Қарғын-1

    Ол кезде
жасы он сегізге толар-толмас уылжыған қыз еді.Өмір деген өзің талпынсаң болды, бар жақсылғын алдыңа жайып салып тұратын
ертегілердегі қайырымды да, данышпан қариялардай боп көрінетін. Барлық тәрбиесі дәулетті
шаңырақтың ұл-қызындай, бұл
да тек мектеп программасымен шектеліп қалмай, жаратылыс тану,ерте дүние тарихы,
музыка пәндері бойынша қосымша сабақ алды. Әкесі аудан көлеміндегі басшысының
бірі болып тұрған соң ба, ол өмірдің қабақ шытар өзге мінезінен мүлде аулақ
өсті. Оның үстіне Бағиланың өз қабілетін де мұғалімдері жақсы айтып жүрді.
Семьяның тұңғышы болған соң мектеп бітіргеннен кейін әкесі бірнеше күнге уақыт
тауып, қызын Алматыға өзі алып шықты.

   Бағила үйде жүрген кезінде өз әкесін сирек
көретін.Ерте кетеді, кеш келеді.Балаларымен де сирек сөйлеседі.Тіпті үйге
келген соң да көпке дейін телефоннан түспей әлдекімдерге нұсқау беріп,
әлденелерді түсіндіріп, зекіп жатқаны.Бағила таңқалушы еді. Шынында, ол қай кезде
тынығады, қашан ұйықтайды? Телефонның арғы басында тұрған адамға кей ке00зде
қатты зеки қалса жүрегін ұстап,тілінің астына валидол салып, әлден соң барып
өзіне-өзі келетін әкесіне кейде оның жаны ашитын-ды. Бұлардың сабағы ерте
басталады. Таңғы жетіде көзін ашқанда әкесінің төсегі әлдеқашан суып қалғанын
көретін және өзі қызметіне жетіп
алған соң жолға шығып кетпесе машинасы қайтып келіп, қызын мектепке апару үшін
есік алдында күтіп тұрар еді.

   Бағилаға мұның бәрі үйреншікті, осылай болуы
керек сияқты боп көрінсе де, бертін келе әкесінің жұмысы тіпті ауыр екенін және
өмірдің мейірбандығы мен жомарттығы күндіз-түні дамыл көрмейтін осы әкесінің
арқасында екенін бірте-бірте ұға бастады.

   Олар "Қазақстан" поезының қупесіне
кеп жүктерін жайғастыра берген сәтте перрондағы киоскіні көшіріп келе жатқандай
газет-журналдарын құшақтап, жасы отызға тақап қалған, ұзын бойлы, ашаң қара
торы жігіт бұлардың үстіне кіріп келді де, салқын амандасты. Бағила ернін ғана күбірлетіп,
сыртта қол бұлғап тұрған анасы мен інісіне,екі сіңілісіне, бір топ басқа да шығарып
салушыларға күлімсіреп бас изеді. Әкесі бейтаныс жігіттің сәлемін алу былай тұрсын,
оның  бұл қупеге кіргеніне таңданып,
жүзіне бірнеше сеқунд тапжылмай қарап отырды да: "Сіздің..:орныңыз осында
ма еді?"- деді ақ құба өңіне қан теуіп.Жігіт бәз-баяғы сабырлылықпен шағын
столға газет-журналдарын қойып жатып: "Иә, осында. Сіз отырған орын менікі
болады",- деді өзу тартып. Күлкісі де, жанары да салқын екен. Тура
қараған адамның өңменін суық жанары жуалдыздай тесіп өтетін секілді. Ашаң тұлғасында
ешкімге бас имес паңдық, тәккаппарлық пен ойлылық бір сәтке жалт етіп
өткендей болды.

   Қаратай бейтаныс жігіттің кісіні матап
тастар сиқыр торына қас-қағым сәтке түсіп қалса да, тез тізгінін жиып,қызмет бабы
арқылы қанына сіңіп қалған керенау мінезбен орнынан тұрып, коридорға
шығып кетті.

   -     Шамалауымша,
бұл кісі Сіздің әкеңіз болу керек,-деді жігіт газеттің біреуіне үңіліп қыз
жаққа назар да аудармай.

    -    Оқуға алып бара жатыр ғой, шамасы. Мұндай кісілер сөз жоқ түсіреді. Бірақ оған ұнамай
қалғаным анық.

  Бағила намысты нысанаға ап айтылған мынадай декір сөзден
жарыла жаздап, ернін тістеледі. Жарылмақ түгіл жаңқа боп кетсең де жігіттің мұнымен түк шаруасы жоқ, әлгі сөздерді газеттен оқып отырғандай төмен салбыраған басын көтерер емес. Әлгі сөзін бұл қыздың есітіп отырғанын,
жай ғана есітіп емес, қорланып отырғанын сөзсе де сезбегендей қалып танытуы Бағиланын бейтаныс жігітке деген,
сонымен бірге алғаш рет өзге
біреуге деген өшпенділігін
оятты. Мұндай сөздерді ол
өмірінде ешкімнен естімеген
және есітемін деп ойламаған да еді. Және сол ойламаған нәрсесі тұңғыш рет алыс сапарға аттанып бара жатқан жас қыздың алдынан ә дегеннен шыға
келуі қуаныш пен бақытқа мас аласұрған балаң көңілге мұз басқандай әсер етті. Ол не деп жауап
қайтарарын, тіпті, өзін бұдан
әрі қалай ұстарын да білмей,
өң мен түстің арасында сілейіп отырды
да қалды. Бар ойы, бар үміті тек
әкесіне тіреліп, оның тезірек келуін, сөйтіп, мынадай азапты
халден тезірек құтқарып, не
болса да сөзі мен жаратылысы жиденің
қызыл тікеніндей көрінген мына  жігітті өзінен алысырақ алып кетуін
іштей тілеумен болды.Қызының осы ойын сөзіп, тез арашалап алмақ болғандай осы сәтте әкесі де қупеге кіріп келді. Жалғыз емес, қасында шығарып салуға келген ауданның тағы бір басшысы,
вокзалдың бастығы мен поөздың бригадирі және бір топ адам дабырлай кірді. Әкесінің бәз-баяғысынша өзіне таныс салмақты да, паң қимылын көріп, қоңыр даусын естігенде Бағила өзін алынбас
қамалға енгендей,азапты тордан біржола құтылғандай қуанып, алғаш рет оған
деген балалық сөзімі, балалық алғысы, балалық ризалығы мен балалық мақтанышы
шындап бас көтерді.Барлық бала атаулыға тән қасиетпен ол да әкесін жақсы көретін, сыйлайтын бірақ, оны дәл
қазіргідей жүрегі лүпілдей сүйіп, оны
іштей мақтан тұтып көрген емес-ті.Адамға тән қуаныштың
қадірі мен қасиетін де ол алғаш рет сөзінгендей болды.

   Әкесімен бірге еріп келген дүрмек одан мың
мәртебе кешірім сұрай отырып, бейтаныс жігіттің басқа қупеге ауысуын өтінді.
Мына секілді өтініштен гөрі зорлыққа көбірек ұқсайтын сөзден жігіттің өңі сұрлана,
анталап тұрған адамдарға сұқтана қарады. Бұл қарасты ешқашан айтылмайтын,
айтылса да ешкімнің ұға алмасын ұғындырған терең мән жатты. Сүйектен бастау
алып,жүректен жасанып шыққан сөз бен ой жанарға кеп үймеледі де,
тыңдаушысын таба алмасын сөзіп, бойға қайта тарады.

   Оның жанары төмен түскенде қолы да чемоданға
қарай созылар деп ойлаған жұрт аз-кем тынши қалып еді, жігіт асығар сыңай
танытпады. Газетке қайта үңілді. Осы кезде артық-ауыс сөзден, орынсыз шудан
шошынған вокзалдың тапалдау келген жирен мұрт бастығы Қаратайдың коридорға
қайта шығып кеткенін пайдаланып, жігіт құлағына әлдене деп сыбыр ете түсті.

    Жігіт селт еткен жоқ. Айтқан сөзінің оған
зәредей әсер етпеуінен вокзал бастығының өзі шошынайын деді. Ол әлгі үйренген құлағына
қайта иіліп кеп тағы бірдеңелерді айтты.

   Жігіт орнынан тұрды. Газеттері мен заттарын
жинастырды. Сөйтті де, анталап тұрғандарға түгел бір қарап шығып: "Сіздерге
жаным ашыған соң ғана көндім",- деді

де, вокзал бастығының соңынан ерді.

   Қаратай ішке кірді. Жүзінде жеңістің,
үстемдіктің салтанатының нышаны да жоқ - осылай болуы керек.Қайта реніш
байқалатын сияқты, осылай болмағанына.

   Бейтаныс жігіт шығып бара жатқанда, Бағила
оның жүзіне көз тоқтатып қарады. Чемоданын қолына алғанша одан құтылуға асығып
отырған қыз, енді ол шығуға ыңғайланган сәтте
ішкі жанашыр сөзіммен көз тоқтатып еді, оның тұлғасы мен бет пішініндегі
алғашқы тәкаппарлық пен ешкімге бас имес паңдылықты тағы тауып, таңдану мен
аяушылықтың жұмбақ ортасында қала берді.

   Поөзд орнынан қозғалды. Бағила сонда ғана аңғарды,шығарып
салуға келген адамдар тым көп екен. Бұл олардың көпшілігін жай ғана шырамытады,
кейбіреулерін тіпті де білмейді,
көрген де адамдары емес сияқты.

   - Папа, шаршадыңыз ба?- деді Бағила әлден
соң еңсені басқан ауыр үнсіздікке тезе алмай.

   Әкесі "Жоқ, уайымдамай-ақ қой",-
дегендей қызына күле қарап, басын шайқады.

   "Бұл кісі де әлгі жігіт жайлы ойлап
отырды ма екен?-деді Бағила іштей.- Мүмкін емес. Ол қалып бара жатқан қыруар жұмысын
уайымдап келе жатқан шығар. Екі аптадан кейін
конференцияда баяндама жасауы керек"."Несі бар,- деді іштегі
қарама-қарсы ой тағы бір шеттен бас көтеріп.- бұ кісі де адам ғой және өз ісіне
есеп беріп үйренген адам. Бейтаныс жігіт жайлы ойласа, оның несі өрескел? Оның
үстіне ол жеңілді ғой. Оңай жеңілді. Басын имей жеңілді. Өзі емес өзгелерді аяп
жеңілді. Бұл сөзді әрине, папам да есітті. Бәлкім, сирек кездесетін, әсіресе,әкемнің
алдында көлденең тұрар мұндай мінездің тіпті осыған дейін болмауы да мүмкін
ғой, ендеше, ол туралы аз ғана сәтке неге ойланбасқа?"

   Проводник кеп Қаратайдың төсегін
жаңалады. Бұл орында бейтаныс жігіт жатқан. Проводник жастықтың тысын ауыстырған кезде
оның астынан бір парақ қағаз шықты. Бір беті толық жазылыпты. Проводник
оны стол үстіне қойды да,
"негізгі жұмыс бұл емес, жастықтың тысын ауыстыру" дегенді аңғартқандай қимылын жеделдете түсті.
Ол қағазға Қаратай да мән
берген жоқ.

   Қызық-ау өзі, жек көру мен ынтығудың арасы
бір-ақ адым екенін Бағила болмысымен ұғынбаса да, осы сәттен бастап өзінің бар
ынтызары жартылай жазылған әлгі қағазға ауғанын сөзді. Кекейіне шешілмес жұмбақ
тастап кеткен адам ақ қағазға не жазды екен, онымен не туралы сөйлесті екен?
Ондағы жазулар міндетті тұрде өзі осы көзге шейін тыңдап, есітіп, оқып келген
сөздерден мүлдем бөлек болуы мүмкін. Қалай болғанда да Бағилаға осылай көрінді.

  Кенет найзағайдай сап ете түскен жаңа ойдан
оның тұла бойы дір етіп, демі жиілеп сала берді. "Бейтаныс жігіт қалып
қойған қағазына қайта айналып соғуы мүмкін ғой".

   Бағила ол жігіттің қайта айналып соғуын
іштей қалады ма, қаламады ма, ол жағын өзі де анық аңғара алмады, әйтсе де,
ұзақ жылдар бойы ізет пен құрметтің,кішіпейілділік пен мейірімнің ғана
бесігінде бөленіп, тып-тыныш, бір қалыпты баяу өмірі бүгін ғана түлер алдындағы
үкідей бір сілкініп өткенін, сол сілкініс оның тынышын алғанын сөзінбеске
шарасыз еді.

     -   Папа,
шөлдеген жоқсыз ба? Шай әкеп берейін!-Бағила бұрын-соңды басына оралып көрмеген
бір-біріне кереғар ойдың шырмауына төтеп те, жауап та бере алмай, содан құтылудың
оңай тәсіліне көшіп, өзін бөгде қимылмен алдандырмақ боп бекінді, Бірақ әкесі
әлі шөлдемегенін,біраз демала тұратынын айтып, оны қупеге, сонымен бірге шырмауық ойдың қамауында
қалдыра бірді.

   Қупе есігі жайлап ашылып, ар жағынан "Рұқсат
па екен?"- деген ер адамның даусы естілгенде, Бағила орнынан ұшып тұра
жаздады. Мұның шошып кеткеніне, ақ сүтке қан тамғандай екі бетінің албырап шыға
келгеніне жігіт те таңданъш, аз-кем мүдіріп қалды да: "Қаратай Исаевич,
сізге қазір ештеңе қажет емес пе?"- деп келген мақсатын білдіріп шықты.
Қаратай Бағилаға айтқан әлгі сөзін оған тағы қайталады.

   Жігіт кешірім өтініп, есікті бұрынғы
қалпынша жартылай жауып кетті.

