кеткелі жеті жыл болыпты. Мұндағы ел жайынан мүлдем хабарсыз. Түнделетіп тау етегіне іліккен олар қараңғы түсе тау жиегін бойлай жүріп, қараша үйге кезікті. Түгел тәуекел етіп «сөйлес» қылды.Тілдесуге бетін орамалмен тұмшалап алған түрікмен әйелі шықты. Жылтыраған көзі ғана көрінеді. Жөн сұрап еді. Ол «үйге кіріңдер» дегендей ишарат жасады.Қара көлеңке үйдің ішінде, қақ төрде қауға сақал, мұртын тықырлап қырып тастаған, шақша бас шал отыр. Жалт-жұлт еткен отты көздерімен жолаушылардың бас-аяғына бажайлай қарап алды. Бұл әкесін сұрап көріп еді.– Ә, Әділ қазақ па? – деп тани кетті. – Ол кеткелі көп болды. Маңғыстау жағына кетті ме, әлде Бесқала асты ма, ол арасын білмедім, – деді үй иесі.Ортаға шам жағылды. Алдарына бір таңқа* көк шай әкеліп қойған әйел қайтып қарасын көрсетпеді. Қаны кеуіп  шөлдеп келген жолаушылар ыстық шайға қанды. Түйесін тұсап, отқа жіберіп келіп, таң атқанша демалмақ болды. Сырмінез болмағасын  өз жайларын түрікменнен бүгіп қалды.Жолсоқты боп қатты шаршаған ерлі-зайыптылар төбеге ұрғандай қатып ұйықтап қалыпты. Оянғанда, күннің көзі шақырайып шаңырақтан сығалап, үйдің іші жарқырап тұр екен. Едәуір тыңайып қалған Түгел мен Түйме шай-су ішіп алып, тағы жүрді.Тау жағалап қалаға жете бере, тағы бес-алты үйге кезікті. Олар аңшы қазақтар екен. Әділді жақсы танитын аңшылар Түгелдің хабарсыз кеткенін білетін болып шықты. Бұлардың жасырын келе жатқанын сезіп, күндіз тынығып,  қараңғы түсе жолға шығуға кеңес берді. Олардан қуанышты хабар да есітті. Қабыл баяғы сүлпәт өндірісі жабылғасын ауып қонған тұз шығаратын жерде әлі отырған көрінеді. Әділдер Маңғыстау бетіне көшкен. Түгел ағасынікіне тартты. Аз ғана ауылдан оның үйін тез тапты. Итарқа, жапырайған жер үй. Табиғатында салмақты Қабыл сол орнынан қозғалмапты. Түгелді көргенде Батсайы дауыс салып, жылап көрісті. Қабыл да көзіне жас алып, көпке дейін інісін құшағынан босатпады. Үй іші бір жылап, бір күліп, бірталайға дейін абыр-сабыр болып жатты.Өздері жүдеу, күйсіз екен. Қызының алды Несібелі бойжетіп қалыпты. Батсайыдан аумайтын биязы болып өсіпті. Онан соңғы балаларын Түгел көрмеп еді. Несібеліге тете екі қыз қатар туған екен. Қабылға ұқсаған қоңыр қозыдай момын қара бала үш-төртке келіп қалыпты. Аты – Берген.Кірпішін саз балшықтан құйған қоржын үйде дүние-мүліктен бір-екі тең, көне кебеже бар. От басында жаман тулақ, ескі өре киізден басқа сілкіп салар төсеніш шамалы. Соған қарағанда тапқан табысы тамағынан ауыспайтын болуы керек. Бір үйлі жанның таңдайына тартып отырғаны жаңғыз тайлақты түйенің ағарғаны сияқты.Балалары да өздері сияқты салмақты, көп сөзі жоқ көрінеді. Бәрі ата-анасының қас-қабағына қарап қимылдайды. Артық-ауыс әңгіме, қақ-соқ жүріс байқалмайды.Шай үстінде Қабыл әңгіме бастаған. Қуат ана жылғы ашаршылықта сүзектен қайтыпты. Әділ үйінен де сонау жылдары аласапыранда көз жазып қалыпты. Ұзынқұлақтан: «Маңғыстау жақта, қырда жүр» деп естіген. Батсайының әке-шешесін үй-ішімен күн шығып, таң атпайтын жер шетіне жіберіпті-міс. Айдалып кетіпті. Олардың да өлі-тірісін білмейді.Тегістің жат топырақта қалғанын естіп, екеуі де қамығып қалды. Бұл шақта өкіметтің белі бекіп, бұғанасы қатайып қалғанға ұқсайды.Кішкене ғана тұз өндіретін кәсіпорынның жұмысшылары - қазақтар. Елдің тұрмысы жұпыны. Тапқан табысы тамағына жетпейді.Түгелдің табылғанына қуанғанмен Қабыл іштей қобалжулы еді. Ел іші қыбыр еткенді аңдып, тың-тыңдап отырған «қатал заңнан» зәрезап болған. Тықыр шықса қорқатын үргедек уақыт. Кісіге сенбейтін секемшіл заман. Сондай сұрқылтай заманда арғы беттен өтіп келген адамдарды аңдушылар алшаңдатып қояр ма? Ертең-ақ үкіметтің құлағына тиіп, құрықтап алар. Сосын мына бала-шағаның күні не болмақ?!Ағасының көңілі әлденеге алаңдаулы екенін Түгел де сезген. Бұл жерде тұрақтамақ өз ойында да жоқ еді. Бала-шаға ұйқыға бас қойғасын Қабыл Түгелді абайлап оятып алып, тыңнан сөз бастады. Бұлардың сыбыр-күбірінен еріксіз оянған Батсайы мен Түрме үрпиісіп, екеуінің әңгімесіне үнсіз құлақ түрді..– Түгел, айналайын! – деді Қабыл. – Қазір бұрынғыдай бұйқыт заман емес. Екінің бірі жау болып шығып, ұсталып-тұтылып жатыр. «Ата-бабасы бай, молда болған» деп, біреуді-біреу сыртынан үкіметке көрсетіп, ағайын-ел өзара алакөз болуға айналды. Әйтеуір, заманның сыңайы жаман. Бұл жұрт  қарап отырмайды. Сені де жансыз деп көрсетеді ғой. Ақ-адал сөзіңе кім сенеді?  Үкімет ұстаса, тірі қоймас. Сенің туысың болғасын мені де жай қалдырмас. Бұл жерге үйреніп қалып едік. Балалар сабақта еді. Амал қайсы? Тумаласты тірілей тұтқындатып, өзім тентіреп түрмеге түскенше, не де болса бірге жүріп, түзде өлейін. Бұл жерден кетпесек болмас. Әділді тауып, бірге күнелтейік!Ол ағасының сөзін үндемей тыңдап, оның айтқан ақылын басын изеп бірден құп алды. Басқа амалы жоқ еді оның. Өзі үшін басын қатерге тіккен Қабылға жаны ашыды.Ертелетіп екі үй буынып-түйініп тау жаққа тартып кетті. Көліктері – екі түйе. Балаларды шаңыраққа мінгізіп, аздаған төсеніш, қазан-аяғын, бес қанат үйін екі түйеге бөліп артып жүріп кетті.Әдейі бағытынан адастыру үшін тауды бетке алғанмен, іңірде ізімен кері  айналып құмға жетелейтін жолға түскен. Жол ұзақ, жаяулап, түйе жетелеген көштің жүрісі өнбейді. Елсізбен шұбырған екі үйлі жан.Бір қойнауда түрікменнің қызыл шұнақ аруанасы иіріліп жатыр екен. Маңына жан жолатар емес. Тағы боп кеткен. Соның бірін Түгел мен Қабыл екеулеп әрең ұстап, ноқталап, жетекке алған. Соңынан сүт тайлағы да ерді. Түрікменнің «Шалқұйрықтан үш жылға дейін дәмем бар» деуі тегін емес. Аруана жершіл мал. Түбі мал болмасын білсе де, қырға шығып алу үшін көлік қажет еді. Ұбырып-шұбырған көш күнде еру болады. Солай бірнеше күн тынбай жүріп, қырға шықты. Үстірттің құба жонына жетіп, құздың үстінен қоныс тепті. Қашаннан қақпанынан қашқан аң құтылмайтын әулеттің несібесі мол болды. Тамағы тоқ. Осылай екі-үш ай отырып, күз түсе тағы көшті.Қыс қыса қашқын үй Есенқазақтың қара түлейіне кіріп, жан сақтауды жөн көрген. Қалың сексеуілді тоғайдың арасына үйін тігіп орнықты. Отын мол, аң көп. Қиыншылық көрмеді. Тек ауыз су қиындау. Қар түссе, қар суын ішеді. Қар жоқта бір шақырымдай жердегі ескі құдықтан суды түйемен тасып ішеді. Қыс беки бұлардың қарасы көбейді: Төрт ағайынды жігіт шұбырып келіп, үйдің ығын паналасты. Төртеуінің қос-қостан сегіз есегі бар. Бірақ, үйі жоқ. Босқындар. Өздері бойдақ.Тағы бір төрт қанат үйі бар шал-кемпір қосылды. Он төрт-он бес жасар жалғыз баласы бар. Үш-төрт түйесі, үлегі бар. Әлгі бойдақтар сол кемпір- шалдың үйіне кіріп жан сақтады. Бұлардың үстіне бір күні жаңғыз көртіне жолым үйін артқан, бір мәліш қара саулықты жетелеп, бір-екі баласы қойдың артынан итеріп, іркес-тіркес болып біреулер келді.Түгел тани кетті. Сақар. Баяғы жалшы Сақар. Бесқаладан шұбырып келе жатқан беті екен. Түгелді көріп, ол да аялдап қалды. Әйтпесе,  мақсаты ойға құлау екен.Сақардың қанында бір қараулық бар еді. Бала күнінде бауыздап жатқан малға шімірікпей қарап қалғанын әлденеше рет аңдаған әкесі, «тәйт әрі» деп талай  зекіген. Сол жалғыз ұл өсе келе қаттылығын әр жерде әшкерелеумен болған.Ұрлықпен мал табудың маманы. Бейсәубет жүрген қараны көзі шалса, қараңғы түсе қалайда пышаққа іліндіреді. «Ұры байымас» деген емес пе, онымен бүйірі шыққан Сақар жоқ. Қанша айтса да, әке тілін алмаған қатыгез ұлға өмір бойы байдың малын бағып, нәпақасын маңдай терімен тапқан Қарабала қатты наразы болып: «Түбі оңбассың!» – деп еді. Сол әкесінің дегені келді де қойды. Баяғыда Есберген көшерде Сақарды әдейі Көкжарға жұмсап, адастырып кеткен. Құлдан құтылудың жолын солай тапқан.Алдында ғана әкесін жерлеген Сақар қайтып оралғанда байдың жұртын сипап, айдалада жалғыз өзі ұлып қала берген. Ішіндегі ызасы жанын тыныш таптырмады. Қаланы тінтті, құмды кезді. Байдың ізін таба алмады. Ұшты күйде жоқ. Ақыры «Ер азығы мен бөрі азығы жолда!» дегендей, қалашылардың жолын торып қарақшы атанды.Ұлы жолдың бойын үш жыл торып, бірде Бесқала асып кеткен. Сол жақта өзі сияқты көштен адасып, кім көрінгенге кіріптар болып жүрген бір жетім қызға тап болды. Бірақ, ел қатарлы жер тырмалап, тер төгіп күнелткісі келмеді. Баяғы кәсібіне қайта ауысты. Біреудің соқаға жегіп жүрген жалғыз өгізін олжалады. Біреудің сауын сиырын сойып жеді. Әйтеуір, айналаны ығыр қылды. Елге жеккөрінішті болып, бір жерден екінші жерге көше-көше ақыры қуғындалып қырға қашқан. Айналғанда елден шығынып құлаудың мойнында, ұлы жолдың бойында жұртта қалған қарақшыдай жалғыз үй отырды да қойды.Содан бері Сақардың лашығына ат шалдырмай өткен жан сирек. Біреуден «базарлық» деп алған қос уыс өрік-мейіз, қант-шайды үнемдеп үйренген қайыс қара қатыны Ілгек те өзінен өткен кеззап. Бермесіңді тартып алатын айлакер. Жұмған алақанын ашпайтын сараң.Сол Сақардың үйі қыс беки жолаушы аяғы тыйылғасын аштан өлер болған. Әрі қарай баруға бет жоқ. Қайтерін білмей, қыр басына шыққан. Құдай айдап, оларды Түгелге кезіктіргенін қарасайшы. Аузының салымы зор екен.Олар Түгелге тап болып, қос болғанына қуанышты еді. Досының ақкөңілдігі мен жомарттығы бұған бұрыннан мәлім. Енді бала-шағасы аш болмайтынын білді. Қара күші болғанмен аң ату қолынан келмейтін Сақар Түгелге көмекші болған. Атқан аңын арқаласа да қасынан қалмайды.Түгел Сақардан сырын жасырмады. «Көзкөрген құрдас қой» деп, ағынан жарылып, басынан өткен оқиғаның бірін қалдырмай баян етті.  Иранға ауғанын, онда жеті жыл тұрып, Түймеге үйленгенін, Тегістің суға кетіп өлгенін, екеуінің елге қашқаны туралы жыр қылып айтып берді. Қабыл екі үйі бірігіп, «үкімет ұстайды» деп қырға шығып, елсізде жасырынып жүргені өзінің арғы беттен қашып өтіп келуінің қырсығынан екені де Сақарға белгілі болды.– Сақар-ау, менің жайым осы. Өзім деп саған ғана айтып отырмын. Бөтенкісіге тісіңнен шығарма! Өзгесі бұны білмейді. Елге жақындай алмай жапанда аң қағып жүрісіміздің мәнісі осы. Жалғыз үй жабығып жүргенде өзіңді қай Құдай айдап әкелді? Кәдімгідей ел болып қалдық, – деп қуанды Түгел.