  Бағила кейіннен білді, бұлармен бірге көрші қупеде
екі жігіт келе жатыр екен. Әлде өз жұмыстарымен келе ме, әлде, әкесіне еріп
келе ме, ол жағын Бағила түсінген жоқ.

    -    Папа,
сіз жайғасып алыңыз, мен коридорға шыға тұрайын.

   -     Мейлің,
қызым. Тынығып алғаным да жөн болар.Мұның бойындағы әдеттен тыс бір өзгерісті
ол сөзді ме,қызының сөзіне бірден келісе кетті.

   Бағила коридорға шығып, ашық терезеден
сағымды маң далаға көз жіберді, Шетсіз да шексіз. Бүкіл дүние  тек осындай қырқасыз жазықтан тұратын секілді.
Бір көрген адам мына сияқты аптапты далада байлап қойсаң шынжырын үзіп қашуға
құмбұл екенін жасыра алмас еді,өзі де сол ойдан аулақ емес-ті. Бірақ өткен жылы
бір ай Қырымда демалып, бір ай Балтық жағалауы республикаларын аралап, қайтып
келе жатқанда осы маң дала көзіне оттай басылған. Дүниедегі барлық-барлық жасыл
алқаптардан сағым оранған аптапты даласы әлдеқайда жақын, әлдеқайда қымбат
екенін аңғарды. Және де, сол бұдырсыз дала өз
жүрегінен қашан орын алып, алысқа ұзағанда орны бөлек сағыныш боп, санасын
билер дәрежеге қашан жетіп үлгіргенін де сөзген емес.

   -     Даланы
тамашалап тұрсыз ба?- Желке тұсынан сыпайы, жұмсақ үн естілді. Бағила жайлап
мойнын бұрғанда, өзіне қарап күлімсіреп тұрған, әлгінде ғана кешірім сұрап
кеткен жігітті көрді. Оның бұл үнінде жас қыздың көңілін аулаудан гөрі "Не
бұйырасыз, қызметіңізге
әзірмін",- деген құлдық ұрды мағына қоюырақ жатыр еді. Өзін қашан да
сылап-сипап жұрт алдында ізетті, алғыр, сыпайы, ақылды боп көрінуге тырысып,
бір күй, бір қалыптан таймайтын бидай өңді сұлуша келген осы жігітті Бағила
әкесінің жанынан ауық-ауық көріп қалатын-ды. Оның осы сыпайылығы мен
мәдениетті,инабатты боп көрінуге тырысқан жасанды күлкісінің ар жағында қандай
ой, қандай мағына жатқанын бұл ешқашан аңғара алмаған. Және мұндай күлкі мен
сыпайылықтың ар жағында не жатқанын білу үшін оның жүзіне көз тоқтатуға Бағиланың
дәті шыдаған емес, керісінше, онымен кездейсоқ ұшыраса
қалса байқамаған боп бұрылып кететін-ді.

   Міне, дәл қазір де ол алғаш көргеніндей
жымия қарап тұр. Көңілі қаламаса да әйтеуір бірдеңе деп жауап қайтару керек
екенін түсінген қыз:

   -Иә, тамашалап тұрмын,- деп күбір ете салды.

  -      О-о,
дала деген ғажап қой! Бірақ, Алматыға не жетсін.
Барған соң, егер қарсы болмасаңыз, сізді қыдыртуға уәде берейін. Мен Алматының не
бір ғажайып әсем жерлерін жатқа
білемін.

   -     Алматыда
мен де болғам. Талай рет,- Бағила оның
биіктен құлаған судай арындап
келе жатқан сөзіне біршама тоқтау салмақ боп, сөзін нықтап
айтты.

   -     Ә-ә,
солай ма?! Дегенмен Алматыны, әсіресе оның төңірегін біліп болдым деп айту
қиын. Білесіз бе, Алматының өзінен гөрі оның төңірегі сұлу,- деді Тұрғат.

   -     Мүмкін.

   -     Мен
онда бес жыл оқыдым. Туып-өскен жерім де сол
төңірек. Егер сөзімде артық-ауыс сарын байқалса,кешірім өтінем, туған жерге
қарай жол жүріп келе жатқандығымнан
шығар. Сізге керімсал тиіп қалмасын.Керімсал адамға суықтан жаман тиеді.

    -    Рақмет,
тие қоймас.

  -      Дегенмен,
байқаңыз.- Ол қызға аса жанашыр кейіппен бір қарап қойды да, сөзін қайта
жалғастырды.-Әрине, әркімнің өзі туған жері өзіне ыстық. Сіз әлі жассыз,
кейінірек бәрін өзіңіз түсінесіз. Шынымды айтсам,әуелгіде бұл жақтан тұра
қашқым келді. Бірақ, Қаратай Исаевичтан қысылдым. Қазір үйреніп, бауыр басып
қалған сияқтымын. Әйтсе де, туған жерді сағынатының"Не екен,сіздің
басыңызда осындай жағдай болды ма?

    -    Әрине.

    -    Сенбеймін,
сенбеймін! Туған жерге ынтыға қоятындай сіздің басыңыздан үлкен оқиғалар өткен
жоқ. Тым болмаса,мен секілді әскер қатарында да болып көрген
емессіз.- Ол өз сөзіне өзі разы боп, әрі қыз көңілін
аулай түсу ниетімен біраз қарқылдап
күліп алды.- Мен алыста, Германияда болдым.
Сол кезде бар ғой, нансаңыз, өңім
түгіл түсімде де көрмеген сіздердің мына маң далаларыңызды да
сағындым."Туған жерін сүйе алмаған, сүйе алар ма туған елін" деген бір өлең бар ғой, сол тауып айтылған.

    -    Туған
жер жайлы бұдан басқа өлең білесіз бе?

    -    Білеміз
ғой. Студент көзімізде көп оқушы ек, қазір уақыт қайда. Қол тимейді. Жоғары жақ
бізден "қандай өлең оқыдың?"- деп емес, "Қанша процент
орындадыңдар?"- деп сұрайды.

   Бағила болар-болмас өзу тартты.
Қыздың күлгенін тапқырлығына балаған
жігіт "бізде мұндай әңгімелер
әлі көп" дегенді аңғартып,
галстугін түзеп, түу алысқа қараған
боп кеңкілдей күлді.

     -   Айтыңызшы,
туған жер жайлы басқа қандай өлең білесіз?

   Жігіт галстугын түзеді. Қап-қара мұртын
сипады. Сонан соң мұрнының ұшына бір тамшы қызыл бояу тамызды да, ол тез
жайылып, бидай өңді жүзі боза ішкен адамдай

түп-түгел қызарып
шыға келді.

     -   Есте
жоқ,- деді ол басын сілкіп.- Қазір оқыған нәрсең есте де тұрмайтын болды.

     -   Неге?-
деді Бағила оның жүзіне бірінші рет таңдана қарап.

    -    Жұмыс.
Тағы да жұмыс. Шегі де, шеті де жоқ.

    -    Айтыңызшы,
Циолковскийдің жұмысы жоқ болған деп ойлайсыз ба?

  Жігіт енді оған таңдана қарады.

    -    Оны
неге сұрап тұрсыз? Әрине, көп болған...

   -     Сол
кісі... әдебиет жайлы мақалалар жазған ғой.Естімеп пе едіңіз? Оны білу үшін
пәлендей көп уақыттың  қажеті жоқ.

    -    Егер,
кім не біледі деген тақырыпқа викторина өткізер болсақ, онда әрқайсысымыз...

   -     Жоқ,
нақтысын айтам. Мәселен, Сіз өзіңіз сүйіп оқитын төрт-бес ақынның атын атап
беріңізші. Ал, мен санап тұрайын. Қане- Бағиланың санауға дайындалып қолын көтергені,
өзіне бейкүнә балаң жүзбен тесіле де сынай қараған, күлкіге толы қарақаттай мөлдір
жанары жігітті абдыратып тастады.

    -    Атап
айтсам... Пушкин.

   -     Бір,-
деді Бағила сол қолының бас бармағын жұмып.

  -      Лермонтов.

   -     Екі.

   -     Абай.

   -     О-о,
бірден Абайға түстіңіз бе? Мейлі, үш.

  -      Байрон...

  -      Сіз
қызық екенсіз, бір жоғары, бір төмен, Жарайды, төрт. Сонан соң?

  -      Сонан
соң... Маяковский.

  -      Бес. Тағы?

-           
Імм...
Тағы кім бар еді? Осындайда білетін ақындардың бірден есіңе де түспейді імм... Әуөзов!

  -Әуөзов?- Бағила ынта-шынтасымен
сыңғырлай күлді.- Ол ақын емес қой,прозаик.Жарайды, ары қарайбос қиналмай-ақ қойыңыз.
Оның үстіне, әлгі атаған ақындарыңызды
институт түгілі мектеп бітірмеген адамдар да атап бере алады және олар сіздің
сүйікті ақыным деп иемденер дәрежеден шығып кеткен, сүйсеңіз де, сүймесеңіз де білуге
тиістісіз. Сүйікті ақындарыңызды атаңызшы дегенде мен бүгінгі көзі тірі ақындарды
айтып едім.

   -     Бағила, артық болса кешіріңіз, бірақ менің өмірдегі орным ақын-жазушыларды қаншалықты
білуіме байланысты емес қой деймін.- Жігіт бүкіл дүниенің ақыл-ой иелеріне пысқырып
та қарағысы келмейтін кейіппен шексіз далаға менменси қарады. Оның жалған
намысқа жығылып, жылтырай түскен сұлуша жүзінен, керек десең мына даланы да,
ондағы өсіп тұрған кәрі сексеуілдер мен ауық-ауық көрініп зуылдап қалып бара
жатқан жатаған тамдарды тіпті өзін тербелтіп, туған жағына қарай ентелеп бара жатқан
жүйрік поөзды осы- жұмсақ вагонымен қоса қажет деп таппайтын жанарынан Бағила
қарсы алдында тұрған адамның бүкіл болмысы ілім-білімге қас екенін,егер
ілім-білім тұзды су боп, бұл қияр боп, екеуін бір бөшкеде бір  жыл ұстасаң, мынау бойыңа дымқыл дарытпай құрғақ
шығарын байқады. Осыны байқаған кезде ол ойда жоқ жерден әкесіне жаны ашыды,
оның төңірегінде осындай адамның барлығына іштей қынжылды. Бірақ жас қыз өзінің
бұл байқағандарының бәріне өзі қайтадан күдікпен қарап, осының бәрі асығыс
болжам, жалған топшылау шығар, тіпті, олай болмаған күнде де әкемнің өрісінде бұл
жігіт кездейсоқ ұшырасып қалған жалғыз шығар деп өзін-өзі жұбатты.

   Енді ол мына жігіт жаққа көз салғысы
келмеді. Және бір ғажабы оның көрікті, сұлуша жүзі өз жүрегінде жиіркеніш сөзім
оята бастағанын, көріктіліктің адамды теріс айналдырар қасиеті боларын да алғаш
сөзінді. Бірақ,мұның себебінің неде екенін, оның нақты қандай
қарым-қатынастардан туындайтынын жас қыз біле алмады.

  Олар осылай бірнеше минут үнсіз тұрды. Бағила бұл секілді
ішкі арпалыстың иық өзер салмағына
тезе алмаса,мына жігіттің дүние бір жақ, өзі бір жақ бейғам қалпы,"осылай, еттім-ау, ағат
болды-ау" деп қиналудан гөрі қайта
сол сүйегі қураған, тірі жүрген ақындарды, соларды туғызған мына сияқты
жер-даланы әлі де кінәлауға даяр сыңайы
оның ішкі азабын ауырлата түсті.

   Қыз орнынан білдірмей қозғалып, әкесі жатқан
қупеге қарай жылжыды. Басынан сөз асырмас, бәрінен өзінің еркектік намысын жоғары
қоятын жігіт "Өмірдегі орным ақын-жазушыларға түк те қатысы жоқ",-
деген философиясын үнсіз паш етіп, тәуелсіз, дербес жағдайда қимылсыз қала
берді. Бағила екі-үш қадам аттады да,оған ақырын қайта бұрылып:

     -   Кешіріңіз...
Әлгі... біздің қупедегі жігіт бір қағазын тастап кетіпті. Егер оның қайда
екенін білсеңіз, айта салғайсыз,- деді жасқана үн қатып.

  Жігіт күллі әлем мен күллі ақындарға деген
ренішін сәл ғана сәтке қоя тұрып, бұған күлімсірей қарады.

    -    Егер
ол жігіттің қайда екенін айтсам сізге қызмет еткен боп табылар ма екенмін?
Сізге қызмет етуге әрқашан дайын екенімді білесіз ғой.- Оның жүзінде әлгі намысқойлық
пен өкпе-реніштен із де қалмай, тек баяғы сыпайы күлкісіне қайта оралыпты. Бағила
оның бойындағы өлермек өзімшілдіктік қайнауы әлі басыла қоймағанын білсе де,
соның бәрін ішінде оңай тұншықтырып, қалаған сәтінде қалаған күйге түсе алатын
мына сияқты ерекше қабілетке мейлінше таңданды. Оның жүзіне көз тастаса тағы да
сол жүрек қобалжытар шектен тыс сыпайы күлкі мен сыпайы ізетті көруден
тайсақтап, Бағила оның лактелген қара туфлиіне қарап тұрып:

  - Жоқ, маған емес, сол жігітке қызмет еткен
болар едіңіз,- деді де өз сөзінің жігітке қандай өзгеріс енгізгенін күтпестен, қупесіне
кіріп кетті.

   Әкесі ұйықтап жатыр екен. Қашанғы әдетінше
аузын сәл ғана ашып, бір қалыпты, баяу қорылға кірісіпті. Осыдан үш-төрт жыл бұрын
қайтыс болған әжесі үй ішінде қорылдаған адамды ерінбей-жалықпай аралап жүріп
оятатын-ды. Білдірмей басып келіп, иығынан ақырын ғана тұртіп: "Бір
қырыңнан жатшы",- дер еді. Бір қорылды тоқтатқанда әуелгі оятып кеткен
адамы қайта бастайды,бұл оған қайта барады. Сөйтіп, өзі қалжырап ұйықтап кеткенше балалары
мен немерелерінің арасында арлы-берлі тыным таппай жүрер еді. "Әже,
қорылдаған адамды неге оятасыз?"- дейтін Бағила. "Түнде адамды шайтан
бауыздайды. Сонан соң қорылдайды",- дейтін ол. Әжесінің қорқынышты сөзі бала көзінен санасына
сіңіп қалғандықтан ба, әлде, ес
білгелі бір өзі жеке бөлмеде жатып
тыныштыққа үйренгендіктен бе, Бағила қасындағы адамның қорылдағанын
ұнатпайтын. Сол әжесі секілді
тап қазір де әкесін ақырын тұртіп
оятпақ боп оған жақындай беріп еді, кішкене стол үстіндегі жартылай жазылған баяғы қағазды көріп, ол сол орнында әрі-сәрі күйде тұрып қалды. Коридорға шығып, сыпайы жігітпен
әңгімелескен аралықта көңілден аздап ұмыт бола бастаған бейтаныс жігіт жайлы ойы мен жастық астында қалып қойған қағаз оның санасында қайта тіріліп, тынышын тағы ала бастады.

  Ол қолын жайлап созып, сытырын естіртпей қағазды
алды. Демі дірілдеп, шын ұйықтап жатқанына ақырғы рет көз жеткізіп алмақ болғандай
әкесіне тағы бір қарады да, полкасына отырып
қағазға үңілді.

   Жасы он жетіден енді-енді ғана асқан қызға мұндағы
сөздер мүлде жат, мүлде алыс көрінді. Ол әуелгі сөйлемнің өзін ә дегеннен
түсіне алмай, бірнеше рет қайталап оқыды.

   "Таңдану мен табыну ешқашан
абстракциялы ұғым болып көрген емес, өйткені бұл екеуі тек жеке адамның ой-өрісі
мен парасат деңгейіне тікелей байланысты. Ал жеке адамның өзі де, ой-парасаты
да әрқашан нақтылы.Айталық, Теккерей, Гюго, Франс, Шиллер (прозалық шығармалары),
Скотт т. б. дүниеге белгілі жазушылардың шығармаларына өз басым ешқашан таңқалған
да табынған да емеспін. Осылай дегенім үшін бәлкім маған кейбіреулер тіл
тигізер, қайдан шыққан данышпансың, өзің не бітірдің т. т. деген сияқты толып
жатқан кінәлаушы сұрақтар қояр.Демек, олар табынушылар. Таңданушыны өз пікірін қайтаруға
немесе сүйіспеншілігін бәсеңдетуге болғанмен табынушыны бетінен қайтару қиын.
Ол қульт пен фанатизмге ұқсас. Фанатизм мен парасат қатар өмір сүруі мүмкін емес,
өйткені олар бір-біріне жау ұғымдар. Фанатизм тек "сауатсыздық" деген
ортада "гүлденер" болса,парасат білімді ортада өніп-өседі. Демек,
адам неғұрлым көп білген сайын өзінің бұрынгы таңданып, табынып келген
нәрселеріне қайта баға бергіш болады. Жоғарыдағы жазушыларға табынбайтыным,
тіпті, таңданбайтыным -әйтеуір осылайша біреу-міреу жаза алатын болғандықтан,мұндай
шығармалар Адам творчествосының потенциалды мүмкіндігі шеңберінің ішінде
жатқандығынан. Керісінше, он сегінші
ғасырдағы көпке белгісіз П. Борель (жиырма үш жасында қайтыс болған)
шығармаларындағы философиялық консепциялар мені көбірек қызықтырады, тіпті,оның
ешкім ойламаған жақтан келуі, адамдар тіршілігіне төңкеріс енгізбек болған
өзіндік ойы таңдандырады. Немесе, орыстың қазіргі жазушысы Д. Гранин
"Таңғажайып бұл өмір" (басқаларына таңқалмаймын) аяғын жерден биік көтерген,
біреу жазса, біреу жаза алмайтын тақырып,орындалуы өте қиын. Шукшин, Распутин,
Астафьев секілді қазіргі шулы
авторлар да көніл аударуға тұрғанмен, адамзат ойына ой қосқан жоқ. Керісінше,
қай-қайдағы бір Р.Вайан маған көп әсер етеді. Өйткені, ең құрығанда ол өзі жайлы да әрі
батыл, әрі өткір сын айта алады. Ал, қазақ әдебиетіне, оның енді қалыптасып
келе жатқан көркем ойлау мен көркем прозасының профессионалдық дәрежесіне, оның
өкілдеріне баға берер болсақ..."

   Бағила қағаздан көзін алмаған бойы отырып
қалды.Мұндағы айтылған ойлар, адам аттары да оның бұрын-соңды естімеген,
білмеген нәрселері еді. Ол таңданарын да, табынарын да білмеді. Және бұл екі
ойдың екеуі де мына бір бет қағазда алдын ала жазылып қойыпты.Таңдану мен
табынудың түп төркіні парасат пен білімнің саяздығына саятынын әлгі қағаз
арқылы байқаған қыз таңдануға арланып, таңданбасқа шарасыз қалып танытып,осы
екі ойдың аралығында тағы дел-сал күйге түсті. Әйтсе де, бейтаныс жігіт
қалдырып кеткен осы бір парақ ой оны айрықша бір биікке көтеріп, өз ойындағы бұрынғы биіктерін табан асты аласартып кетті.

  Коридордағы жігітті есіне алды. Көз алдына
оның білімсіз бейшара қалпы, соған қарамастан тек жалған намыс ұялаған құр
кеудесі көз алдына елестеп, еріксіз жымиды.

  Бейтанысты қайта есіне алды. Өзінің таңданбауға
тырысқанын, олай етуге намысы жібермегенін ойлады.Жалған намыс... Жалған намыс өз
бойында да жатқанын,жасырын жатқанын ұғынды, ұғынған сәтте өз-өзінен шошыды.
"Сонда қалай? Жалған намыс жұрттың бәрінде де

жасырынып жатқаны
ма? Жо-жоқ, олай болуы мүмкін емес,
мүмкін болса да менде жоқ.
Иә, менде жоқ".

   Жалған намыс - адам өз әлсіздігін, өз дәрменсіздігін сөзінгенде ғана бас көтерерін, оның білімсіздікпен егіз екенін Бағила білген жоқ, олай болар деп әзірге ойламады да. Бірақ, өздері қупеден қуып
шыққан жігітке осы уакытқа дейін
жанашыр сөзім танытып келсе, дәл осы минуттан
бастап оның орнын өкініш ауыстырғанын аңғарды.
Ол жігіттің кім екенін білмесе де, әйтеуір өздерінен
бір емес бірнеше елі жоғары тұрғанын,
оның осы уақытқа дейін өзі
көріп, сөйлесіп, араласып
жүрген адамдарынан, тіпті, жат ұяны
зорлықпен мекендеп, бейғам жатқан мына әкесінен де биік екенін ұғынды. Және, қан базардай қайнап жатқан мына өмірде бір кездесе
кеткен бейтаныс адамды өз әкесінен жоғары қойғанына, әуелгіде намыстанды, намыстанса да оған көнбеске болмасын, бір парақ қағаз болдырмасын еріксіз мойындады. Өзіңнің өзгеден төмен екеніңді мойындау қорлықтың
атасы екенін,білім мен парасат үстемдігін жеңер ешқандай қайрат,ешқандай қару да жоқ екеніне Бағила
осы тұста ой  жіберді.

  "Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда..."
Осы бір өлең жолы, неге екені белгісіз, Бағиланың шатысып, шарпысып бара жатқан
алып қашты арпалыстарының арасынан ауық-ауық бас көтеріп, оны тереңге жетелей
берді."Ойлы адамға неге қызық жоқ?"

   "Абайдың мұнысы несі?"- деуші еді
"Ойлы, әділетті адам түбінде жеңеді, оның мерейі үстем болады, ол еңбегінің,
білімнің, ойының зейнетін көреді",- деуші еді,он жыл бойы осылай деп
келмеді ме, осылай үйретпеді ме? Енді кеп мұнысы несі? Абайға сене ме, мұғалімдерге
сене ме, әлде өзіне сене ме? Қайсысына жүгінген жөн?""Ойлы адамға қызық
жоқ бұл жалғанда..."

  Бағиланың басы қатты. Кімге сенерін, даланың сағымындай
шұбырған ойларының қайсысын ұстарын,қайсысының жалына жабысарын білмеді. Әйтсе
де, осы жолдар тылсым бір құдіреттей оны өзіне қол бұлғамай-ақ үнсіз жетелей
берді. Сол жетекке еріп, алғаш адым басқанда көз алдына көпе-көрнеу
әділетсіздіктің оңай құрбаны боп, жылы орнынан айрылып бара жатқан жігіт елестеді.
Жаңа ғана өздерінің бәрінен биік санаған жігіт.Қупеден айрылу - өмірдегі ең қатал,
ен сорлы қорлық емес шығар, бірақ, қайткен күнде де жеңілу ғой. Біреудің үстемдігін
сөзіну мейлі үлкен бе, кіші ме, әйтеуір жанға түсер жара, ар
мен намыстың жығылуы, ал, ар мен намыста үлкен, кіші деген ұғым жоқ, болған
емес. Өздерінен биік санаған жігіт өздерінен аласа
болды.Аласарған жоқ аласартты. Биік ой аласа ойдың алдыңда жеңіліс тапты.

  Неге?

  Бағила бұған жауап бере алмады. Жауап бергені
сол,аузын сәл ғана ашып бейғам ұйықтата жатқан әкесіне бір қарады, қарады да өз
ойынан өзі үрейленді, өн бойы дір ете түсті.

  Ол қағазды кішкене стол үстіне қайта қойды.
Сол кезде оның келесі беттерінде мұнан да терең, мұнан да тұңғиық ойлардың
барлығын, мына жалғыз бет - сол тылсым ойлардың бір ұшқыны ғана екенін анық
аңғардым.  Жас қыздың көкейінде өзі де біліп болмайтын
ерекше бір ынтызарлық, оның қалған беттерінде не жазылғанын білуге құштарлық
бас көтерді. Осы бір сөзім тереңнен оянуы мұң екен, сол беттердің иесін -
бейтаныс жігітті тағы бір көрсем, онымен тым болмаса бір рет тілдессем деген ұры
ой қоса көтерілді. Оны бір көруді, бір рет тілдесуді тілеген ойынан ол сескенген
де үріккен де жоқ.

                                                             *
* *

    Поезд Алматыға кешқұрым кеп тоқтады. Әкесінің мұнда да таныстары
көп екен. Қайнап тұрған шілденің күні болса да
костюм киіп, галстук таққан төрт-бес еркек бұларды вокзалдан дабырлай күтіп алып, манадан сазара тосып тұрған су
жаңа екі "Волгаға" қарай алып жүрді.

  Бағила бұл кісілердің кім екеніне, өздеріне
қаңдай қатысы бар екендігіне де ой жібермеді,' әйтеуір, әкесі жүрген жерде ылғи
осылай боларын, қайда бармасын, қай ортаға түспесін -
бәрінде де сый-құрмет иесі боп шығарын көз ашқалы көріп келе жатқандықтан бұл сияқты
ерекше ықыласқа мән де бермеді.

  Машина көк терекке көмілген әсем көшемен
зулап келеді. Күн әлі бата қоймаса да,мұнда қара көлеңке, әрі ауа қоңыр салқын
екен. Көшеге жаңа ғана су себілген болса керек, машина доңғалақтарының дымқыл асфальты
тыз-тыз тілгені ғана естіледі Бағиланың желке тұсындағы дауыстар әр тақырыпқа бір
ауысып келеді. Бір дауыс жаз айында поөздан гөрі самолеттің ыңғайлы екенін
баяндай бастады. Өзінің жуықта ғана Ташкентке барып келген сапары жайлы,сонда
барған жері Қаратай Исаевичтың келген жағынан әлдеқайда жақын
болса да самолетке отырғанын, жол азабын көрмей тез жеткенін сөз етті. Тәшкендегі
тамақтың көптігіне, шашлыктың молдығына тоқталды. Тәшкенде көшеге шықсаң болды,
алдыңнан жаюлы дастарқан пайда бола кететінін, бір сомға жетер-жетпес ақшаға
меймілдеп тоятыныңды ерекше ықыласпен айтты.

   Тәшкен дастарқанының табынушысы үзіліс
салмай бөдене таласы жайлы елігіп сөйлей жөнелді. Мүлде басқа елден, басқа
планетадан келген адам сияқты және осында отырғандардың бәрі кем дегенде ол қалада
төрт-бес реттен болып қайтқанымен ісі де жоқ.

   Көшенің жаңа ғана сызып өткендей аппақ жолақтарынан
көз алмай келе жатып Бағила осындай салауатты, ересек адамдардың түкке тұрмайтын
ұсақ тақырыптардың төңірегінде тамсана әңгімелеп келе жатқандарына, орынсыз
жерде күле беретіндеріне, және ең бастысы күлкісіз
нәрсенің өзіне қарқылдай салатындарына таңданумен болды.