• Қанша дегенмен бір жылдың төліміз ғой. Айтсаң, сөзің өтеді, –

дейді құрдасына қарап күлімдеп.Түгелдің  шиті мылтығы мен Қабылдың қандыауыз қара қақпаны бір қора жанды асырап, қыстан аман алып шыққан. Жер аяғы кеңейіп, көк молайғасын қыстай сексеуілдің арасында ұйлығып отырған үш-төрт үй құдық басын айнала бөлек-бөлек қонған.Жаз шыға жан жадырап, көңіл жайланып, үш-төрт үй кәдімгідей ауыл салтанатын құрған. Бойдақтар бой жетіп қалған қызы бар Қабылдың үйін төңіректейді. Сақар мен Түгел ішек-қарны араласып жатқан құдайы көрші. Анадай жерде, бұлардан бөлектеу Бақтыбай шалдың үйі бар. Малсақ шал күнұзағына айналып-толғанып түйелерінің қасынан шықпайды. Пысықай баласы Сартай әкесіне қолғанат.Бойдақтардың үлкені қырықты алқымдап қалған Ақберді Несібеліге сөз салған. Бұндай күйге түскелі  Батсайыны да қызының тағдыры толғантып жүрген. Аттың жалы, атанның қомында туып-өскен қазақ көшіп-қонып жүріп-ақ отау құрып, шаңырақ көтермейтін бе еді. Шешесі жасы келген қызының өз отын өзі түтеткенін қалайтын. «Ақберді де жаман адам емес. Қырмасақал боп қалғанмен азамат қой» деп қызынан оңашада сыр тартып көрген. Қызы:– Құсқонбастың астына кіріп, ықтап жүрген үйсіз-күйсіз кісіге бармаймын! –деп азар да безер болды. Қабыл да қарсы болып, Батсайыны екеулеп тойтарып тастаған.Жаз ортасында шағын ауылда бір қайғылы оқиға болды. Таңертең түйе суғара барған Бақтыбайдың баласы құдықтың әйкеліне шығып, қауға тарта берем дегенде, судың демімен жіпсіп тұрған тастың шеті үгітіліп, сынып кетіп, шыңырауға түсіп кетіпті. Сартайдың сүйегін шыңыраудан бойдақтардың ең кішісі беліне бірнеше құлаш арқанды бір-біріне жалғап, байлап түсіп, шығарып алған. Содан кейін кемпір күйікті болды. Ертемен тұрып, желденген шерлі көкірегінің дертін баса алмай, баласының жас қабірінің басына барып дауыс етеді.Таң бозынан тұрайын,Белімді қынай буайын.Кешегі кеткен Сартайды,Бозторғайдан сұрайын, – деп басталатын ұзақ жоқтауын сұңқылдап аңырайды да отырады. Естіген адамның кемпірдің зарлы даусынан төбе шашы тік тұрады. Сондықтан шал «кемпірімді күйік қағар» деп қорықты ма, буынып-түйініп бір күнде ойға құлап кетті. «Қыз бермеді» деп Қабылға өкпелеген бойдақтар да шұбырып ойға түсіп кетті. Құба жонда тек Түгелдер мен Сақардың үйі қалды.                                                                      *  *  *Екі үйі елсізде отырып қалды. Күз өтіп, тағы қыс түскен. Қар ерсілі-қарсылы борап, үйді белуардан басып тастайды. Ызғырық жел азынай соққанда, қараша үй сықыр-сықыр етіп, шайқалып тұрады. Түгелдің әжесінің:Қыс келеді қырыннан,Қамыңды соқ бұрыннанБайдың несі құрайды?!Сеңсең тонды киеді,Құйқалы майға тояды,- деп бала жұбатқанда өлеңдетіп отыратыны бар еді. Қыр соңынан қалмай қойған кедейшілігі құрғырға кейістіктен туған сөз шығар. Жоқтық еңсесін езген жарлының әйелі емес пе? Енді, сол есігіне атадан мирас болған кедейлікке қашқындық аты қосылып қинап отыр. Бұрынғыдай бостаншылық жоқ. Үйін жығып алып кең далада құйындай ұйтқып көше беруге үкіметтен сектенеді.* Көпшілікке жақындауға сырымыз ашылып, әшкере болармыз деп қорқады. Не де болса, бұйырған несібесін осы тоғай маңынан теріп жеп, түлей түбінде жан сақтауға тиіс.Қыр үстінің қысы да әлемет. Түн баласы тоғайды қасқыр торуылдап шығады. Солардан сектеніп, түйелерді іргеге шөгерсе де, түн ортасында топтанып келіп таңынан тартып, алқымынан тістеп әурелеп, үйді айнала шулығуын қояр емес. Бөрінің бұлай басынуы еркектер кезекпен күзетке тұрып, мылтық атқасын аздап бәсеңсігендей болды. Дүлей табиғат, долы тағы қоршауында қалып аяусыз аң, азынаған боранмен бетпе-бет арпалысқан аңшылар ауыр сынға бой бермей тайталасып бағуда еді.Үй толы жан үйме-жүйме болып, бір-біріне тығылысып, суықтан селкілдеп отырады. Ошаққа, үйдің ортасына үйіп от жағады. Отыны – сексеуіл, баялыш. Баялыш – бұта шөп, шоғы қозданып, бір-бірін үріп, гуілдеп жанады. Отты өшірмейді, үзбей жағады. Мосыда мыс шәйнек бұрқылдап қайнап тұрады. Жерге жарғақ төсеп, дастархан жаяды. Шайы – қарағаштың қабығы. Қайнатқанда түсі сарғылтым реңк алады. Сол шайға түйенің сүтін қатып ішеді. Шекер орнына аң етінен шоққа қақталған сүрі борша тістейді.Шай ішіп, бойлары жылынғасын, метеймен су тасиды. Түйме мен Батсайы отын шауып әкеледі. Еркектер аңға кетеді. Кешке қазанға толтырып ет асады. Жүгері салған дәмді сорпаға бір тояды.  Балалар бір көрпенің астына тығылып ұйқыға кетеді. Үлкендер түннің бір уағына дейін отты сөндірмей, әңгіме-дүкен құрысады. Уақыт оздырып, түн жарымы ауғанша отырады. Таңертең тұрғанда кірпік-қасына қырау тұрып, қол-аяқтары суықтан сіресіп қалады.Қашқын үй осылай өлмешінің күнімен амалдап қысты да өткізіп жатты. Өткен күздің басында ауылдың еркектері бір қора қызылшұнақ аруананы ойдан қуып айдап әкелген. Соңдарынан қуғын түсіп, әзер құтылыпты. Түгелдің өз түйесі орта жолда оққа ұшып қалғасын ауылға Сақардың  артына міңгесіп келген. Мойнында шиті мылтық. Көп кісі қаумалап түйені бір тастақ жерге иіріп бір-бірден құрықтап ұстаған. Мұрны тесілмеген тағы түйелер аң сияқты. Қайыртар емес. Ақыры бәрі жабылып, төрт-бесеуін тіздеп байлап, үш-төртеуін атып, бауыздап алысты. Қалғаны құлан құсап, құйрықтарын сабалап, үйренген өрісіне қайта қашқан. Сол түрікменнен алған түйлерін әр үй бір-бірден байлап, саумақ боп, итбағаштап* үйреткен.Түгелдің үйі де бір қызылшұнақ аруанаға бас білдірген. Түрікмен аруана сүтті екен. Шұбатқа қарық болып қалды. Бірақ, түйе көбейгесін суға талас күшейген. Құдық жалғыз. Қезек күту керек. Жиырма-отыз құлаш шыңыраудан су тарту оңай емес. Екінің бірінің қолынан келе бермейтін жұмыс. Қауғаны еркектер алады. Әсіресе, ернеуден тартып шығару қиын. Ешкінің терісін бүтін сойып істеген қауғаны тартуын тартқанмен, ауызға келгенде көтеріп алып, астауға құю – күш. Оған қажарлы кісі керек. Кейде шалбарланып алып екі бұтын алшайып, әйкелдің үстінде тұрып Түйме де су тартуға кіріседі.Бұл күндері толысып, сүйегі іріленіп нар түйедей болған Түйме қажарлы әйел еді. Қақпақтай жауырыны, бақандай жуан білегі, әрқайсысы қойдың жілігіндей саусақтары палуан мүшесін айбаттандыра түсетіндей. Қауға тартқан сайын ақ сары жүзі қызарып, екі бетінің ұшы қызыл мақпалдай құлпыра түседі. Жас дене серіппедей жиырылып, созылып жойқын қимылмен суды сар еткізіп астауға ақтара береді. Түйесі түскір суға қана ма? Түйе көп, Түйме жалғыз.  Шөл қысқан түйелер астауға топырласып, мойнын созып сораптап тұрып алады. Әрқайсысына екі-үш қауға су болмаса қанбайды. Кезекпен суармаса қауға біреу, құдық біреу. Содан келіп ұрыс-керіс шығады. Ұрысты шығаратын да іші тар, қызғаншақ Ілгек. Бір күні құдық басында Ілгек пен Түйме ілінісіп қалды. Кер-мар сөзді бастап:

• Жаудан алған жаңғыз мойнағымызды  күн барында суарып

алайық десек, Түгел мен Қабылдың төрт-бес түйесі шыңыраудың суын сарықпай қанатын емес қой, борша болғыр! – деп әуелі Ілгектің өзі тиіскен. Тілінің тікені бар қатынның біреуді түйрей сөйлемесе, аузының қышуы қанбайтын. Тағы сонысына басқан. Түйме терісіне сыймай тырсылдап тұрса да ауызын буып, үн-түнсіз ісін жалғастыра берген. Құлаштап қауға тартып тұрған. Одан әрі шыдамы таусылған Ілгек қолындағы кендір арқанымен  түйелерді «шу,шу, жамандатқырлап» шартылдатып ұра берді. Су ішкісі келіп мойнын соза ұмтылғанмен алдын кес-кестеп қуа берген ұрғашыдан үркіп түйелер астауға жолай алмаған.Бұның бәрін сыртынан көріп тұрған Сақар  әйелінің кесірлігіне кейіп, «қой» десе де, көк долы қатын қоймаған. Үйге барғасын көптің көзінше тілін алмаған тентек әйелін Сақар қамшының астына алған. Түгел барып, айырып алғанша ол қамшысын қолынан түсірмеп еді.Итбағаштау – түйенің мұрнын тескенде мұрындықтың екінші басына шыбық-таяқ қоса байлап, басын олай-бұлай бұрып, бағыттап отыру үшін істелетін әдісІлгектің  үстіндегі күн жеген бөз көйлек ұзына бойы дар-дар жыртылып, жауырыны қызыл жоса болып, айғыз-айғыз тілініп қалыпты. Кереге басынан тас қылып ұстап тұрған көкбет әйелдің балағынан зәрі шұбырып жүр. Өзі:– Ұр, ұр! – деп көгереңдейді.– Тарт тіліңді!– Тартпаймын!– Тартпасаң, өлесің!