  Екі машина құйрық тістесіп келіп қаланың қақ
ортасындағы алты қабат үйдің есігінің алдына тоқтады. Үй иесі - жуықта Тәшкен
сапарынан оралғаны жайлы жол-жөнекей ауыз жаппай әңгіме айтып келген ұзын
бойлы,шашына ертелеу ақ араласа бастаған орта жастар шамасындағы ашаң кісі боп
шықты. Бұлар үйге даудырлай кіріп келгенде ас қамымен жүріп әлі халатын да
шешіп үлгермеген, жасы отызға жетер-жетпес қара торы әдемі келіншек есік
алдында ұяла күлімсіреп сәлем берді.

   -     О-о,
жеңеше, амансың ба?- деген әкесінің сәлемдесуінен Бағила бұл келіншек Тәшкен
дастарқанының табынушысының әйелі екенін түсінді. "Жеңеше" деген сөз жас
әйелдің болмысына мүлде қарама-қайшы келіп тұрса да, оған мұның құлағы мен еті
үйренген болса керек, өзінен әлдеқайда үлкен, тіпті қайнаға десе де ерсі
көрінбейтін Қаратайға қазақы,
жайдары мінезбен: "Қайным-ау, сені де көретін күн болады екен ғой",-
деп қолын алжапқышына тез-тез сүртті де, құшақтасып амандасты.

   -     Ойпырмай,
қолыңа билік тимей жүр екен дағы,-деп жалғастырды ол кісілердің алдына тапочка қойып
жатып,- бұрын жиі келуші едің, бастық болдың да көруден қалдық. Семіріп алғансың
ба өзі? Қане, кане?- Ол Қаратайды айналдырып көре бастады.

-           
Жоқ,
анау айтқан сал қарын бола қоймапсың.Ауданның бірінші басшысына бұдан артық
болуға да болмайды.

  -    Мәлике,
мұнда да үлкен кісі бар екенін ұмытпағайсың,- деді күйеуі әйелінің Қаратайды
тым тамашалап кеткеніне қытымырлау дауыспен тоқтау салып.

  Келіншек топ кісінің арасындағы қағажу қалған
Бағилаға бұрылды.

    -    Түу!
Какая славная! Красивая! Ұмытпасам,
атың Бағила ғой ә?- Мәлике Бағиланың
бетінен сүйді.-Адамды картайтатын өзіңнен кейінгі деген дұрыс, бірақ, "Өзіңнен кейінгі қыз баланы көріп картаясың",-
десе дәлірек болар еді. Осыдан екі
жыл бұрын көргенімде шашы желбіреген ойын баласы еді, енді бойжетіп
шыға келіпті. Картайдың деген осы
ғой!

   -     Мәлике,
философия айтуға әлі уақытымыз мол болар деп ойлаймын,- деді кәрілік жайлы
сөздің бір ұшы өзіне қаттырақ тигенін сөзген күйеуі қонақтар жайғаспай жатып-ақ
әйеліне екінші рет ескерту жасап.

   -     Қазақтың
маңдайына философияны құдай өз қолымен жазған,- деді Мәлике күйеуінің
ескертуіне бұрынғысынша жайдары мінезбен оп-оңай тойтарыс беріп.- Өйткені
философияны көргені мен түйгені бар адам айтады. Ал, қане, жоғары шығыңыздар.

   Дастарқан үстінде ретті-ретсіз, әр тұрлі
тақырыптағы бытыраңқы жайттар сөз болды. Ауа райы, саясат, үкімет адамдарының
арасында өткен әңгіме, біреудің қызметке тағайындалуы мен
босауы, сонан соң, әлбетте, үй иесінің Тәшкен сапарындағы көрген-білгені де ұмыт
қалмады.

  Бағила бұл әңгімелердің бірін ұғып, бірін ұға
алмады.Және олардың сөзінде ойда қалар, көңілді селт еткізер жаңалық, тосындық
жоқ секілді боп көрінді. Ол мұндай әр тұрлі адамдар бас қосқан жиындарда
әке-шешесімен бірге жүріп талай болған. Дастарқан басындағы адамдардың
ат-жөндері мен тұр-түсі, атқарар қызметтері басқа болғанмен бәрінің айтар
сөздері мен күлкілері, әзіл-қалжыңдары бір-біріне ғажайып ұқсас келетініне
әуелгіде таң-тамаша қалатын, бертін келе бұған да құлағы үйреніп,кісіні
жалықтырар әңгімелерді ұқпаса да үнсіз тыңдап, өз қиялымен өзі боп отыра берер
жақсы әдіс тапқан-ды. Бұл жолы да сүт қосқан күрең шайды ауық-ауық ұрттап қойып,
қонақ бөлменің екі жақ қабырғасына сірестіре жиылған кітаптардан көз алмай тұрлі-тұрлі
ой құшағына шомды. Бұл қонақ
бөлмеден гөрі кітапханаға көбірек ұқсайтын сияқты. Бағила бір сәтке
осындағылардың бәрін кітапханада шай ішіп отырған адамдарға ұқсатып, өзінен-өзі
іштей жымиды. Және, бұлардың кітапханада шай ішіп,қарқ-қарқ күліп отырғандарын
кітапты сыйламау, оның қасиетін қорлау деп ұқты, Ол Тәшкендегі қораздар таласы жайлы
тамсана айтып отырған үй иесіне бір сәт қарағанда көз алдында бет сүйегі
шығыңқы, ойнақы жанарынан оты таймаған, кісіге сынай қарайтын, істік мұрын,
еріндері қаймақтай, ақ сары адамның суреті қалды. Неге екені белгісіз, бұл
сурет Бағиланың санасында ұнамсыз сөзім тастап өтті. Бағила
бұл секілді адамдарды да көрген және олардың көпшілігі қытымыр, даукес, өзімшіл,
қызғаншақ,ұсақ, сараң, мақтаншақ боп келетінін, оның үстіне мейлінше сақ әрі
міндетті тұрде жағымпаздыққа жақын жүретінін де байқаған. Көз алдындағы
елес-портреттен назар аудармай тұрып-ақ, ол үй иесінің мына кітаптарды түгел
оқыған-оқымағаны жайлы өз көңілінде бір сұрақтың жылт ете қалғанына таңырқаған
жоқ.

     -   Бағила,
шайыңыз суып қалды ғой, кесеңізді беріңіз, ауыстырсын,- деген оң жағынан
естілген дауыс жаққа қарағанда қасында отырған ақын-жазушыларға өкпелі жігітті
көрді. "Бұл қашан кеп қасыма отырған? Ыстық күнде костюмін шешіп тастаса қайтеді?Маңдайынан
аққан терін сүртсе болмас па?" Бағила бұл жігітке деген жүрегіндегі жек
керу сөзімінің кенет жиіркенішке ауысқанын сөзіп, қабағын тыржитты. Тұрғат қыздың бұл мінезін
бөтен үйдің шаңырағынан қысылып отырғанға жорып, оның кесесін өзі алды да, шай
құйып отырған Мәликеге ұсынды.

    -    Жеңгей,
аса ыстық болмасын. Сүтін молдау құйыңыз. Бағила ыстық атаулыны ұнатпайды,-
деді ол соңғы сөзін Бағилаға бағыштап, мейлінше жұмсақ, еркелеткен үнмен.

   "Өзімшілін қарай гөр,- деді Бағила
іштей ызаланып.- Менің нені ұнатып, нені ұнатпайтынымды қайдан біледі?"

    -    Жоқ,
ыстығынан құйыңыз,- деді ол кенет Мәликеге.

  Тұрғат сасқан жоқ. Бұл жолы да Бағиланың қасиетін
жақсы білетін сыралғы адам боп шыға келді.

    -    Мейлі,
ыстық болғаны да дұрыс. Ұзақ жолдан шаршағанда ыстықты
қалайтыны да бар,- деді ол мүлде салмақты
үнмен.

  "Ұятсыз,- деді іштей Бағила.- Мұнымен не
ұтпақ?"Стол үстінде тұрған жеті литрлік электр самовары мен адамдардың
лебінен, қала берді кішігірім театрға лайықты үлкен-үлкен екі хрусталь
люстраның әсерінен үй іші моншаға айналды. Терезе алдына қойылған жел диірмендей
үлкен желдеткіш осындайда қызмет көрсетіп қалуға тырысып қанша гүжілдегенмен үй
ішіне қамалып алған қапырықты айдап шыға алар емес. Қаратай орнынан ақырын
көтеріліп, үстіндегі жаздық сұр костюмін шешіп орындық арқалығына ілді де,
галстугын кішкене журнал столының үстіне лақтыра салды. Содан соң көйлегінің жоғарғы екі
түймесін ағытып, иығынан ауыр жүк түскендей терең бір демалып, орнына қайта
отырды.

   Бағила кітаптардан көзін тайдырып, жұртқа
қарағанда олардың бәрінің көйлекшең отырғанын көрді. Тұрғат та кастюмін шешіп,
дәл Қаратай секілді жоғарғы екі түймесін ағытып тастапты.
Бағила ақыл тоқтатқан, ересек адамдардың және бірін-бірі бұрыннан білетін
адамдардың өзара отырып та ресми қарым-қатынастың оңай тұтқыны бола салатындарына
түсінбеді.

   Осында қанша адам отырса бәрі бір-бір сыпыра
тост көтеріп шықты. Бір-бірінен аумайтын, инқубатордан шыққаңдай ұқсас сөздер,
жаттанды тілектер, таптаурын ойлар. Жан-жақты
білімді, мәдениетті боп көрінуге күш салып жүрген Тұрғат та қиналуды, миды
қинауды керек етпейтін бұрыннан дайын, кезекші тілек айтты. Саяси тост көтерді және ол
саяси тостың бұл атмосферамен, қазіргі жағдаймен мүлде қатысы болмағандықтан
біршама қолайсыз шықты. Бірақ, таңқаларлығы сол, шыдамдылыққа үйренген кісілер
үнсіз тыңдап отырды да, сөз біткен кезде аналарынан туғалы бері мұндай лебізді тұңғыш
реет есітіп отырғандай, дән риза кейіп танытып, орындарынан бір-бір қозғалып,
"Бәрекелде!"- деп гу ете түсті.Қаратай ғана калыптан сәл ауытқып,
Мәликенің, жеңгесінің
денсаулығы үшін, Сәкеңнің - ағайының шабытына шабыт қоса берер оның сыры кетпес
әдемілігі үшін, осындай ерке мінезді, қарапайым, жар қадірін түсірмейтін
әйелдер үшін лебіз көтерді. Бұл да аспаннан алынған, жер астынан табылған сөз
болмаса да өзгелердікіне қарағанда клеткалары тірі, организмінде Жаны бар тілек
болды. Отырғандар желпініп қалды.

   - Қайнымның сөзіне бәрің түгел алыңдар!- деп
Мәлике өзі аралап, кісілермен рюмке соғыстырып шықты.Кішігірім келі сияқты
хрусталь рюмкелер жан-жақтан кеп түйіскенде, үстін-үстін соғылған жөз қоңыраудай
сыңғырлап тұрып алды.

  Мәлике өзі үлгі көрсетіп, рюмкедегі жартылай
құйылған коньякты тамшы қалдырмай тартып тастады.Қаратай да аяғына шейін алды.
Қаратай алған соң қалғандары жайлы сөз қоздаудың да қажеті жоқ, үш-төрт жігіт
бауыры бүгін шіріп кетсе де қағып-қағып тастады.

Үй иесі Сәргел ғана
қаймақтай ернін бокал ернеуіне тигізіп, "маған у беріп отырған жоқ па екен
осы" дегендей ерніндегі коньяк жұғынын тілімен ары алып кетіп, тамсанып-тамсанып
қойды да, бір сәтке бет-әлпеті қимылсыз қап, тың тыңдады.

   Бұл - әйелінің жұрт көзінше коньякты сарқып
ішкеніне көрсеткен қарсылық еді. Қарсылық елеусіз қалды.Мәлике күйеуінің
көңіл-күйіне мән берген жоқ. Көзінің қиығынан оның
тамсанып отырған сәтін бір шолып өтті де, орынсыз қытымырлыққа ыза боп Тұрғатқа:

   - Қайным, қонақ болсаң да осы үйдегі кіші
сенсің,тағы бір-бір құйып шық,- деді. Ол сол сәтте орнынан ұшып тұрып, жұртты
аралап бокалдарға коньяк құйып шықты.Сәргел алдындағы бокалдың аузын алақанымен
жауып,салалы етсіз саусақтарын төмен түсіріп, хрустальды үгітіп жіберердей
уысында мыжғылай берді.

  Екі жақты арбасу іштей пісіп келе жатты.
Мәлике күйеуінің қызғаншақ та қытымыр мінезінен қорықпайтын.Екеуінің арасындағы
қайшылық тек бір жақты қызғаныштан - Сәргелдің қызғанышынан ғана туындайтын-ды.
Егер әйелі ешкімге көңіл бөлмей, қонаққа барса да, қонақ шақырса да маңайдагы
еркек атаулыға (жас болсын, кәрі болсын Сәргел қызғана береді) немқұрайды қалып
танытып, тіпті, олар аршып берген конфетті де елеусіз қалдырса,
сөйтіп, басқа жақта отырған жерінен өзінің қасына кеп, қызуы қайтқан, сұлулық
пен жастыққа селт етпейтін, өзінің күйеуінен басқаға қызықпайтын,тіпті, қажет
етпейтін салқын әйелдің кейпімен басының ауырғанына немесе, көңіл-қошының жоқ
екеніне шағым жасап өзгелерден ертерек кетіп қалар кездерінде Сәргелдің көңіл-күйі
айрықша жайдары болар еді. Бірақ,мұндай сәт сирек, тым сирек кездесетін,
әсіресе, соңғы кезде. Күйеуі
қанша қызғанғанымен, қанша ашуланғанымен оның бұл мінезінің шарықтау шегі, тоқ
етер жері Мәликеге оншалықты қорқынышты емес. Өйткені оның жас жігіттердей шарт
сынар қасиеті, күтпеген шешім қабылдар тәуекелі жоқ екені де жас әйелге күні бұрын
аян болып тұратын. Өзінің осындай шарасыздығын күні бұрын Сәргел де сөзеді. Дәл
осы сөзіну оны бұрынғысынан да діңкелетіп, дәрменсіздігі ішіне жегі боп кіріп,
жүйкесі мен миын ірі егеудей егей бастайды. Мұндай кезде ол шектен тыс
шікәмшіл, тырысқақ, тіпті, аурушаң болып алады. Мәлике болса бұған кері мінез танытып,
жайдары,ерке, өмірге құштар, адам атаулының қайғысы мен қуанышына ортақтаса кетер
елгөзек боп кетеді. Жұмыс кабинеті мен ас үйдің, дәретхананың арасында жұмсақ тапочкасын
сырп-сырп басып, әлденелерге наразылығын білдіріп, күбірлеп жүріп алатын
күйеуінің көңілін табу мақсатында Мәлике бір де бір әрекет жасап көрген емес.

Әуелгінде Сәргел өзінен-өзі
мүжіліп, бүк түсіп жатып алатын-ды. Айғайлауға, тіпті, ашу үстінде әйеліне
шапалақ жұмсауға да қақысы бар екенін ол түсінетін, бірақ,бұл екі әрекеттің екеуі
де қазіргі жағдайды жақсартуға көмегін тигізе алмасын, керісінше, іштей
арпалысты сыртқа шығарып, ашықтан-ашық жауласуға апарып соғарынан аяқ
тартатын-ды. Ал Сәргелдің жасында ашықтан-ашық жауласуға бару - өз қолымен
болашақ жеңілістің
қабырғасын қалаумен тең. Өзінің ашық майданда жеңіске жете алмасын сөзген ол,
күрестің қарусыз тұрін - наразылық пен қарсылык әдісін таңдауға мәжбүр еді. Жыл
өткен сайын бұл әдіс те босаңсып, ол әйелінің дегеніне мысқалдап көніп келе
жатты. Амалсыз, шарасыз көніп келе жатты. Ал, Мәлике болса мұны жеңіс деп бағалаған
емес. Ол мына үйдің ішінде өз дегенінің салтанат құратынына кәміл сенетін,
сенетін де мына күйеуінің ұйқыдағы аюдай ін түбінде жатып ап, тез беріле қоймағанына
ызаланатын және өз ойының үстемдік алуын,семьядағы өзара толық түсінушілік деп
бағалайтын-ды.

    Олардың жұбайлық өмірінде бір адамның толық
үстемдік етер көзеңі (тең право екеуі қосылғалы болған емес) туып келе жатты.
Мәлике күйеуіне ашуға ашумен жауап бермей-ақ қас-қабағымен, ас үйде шай ішіп
отырып оның қызғанышының мүлде орынсыз екенін, жаман болсын, жақсы болсын
күйеуге тиіп, бір шаңырақтың астында тұрып жатқан соң адалдықты аттауға ары
жібермейтінін және орынсыз қызғаныш арқылы әйелдік арын аяққа таптайтынын
мейлінше нанымды, мейлінше байыпты үнмен қысқа-қысқа айтып өтетін-ді. Бұл
сөздер оның ұстамды бет-пішінімен, салқын да сабырлы даусымен, сенімді де нық
қимылдарымен етене қабысып, жалғандық атаулыға ешқандай күдік қалдырмайтын.
Бірақ Сәргелдің жасы мен Сәргелдің табиғатындағы адамдар күдіктен біржола қол үзіп
кетуі мүмкін емес-ті. Әйтсе де, қанша ауытқығанмен тал түбінен кетпейтін көлеңке
секілді, көңілінен сейілмейтін сол күдігінің ар жағынан түнгі ауылдың алыстан
көрінген жалғыз шамындай сенім сәулесі жылт-жылт етіп, жанына медеу болатын.
Соңғы үш-төрт айда сол сәуле күшейе түскендей еді. Сәргел бірнеше рет ойламаған
жерден жұмыстан оралғанда әйелінің жат оймен еш хабары жоқ, ванна бөлмесінде көпіртіп
кір жуып жатқанын,немесе, қыс қамымен варенье қайнатып, компот жасап,семья
тауқыметін алаңсыз арқалаған адамның тірлігіне қайрылмастай берілген қалпын
көріп, жүрегі орнына түсетін. Екі рет командировкасынан да мүлдем ерте
келді (соңғы рет Тәшкен сапарынан). Және түн ішінде. Мәлике екі баласын екі жағына алып, бейғам ұйықтап жатыр екен.Есікті
қалтасындағы кілтпен өзі ашып кірген. Әйелін оятпай тұрып үйден күдікті әрекеттердің болмашы
іздеріне шейін бақылап шықты. Бәрі
қаз-қалпында. Жолдан қайтып келгенде
әйеліне сөздірмей баса назар аударатын темекінің
күл салғышы да киім ілгіштің жанынан қозғалмапты,
ішіңде қалған бір тал таза
сіріңке шиі де алынбаған. Әр жерде балаларының киім-кешегі, шимайлап сурет салған қағаздары шашылып жатыр. Үйде
мүлгіген бейбіт тыныштық, шаңырақ
астында бала қамы, семья қамы, оларға деген аналық қамқорлық салтанат құрған.Тіпті, өзі кіріп келіп, шам жаққышты шырт
еткізгенде де не дыбыстан, не кенет
жанған жарықтан Мәликенің оянбауы әйелінің алаңсыздығынан хабар беріп, сенімін нығайта түсті, сонымен бірге өзінің
орынсыз күдігі мен жасырын арамдығын сейілтіп жүрек түбінен адалдық
алдындағы кінәсін мойындатқан
ұятын шымырлатып өтті.

    Табиғатынан тоғышарлыққа ынтық жан дүниесі
тоят тауып, бұйығы, алаңсыз, разы өмірге еніп келе жатқан осындай көзеңде
әйелінің күтпеген жерден бүгінгідей қылық көрсетуі Сәргелдің ұйып келе жатқан
сенімін сетінетіп, бұған дейін едәуір қалыптасып қалған оң көзқарасын іштей
қайта таразылауына мәжбүр етті. Осы мәжбүрліктің оянуымен бірге ішкі арпалысы
мен сергелдеңі де қоса бас көтерді.

   Қонақтармен қайта бокал соғыстыруға кірісіп
кеткек әйелінің дәл қазіргі қимылы мен жайдары мінезіне -өзіне соншалықты ұнамайтын
мінезіне қарап отырып Сәргелдің күдікті ойының тұңғыш рет басқа арнаға,бұрынғыдан
да азапты жаңа арнаға бұрылғанын алғаш сөзінді. Ол сөзім - бойындағы қызғаныш
пен күдік сергелдеңінің өмір бойы, өле-өлгенше өзімен бірге жасайтындығын алғаш
ұғыну еді.

   Бұдан алты жыл бұрын әйелі дүние салды. Оның
өліміне Сәргелдің қызғаныштығы тікелей себеп болды.Марқұмның жүрегінің ұстамалы
ауруы бар еді. Әйелі жұмыстан сәл кешіксе де, дүкеннен әлдеқайда бір заттар алып,
айтқан уақытысында келе алмаса да, тіпті, жұмыста отырып үйге телефон соққанда
телефон бос болмай қалса да "Неге кешіктің?", "Дүкенде кіммен
жолығып қалып едің?", "Телефонмен қай сүйгенің сыр айтты?"-
деген сияқты мысқылмен жанын жейтін. Мұндай сөздерге жауап бере алмай ол
әлденеше рет буынып, талып та қалып жүрді. Әйелі мұнымен бірге конаққа барудан
да қалды.  Қонаққа барып қайтқан күні
үйде керіс болмай тынбайтын.Тіпті, телевизор көріп отырғанда "Дикторға
неге сонша тесіле калдың?"- деп дау бастаудан да жалықпайтын.

    Ақыры осыңдай бір даудың үстінде әйелі ас
үйде құлап түсіп, жедел жәрдеммен ауруханаға аттанды. Екі баласын ертіп,
ертесіне сәскеге жуық артынан барса, ол о дүниеге жүріп кетіпті.
Күйеуіне арнап бір тарақ қағаз қалдырыпты: "Балаларды төркініме апарып
таста. Мен кеттім. Қызғансаң о дүниеге кел".

    Ол есеңгіреп кетті. Басы шуға толып,
балаларының "мамалап" жылағанын да естіген жоқ.

    Әйелінін соңғы сөзі көпке дейін есінен
кетпей қойды.Тек, өлім, өлім ғана өз кінәсін мойындатқанын, бұған дейін
қызғаныштығының неге апарып тіреріне мән бермегенін, ең соңынада оны қорлап,
азаптап өлтіргенін сөзінді.

   Әуелгі кезде ол мұндай кенет соққыдан ес жия
алмастай болып еді, бірақ арада бес-алты ай еткен соң қайғы табы кемескіленіп,
жүзіне қайтадан қан жүгіре бастады.Жолдас-жораларымен әзіл айтып, көңілсіздігін
күлкі алмастырды. Бұрын әйелі барда ойынан күдік, бойынан қызғаныш арылмай
еңсесі түсіңкі жүруші еді, енді оның бәрінен құтылып, өзін мүлдем жеңіл, мүлдем
азат сөзінді.

   Осы жеңілдік пен осы азаттығының ар жағынан
қылт етіп ауық-ауық көрініп, арын шымшылаған басқа бір кінәлаушы сөзімді ұясында
тұншықтырып, іште шіріте берді. Ақыры ол сөзім біржолата өліп, жазылған жарадай
мұның мазасын алмайтын болды.

   Бір жыл өткен соң Мәликеге үйленді. Мәлике бұған
дейін есік көрген әйел-ді. Күйеуі Алматының кішігірім бір ресторанына барабанда
ойнайтын. Алғаш рет композитормын деп танысқан. Ұзын шашы мен қауғадай сақалына
және музыка жайлы айтқан әңгімелеріне қарап болса болар деп шын сенген. Ол кезде
бұл ұлттық тағамдар сататын "Береке" дүкенінде сатушы боп істейтін.
"Композитор" таныстықты созған жоқ, бір айдан соң-ақ үйленейік деген ұсыныс
айтты. "Әзірге жолы болмай жүрген жас таланттың" тілегін қабылдамауға
Мәликенің еркі жоқ еді,ол да келісім берді. Болашақ күйеу балаларымен таныстыру
үшін оны Алматының іргесіндегі үйіне ертіп барған.Қыз әкесінің үйіне күйеу бала
жүн-жүн боп кіріп барғанда ойнап отырған балалар бұрыш-бұрышқа бытырай
қашып,сәті түскендері есіктен саңлау тауып далаға атылды. Күйеу баланы күтіп,
дабыр-дұбыр, мәз-мейрам боп отырған кемпірлер кәлимаға тілін келтірген.

  Жастар жиналып, азын-аулақ отырыс қызғанда
күйеу бала өнер көрсетті. Ортаға шығып ап, жын ұрғандай биледі.

   -     Барабан!-
деді айғай салып арасында.

   -     Барабаны
несі?!

   -     Дайте
мне мой барабан! Мен барабанға арнап концерт жазғанмын.

  Мәликенің әкесі мектепте оқу бөлімін
басқаратын, бір-екі жігітті жіберіп барабан алдырды.Барабанға арналған концерт
түн жарымына шейін созылды.

   Той Алматыда, ресторанда өтті. Мәлике осы
той үстінде ғана күйеуінің ешқандай да композитор емес, "Тастақ"
ресторанындағы оркестрде жай барабаншы екенін білді. Оны жігіт жағынан
шақырылған қонақтардың бірі айтты.

  Жұбайлык өмір алғашқы түннен салқын басталды.
Үш айдан соң екеуі екі жаққа ажырасып тынды. Сәтсіз неке Мәликені жасытып
кетті. Бұдан соң да ол біраз жігіттермен танысып көрді. Бәрінен де қыдыруға
бар,үйленуге жоқ ниет байқап, еркек атаулыдан іргесін аулақ салып жүрді. Уақыт өтіп
жатты. Ол жиырма сегізге келді. Қиялында армандаған, қиялында күткен болашақ
жардың елесі күн асқан сайын алыстап бара жатқанына, белгісіз үміттің есігін
күзетіп, жастық шағының жалыны әлсіреп бара жатқанын сөзді. Өзі теңдес
жігіттердің бәрі әлдеқашан үйленген, ал үйленбегендері тіс қаққан қу,немесе
аяғын есеппен басатын пысықтар. Соңғы тектегі жігіттердің танысқан күні
ертеңінде телефон соғып, ұялмай-қызармай қазы-карта, жал-жая сұрайтындарынан намысы
қозып, кеудесін жиреніш биледі. Еркектердің ұсақтығына, олардың пендешілікке
бейімдігіне ызаланды.

  "Жігіттер қайда?- дейтін ол оңаша үйде
жалғыз жатып.- Еркектер қайда кеткен? Бәрі осындай болса күйеуге тиіп керегі
не? Әлде, жөні түзулері отызға шейін үйленіп біте ме екен?"

  Мәлике осы көзге шейін кездестірген
жігіттерінен төрт-ақ қасиетті байқады: ішу, жеу, күлу, төсек. Бәрі де осы төрт
бұрышты түсініктің ішінде ғана ғұмыр кешетін сияқты. Бәрі бір деңгейде. Бұл
төрт түсінікті меңгеру үшін институт бітірудің, диплом алудың, тіпті, адам
болып жаралудың өзі шарт емес екеніне ешқайсысы ой жібермейтін секілді.