• Өлтіре бер! Бәрібір тартпаймын! – деп долы қатынның басы оқ

жыландай қақшаң-қақшаң етеді.Осындай текетірестің үстінен түскен Түгел Сақардың  қолындағы қамшысын жұлып алған. Оны шақырған Сақардың едәуіршік қызы болатын.

• Аға, жүрші! Әкем апамды сабап жатыр. Бармасаң, оны өлтіреді.

Жүре қойшы, ағатай, – деп еңіреп жылай берген қыз Түгелдің шайын ішкізбей, етегінен тартқылап сүйреп әкелген.Келсе, қатынын сабаймын деп әбден шаршаған Сақар екі иінінен дем алып, қалшылдап тұр екен. Түрі адам шошырлық. Көзі іннің түбіне кіріп кеткен. Шоқпардай мұрны қып-қызыл. Құрдасы қолынан қамшысын жұлып алғанда қарсыласпастан керегеге арқасын сүйеп алқынып отыра кетті.

• Бұл көкбет мені де жеңді-ау! – деп тістене берді.

Сақар жауырынды, бойы тапырайған кеспелтек адам. Семізше, бұлтиған қозы қарны,  селдірлеу сақал-мұрты бар. Жүргенде еңкейіп, екі қолын сермеп, құнтаңдап басатын кеспірсіз кісі. Мінезі де аумалы-төкпелі. Жазғұтырымғы күн сықылды. Бірде жадырап тұрса, бірде қабағын түйіп бұзыла қалады. Әбден қанына қарайып ашуланғанда кісі өлтіруден тайынбайтын қараулығы да бар. Сол Сақардың әйелі Ілгек «Ағама жеңгем сай» дегендей, өзінен өткен өжет болып шықты. Сақар ұрған сайын өршелене түсетін әйелінің көкбеттігіне көзі жетіп мойынсұнып болған. Көпшілік: «Сақардың қатыны өзіне қайым» десетін.Ілгек болса өзінің өрлігімен осы сөздерді дәлелдеумен келеді. Ұзын бойлы, мұрны қылыштың қырындай қайың қара келіншектің көзінен жас шықпайтын. Қара моншақтай көздері ашу қысқанда шатынап ұясынан шығып кете жаздайды. Беті көгеріп талақтай қағынып кетеді. Тілі удай ащы. Сонысымен ауыл-үйге сыйымсыз. Қарап тұрған кісіге келіп өзі сүйкенетін осы бір күйелі ағаш қатыннан бәрі қаралай қашқақтап жүретін. Оны осы айналада жеңетін жан жоқ. Тіпті қанша сабаса да Сақар да жеңе алмай, түңіліп қойған.Жаман әйел елді елге қоса ма? Сөзуар, өсекке үйір Ілгекті Түйме де Батсайы да жаратпайтын. Оның үстіне ол өте қызғаншақ. Тиісерге қара таппағанда, күйеуіне ұрынып, әрнемені қоқырсытып, бықсытып отыратын әдеті. «Әй, ана Қабылдың кәрі қызына сен қарамасаң, кім қырындайды? Айналада туысы бөтен сенен өзге еркек кіндік қалмады. Жүзіқараны сұраған кісіге ертіп жібермей, сүрлеп, сандыққа салып қояйын деп жүр ме екен? Енді өзің көңілін ауламасаң, елсізде ол қызға кім қарайды?» – деп сылқылдай күлетін. Әсіресе, бұндай сөздерді Түгел үйімен ұрсысып қалғанда қас қылып, айызын қандыру үшін әдейі айтатын. Оңашада отынға барғанда Несібеліге де: «Менің күйеуімнің жігітшілігі күшті еді. Өңі тәуір қызға қырғидай тиетін мінезі бар. Саған ештеңе демей ме?» – деп қаралай соқтығып, мізбақпастан шамына* тиіп жүретін. Соның бәрін қызғаныштан айтатын. Күйеуін кім көрінген қыз-келіншектен қызғанып, өзінен-өзі тұтанып, өліп кете жаздаушы еді. Шынында да Сақар әйелқұмар, жеңіл жүрісті адам болатын. Осыны білетін әйелі әркімге қараптан-қарап отырып, орынсыз ұрынып, ойдай сөз айтып, жүрген жеріне сойқан салумен болатын.Көп ұзамай Түгелдің үйімен судай сүзісіп жүріп, Сақар арам пиғылын таныта бастаған. Әйелінің сөзі түрткі болды ма, көңілі бұзылып, Несібеліге көз алартуға көшкен.Күнде кешке, ет піскен мезгілде Түгел:

• Сақар! Әй, Сақар! Кел, ет пісті – деп өзі шақырып алатын.

Қонақжай құрдасы оны ешуақытта ұмытпайтын. Үлкен ағаш астауға салған үйме табақ етті ортаға алып ерлер бір бөлек, кішілеу табақпен әйелдер бір бөлек жейтін.Бір күні тамақтан соң Түйме Батсайыдан:– Сендер байқадыңдар ма? Мына Сақар ит бізге көз қысатын болыпты. Әсіресе, үлкен қызға қарап жымың-жымың етеді, – деп сұрады.– Иә. Мен де байқадым. Адал асымызды жеп жүріп, иттің ниеті арам екен, –деген Батсайы мұңайып.– Мен сендерге айтуға ұялып жүр едім, – деді Несібелі. Ілгерідегі Ілгектің қитұрқы сөзін де олардан жасырып қалған.– Әкең онысын білсе, Сақарды өлтірер, – деп Батсайы қорқыныш білдірді.– Білсе, сол білгені жақсы! Немене сол иттен қорқып, бұғып, мазағына көніп жүре береміз бе? Мен бұны бүгін-ақ Түгелге айтам. Білсін, жәдігөй иттің арам ойын. Олармен қос болмай-ақ қояйық. Өз күнімізді өзіміз көрерміз. Сақарға ділгер* болып отырған неміз бар? Қайта бізге күні қарап отырған олар емес пе? Несіне қорқасың? – деп ойындағысын сардитып* тікесінен турап айтып тастады.Бұл сөз құлағына тигесін Түгел Сақармен төбелесіп қалған. «Етке тойғасын құтырайын деген екенсің, сен құл! Кімді басынғың келеді?!» деп құрдасының шымбайына батыра айтқан. Содан кейін Түгелдің мойнына түсіп, қосшы бала болып, тамақ асырап күн көріп жүрген Сақар үйі аш қалды. Әшейінде жүрегі жұмсақ болғанмен Түгел де айтқанынан басын кессе де қайтпайтын мерт. «Құрдас, жаздым-жаңылдым» деп мүләйімсіп барған Сақарды жағасынан алып, үйінен қуып шықты. Қайтып маңайына жолатпады. Олжасынан да нәр татырмады. Дос болып жүріп, қылған қастығын кешпеді. Көңілі қалды. Қалған көңіл – шыққан жан. Сақар үйі тас кеміргендей болып, тарығуға айналды. Қызыл қуырдақ түгіл, толарсақ та жоқ. Бала-шағасы ашықты. Сол ерегес, төбелестің артынан жаз шықпай, қыс аяғында Сақар шұғыл үйін жығып, көшіп кеткен.                                                                   *  *  *Көптен Түгелдің түсі оңбай, берекесі қашып жүрген. Бүгін таң алдында белгісіз біреудің даусын естіді: «Түгел, таста енді мылтығыңды! Аң атқаныңды қой!» –  дейді ап-анық қылып.Түгел ұйқылы-ояу жатып, бұл аянға таңырқаумен болды. «Япыр-ау, мен мылтығымды тастасам, бала-шағамды қайтіп асыраймын?!»Осы ой оны күні бойы мазалауын қоймады. Бірақ, санасында сан рет жаңғырыға берген беймәлім дауысты бекер естімегенін де түсінді.Бұл қолына мылтық алып, аң көздегелі қанша су ақты. Қанша аң қырылды? Оны санаған емес. Әйтсе де іші сезеді. Аз емес. Бұрындары кәнігі аңшылар көзіне шалбас теке* көрінгенде Құдайға садақа айтып, құран оқытып, мылтығын баласына аманаттап, өз кәсіптерін аяқтайды екен. Содан қайтып қолына мылтық ұстамаған. Ондайды естігені бар.Ал, айдалада аң аулап күнелтіп жүрген өз үйінің қазаны мылтықсыз қайнай ма? Қақпанмен үй толы жанды асырай ала ма? Түгел әрі-сәрі күйде жүрді. Оның үстіне екі алақанының сыртына қара сүйел қаптап кетті. Ұйқысы қашып, іштей бір зауалдың жақындап қалғанын сезіп, пұшайман халде жүрген.Ертесіне Қабыл екеуі аңға шығып кеткен. Жалғыз үй жайбарақат, күнделікті таусылмас тірлігін жасап жатқан.Ұлы сәскеде қыр үстіне сайдың тасындай он екі салт атты соқаң етіп андап шыға келді. Бәрі мылтық асынған. Қара киімді өкімет адамдары.Несібелі от жағып, басын жуып отыр еді. Басының суы шұбырып есіктен қарады да балпылдап жылап қоя берді. Түйме құдық басынан метеймен су арқалап келе жатқан. Аттылар үйді шыр айнала қоршап алды.– Шығыңдар! Үйде кім бар? Бәрің тегіс далаға шығың шапшаң! –  деп біреуі дауыстады. Үйдегі бала-шаға басы Батсайы боп бақырып жылап қоя берісті. Сырттағы дауысты естісімен ербиіп, бірінен соң бірі ақырындап тысқа шыққан.Әлгі адам тағы айғайлап сөйлей бастады.– Бәрің шықтыңдар ма? Үйде тағы кім бар?Аттылардың артынан үйге жақындап қалған Түйме иығындағы метейді жерге тастай беріп:– Шығып болды. Үйде енді шығатын кісі жоқ,-деп жауап берді ту сырттарынан .Бәрі артына жалт бұрылып, Түймеге қарай қалды. Біреулері жалма-жан қаруына жармасып жатыр. Түйменің жалғыз екенін көріп қана тынышталды. Енді   өздеріне жақындаған Түймені жауаптап:– Еркектер қайда? – деді әуелгі дауыстаған кісі.– Аңға кетті. Ерте кеткен. Ендігі келіп те қалар.Екі атты топтан бөлініп, тұра шауып, тау жаққа жөнеле берді. Көп ұзамай, Түгел мен Қабылды алдарына салып, айдап қайтты. Қаруларын жинап алыпты. Өздерінде өң жоқ, түс жоқ, құлақтары салбырап, сосы* кетіп қалыпты. Екі азаматты ұстап, көңілдері орнына түскен үкімет адамдары сол күні бұлардың үйіне түнеп шығып, таң ата шұбап ойға бет түзеді. Үйді жықтырып, адамдарды жаяу айдап, алдарына сала жүрді. Ұзына бойы он екі аттының қарулы күзетімен ойға құлаған тұтқын көшті аудан орталығына апарып тоқтатқан. Түгел мен Қабылды бірден қамап тастады. Бала-шағаны бір үйдің жанына түсіріп, бақылауға алды.                                                                 *   *   *Ақыры Кетікте екі ай жауапталып жатқан Түгел мен Қабылдың соты болған. Елді үркіткен шпион аттары бар. Жазалары да жеңіл емес. Түгелге он, Қабылға сегіз жыл кесілген.Бұлардың үстінен үкіметке келіп шағым айтқан Сақар еді. «Қырда қашқын бар. Ираннан өтіп келіп бой тасалап жүрген шпион екен. Екі үйлі жан» деген.Аяғының ауырлығына қарамай Түймені де қамаған. Тұтқындарды бір-бірімен тілдестірмейді. Әрқайсысын жеке-жеке, бөлек жауаптайды. Арттарынан Батсайының әкелген сорпасын да ауыздарына тигізбей, есік алдындағы күзетші алып қалады. Көбіне нағыз контра ретінде жауаптайтыны Түгел. Күн сайын сәскеге таман темір есік шиқылдай ашылып, қызыл көзді, дәгел мелиса күңгірт дәлізбен түпкі бөлмеге алып кіреді. Күндегі сұрайтындары жауыр болған үйреншікті сөздер.Міне, тергеуге әкеліп кіргізді. Қақ төрде биік үстел басында еңгезердей жирен шашты бөтен ұлттың адамы отыр. Қырықтар шамасындағы істік мұрын, көк көз кісі. Дүрдиген ернінің үстінде бармақтай мұрты бар. Бұған шудаланған қалың қасының астынан өткір көздерін қадай сұрақ қоя бастады.Көк желкесінде қалтиып тұрған дәгел* қазақ екі араға тілмаш.– Аты-жөніңді айт.– Түгел Әділбаласы.– Туған жылың?– Жылым қой, ...– Иранда тұрғаның рас па?– Рас.– Ол жаққа не үшін кеттің?– Еріксіз. Қалыңдығыма бара жатып, жолай ұсталып қалдым. Иранға бара жатқан байлар ұстап алды. Қашпақ болып едім. Біліп қалып, кісенге салды.Сосын амалсыз көшке ере бердім.– Осы сөздеріңді растайтын куәң бар ма?– Жоқ.Жалғыз інім сол жақта қаза болды.– Шекарадан бері қалай өттің?– Қашып өттік.Түйемен.– Нешеу болып?– Әйелім екеуміз.– Кім көмектесті?– Досым Қылышдұрды.– Ол кісі қайда?– Иранда қалды.– Қазір ол кісімен байланысың бар ма?– Жоқ. Өлі-тірісін де білмеймін.– Ол жақта неше жыл тұрдың?– Жеті жыл.– Сені мұнда кім жіберді?– Өзім келдім.– Не мақсатпен?– Елімді, туған жерімді сағындым.– Сағынатының бар әуелде неге кетесің?– Айттым ғой. Қалыңдығымды әкелем деп...Осы тұста тергеуші жөткірініп қалды. «Өтірігіңе кім сенеді?» дегендей миығынан мысқылдай жымиды. Түгелдің жанарына шыпылдап жас толды.– Әй, бастарыңа бермесін бұндайды. – Аузына басқа сөз түспеді.– Тағы не айтасың?– Басқа айтар сөзім жоқ.Бұларды шын сөзіне бәрібір нандыра алмасын Түгел түсінді. Күн бе күн қайталана беретін осы сұрақ-жауап оны әбден жалықтырып, мезі қылған. Ығыр болғаны сонша солардың дегеніне көнбек болды.Не де болса маңдайымнан көрермін деп алдына қойылған екі-үш жапырақ қағаздың шетіне бармағын басып берді.Ашық сотқа бүкіл ел қатысты. Бұлардың жаманат хабарын естіп, Әділ-Жәниялар да келіпті.Толы халықтың ортасында бәрі у-шу болып, жылап-сықтап басылған. Әкесінің жүзі талақтай қағынып, қарайып кетіпті. Қатты қиналғаны көрініп тұр. Жәния біраз талмаусып қалды. Әке-шешесі Таушықтың сыртында аң қағып отырады екен. Құтжан мен Қибатқа Маңғыстау топырағы бұйырыпты.Үкітай, Мәнеттерді ұзатқан.Үкімді естігенде күйінген Батсайы Түгелді қарғады: – Жазықсыздан-жазықсыз Қабылды қақсаттың-ау! Кетсең өз жөніңмен  кетпей, қаңғырған ит!Түйменің күні жақын екенін ескеріп, уақытша босатқан. Босанғасын қызыл шақа шаранасын Жәнияға қалдырып, ол да күйеуінің қасына қосылды. Жазасы үш жыл.                                                                      *  *  *Жаза кесілген соң үшеуін моторлы қайықпен Үйшікке апарып жапқан. Қыстай ау тоқытты. Ауды ілмек темірмен капрон жіптен тоқытады. Жаз шыға теңіз жағасынан мұз ойғызды. Сүйменмен ойылған тақта мұздарды шанаға тиеп, иықтарына салып тартып балық сақтайтын ұраларға апарып төгеді.Үшеуі бір-бірін күнде көріп, тілдесіп жүретін. Екеуі ине, ілгек тапса Түймеге әкеп береді. Сол да болса көңілге медеу. Жылқы тісі қаладай, маңдайы жарқыраған Түгел Түймені жігерлендіріп: «Азырақ шыдасаң, ауылға қайтасың ғой» – деп дем беріп қояды.Тұтқындар жазымен көксерке, қарагөз, аққайраң, шабақ тарлады. Балықтарды тұздап, бұрыштап, үлкен ағаш бөшке-шандарға салып, аузын жауып, мөрлейді. Жаз ортасында теңіздің үстінде балық аулап тұрған екі қабатты зәулім кеме – жүзбелі зауытқа әкеліп жіберілген. Жүзбелі зауыт толы тұтқындар. Таңның атысы, күннің батысы көк теңіздің үстінде тынбай теңселіп тұрған кеме - әрі жатағы, әрі жұмыс орны. Еркектер ертелетіп, желкенді қайықпен ашық теңіз төсіне шығып, оннан-бестен балық аулайды. Аулаған олжасын кеменің астындағы алып астау-қоймаға құяды. Іші мұзға толы астау-қоймадағы балықтар сол күйі бұзылмай сақталады. Бір шетінен сапырылып құйылған балықты жұтып жатқан арандай ауызды толтыру да оңай емес. Күніне қанар-қанар балықты жұтса да жұмырына жұқ болмайды.Жазасын өтеушілердің көретіні – көк теңіз, көгілдір аспан. Көкшіл жібек аспан астында тайдай тулаған асау толқындар желді күндері кемені көкке ұшырып жіберердей шайқайды. Теңіз дауылы адамның зәресін алардай қорқынышты. Көк теңіздің астын-үстіне шығарып, сапырып, астан-кестен қылады. Бір ғана зәкірге байланып, қалтылдап тұрған кемені қақпақыл ойнағандай аударып-төңкеріп, әлекке салады. Қара жердің үсті емес. Кемедегі жаны бірге мұңлықтар өздерін қоярға жер таппай қиналады. Ал, жел баяз*, немесе лүп еткен желсіз  ақтымық* күндері таудай  тұрақтары жайлы. Әуелгі әзірде көк пен судың арасына қыстырылған ағаш сынадай бір орында қадалып қалған алып зауыт тұтқындарға тарлық еткендей өкпелері қысылып, жүректері лобылып, бастары айналып, қашып құтылатын қара жер таппай, қатты азап шеккен. Келе-келе, адам «үш күннен соң көрге де үйренеді»деген емес пе, оның бәрі ұмытылып, зауыттың ашық палубасы жамбастарына жайлы мекенге айналып, көздеріне кең даладай ыстық көрінетін болды.Теңіз тәртібі – қатал. Талқаны таусылып, демі біткендерін түнделетіп суға лақтырады. Сондықтан да болар, тұтқындар теңіз үстінде серіктерімен тату.Үлкеніне кішісі бағынып, тірлік ете береді. Түрлі қылмыс жасап, айып тартып жүргендердің ішінде жазасы ауыры Түгел мен Қабыл. Ағайынды екеуінің «шет елден келген шпион» атақтары бар. Қалғандары ұры-қары. Көбіне ет ұрлап, мал сойып ұсталған қатын-қалаш. Жымқырып үйренген жымысқы қолдар жазасын өтеп жүріп те ұрлығын қоймайды. Қолда бар байлығы – балық. Ұрлайтындары сол. Шикі балық. Кешке кірер ауызда тұратын мелисалар олардан да өткен тіміскі. Бәрін жеке-жеке тінтіп, үсті-басын қарап өткізеді. Ішке балықты жасырып алып кірмек болғандарды бәрібір тауып ұстайды. Нәпсісін тежей алмағандар жазаланады. Бір қадақ балық үшін жыл үстіне жыл жамайды. Нәпсіге тыйым салмаған адамның араны ашыла беретін сияқты. Оны ауыздықтау тек ерік-жігері күшті адамдардың ғана қолынан келмек. Өмір бойы жас ет жеп үйренген аңшылар капуста көжені қанағат тұтты. Аштан өліп бара жатса да тамақсау аңшылар ондай іске бармады. Кісінікіне көз алартып көрмеген қолы таза, адал адамдар ұрлық жасай алмады. Өзегі талып, көзі қарауытқанда да қанағатты ұмытпады. Дәтке берік жандар тәртіпке де бағына білді.Әркез тұтқындар саны толығып тұратын. Өлген-жіткен, күні таусылып, мерзімі біткен жандардың орны басқа біреулермен толады.Баяз – болар-болмас желАқтымық – мүлдем желсіз, тымық Бірде жаңадан қосылған кісілердің арасынан Түгелдің көзіне бір тұтқын жылыұшырай берген. Сақар болып шықты. Ол да бұны бірден танып, қасына келіп еңіреп қоя берген. Салған жерден:– Түгел, менің сендерге істеген ісімді Құдай кешпес. Сендерді үкіметке айтып, сыртыңыздан ұстап берген мен едім –  деді.– Апырай, бізді ұстатқан сен бе едің? – дей берген, сенер-сенбесін білмеген Түгел сасқалақтап.Сақардың көз жасы сақалынан сорғалап тұрып:– Мен. Ұстап берген менмін. Қарабет болдым, құрдас. Сенің жақсылығыңа көрсеткен сыйым сол. Сыртыңнан сатып жібердім. Бірақ, одан опа да таппадым. Міне, енді, сенің соңыңнан өзім де келдім, – деп еңірей берген. Соңынан Сақар көз жасын көлдете отырып, бастан кешіргенін өз аузымен айтып берген.«Атасы басқамен аң аулама, атар да, жанына байлар» деген бар емес пе? Сақар бөтендік жасапты. Бөтендік емес-ау, дұшпандық қылыпты. Кек алуды көздепті. Өзін асырап-бақпағаны үшін адал досын сатыпты.Ойға құласымен іштегі қыжылы басылмаған СақарТүгелдердің сырын тура НКВД-ға келіп ашады. Отырған жерін айтады. Жолын көрсетеді. Қанша адам бар екенін баяндайды. Содан кейін жеті-сегіз үйлі шағын ауылдың шетіне келіп қонады. Ел – аш, арық. Табыс жоқ. Мал тағы жоқ. Сақар сол маңнан біреудің түйесін ұрлап, сояды. Ұрлықпен жан бақпақ болады. Қапелімде бүтін түйе тауыстыра ма? Терісін, сүйек-саяғын кеуекке апарып жасырады да етін үйінің ішінен ұра қазып, көміп тастайды.Ұрлық ашылмай тұра ма? Түйенің иесі әуелі ізге түсіп, кеуекке тыққан теріні табады. Сосын ауыл-үйді аралап, иіс алады. Теріні тапқасын өз малынікі екенін біледі. Жас еттің исін жазбай таниды. «Тышқақ лағы жоқ үйге келген не қылған ет?» деп ойлайды. Ертесіне тағы аңдиды. Қазан түн ортасында асылады. «Ұрының арты қуыс» деген. Ұры табылды дейді ол. Ұрлық ет болмаса күндіз неге асып жемейді? Сөйтіп, үшінші күні Сақарды ұрлық үстінде ұстайды. Алдына апарып, түйесінің терісін жайып тастайды. Сақардан құн сұрайды. «Түйемнің құнын төлемесең, қолымда айғақ бар. Үкіметке шағымданып, арыз айтамын» деп қорқытады. Түйе түгіл тоқты сойғанның басы кетіп жатқан заман. Құрым үйден басқа мүлкі жоқ Сақар түйенің құнын қалай өтейді? Құнын қайтара алмаймын, қалған етін ал десе иесі көнбейді. «Құнын төлемесең, түрмеде шірітем» деп қасарысып тұрып алған шалды шалқасынан жығып салып, қарыс жарым қара пышақты қақ жүректен  салып қалады. Үй ішін ал қызыл қан жуып кетеді. Бала-шаға шошып, далаға қашады. Түн ішінде шыққан шудан оянған маңайы түгел жиналып қалады. Сақарды сол бойда байлап тастайды. Сөйтіп, Сақар он жылға ұсталып кете барады. Біреуге қазған орға өзі де түседі.Сақар сол жылғы жазда жүзбелі зауытта жүріп өлді. Ажалын тілінің шалпылығынан тапты. Ашық теңіз үстінде балық аулап жүріп, бір тұтқынмен төбелесіп, суға кетіп, көз жұмды.                                                                  *  *  *Күзге салым оларды Астраханға егін жинауға апарды. Қарбыз, қауын, қызанақ, капуста жинатты.Тұтқындар аш. Бір ожау көже мен иленіп жатқан аржанайдың қара нанына қарындары тоймайды. Көбіне бақшада жүріп, оны-пұны тамақ қылады. Бірақ, екі қапталда қарауылдап тұратын конвойдан қорғанып, үзіп-жұлып жемісті де еркінше жей алмайды. Көздерін ала беріп, ауызға тастап жіберген жеміске түйіліп, қақалып, әзер жұтады. Қарауыл-конвойлар бір қаныпезер, қарау.  Аяқ астында езіліп жатқан жемісті бейшара тұтқындар жей берсінші демейді. Қалт еткенді бағып, ақырып-жекіріп, жеп қоя жаздайды. Олардың соншалықты аяусыз қаталдығына қитыққан еті тірілеу кісілер қарбыз, қауын сияқты жемістерді қолынан абайсызда  түсіріп алған болып, жерге тарс еткізіп, жорта жарып тастайды. Қып-қызыл болып жайрап қалған шырын қарбызға шеңгелді салады. Тәтті қарбызға бір тояды. Ол да болса, әйтеуір, дәтке - қуат. Кейде өзегі талып, көзі қарауытқан байғұстар шикі картоп пен капустаны да қарш-қарш шайнап, жүрек жалғайды.Санаулы күндер сырғып өтіп жатты. «Туған ай – тураған ет». Ай артынан  ай туып, жылдар жылжи берді. Қандай заңның, қайсыбір пенденің шамасы жетіп тоқтау, тыйым сала алмайтын құдірет – тұрлаусыз уақыттың толассыз ағымы. Ажалы жетпеген жанның өлшеулі мерзімі бір бітері анық.  Түйме түрмеден босап, елге кеткен. Қабылдың да мерзімі бітуге таяу. Түгелдің тұтқындағы өмірі одан әрі жалғаса берген.Қалың қаба сақалы көмірдей қап-қара, күректей аппақ тістері жарқыраған, кішкене қой көзді, маңдайы жырта қарыс, толықша, аласа бойлы, қара торы жігіт ағасы болған. Бір сөзді, қайратты жігітті тұтқындар жақсы көретін. Ол өзіне кесілген мерзімді жылды соңғы күніне дейін өтеп, тазарып, Қабылдан екі жыл соң шыққан. Өзімен бірге отырып, достасып кеткен Саша деген шалмен бірге босаған. Саша Сарытаудың орысы. Әскери қатаң тәртіптің адамы. Бір қатесі болып, тұтылыпты. Бір қалыпты жүріп-тұрып үйренген. Тіпті темекіні де үш мезгіл астан соң бір талдан тартатын. Ешкіммен шүйіркелеспейді. Екі білегін айқастырып алып, басына жастап жататын да қоятын. Шалқасынан түсіп, төбеге қарап телміреді де жатады. Жасырақ жігіттер одан сыр тартпақ боп әзілдеп.– Әй, шал-ай, пештің түбінде жан бағып жататын кісісің-ау. Кемпіріңнің қасында, Сарытаудың басында – деп күлетін.Затында тұйық Саша бәрібір үндемейтін. Селт етіп, қысыр сөзді құлағына ілмейтін. Ешкімге жақындамай, саяқ жүретін сол Саша тұтқындардың арасында тек Түгелге ғана  бір түрлі түс жылытып қараушы еді. Қолының тазалығы ұнады ма, адалдығына, өтірік айтпайтынына сүйсінді ме, әйтеуір, басқалардай емес бұған кәдімгідей үйіріліп, оны-пұны айтып, сөйлесіп жүретін. Оның толық аты-жөніне тілі келмеген Түгел жасының өзінен біраз үлкендігіне қарамастан қысқаша Саша дейтін. Содан оны бәрі солай атап кетті. Екеуі ұзақ жылдар сырмінез боп кеткендіктен бір-бірінің қалауын қас-қабағынан ұғып, ойын ишарадан-ақ түсінетін.Бір күнде босап шыққан  Түгел мен Саша Астрахан вокзалына бірге келген. Ұрып тыққандай ығы-жығы адамның арасына сыналасып кіріп, ұзын-шұбақ кезекке тұрысты. Билетті де Ғанішкенге дейін бірге алған. Сол досы жолдары екі айырыларда өзін құшақтап, қоштасып тұрып:– Түгел, досым, енді екеуміз екі пойызға ауысып отырамыз. Мен Сарытауға қарай кетемін. Сен Гөриптің пойызына мінесің. Сенікі сегізінші вагон. Ұмытпа, осьмой вагон – деген қайталап тұрып, қолын бұлғап. Серігі сілтеген «сегізінші» вагонға мінгенде қаражат дегеннен Түгелдің жанында жиырма бес сом бүтіндік бар еді. Көнетоздау көйлегін киіп, жаңасын басына жастап ең үстінгі текшеңге жайғасқан.Жол бойы ас-сусыз қозғалмастан жатты да қойды. «Көйлегімді, ақшамды ұрлатып алармын» деп қорықты. Көбіне ұйықтамай ояу жатады. Бірақ, бір ырғақпен баяу тербеген пойыз жүрісінен жалығып, ауық-ауық ұйықтап қалады.Тағы көзі ілініп кеткен екен. Оянып кетті. Пойыз бір үлкен стансыға тоқтап, енді қайта қозғалып барады екен. Жаңа ғана отырған болуы керек, төменнен өзара сөйлескен қазақтардың әңгімесін құлағы шалды. Еңкейіп қарап еді. Егде тартқан еркек пен  әйел отыр. Сылайы ерлі-зайыптылар сияқты. Қастарында шиыршықтаулы киіз, қапшықтары бар. Түгел төменге түсіп, амандасып, жөн сұрасты. Туыстарынікінде біраз күн қонақтап, ауылдарына қайтып бара жатқан жолаушылар екен. Жолдары бір болып шықты. Олар да Гурьевке бармақ. Қанша дегенмен, өз қазағы ғой. Түгел туыс тапқандай қуанып қалды. Үшеуі Үйшіктен бірге түсті.Жерге түскесін әркім әр жаққа  шашырап, өз жөндеріне кете бастады. Барар жері болмай тосылған Түгел  есік көзінде кідірістеп қалды. Бұның соңынан буыншақ-түйіншегін алып, ерлі-зайыптылар да пойыздан түсті. Жалғыз өзі тұрған Түгелді көріп бұрылған ері:– Әй, жігіт, баратын жерің жоқ болса, біздікіне жүр, – деді. Қуанып кеткен Түгел жалма-жан әйелдің арқасындағы қапшыққа жармасты. Қапқа жүн салған сияқты. Жеп-жеңіл. Қуаныштан Түгелдің өкшесі жерге тимей, зыр қақты.Сол күні ерлі-зайыптылардың үйіне түнеп шығып, ертесіне үй иесінің айтуымен  базар жағалады. Маңғыстауға жүретін көлік қарамақ. Базар қарақұрым адам. Сапырылысып бірі кіріп, бірі шығып жатқан үлкен ағаш дарбазаның алдында Түгел бірталай тұрды. Ешкімді түстеп танымаса да «елдің адамы ұшырасып қалмас па екен» деген есекдәмемен әркімнің бетіне үңілумен болды. Өзіне мойын бұрған кісіден «Маңғыстау жаққа жүретін көлік жоқ па екен?» деп сұрайды. Бірі үн-түнсіз басын шайқаса, бірі иығын қиқаң еткізеді. Ақыры бір жігіт:– Бізбен көрші тұратын бір жесір әйел бар еді. Соның үйіне Маңғыстау жақтан жолаушылар  келіп жатыр деп естіп едім. Соларға жолығып көрші, – деп жақсы хабар айтты. Үйінің жолын көрсетіп, мекен-жайын сілтеп жіберді.         