   Осылай, жігіт атаулыга ызалы көзінде
Сәргелге жолықты. Дүкенге келіп, оны-мұны заттар алып жүретінін бұрын да
көргені бар. Соңғы кезде жасырып, жас жігіттей жинақы, ширақ
қалыпқа түскенін де байқаған. Бірақ оның қайда, не қызмет істейтінінен бейхабар
еді. Шашына ақ қылау араласа бастағаны болмаса анау айтқан кәрі де емес, қырық
бес, қырық алтылардың ішінде. Бір күні дүкенге қымыран түсе қалды. "Қайта
өркендеу" дәуіріндегі кісі қымыран көрсе түбінде ұйықтауға дейін дайын
екен.Қымыран үш күн бойы үзбей түсіп тұрды. Үш күннен соң өрістегі түйені кесіртке
еміп кеткендей таппа тиылды.

   Бірақ, үш күндік қымыран екеуін таныстырып
барып тоқтады.Бір жұма өткен соң екеуі жқмыс аяғында кездесуге уағда байласты.
Мәлике дүкеннен шыққанда Сәргел есік алдындағы
телефон-автоматтың жанында үстіне ағаш көйлек кигендей сіресіп күтіп тұр екен.
Мәлике мырс етіп күлді де, оның жанынан тық-тық басып ете берді.

   -     Імм...
Сәлеметсіз бе,- деді ағаш денеге жан бітіп.

  -      Ә,
Сіз тұр екенсіз ғой. Сәлематсыз ба? Көп күтіп қалған жоқсыз ба?

  -      О,
жоқ Сіз секілді қызды таңға шейін кірпік ілмей күту де бақыт емес пе?

 -       Онда
алты күн бойы бақытты боласыз?

 -       Імм... түсінбедім,- деді ол сыпайы жымиып.

  -      Бізде
мен секілді бес қыз жұмыс істейді, менімен алтау.

 -       Ғажап!-
деді Сәргел басын оқыс шалқайтып,алақанына шарт соғып. Мәлике оқыс қимылдап
күлкісін кілт тиып, оның бетіне бажырая қарады.- Ғажап!Әзіліңіз тамаша екен!

  -      Туһ,
зәремді алдыңыз ғой. Композитор емессіз бе?

 -       Жоқ!
Додентпін!

 -       О-о,
ғалыммын деңіз! Қымыранға
көптен құмарсыз ба?

  -      Жасымда
түйе еміп өскем.

  -      Жас
көзінде адам бір жануарды еміп өспесе кейін тарихшы болмайды ғой деймін. Менің
бір тарихшы танысым бар, академияда, ол жас көзінде ешкі еміп өсіпті.Қазір күн
сайын телефон соғып, ешкінің ірімшігін сұрайды. Ал сіз қымыран сұрайсыз.- Ол
тағы күлді. Сәргел намыстанған сыңай танытып, зорлана өзу тартты.

  Мәлике Сәргелмен таныстықты әшейін қызық
үшін,ермек үшін бастаған, бертін келе әуелгі кезде кәрі көрінген тарихшыға бойы
үйреніп, әр сөзін тамсанып айтар мәнеріне, ағаштан шауып жасағандай жүрген кезде
қозғалмайтын денесі мен мойнынын сірескен қалпына,кісіге қашан да астармен,
сынай қарайтын жымысқы жанарына, күн шыжып тұрса да үстінен тастамайтын
галстугі мен пиджагіне, жүрек айнытардай бұрқыратып француз духиін себетініне,
осы таныстық аралығында байқап үлгірген оның қытымыр мінезі мен қызғаншақтығына,тіпті,
аныкқ аңғарылып тұратын сараңдығына да үрке қарамайтын болды.
Және бұл қасиеттердің бәрі дерлік бұған дейін кездескен жігіттердің жасында да,
жасамысында да бар болатын, сондықтан мұндай мінез Мәликеге аспаннан түскендей
жаңалық болған жоқ және Сәргелдің олардан бір артықшылығы - танысқан күні
ертеңіне қазы-карта сұрап телефон соқпады, салған жерден төсекке де икемдемеді,
сыпайы қыдырып, сыпайы қоштасып жүрді.

   Мәлике оның үйіне де келді. Қаланың қақ ортасынан ойып алынған бес бөлмелі еңселі пәтер іші
толған шетелдік жиһаздар мен екі қабырға
сірескен кітап, айнадай жалтыраған паркетті еден, мұндағы әбден қалыптасқан
тазалық, ең соңында үй иесінің білдей доцент екендігі,бәрі-бәрі жиылып оның ойына: "Мұның
жас жігіттерден қай жері кем? Олар бұдан несімен артық? Қайта бұл ойындағысын
жалғандықпен жасыра алмайды, бәрі алақандағыдай.
Оның үстіне бұл менімен ермек
үшін танысып жүрген жоқ".

  Осы ойы басында жылт етіп тууы мұң екен,
уақыт өткен сайын, онымен кездескен сайын, тіпті, оңаша қалған сайын жиі-жиі
орала беретін болды. Барлық әйелге тән шаңырақ қызығы,
бала қызығы, жайлы тұрмыс қызығы оны күн асқан сайын баурап ала берді. Тек
Сәргелдің бұрынғы әйелінен қалған екі бала ғана оның алдында үлкен кедергі,
болашақ жайсыз жайдардың ұйытқысындай боп көрінді. Сол екеуі ғана жарасым тауып
кетер шаңырақтың жылуына салқындық сеуіп тұрардай сөзінді.

   Оның бұл ойын Сәргел де айтпай аңғартып, екі
баласын бұрынғы әйелінің төркініне, нағашы аталарының қолына апарып тапсырды.
Артынан келіп тұратынын, үзбей ақша жіберетінін, каниқул
сайын алып кетіп, қыдыртатынын айтты, уәде берді.

   Сөйтіп, олар қосылды. Тойға Қаратай да
шақырылды.Ол кезде Қаратай совхоз директоры болатын. Әкелерінің әкелері ағайынды
кісілер еді. Немере ағасының тойына ол жақсы сыйлықпен
келді, тіпті, той шығынын түгелдей өзі көтеріп кетті. Сәргелдің де алыстағы
ағайындардың ішінен Қаратайды таңдап шақыруы да тегін емес-ті.

   Міне, биылғы жылы Қаратайдың қызы орта
мектепті бітіріп, оқуға бармақ ниет білдіргенде, Сәргел немере інісіне хат
жазып, өз тарапынан да бір жақсылық жасайтын көзінің әлдеқашан келгенін,
Бағиланы университетке өзі орналастыратынын, қажет болса үйінде тұрғызуға да дайын
екенін білдірді.

  Жиі ішіліп кеткен коньяк пен үй ішінің
қапырық ауасы қонақтарды тура мағынасында да, жанама мағынасында да желпіндіріп
тастады. Қаратай Мәлике көңілденген сайын Сәргелдің маңдайы қатпарланып, жұқа еріндерінің
жиі-жиі жымқырылып, сөзден қалып бара жатқанын байқады. Ол жас жеңгесінің
қаншалықты коньяк ішкенін аңғарған жоқ, әйтсе де, оның қара торы әдемі жүзіне
қан жүгіріп, кісіге батыл, тесіле қарайтын қарақаттай
жанарына ерекше сиқырлы нұр құйылып, ерке де еркін мінезінің ашыла түскеніне
іштей сүйсінсе де,немере ағасының іштей тынып отырған кейпін байқап, Мәликенің әзіл
сөздерінің бәріне байыпты да салқын жауап беруге тырысып бақты. Оның бұл жаңа
әдісі көп ұзамай өз жемісін де берді. Сәргел ұйқысы қанып оянған сәбидей
жан-жағына назар аударып, сөз бен күлкіге араласып, біршама тіріліп қалды.
Қаратай дәл осы сәтте немере ағасына ұнап отырғанына және дастарқан басындағы әзіл-қалжыңды
дер көзінде байыптылықпен алмастырғанына қуанды.

  Мәлике Бағиланың мазасы кете бастағанын сөзіп,
оны оңаша бөлмеге алып кетті. Бұрын бұл Сәргелдің екі ұлының ұйықтайтын бөлмесі
болатын. Қазір қаңырап бос тұр.Терезеге ашық сары жібектен перде ілініпті, оң
жақ бұрышта, жиналмалы жұмсақ диван жанында перде түсіне сәйкес сарғыш торшер тұр.
Қарсы бетке екі қатар румын кітап сөресі қойылып, оның жоғарғы жағына қатырылған
бұғының басы ілініпті. Оның кездері сарғыш торшерден түскен сәуледен жылт-жылт
етіп, мына шағын дүниенің көзге көрінбейтік арғы түбінен ерекше бір құбылысты байқағандай
аңтарылып қарап қапты. Өзін кім атқанын, неге атқанына,
былайғы денесінің қайда жоғалғанын, мұнда не үшін ілулі тұрғанын, кімнің үйіне
келіп ілінгенін білмейді де, білгісі де келмейді. Оған ең маңызды нәрсе -

осылай кірпік қақпастан
тар дүниенің көрінбейтін алыс көкжиегінде болып жатқан белгісіз бір құбылысқа аңтарылып
қарап тұра беру. Оған тек қарап тұру міңдет,кімнің үйі болса да ол үшін - бәрібір,
мұп-мұздай музей қабырғасы ма, бәрібір, осылай қарап тұра береді. Дүниеге о
баста осылай қарап тұру үшін келген.

   - Қаласаң терезенің бір жағын түгел ашып
қой,-деді Мәлике,- Көшенің бұл жақ бетімен машина жүрмейді. Тыныш. Ал, жайғаса
бер. Осы бөлме түбі сенікі болады. Міне, мында пластинка тыңдауыңа болады. Пластинкалар
мына полкада. Лили Иванова, София Ротару,Луки Маринесқу, Арсен Дедич, Бисер
Киров, Муслим Магомаев, Дин Рид,
Попура Фуқуда... Қалағаныңды алып тыңдай
бер. Қысылма, өз үйіңдей көр. Мен адам мінезінің ашық болғанын ұнатам.
Екеуміз әлі талай әңгімелесеміз.Әзірге қонақтарға барайын, келістік пе?

  Бағила сыпайы күлімсіреп, басы изеді.Мұнда
ауа таза, әрі салқын екен. Залда отырған қонақтардың
дабырлаған дауыстары еміс-еміс естіліп тұр.

   Өзі кеткен соң олардың да сәл еркіндік
алғаны аңғарылады. Бағила күні бойы темекі  түтініне көміліп,керексіз әңгіме мен шудың
арасында неге отырғанына таңданды.

Ол терең бір
күрсініп, диванға шалқалай отырды.Сөредегі қатар-қатар тізілген кітаптарға көзі
түсті. Күні бүгін сатып әкелгендей тап-таза. Бағила бұл үйдегі кітаптардың
білім көзі есебінде атқаратын қызметінен гөрі мүлік ретінде атқарар ролі
басымырақ екенін аңғарды. Ол есік жаққа жай бір қарап алды да, орнынан тұрып,
сөреге жақындады. Қолына түскен бір кітапты алып, атына назар аударды.
"Эллинизм эстетикасы". Ішін ашты. Бұған дейін қол тимеген болса
керек, кітап беттері беймөзгіл мазасын алғанына наразылық білдіргендей
сытыр-сытыр етіп, екі-үш беттен қосарланып қинала ашылды. Ол бір-біріне жабысып
қалған парақтарды ажыратып, алғашқы бетін оқып көрді. Әріптері ұсақ, оқуға қиын
екен. Жарты бетін жүгіртіп оқып шықты. Шала ұқты. Көп сөйлемдерді түсіне алмады. Сонан соң
орнына қайта қойды. Диванға кеп отырды. Басын қайтадан жоғары көтергенде кітап
сөресінің үстіндегі бұғының кепкен басын көрді. Оның көлеңке жақтағы көзі бұған
ұрлана қарап тұрған сияқты.

   Бағиланың денесі тітіркеніп, жүрегі мұздап
кетті. Ол орнынан ұшып тұрып есік жаққа келді де, үлкен люстраны жарқ еткізді.
Бұғы бұрынғысынша алыс көкжиектен көз алмай қарап тұр
екен. Мұнымен ісі жоқ, тіпті бұған назар аударуды тәкаппар басына ар санайтын
сияқты.Оның көңілі жайғасып, орнына отырды. Люстраны сол бойы өшірген жоқ. Жол ұрды
боп шаршағандықтан, әрі залдың әлгі қапырық ауасынан басы зыңылдай бастаған сияқты.
Ол диван ортасында тұрған құс жастықты жаймен терезе жақ шетке итеріп,
әлдекімді оятып алмайын дегендей сыбысын білдірместен жастыққа басын қойды. Жатар
кезде тізесінен сәл жоғары көтеріліп кеткен юбкасын қолымен ақырын төмен
түсіріп, кірпігін айқастырды. Жанарына сіңіп қалған люстраның өткір жарығы көз
алдына қысқы қыраудай ақ
жарпа ойнатып барып, бірте-бірте алыстады да, төңіректі сұйқылтым қараңғылық
басты.

   Ол осылайша ширек сағаттай қимылсыз жатты.
Төбеден шақырайған жарық терезенің ашық сары пердесіне шағылысып, сүт бетіне
біркелкі тараған кепірөз тамшысындай Бағиланың мінсіз ақ жүзіне жарасымды
сарғыш реңк қосып тұр. Табиғат бар өнерін сарқа жұмсап, осы бейнені жасап
біткен соң, бұл сұлулықты азырқанғандай қою түннің жасымақтай бір түйірін ойып
алып, мәрмәр беттің сол жақ етегіне мең етіп жабыстыра қойыпты.