Келсе, айтқандай елдің адамдары екен. Түсін шырамытқандай Түгелмен шұрқырасып, іш тарта амандасты. Бұл да өз жағдайын жұқалап жеткізді. «Әділдің баласымын» дегесін бірі:– Е, Жәния жеңгей аман. Келіншегің мен балаң да шүкір. Әкең қайтты. Қайырын берсін! Өзің есен-сау келгесін болды ғой, – деді. Түгелдің көзінен ыстық жас бұрқ етті. Әкесіне бір бел топырақ салу өзіне бұйырмағанына біраз қамығып, налып қалды. Жолаушылар өз жөндерін айтысты.Құралбай, Жоламан деген сауда қызметіндегі ағалары болып шықты. Жұмыс жайымен келген көрінеді. Ертең, бүрсігүні қайтпақ. Түгелдің жағдайын естігесін сөзге келместен қосқанат ұшақтың құйрығына отырғызып, елге алып жүрді.Халықтың қарны тойып, иіні бүтінделе қоймаған жоқ-жітік кез ғой. Ел ішінде ұры-қары көп екен. Түгел жаңа көйлегін пойызда ұрлатып алған. «Сақ қарға сағағынан алдырар» деп, біреу-міреу қағып кетер деп күні бұрын қауіптеніп, көйлекті басына жастап жатқан. Көзі ілініп кеткенде, аңдып тұрып бір суық қол жымқырып кеткен ғой. Енді, «соны неге үстіме киіп алмадым екен?» деп өкініп келеді. Көйлектің ішінен қабаттап киіп алғанда көптің көзінше шешіндіріп алмасы анық еді. Әйтсе де, бұйырмаған затқа сөз жоқ екен. «Үйге жаңа көйлекпен барайын» деген ойы жүзеге аспай қалды.Аздап суы төгілген сарбөз көйлек, ескілеу қара күрте-шалбар киген Түгелге жұрт жатырқай қарайды. Бұлар мінген ұшақ Кетіктің әуе айлағына қонғанда, жерде қар жатыр еді. Жазғытұрымғы мезгіл. Күннің ызғары кетпеген. Киімі жұқа Түгелдің тұлабойы тоңып, қалтырап келеді. Аяғында жалғыз қабат шұлық. Қонышты бәтеңкенің ұлтанынан өткен темірдей ызғар табанын қариды. Қалай болса солай ретсіз салына берген жатаған  үйлердің ара-арасымен жіті басып жүріп келеді. Кетерде қараңғы үйде  бірге жатқан Кетіктің жігіті Балапаш: «Кетікке барсаң, баламның бетінен сүй! Үйге хабарымды айт» – деп еді. Соның үйін әркімнен сұрай-сұрай зорға іздеп тапты. Есік алдында бір-екі бала ойнап жүр екен. Түгел соларға жақындап:– Бұл кімнің үйі? – деп сұрады.– Балапаштың.– Сендер кімнің баласысыңдар?– Балапаштың.Кекілді қара баланы қасына шақырып, бетінен сүйді. Төрт-бес жасар ұяң бала Балапаштың аузынан түсе қалғандай. Айнымайды екен. Үйіне кіріп, тізе бүкті. Сусын ішіп, әйеліне күйеуінің амандығын айтты.Аманатты орындап, борыштан құтылып, түскен үйіне қайтты. Кеше ұшақпен әкелген заттың көбін қайта тиеп, Құралбай қара мәшінмен Таушыққа жүрмек. Жоламан Кетікте қалды. Түгелге:– Мә, қарағым! Жеңгейге сәлем айт! – деп екі пар шолақ шұлық ұсынды. Аяушылық білдірген ағаның жанашырлығы жанын жадыратқан Түгел қара мәшіннің астауына қарғып мінді.                                                                      *  *  *Түгел үйіне сәске түсе жетті. Таушықтың шет жағындағы тау тасынан қаланған аласа үй көзіне оттай басылған. Ұсталардың алдында бала-шағаға бас болып, әкесі байғұс сол үйге кіріп қалған. Енді міне, қолы сыртқы есіктің тұтқасына ілікті. Жүрегі атқақтап аузына тығылып, табалдырықтан қобалжи аттады. Көп жыл көрмеген анасымен көрісер сәтті күткелі қашан. Қауышар мезгіл келгенде өзінен-өзі абдырап, жүрегі кеудесіне сыймай, дүрсілдеп барады. Ішке кіріп келгенде, бүкшиген арық қара кемпір теріс қарап кер ала ешкінің желініне жабысып, қақтап сауып отыр екен. Ешкі мүйізінен қос қолымен қадала ұстап тұрған тоғыз-он жастар шамасындағы жадау қыз бала өзінен аумайды.Шешесі артына бұрылып, өзіне елеусіздеу бір қарады да тырс етпей, ешкісін сауа берді. Бұның батылсыздау берген сәлемін жөндеп алмады. Сүт сұрай жүрген біреу деп ойласа керек. Осы кезде тыстан бір құшақ отын ала кірген Түйме күйеуін бірден танып:– Әй, ене, неғып отырсың? Мынау келіп тұрған балаң емес пе? – дегенде ғана Жәния артына жалт бұрылды.– Не дейді, ойбай?! Шының ба? – деп Түгелге қарап-қарап тұрып, қолындағы сүтін жерге қоя сала, аңырай ұмтылған.– Тірімісің, құлыным? Тұла бойы тұңғышым! Тірілей бір емес, екі айырылдым-ау сенен, мен бейбақ. Бармысың, құлыным-ау? Аман-есен бар екенсің ғой. Жарығым-ай!  Жаңғызым-ай! Кешеден бері көзім тартып жүр еді-ау.Тегін емес-ау деп едім. Сенің келетініңе көрінген екен ғой, –  деп ұзақ сонар толғау-жырын боздатып, талайдан қордаланған қайғы-шерін қоздатып айтып жатыр, әжімді жүзін айғыздап қуаныш жасы ағып жатыр. Әрі-беріден соң оған шыдап тұра алмай, Түйме қосылды. Оның да біраздан бері көкірегінде беріш боп қатып жатқан мұң-зары бар секілді. Ол екеуіне қалшиып үнсіз тұрған қызы келіп қосылып, үшеулеп үйді бастарына көтерді. Жуық арада басылар емес. Еркектік намысы жібермеген Түгел алқымына өксік тығылып, көкірегі сыздағанмен оларға қосылып жылаудан өзін-өзі әзер тежеп қалды. Жанары жасқа толып тұрса да бір тамшы жасын көрсеткісі келмеді. Өзі босаса бойын жиып, жасын тию қиын боларын сезді.Азан-қазан болған үшеуі бірі баласымен, бірі жарымен, бірі әкесімен табысып жатты. Жәния қартайып, азып-тозып кетіпті. Қара торы өңі қуқыл тартып, бота көздері шүңірейіп қатты жүдепті. Самайынан бір уыс ақ шаш бұрқырайды. Үстінде көнетоз бешпент. Түйме де жүдеу. Соқайып бойы қалыпты. Жағына пышақ жанығандай. Қызы да қырым еті жоқ арық, шынжау екен.Үйдің іші от жаққандай.Төрде төсек орын жиылған көне сандық. Іргеде ыдыс-аяқ салынған шайсандық. Жерде қоқым-соқым. Ескі киіз текемет, қарала жатыр. Босағада жаңа туған бір-екі лақ тұр. Жәнияның есік көзінде сауып отырғаны сол егіз лақтың енесі екен. Ерте төлдеген ешкінің сүтін шайға қатып, артылғанын сатып отырған сыңайлы.Аттай жиырма жыл өткен соң бір кездері тағдыр тәлкегімен ажырап қалған өз ошағының басына Түгел солай қайта оралған. Бұл кезде ол әлі қырыққа жетпеген қылшылдаған қарулы азамат болатын. Ес жиып, етек-жеңін жинап, өмірдің арпалысқа толы айдынына қайыра құлаш сермеген.Қарындастары үйлі-күйлі боп кеткен. Қабыл ағасы қырда мал бағады екен. Бұларды жанына көшіріп алғысы келген екен, бірақ Жәния көнбепті. Түгелді осы орыннан қозғалмай күтіп қалыпты. Батсайының баяғы аласапыранда  айдалып кеткен інісі Құзыр табылыпты. Түмен жағында тұрады-мыс. Өзімен тағдырлас бір орыс қызына қосылыпты.Үйлі-баранды көрінеді. Ата-анасы сол жақта қалыпты. Топырақ жат жұрттан бұйырыпты. Іні-қарындастары сол кезде балалар үйіне өткізілген екен. Олардан сол күйі көз жазып қалыпты.Жәнияның қолдағы бар малы – төрт-бес ешкі.  Соны талғажау қылып отырған үйінің жағдайы белгілі. Түгел ертесіне-ақ оларға мұсалдат болу *өзіне жараспасын түсініп, аудан басшыларына барып, жағдайын айтқан.Олар бұның аңшы екенін білгесін қуанып:– Қойға қасқыр шауып, малға қырғидай тиіп, мазамызды алып тұр. Міне, мылтық. Ертеңнен бастап қасқыр атуға кіріс! – деп қолына қос ауыз мылтық беріп, бес-алты қорап оқ ұстатты.Түгел ойланған жоқ. Келісімін сол жерде беріп, бастықтан  үйін артатын көш-көлік сұрады. Ол да сұрағанын беріп, қолдан келген көмегін жасап жатыр. Енді аялдайтын ештеңе жоқ.Үйін жығып, аулағырақ қонған аңшы ата кәсібін қайта жалғастыруға мәжбүр болды. Өзі жоқта өлмешінің күнін көріп отырған  үш мұңлықты ашықтырмаудың қамын ойлады, қырағы көз қалпында екен. Оғын шығын қылған жоқ. Халықтың малын қынадай қырған қызыл көз көкжалдарды тұмсығынан тізіп, үкіметке өткізе берді. Әр қасқырдың байрағы бар. Кәдімгідей байып қалды. Үй ішінің үсті-басын жаңалап, ішіп-жемнен ауысқан ақшаға боталы түйе сатып алды. Келер жылы үстіне алты қанат үй көтерді. Ақ боз үйге кірді. Түйме торсық шеке ұл тапты. Шаруасы шалқып, шаңырағы шалқайып, отының басы күбірсіп жүре берді.Аңшы даңқы айналаға тарап жатты. Сол арада Түгелдің ауылға оралғанын ұзынқұлақтан естіген нағашы ағасы Дүйсен де жеткен. Жалғыз емес. Айкүмісті де ерте келіпті. Қастарында жігітшік баласы бар. Қонақпен бірге жиылған көрші-көлемге Түгел тайлақ сойып, қонақасы берген. Жұрттың әлі бүйірі тойып, бұғағы түсе қоймаған қоңылтақ кез ғой. Қызыл қуырдаққа қарық болды да қалды.–   «Атың арық болса бір шап, отың аз болса бір жақ» деген бар еді, –  деп күледі Жәния – Мұның да дұрыс. Менің төркінім күнде келіп, табалдырығыңды тоздырып жатқан жоқ.Дүйсен соғыстан сыңар көзбен қайтыпты. Оққа ұшқан жанарының орны сыздап ауырады екен. Жиенімен күні-түні тынбай сырласып, бір жұма жатып, қонақ болып, елдеріне аттанып кетті.Алтын уақыттың әр мысқалын білдірмей жымқырумен баукеспе-күндер баяу өтіп жатты. Сөйте-сөйте Түгел тұтас жиырма жылын тонатып үлгерген. Әйтеуір есесіз емес. Өткен күннің өз белгісі, айдың айта қаларлықтай жетістігі, жылдың жаңалығы болып тұратын. Бұл шақта бүкіл ауылға танымалы аңшы. Төрт баланың әкесі атанған. Өмірге тағы бір ұл, бір қыз келген. Жақсы күндер жалғасып жатты. Ауыл тұрмысы түзелді. Екі ұл тете ер жетті. Егіз қозыдай Қайраты мен Қанаты білдей маман жұмысшы. Бірі – тракторшы, бірі – құрылысшы. Үлкен қызы Рақия балалы-шағалы болған. Анасы өзі келгесін он шақты жыл өмір сүріп, қайтыс болған. Шалының жанына жерледі. Ендігі аяқтанбаған баласы – кенжесі Қарашашы еді. Үлкен ұлы отау шығып, бөлек те, кішісі қолында тұратын.Қарашаш Алматыда дәрігерлік институтта оқитын. Бітірер уағы таяғанда әке-шешесіне тосын жаңалық жеткізді.–  Әке, биыл оқуды тәмамдаймын. Мамандығым бойынша мені тәжік жеріне жібергелі жатыр. Жалғыз емеспін, қасымда жора-жолдастарым бар. Екі жылдан соң елге қайтам.Ата-анасы іштей ол хабарды жаратпаса да, кенже қызды бетінен қақпады. Ол оқуын бітірісімен Тәжік жеріне аттанған. Бір жылдан соң еңбек демалысын алып, елге келгенде, қасына бір ақ сары жігітті ерте келді. Жеңгелеріне «көңіл қосып жүрген кісім» деп тағы бір тосын жаңалықтың шетін шығарыпты. Бұрын-соңды бұндайды көрмесе де Түгел бұған да үндемеді. Заман жаңа, адам жаңа, «кәзіргінің құдалығы осындай болатын шығар» деді де қойды. Жігітті қабақ шытпай қонақ қылды. Ақ сары өңді, жіңішке сүйекті, қиылған қара мұрты жаңа тебіндеген жас жігіт көзіне біртүрлі жылы ұшырай берген. Біреуге ұқсатқанмен жыға тани алмады. Әрі «ол жақта мен танитын кім болсын» деп күмәнданып, өзіне іштей күліп қойған.–  Әке-шешең бар ма? - деген сұрағына:–  Бар, – деп қысқа жауап қайырған. Қазбалай беруге ұялды. Ибалы, тәрбие көрген кісі сияқты. Сөзі жай, мінезі биязы.«Менің күйеуім болса екен» дейтін-ақ жігіт. Қартаң әке тек еркелеу қызының дәм-тұзы тым алыстан бұйырғанына қынжылған. Барып-келіп тұратын жер емес. Ел арасы шалғай. Әрі көрмеген жұрттың әдет-ғұрып, салт-дәстүрі қандай болатыны тағы белгісіз. Осы ойлар жанына батса да сыртқа сездірмеді. Бақ-талайынан көрер. Базбіреулердің қызы бөтен ұлттың баласын бағып, түтінін түтетіп жатыр деп естиді. Тілі басқа, діні бөтен, салты бөлек елмен де құда болып жатқан қазақ көп көрінеді. Бұнікі әйтеуір қазақтың қаракөз баласы ғой деп шүкірлік еткен.Көктемде Қарашашы мен күйеубала Садықтан хабар келді. «Үйлену тойымызға келіңіздер» деп жеделхат жіберіпті. Тойға тарту-таралғысымен жеңгелері барып қайтты. Жаз ортасында құдалар тағы шақырып: «Қонақ болып қайтың» дегесін Түгел Түймені, Рақияны ертіп, жолға жиналды. Қастарына үлкен бала-келіні қосылды. Артынып-тартынып, алты-жеті кісі алыс сапарға аттанды. «Көрмеген жер –  көрстан». Көңілде күдік, көкейде күмән туғызып күпті қылған ойдан еңселері төмен.Пойыз шығысты бетке алып, тайпалған жорғадай желіп келеді. Төрт кісілік жайлы купе. Жамбаста жұмсақ төсек. Алдарында жаюлы дастархан, сары самауыр бұрқылдап қайнап тұр. Кемпірі екеуі келін-баланың кезек әкеліп ұсынған шайына тоңми*. Вагон іші - жағалай жарқыраған сарай. Әр күймеде бір есік, бір-бір терезе. Түрлі ұлттың баласы бас қосқан ұлы керуенге ілескендей болды. Жолай бірі түсіп, бірі мініп, әр жерге бір тыныстап алып, шабысынан жаңылмай жортып келеді. Төсек әзір, ас дайын. Осылай әлденеше жерден өтіп, Душанбеге келіп түскен.Алдарынан көліктерін сайлап құдалар шықты. Барар жеріне қиналмай жетті. Есік алдынан қол қусырып тағы бір топ кісі күтіп алды. Түгел еңселі дарбазаға кіре бергенде, сындарлы ақ сары бәйбішені көріп, қалшиып тұрып қалды. Көзіне оттай басылды. Ақсән! Өзінің қолы жетпеген қалыңдығы. Сонау жылы көз жазып қалған қалыңдығына қырық жылдан соң қайта жолықты. Жолыққанда, туған құда болып кезікті. Екеуін екі айырып әкеткен тағдыр толқыны өмір өзендерінің арнасын қайта тоғыстырды. Туыс қылып табыстырды.Түгелдің жүрек тұсы шымылдап шаншып кетті. Ақсән болса бурыл сақал Түгелді бірден танымады, әуелі өзі қолын ұсынып:–  Танымадың ба? Мен Түгелмін ғой! – дегенде ол:–  Қой! Шын ба? Шынымен баяғы Түгелмісің? – деп сенбей, қайыра сұраумен болған.Жұрт аң-таң. «Бұлар бірін-бірі қайдан таниды?» деген сұрақ әркімнің көкейінде тұрғаны анық. Ақсән біразға дейін жасын тыя алмады.Түгел де көкірек түбінен шымырлап шыққан сағыныш бұлағына ерік берген. Екеуі құшақтасып, көрісіп, мауқын басқасын, өздерін сабырға шақырған үй иесі үлкен кең сарайға бастаған. Азырақ қобалжысып қалған  жиналғандар соның соңынан ерді.Дастархан жайылып, шай келді. Шапыр-шұпыр әңгімемен ішілген дәмді шайдан соң, буы бұрқыраған ет даяр болды. Ас қайырылып, дастархан жиылғасын ұзақ жолдан шаршап келген қонақтарды үй иелерімен бірге қалдырып, жиналған топ өз жөндеріне тарасты. Сол оңаша қалған тұсты пайдаланып, Түгел қалың ойдан серпіліп, Ақсәнді сөзге тартты.–  Ал, Ақсәнжан, бәрін бастан айтшы. Өз аузыңнан естиін. Мен сірә, сендерден көз жазып қалып бір, елімнен айырылып екі адастым. Ол бір ұзақ жыр. Сендер қайда жүрдіңдер?Ақсән іркілмеді. Іштегі  сыр түйінін тарқата берді.–  Сол өзіңе хабар жібергесін әкем бір түнде шұғыл көшіп уәделі жерде аялдаған. Екі жұмадай күттік. Келмедің. Артымызға қарай-қарай, шекараға беттедік. Жете бере, бір топ аттылы адамдарға тұтылып, ошарылып отырып қалдық. Олар елден шыққан өкімет адамдары болып шықты. Ары өтеміз дегендерді жолдан тосып алып, кері қайтарып жүр екен. Бізді де жібермеді. «Өз елдеріңнен қашып, адаспаңдар!» деп айдап әкеліп, бір ауыл маңына қондырды. Сол жерде қыстап қалдық. Келер жылы Бесқала аудық. Ол жерде де байыз таппай, Тәжік астық. Осы топыраққа тұрақтағасын әкем: «Жасың келді. Алып кетем деген күйеу келмеді. Мойнымда қарыз жоқ» –  деп, мына кісіге қосты, –  деп, қасындағы қырма сақал қара шалды көрсетті.Түгел аяулы Ақсәніне жар болып, бүкіл өмірінде бауырына басып, бақытқа бөленген талайлы шалға қызыға да, қызғана көз жіберді.Ұзын бойлы, арық, қара кісі. Сақал-мұртын тықырлап алған, ат жақты, қоңқақ мұрын, шүңірек көз шал сөйлегенде аздап кекештенеді екен. Жер емшегін емген жұрттың баласы емес пе? Екі қолы ебедейсіз үлкен. Күректей алақаны еменнің безіндей мүйізденіп кеткен. Саусақтары қараағаштың бұтақтарындай арбиып-арбиып жатыр.  Жер түртіп қалған қайратты қолдары бір орында тыныш таппай, тынымсыз қозғалақтай береді.Ол бір сырдың ұшығын ұққандай Ақсәннің сөзіне үнсіз құлақ түре қалыпты. Ал, Түйме болса: «Ақсән» дегесін-ақ  бар гәпті түсінген. Тым-тырыс саусағымен жер шұқи береді.–  Содан бері осы кісімен өміріміз өтіп келеді, – деп Ақсән әңгімесін жалғады. – Құдай берген жеті-сегіз баланы екеулеп жеткіздік. Ұл ұяға, қыз қияға қонды. Шаруаны нобайладық. Мына сенің күйеубалаң Садық менің үлкен ұлымның тұңғышы. Ақтығым.* Бірақ, өзімнің бауырымда өскендіктен кенжем есеп.–  Ал төркіндерің қайда? Тұқым бар ма? – деген Түгелдің сауалына Ақсән:

• Әкем осында, қазақ бейітінде. Шешем де сонда жатыр. Төркіндерім, шүкір, баршылық. Бәрінен де тұқым бар. Осы елдің о шет, бұ шетінде тұрып, тіршілік етіп жатыр, –  деп жауап берді.