   Қарсы көрінген қара шағаланың қанатындай
шашаусыз біткен имек қас ширек шеңбер тәрізді біркелкі жұмылған кірпіктермен
ерекше үйлесім тауып, табиғаттың шебер суреткер екенін
осы үйлесімдік арқылы маңайға паш етіп тұрған секілді. Екі қастың ентелеп кеп
қосыла алмай қалған тусынан басталатын әдемі қыр мұрны ұстасаң үгітіліп кетердей
бір-бірімен болар-болмас қиюласып жатқан томпиған балаң еріндерге бағыт сілтеп
тұр. Ақ кофтасын аздап кере бастаған кеудесінің көтеріліп-басылғаны болмаса
оның демалып жатқаны да сөзілмейді.

   Бағиланың дәл қазіргі қалпы мен бүкіл
болмысы адам баласының: "сұлулық пен пәктік қандай болмақ?"- деген сауалына
жаратылыстың үнсіз беріп тұрған жауабына сайғандай.Бағила осылай
үнсіз жатып, жол оқиғасын ойша шолғанда кенет жүрегі лүп етіп, еріксіз көзін
ашып алды.Жүрегінің лүпілі үдеп бара жатқан секілді. Оның есіне өздері қуып
шыққан баяғы жігіт орала кеткен-ді. Көзін жұмып жатқан әлгі бір сәтте ол жігіт
бейнесін анық көргендей еді, енді оны мүлде жоғалтып алды. Кірпігін қанша
айқастырса да ол бейне дәл жаңағыдай айқын көрінбеді. "Ол да осы қалада
ғой!"- деген жаңа бір ой кенет жарқ етіп, оның ішкі дүниесіне әрі алқыныс,
әрі қуаныш, әрі сабыр тастап өтті. Бағила осы көзге шейін ол жігітті бір де бір
рет еске алмағанына, ол жайлы бір де бір рет
ойламағанына таңданды, сол үшін бейтаныс бейненің алдында өзін кінәлідей сөзінді.

   Қонақ бөлмеден ду етіп жарылған күлкі,
әкесінің әңгіме айтып отырған көтеріңкі даусы, ас үйден Мәликенің шыны ыдысты
түсіріп алып, оның күл-парша боп сынғаны естілді. "Мас боп қалған ба? Ол
еркектермен неге коньяк ішеді?"

   Әлгі ойына қайта оралды. Қайта оралған сәтте
қонақ бөлмеде отырғандардың поөздағы жігітке көрсеткен әділетсіздіктерін мүлдем
ұмытқандарын, енді ол жайлы ешқашан, ешқашан ойламайтындықтарын түсініп,
олардың бейғам күлкілерін тіпті ұнатпады.

"Қызық!- деді кенет таңданып.- Мен оны неге ойлаймын? Неге оны ойлауға тиіспін және ол
жайлы ұмытып кетті деп қонақ
бөлмеде отырғандарды не үшін кінәламақпын?
Оны поөздан түсіріп тастаған жоқ қой, бар болғаны
басқа қупеге ауыстырды, екі адам келе жатса басқа
қупедегі жалғыз адамның орын ауыстыруын ол да сұрар еді. Өтті
де кетті, ондай ұсақ оқиғаны
мен емес,өзі де ұмытқан
шығар, мен неге өзімді кінәлі санаймын?" Әуелгі кезде жаңалықтай боп көрінген бұл сауал
оның санасындағы жігіт бейнесін
біршама көмескілеп, бейтаныс адам
жайлы ойлай беруге ешқандай негіз жоқ деген қорытындыға әкеп тіреді. Осыған дейін түйгенінің бәрін өткінші аяушылыққа жорып, соңғы қорытындыны
бірден-бір дұрыс шешім деп алаңсыз сенуге бет бұрғанда, санасының
терең түкпірінен өзіне түсініксіз қимастық бір сөзім бөлекше бас көтерді. Енді ол соңғы күдігі мен кенже ойының арасында жатып, ми қатпарының басқа бір нүктесінде өз бетінше пайда болған:
"Оның аты жөні кім болды
екен?"- деген тосын сұрақка
еріксіз таң қалды.Кейде адам
санасы мен миы бұрын келіп
түскен сауалдарға өз бетінше, автономиялы тұрде жауап әзірлей беретініне алғаш
көзі жетті.

   Есік ашылып, Мәликенің тамаққа шақырған
даусы естілді. Асқа зауқы болмай жатса да ізет сақтап,қайшылығы мен қызығы мол
ойларын амалсыз диванда қалдырып, орнынан тұрды. Есік тұтқасынан қолын айырмай,
мұны күлімсіреп күтіп тұрған Мәликеге қарсы бара жатып жай ғана күрсінгенін Бағила
өзі де аңғармады.Бағана араларында отырғандықтан мән бермеген бе,Бағила уақытша
кетіп қалып, қайта оралған сәтте Қаратай мен
Сәргелден басқа жұрт сөздерін кілт тоқтатып,абдырап қалды. Қастарындағы Мәлике
де ас үйге кетіп,бір-бірінің көнтиген ерін, қоңқақ мұрын, сыпыра құлақтарына
үйреніп қалған кездер есіктен жайлап еніп келе жатқан сұлулықтын үлгісін
көргенде таңқалған сөзімдерін жасырып қалуға шамалары жетпеп еді.

   Тұрғат орнынан ұшып тұра бергенде, стол
ернеуіне жақын қойылған тарелканы белдігінің доғасымен іле көтеріп, салатымен
қоса төңкеріп тастады. Жерге түскен шанышқыны
іле-шала қуамын деп шапшаң еңкейген кезде еріп тұрған тортқа маңдайын батырып
алды да, бәрібір жұртқа көрінер бет жоқ екенін сөзіп, сол бойы стол астына кіріп жоқ боп
кетті. Кесірлі шанышқыны тауып, үлкен әбігермен оны стол үстіне қоя бергенде жұрт
ду күлді.

   Тұрғат ванна бөлмесіне шыға жөнелді. Өзінің
қызына жұрт назарының қадала қалғанынан біршама ыңгайсыздыққа түскен Қаратайдың
қазіргі күйін мына өрескел қимылдан туған ду күлкі құтқарып алды. Әйтсе де, Тұрғаттың
әлгі қимылында тек ізеттілік кана емес, ар жағында басқа да бір жасырын сыр
жатқанын жүрегі сезе қойды. Сөзе қойды
да Алматы сияқты үлкен қалада сұлу қыздың алдынан талай-талай қиындықтар
туарын, оның бәрін жалғыз ақылмен жеңіп шығу оңайға түспесін тағы аңғарып, көңіліне
күні бұрын уайым ұялады.

 

                                        * * *

   Екі күннен соң Қаратай елге қайтты. Бұлар
оны аэропортқа шығарып салды. Самолет ұшуға бір сағаттай уақыт қалғанда бір топ
жігіттерді билет тіркеуге, Мәлике мен Бағиланы
газет-журнал алуға жіберіп, Қаратай Сәргелді оңаша алып шықты.

   -     Мәлике
екеуіңіз Бағилаға бас-көз болыңыз,- деді әкелік көңілмен.- Менің неге мегзеп
келе жатқанымды түсініп келе жатқан шығарсыз?

   -     Әлбетте,
әлбетте,- деді Сәргел бірден ойлы қалыпқа көшіп.

   -     Бағила
балаларыңның ішіндегі ақылдысы. Бірақ,ақылының қарағанда өз дегені молдау. Сіз
сияқты тәжірибелі педагогтардың қақпайы артық та болмас еді. Өз қызыңыздай көріп
тәрбиелеңіз.

   -     Айтарың
бар ма? Алыс адамдар емеспіз ғой, неге өз қызымдай көрмейін.

   -     Рақмет,
Сәке, басқа айтарым жоқ. Өз жағдайыңыз қалай?

   -     Жаман
емес, жүріп жатырмыз.- Ол тамағын қырнап, иығын көтеріп қойды. Оның бұл
қимылынан Қаратай немере ағасы әлденені айтудың ретін таппай келе жатқанын
байқады.

   -     Айта
беріңіз, менен несіне қысыласыз,- деді ол өзімсінген қоңыр үнмен.

  - Биылғы қыста... докторлығымды қорғауым
керек еді...

  - Жазып біттіңіз бе?

  - Біттім. Машинкаға бастырып та қойдым.

  - 0, құттықтаймын!

   -     Әлі
ертерек. Ертерек болатын тағы бір себебі,- деді Сәргел Қаратайдың назарын
келесі айтылар ойларға, аудармақ боп дауысын көтере,- менің осындағы кейбір әріптестерім көп
кесірін тигізетін тұрі бар.

   - Неге?

   -     Сол,
менің доктор болуымды қаламайды. Басты о
себеп - осы. Бірақ бұл
ойларын жүзеге асырудың жолдарын мен сияқты емес, жақсы меңгеріп алған. Жауапты  кісілерге телефон соғады, сыртыңнан біреулерге жамандайды, "ғалым емес"
деген сияқты пасық пікірлер таратып, газет-журналдарға мақала жаза қалса фамилияңды даттаған
тізімге, қоса салады. Қайсыбірін айтасың, кісінің кісіге жасайтын қиянаттарының тұрі мен формасы таусыла ма? Үстімнен арыз жазғандары да бар.
Ауызға алуға ұялатын
фактілер. Бұрынғы әйелін өзі
өлтірді деп те көрсетіпті. Ол өлгенде
менің хал үстінде жүргенім өзіңе аян
ғой. Жас әйелге үйленді деп те жамандайды. Менің ішкі шаруамда нелері бар? Ал жетпістегі кемпірге үйленсем қайтер
еді, кемпірге үйленді деп арыз жазбақ па?Және бұл фактілердің ғылымға,
менің докторлық диссертацияма қандай қатысы бар?

  Сәргел әр сөзін нықтап, Қаратайдың ойында
күдікке саңлау қалдырмай асықпай айтып шықты.

   -     Ғылым
адамдарының арасында бақталастық болып тұратынын естігем,- деді Қаратай өзу
тартып. Екеуі аэровокзалдың маңдай алдындағы алаңның аяғына жетіп,

кері қайтты.

   -     Болып
тұратын!- деді Сәргел мырс етіп.- Нағыз бақталастық біздің ауылда, бауырым.
Сырттай күлімсіреп,іштей атарға оғы болмай жүреді.

  -      Өзіңіз
не әрекет жасап жатырсыз?

   -     Менде
не әрекет болады?... Құдай
жалғыз, мен жалғыз...

  Қаратай үнсіз қалды. Немере ағасының бүкіл
өмір жолын, мінез-құлқын жақсы біледі. "Құдай жалғыз, мен жалғыз,"-
деп алақан жайған шарасыздығына сенейін десе, оның да тектен-тек қарап
жүрмейтінін, осыдан үш-төрт жыл бұрын біреулердің үстінен арыз жазып, онысының фактілері
расталмай, орнынан айрылып қала жаздаған.

  Солай еді ғой деп бұл айта алмады. Тіпті,
әлгі сөздерінің тең жарымы өтірік болған күнде де олардың арасындағы туыстық
қатыс Қаратайды қолдан келгенше көмек беруді,оның тірлігіне араласуды лажсыз
мойынға жүктегендей еді.

   -     Сонда,
менің тарапымнан қандай көмек бола алады?- деді ол мәселенің басын ашып алмақ
боп.

   -     Мен
қайдан білейін,- деді Сәргел әңгіме практикалық бағытқа тез көшкеніне іші
жылып.- Партиялық ұйымдардың қолы ұзын ғой.

  Қаратай оның бетіне қарап, сыпайы
күлімсіреді. "Осы кісі қу адам деймін,- деді көзін қайта төмен түсіргенде іштей.-
Мені сынап келе жатқан жоқ па? Сөзіне қарасаң ештеңе білмейтін жан сияқты,
көзіне үңілсең білмейтін нәрсесі жоқтай көрінеді. Мұндай мінезді қайдан
тапқан?Адам өзгереді деген рас-ау шамасы".

  Олар тағы кері бұрылып, қатарларын жазбай
ілгері жүрді.

   -     Өзім
болсам кетіп бара жатырмын,- деді Қаратай Сәргелдің жауапты ұзақ күтіп қалғанын
сөзіп.- Бұл шаруаны кеше айтқаныңыз жөн болатын еді. Және бұл мәселемен кімге
бару керек екенін де білмеймін ғой.Академияда қорғайсыз ба, университетте ме?

  -      Университетте.

  -      Кіммен
сейлесу керек екен?

  Сәргел үшін де, Қаратай үшін де азапты
минуттар басталды. Кіммен сөйлесу керек екенін Сәргел жақсы біліп келе жатты,
және бұл жайлы Қаратайды да жақсы біледі

деп сеніп, оның
балаң сұрақ қойып келе жатқанына ызаланды. Ал Қаратай болса Сәргелдің дәл қазір
өзі жайлы не ойлап келе жатқанын, салған жерден екеуінің де ойына орала кеткен
кісінің атын ауызға ала қоймағаны үшін немере ағасының өзін жазғырып келе
жатқанын сөзді.Өзімен институтта бірге оқыған жолдасы осыдан жеті-сегіз ай бұрын
Министрлікке қызметке барған. Сәргелдің де,Қаратайдың да ойында тұрған адам
осы. Бірақ, Қаратай жолдасының алдына мұндай келеңсіз мәселемен барудың ретін
таппай, іштей қиналып келе жатқан-ды.

   -     Жарайды,
Сәке,- деді ол әлден соң білдірмей ауыр дем алып.- Сөйлесермін.

  -      Кіммен?..

   -     Жолдастар
бар ғой. Ол екеуміз мұндай мәселемен сөйлесіп көрмеген едік. Ыңғайсыз
болса да амал жоқ.Келесі айда республикалық партактив болады. Сонда арнайы кіріп айтармын.