Түгел сыры кетсе де сыны кетпеген бір кездегі сұлу қалыңдығының әжім торлаған жүзіне қарап отырып, тағдырдың таң қаларлық тамашасына қайран қалумен болды. «Ақсәнді қайтып көремін» деп ойламаған, Құдайдың кереметін қарашы. Өзін келін қыла алмаған  үйдің қызын оның баласына бұйыртыпты. Тағдыр деген осы. Қол созым жерде отырса да Ақсән енді бұған бәрібір бөтен. Сонау қыз бен жігіт боп оңаша жолығысатын сәттер келмеске кеткен. Арада қаншама қия жолдар, асу, белес, алыс шақырымдар –  қырық жылдық қашықтық жатыр. Бүтін бір өмір. Бір-біріне беймәлім екі бөлек өмір.Қонақтар Тәжік жерінде бір жетідей аунап-қунады. Құдалардың сый-құрметіне бөленіп көңілді бірлегесін елге қайтуға ниет қылды.– Біз елге қайтамыз. Ықыластарыңа ырзамыз. Көрдік, таныстық, –деді Түгел құдасына. –  Айтқаныма ренжіме. Адамға қимас аяулым еді, өзіңе бұйырыпты.Тәңірдің нәсібі шығар. Тағдырдан қашқан пенде жоқ. Әркім де талайынан көреді. Мен де жазмыштан оза алмадым. Жаратқанның әміріне бағындым. Басқа амалым болмады. Бәріне де ризамын. Шүкірлік! Құдайға тоба! Тек кей-кейде осы «Ақсәнді бір көрсем-ау!» деп қиялданушы едім. «Өмірде бар ма, жоқ па? Бар болса тағдыр жолы қай қиырға жетелеп апарды екен?» деп ойлап қоятын едім. Міне, сол ойым да орындалып, өлер шағымда, Құдай-тағала қияннан қиюластырып қосып, өз қолынан дәм татқызды. «Мың жылдық құда болдық». Оған да шүкір. Енді өмірге арманым жоқ. Сендер де біздің жаққа келіп, қонақ болып кетің. Осы шақырғаным. Шаңырағымызды көріп, қонақасыңызды жеп, ел-жұрт, ағайын-тумамен танысып қайтың. Бұйымтайым осы, – деп тоқтады Түгел.                                                                      * * *Келген пойыздарымен Түгелдер кері қайтты. Елге жетіп, жақын-жуықтарымен қуана қауышты. Аз ғана күн ауылдан ұзағанда елді, жерді қатты сағынып қалыпты. Ауылдың ауасын жұтып, суын ішіп, кәдімгідей серпіліп қалды.Туған жердің қайда жүрсең де өзіне тартып тұратын бір құдіреті бар ғой. Топырағынан табаныңды тайдырсаң болды, аптап ыстығына, алағай да бұлағай шаң-тозаңына асығасың. Бетіңді оттай шарпып, төбеңнен қызыл жалын боп төніп тұратын күніне ынтығасың. Қапырық, қара мақпал түнін сағынасың. Сәт сайын зымырандар ақ жолақ сызып айғыздайтын аспанын аңсайсың. Әйтеуір, жеткенше төзіміңді түгесесің. Ауылға келгесін Түгел өзі талай жаяу шарлаған жерлерді тағы бір көріп көзін тойдырып қайтуға құлшынды. Бұрынғы қайрат, баяғы екпін болмаса да балаларын таң қалдырып аңға шығып, бой жазып келуді ойға алғанын жасырмады. Іштей құптамаса да шалының алған бетінен қайтпайтынын жақсы білетін Түйме үндемеді. Қасына кіші ұлын қосып жіберді де өзіне өмір бойы сенімді серік болған азаматын ауыл сыртына көзін сулап ұзатып салды.Түгел қайта түлегендей қунақ. Қос қолтығына қанат біткендей көңіл шіркін көкке далпиды. Көз ұшындағы көкжиекпен астасқан аспан аясындағы кеңістіктің бәрін қыранша шарлап ұшып көргісі келді. Қанша құмарта қарағанмен туған жердің анасындай таныс келбетіне көзін тойдыра алмады. Кемік кемермен көмкерілген кең аңғарды кеш түскенше армансыз аралады. Күйдірген күн астында бұта-бұтаны көлеңкелеп жүріп кешті батырды.Баяғыдай үйір-үйірімен жосып жүретін  аң кезікпеді. Тастан-тасқа тіп-тіке өрлей шауып дік-дік етіп өріп жүретін арқардың тұқымы тіпті азайған сияқты. Көзге түсе қоймады. Шаңырақ мүйізі бұрама білезіктей шиыршық атып қия жартаста қасқайып тұратын құлжалар айналаның айбарындай көрінетін. Бір де бірі ұшыраспады. Бауырындағы аң-құсынан айырылған аласа төбелер жетімсіреп құлазып жатқандай жым-жырт. Кесенің ернеуіндей кемер жиектеген кең шатты ертеңнен қара кешке дейін кезгенде жүгірген аң жолықпаған қарт аңшының күн еңкейе көкейіне күдік қашқан. Өзінен-өзі қамығып көзіне жас үйірілді. «Шынымен-ақ аң баласы қырылып, құрып таусылғаны ма? Аңшылықтың қадірі қашқаны ма? Тым болмаса соңғы рет сорпасының дәмін тататын бір ешкінің тап болмағаны ма?» деп тұнжырап келе жатқан мергеннің мұңы тәңірдің құлағына шалынғандай қап-қара күлте құйрығы шипаңдаған бір ешкі бұлтың етіп бұта тасасынан тұра қашты. Түгел көздеп жатпай-ақ өкпе тұсынан басып қалды.Қасына келгенде көздері жәудіреген қарақұйрықтың әлі жаны бар екен. Өзін атқан мергенге соңғы рет жалт етіп бір қарады да қимылсыз қалды. Талайын қарауылға іліктірсе де өмірінде аң баласына аяушылық білдіріп көрмеген Түгелдің кеуде тұсы кенет шым етті. Аңға тек адал азық деп қарайтын өткір көздер жануардың сөніп бара жатқан көмескі жанарынан бұрын өзі сезінбеген өзгеше бір беймәлім сыр ұққандай ұзақ қадалды.Сол бір жалынышты назар есінен кетпей қойды. Ешкінің етіне тісін тигізген жоқ. Сорпасынан аздап ұрттаған. Ертесіне қалпақтай түсіп ауырды. Күн өткен сайын сырқаты меңдей берді. «Ажал оғы балдан тәтті» деуші еді. Сол тәтті дәм таңдайына татып барады. Тамсанған сайын таусыла түсетіндей. Өне бойы саржамбас болып жата беруден жалығып түс ауа көлеңкеге төсек салғызған. Жаздың жайма шуағы қураңқы жүзін жіпсітіп, айналаға жадырай көз тастаған Түгел өз тағдырына тағы бір шүкірлік етіп, Тәңірге тоба қылды.                                                                        * * *Жаратқан иесі жолын қанша қиынға салып, талай тар өткелектен өткізсе де ғұмыр сапарының соңын туған топырағына жеткізіп түйіпті. Бала-шағаның алдында аманат жанын тапсырса арманы жоқ. Адал жүріп, ақ тілеумен өмір сүрді. Аласартта айырылған Ақсәнімен дидарласып, көрісті. Қарттың кеудесін қанағат сезімі толтырғандай болды. Көкжиекке қимай ұза-а-қ қарады. Туған жердің кәусар ауасын көкірек кере жұтты. Түйежүн шекпенін әкеп иығына жапқан Түймені де аңғармады. Қиялымен алыс қалған өмір соқпақтарын кезіп кетіп еді. Кішкене қой көздерінің алды бұлдырап ештеңе көрсетпеді. Қос жанарынан жан тұмасының мөлдір бұлағы тоқтаусыз ағып сақалын жуып тұр еді. Сол мөлдір бұлақ Түгелдің жан сарайын да жарқырата түскендей. Жердің тағы бір жұмыр басты пендесі жаратқан иесінің құзырына жүгінуге әзір еді.*       *        *Ғұмыр сапарының соңы, жер бетінде жүрер жолының ақыры табан астына келіп тірелгендей. Ойхой, жалған-ай! Жарық дүниенің есігін ашқан адамды өз соқпағымен жетелей жүріп қоштасар сәтте қол бұлғап қала береді екенсің-ау. Баяғының бәрі бір күнгідей болмай өте шығыпты. Жалған демегенде қайтсін жұрт сені. Бірақ әр пенденің жарық  дүние жүзінде өткізген өлшеулі өмірі жалған емес. Шындық! Өкініштісі иесі өлген сәттен бастап оның бар ғұмыры өткен шаққа айналады. Өткен өмір де өткен шаққа ауысқан шындық. Иә, өткен шақ, көшкен керуен, өшкен от... Жоғалған қалалар, тоналған обалар... Құлаған мұнаралар, тозған сағаналар... Бәрі-бәрі өткен шақтың бұлдыр елесі, бүгінге жеткен жансыз жәдігерлер...«Жалғанда не өлмейді?» деп сұрағандарға Жиренше шешен:«Ғалымның хаты өлмейді,Жақсының аты өлмейді», – деп жауап берген екен.Сол айтқан, соңында өлмес мұра боп сөзі қалғандар да, ғажайып өнерінің көзі қалғандар да көп-ақ. Хатқа түскен ақылы мен нақылын, ғылымы мен ғибаратын кейінгіге аманаттап кеткен абзал жандар да жетерлік.Адамның заманында өз айналасына жасаған жақсылығы кейінгіге аңыз болып айтыла жүрмек. Келешекке беретін азды-көпті өнегесі, оймақтай ойы болса бүгінгіге сабақ, болашаққа үлгі бола бермек. Тек жақсылық қана емес кейде зұлымдық пен жауыздықтың да ауыздан-ауызға аңыз болып ғасырдан-ғасырға жететіні кездеседі.Сонда, адам жақсылы-жаманды өмір сабағынан алған түймедей тәлім болса ойына ескеріп, санасына түйе жүретін болғаны ғой. Оған адамзат тарихында мысал мол.«Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» деген нақыл да өмірдің өзіндей ақ пен қара жіптен есілген ала арқандай кешеден ертеңге тартылып жатқан адамзат жолының ала-құлалығын аңғартқаны шығар. Түн мен күннің ауысуы, жарық пен қараңғының алмасуы сияқты адам өмірі де қуаныш пен қайғыдан, жақсылық пен жамандықтан тұратыны белгілі. Әйтсе де, әркім-ақ жақсылықтың өз бойында бір мысқал да болса молырақ болуын қалайды, қуаныштың өз өмірінде бір сәтке де болса көбірек болғанын аңсайды. Сол мақсатпен өмір сүреді. Ізгі ниетпен игілікті іс тындырғысы келеді. Айналаға өз нұрын шашып, өз жүрегінің жылуын таратып жүретіндер де сондай адамдар. Оларды бәрі жақсы көреді, солардың маңайына үйіріледі. Ол да өмір заңдылығы. Пенде шіркін жарыққа-жақсыға құмар, жылуға-мейірімге құштар. Тіршілікте иманға жаны шын ұйи алмаған кісінің өзгеге өтірік ділмарсып, көлгірсіп уағыздаған өнегесі кімге керек?Өткен шақтың бәрі  өшпес өнеге, өлмес өсиет емес. Көбісі қат-қабат уақыт парағының тылсым қойнауында ұмытылып қала береді. Оны уақыт тозаңынан аршып, ақиқатына көз жіберсек қана анығын байқаймыз. Иә, өткені мен бүгіні, бүгіні мен ертеңі бір-бірімен арқанның үш тініндей қабаттасып, сабақтасып жатқан адам ғұмыры қымбат қазына, қайталанбас шежіре. Бақилық әр пенденің осы дүниеде жүріп өткен қысқа жіптей аз ғана өмір жолына қайыра көз салсақ, соны ұғамыз.