   Сәргел иығынан ауыр жүк түскендей
Қаратайға сөздірместен терең күрсінді.
"Жолдастар бар ғой",- дегенде немере інісінің кімді айтып тұрғанын, оның кімге арнайы кіріп шығатынын бес саусақтай
білді. Оның кеудесіне ерекше бір көңілділік құйылып, дүние құлпырып сала берді. Сол құлпырған дүниеде бұл аяғын нық басып,жолындағы кедергілерді оп-оңай жапырып жүре
беретіндей сөзінді.

   -     Сәке,-
деді сәлден соң Қаратай.- Сәргел жалт қарады. Оның жүзіндегі кенет үйіріле
қалған байыптылықты, сабырлылықты көріп, Сәргел бар ынтасымен құлақ тұрді.- Бағилаға
арнаған бөлме екі ұлыныздың бөлмесі екен. Келесі келгенімде екі ұлыңызды және
аналарының портретін сол бөлмеден көретін болайын. Мұның мәнін таратып айтып
жатудың қажеті жоқ, түсінерсіз деп ойлаймын. Мәликеге де айтып кетем.

  Мына сөз Сәргелді толқытып кетті.
Әзіл-қалжыңмен ірілі-уақты әңгімемен, сапырылысқан гу-гу күлкімен жүріп-ақ
немере інісінің үй ішіндегі олқылықты байқағанына,
ойының беріде емес, әріде жатқанына іштей риза болды.Олар алаңның аяғына жетіп,
кері бұрылғанда радиодан самолетке отырғызу жайлы хабарлаған диктордың даусы естілді.

 

                                        * * *

   Қабылдау емтихандары аяқталды. Бағила тарих
фақультетінің студенті болды. Неге екені белгісіз, ол өз фамилиясын студенттер
тізімінен оқығанда бұрын ойлағандай соншалықты қуанған жоқ. Керісінше, тізім ілінген
қағаз түбінде ебіл-дебіл боп жылап тұрған қызды көріп, жүрегіне көңілсіз бір
мұң ұялады.

   -     Үш
жыл... Құдай-ай, үш жыл!...- деді қыз жылап тұрып.

  -      Ауылға
қалай барамын?! Жоқ, бармаймын, өлсем де бармаймын!..

  Ол екі жыл қатарынан келіп, екеуінде де бір
балы жетпей түсе алмапты. Биыл жарты балы жетпеген. Бағила университетке өзі
түскенін, немесе, әкесінің немере ағасы түсіргенін де
білмейді, әйтеуір емтихандарды жақсы тапсырып шықты. "Бәлкім, мен осы қыздың
алдын ораған шығармын,- деді ол өзіне-өзі.- Мен келмесем оның студент болуы да
ғажап емес қой".

   Ол тәмпіш мұрын қара қыздың алақайлап
қуанғанын көрді. Тарихтан ауызша емтихан көзінде ол құлап қалған.Келесі жолы,
шет тілден емтихан тапсыруға келгенде оның да отырғанын көріп Бағила өз көзіне
өзі сенбеді.

   Бүгін студент боп, қуанышы қойнына_сыймай
барады.Ол осы сәтте анау тәмпіш қараны мейлінше жек көріп кетті. Жүрегіне мұз
басқандай ішкі дүниесі қалшылдап,ілгері қозғалды. Кішкене қара сумкасынан екі
тиын алып,телефон-автоматтың будкасына кірді. Сүйрік саусақтарымен асықпай алты
цифрді терді.

   -     Ало!
Лике, мен ғой, Бағиламын.

  Мәлике өзін осылай атағанды жақсы көретін. Бұл
оның соңғы кезде ойлап тапқан аты. "Мәликенің "мә" деген буынын
алып тастасаң "Лике" болады да шығады. Әрі қысқа, әрі оңай және бұл
ат "жеңеше" немесе "тәте" деген өзіне ұнамсыз атаулардан құтқаратын
табылған әдіс.

   Ар жақтан Мәликенің үрейлі даусы сампылдай
естілді.

  -      Не
болды, жақсылық па?

  -      Түстім.

  -      Туһ!
Зәремді алдың ғой! Бір қырсық болып қалған екен деп... Неге көңілсізсің?
Студент болған адам қуанбай ма екен?

  -      Қуанып
тұрмын ғой...

  -      Қуанғаның
осы ма? Ой елігім менің! Қазір маған кел. Оған шейін мен Сэрге телефон
соғайын.

  -      Кімге?

  -      Сэрге.
Сэр дегенім ғой, Сәргелді айтам.

  -      А-а!
Жарайды.

  Ол будкадан шығып, такси аялдамасына шейін жаяу жүрді. Бағила Мәликенің кісі атын ыңғайлап өзгертудің үлкен шебері екенін аңғарды. Өзімен бірге
жұмыс істейтін құрбыларының
бәрін бұл басқаша атайды және
олардың бәрі ренжімейді,
керісінше, оған қуанатын сияқты. Кезек бір
күн өзіне де жететінін ол күні бұрын
сөзетін. "Сэр",-деді мырс етіп.- Қызық!" Бағила Сәргелді көз
алдына елестетіп, оған қарап ойша
"сэр" деп көріп еді, бұл
сөзі мен Сәргелдің болмысының
бір-біріне мүлдем қайшылығын байқап,
дауыстап күліп жіберуге аз-ақ қалды.

   Сол күні олар Сәргел үшеуі Медеудегі
ресторанға барды. Сәргел осы оқиғалардың бәрінің қас батырындай өзін ерекше
асқақ ұстап отырды. Әйеліне де, Бағилаға да үлкен қамқор дауыспен
тіл қатып, даяшылармен сөйлескенде де өте сыпайы жұмсақ қарым-қатынас сақтап,
мәдениеттің жоғары үлгісін көрсетуге тырысты.

  Бұлар терезенің жанына жайғасқан-ды. Мәлике көк
пүліш пердені ысырғанда шыршалы таудың ұшар басы қол созым ғана жерде тұрғандай,
ап-анық көрінді. Қала адамдары үшін күннің батқанына ширек сағаттай болды, ал мұнда
ұясына енді еніп бара жатыр. Аспан шайдай ашық.

   Батыс жақ қызыл жалқынға бөленіп, бар әлемді
қызғылт түске бояған. Бұдан біраз бұрын қолдан жасалған қопарылыстың
нәтижесінде пайда болған екі тауды бір-бірімен жалғастырып тұрған фантастикалық
алып тоған миллионға жуық өмірдің қорғанындай, жылдар бойы халыққа төніп келген
сел қаупін ауыр денесімен біржолата тұншықтырып маңғаз жатыр. Оның үстіне селдір-селдір
боп шөп өсе бастапты, әр жерден қылтиып кейіннен отырғызылған жас шыршалар
көрінеді. Осы екі таудың арасынан мәңгі мұз таулар _міз......бақпай бері қарап
тұр. Әйгілі Медеу мұз айдыны батар күннің шұғыласымен қоштасқысы келмегендей
бір тұрлі түнеріңкі, ренішті тұрге еніпті.

   Күн батты. Тау аңғары күңгірт тартты. Екі
таудың арнасымен бері құлаған мұз таудың суық желі төменде ағып жатқан тасты
өзенді жалай соғып, ұйтқыған салқын самалы толқып келіп, терезеден сыртқа
үңілген бетті сипап өтеді. Ауа кәусардай таза. Жұтқан сайын құмарта түсесің.

    -    Өз
табиғатымызды өзіміз бағаламаймыз,- деді Мәлике бері ентелеп тұрған шыршалы
шыңнан көз алмай.- Жақында біздің институттың ректоры (Мәлике халық шаруашылығы
институтына сырттай оқуға түскен) Швейцарияға барып келді. Іле Алатауы мен
Медеу аңғарының сұлулығына жететін табиғат дүниеде жоқ екен деп келді.

   -     Мүмкін,-
деді Сәргел әйелімен екі үшты келісіп.-Імм... бұл әңгімені сен қалай тыңдап
жүрсің?

  Мәлике терезе жаққа майысқан денесін тез
түзеп,күйеуіне қарады.

    -    Кездесу
болды, Сэр,- деді ол екі қасын бірдей керіп жеңіл жауап берсе де зілін жасыра
алмай.- Институт студенттерімен!

  Түсінікті дегендей Сәргел бір жұтынып алды.Жұтынған
көзінде кеңірдегіндегі тобықты бір түйін поршень сияқты өңешіне жүгіріп барып,
асығыс, кері қайтып келді.Бұдан соң даяшы шампан әкеп қойғанша Мәлике үнсіз отырды.
Бағила бұл үнсіздіктен қысылып, екі қолын қайда сыйғызарын білмей, бірде
шанышқы мен бокалдарды қажеті болмаса да орнынан қозғап, бірде жағын таянып ақ
басты шындарға қарады.Даяшы шампан әкеп қойды.

     -   Қандай
шоколадыңыз бар?- деді Мәлике.

   -"Пушкин ертегілері".

   -     Біреуін.
Сонан соң бір балмұздақ әкеліңізші.

   -     Құп
болады.

   Аласа бойлы жігіт ізетпен иіліп, тез-тез
басып жөнелді.

   -     Жігіттердің
даяшы болғанын жек көрем,- деді Мәлике шампан ашуға кірісіп.

   -     Батыс
елдерінде әйелдердің даяшы болғанын жек көреді.

   -     Өтірік!
Бәрі ойдан шығарылған нәрсе,- деді Мәлике күйеуіне ғана емес, осы идеяны
қолдаушылардың бәріне қол сілтеп.- Табиғаттың өзі әйел мен еркекке о баста атқарар
қызметін бөліп берген. Кейін бәрін шатастырып алдық та, ненің дұрыс, ненің бұрыс
екенін айыра алмай қалдық.

   Шампан жылылау болуы керек, басындағы сымы
босасымен тығынын зор тегеурінмен жоғары итере бастады.Мәлике тығынды жантайтып,
газын шығаруға үлгіре алмай қалды да, ол тарс ете түсіп, әйелімен айтысқысы келмей
терезеге қарап бейғам есінеп отырған Сәргелдің бетін ақ көбік жуып кетті. Ол
судан шыққан мысықтай пысқырынды да қалды.

   -     Сэр,
кешір, мен байқамай қалдым,- деді Мәлике көзін әлі аша алмай отырған күйеуіне
жаны ашығандық білдіріп.

  Сәргел бүгінгі жоғары мәдениеттілігінен
тайған жоқ.Мәликенің орнынан тұрып барып сүрте бастаған орамалын өз қолына алды
да, көзінің алды мен мойнын құрғатып жатып:

    -    Осыдан
кейін еркек даяшыны қалай жақсы көрмессің,- деді.

  Бұл - Сәргелдің көптен бері тауып айтқан сөзі
еді.Және сәтсіз ашылған шампаннан соң бүгінгі кешті бұлінген кешке санап тұрған
Мәликеге ол айрықша әсер етті. Өмірінде алғаш рет күйеуіне шындап жүрегі
жылыды.

   Ол еркелей басып орнына кеп жайғасты.
Шампанның жартысы стол үстіндегі ақ жапқышқа ағып, жайыла сіңіп кетіпті. Мәлике
қалған шампанды қолына алып көтеріп тұрды да:

    -    Сэр,
сіз ішесіз бе, әлде жаңа тойып алдыңыз ба?-деді.

   -     Ішпесем
де болар еді, бірақ құй,- деді ол бокалын ілгері жылжытып.- Қызың оқуға
түскенде Мәлике бізді шампанға шомылдырды десек Қаратай қалай түсінер екен?

   -     Идея!-
Мәлике шампанды екі бокалға тең бөліп құйды да, Бағилаға өз бокалынан екі-үш
тамызды.- Бүгін оған телефон соғып, қызықты айтайық! Қәне, Бағиланың

студент болған
тойын бастайық. Қадамың құтты болсын,бақытқа жет!

  Екеуі ыдыстарын орталап барып столға қойды.
Бағила бокалды ырым үшін ерніне тигізді де, қайта төмен түсірді.Даяшы шоколад
пен балмұздақ әкелді.

    -    Ал,
сүйікті асыңа кірісе бер,- деді Мәлике қызға күлімсірей қарап.

  Бағила кішкене қасықпен балмұздақтың шетінен
кертіп алып аузына салды. Сол кезде есік жақта столда отырған төрт-бес жігіттің
біреуі өзінен көз алмай қарап отырғанын көрді. Шашы
иығына тиген, ат жақты, ашаң жігіт. Индеецтерден аумайды. Ол балмұздақты
орталай бергенде есік жаққа тағы көз тастады. Жігіт иегін алақанына тіреп, әлі телміріп отыр
екен.

    -    Лике,
маған ана бір жігіт тесіле қарап отыр,- деді сыбырлап.

   - Қайсы?

  - Есік жақта. Шашы ұзын.

   -     Саған
жігіттердің тесіле қарауы мені таңдандыра алмайды. Ә-ә, алақанымен иегін тіреп
отырған ба?

  -      Иә.

   -     Қарама.
Қарасаң ондайлар көңіл бөлді деп жабыса кетеді. Суретші ме, мүсінші ме, сол
ауылдың адамы болуы керек.

  -      Оны
қайдан білдіңіз?

  -      Олар
ең әуелі сақал қойып, шашын жібереді.

  -      Неге?

   -     Түсінсем
бұйырмасын. Сақал қойып, шаш  жібермесе
оларды муза өнер ордасына кіргізбейтін болуы керек.

   -     Ал,
көсе болса ше?

  Мәлике Бағилаға жалт қарады. Оның аласы аз
қара кездері күлімсіреп бұған сүйсіне қадалып қапты.

    -    Браво,
браво!- деді ол алақандарын бір-біріне дыбыс шығармай соғып.- Сэр, есіттің бе?
Бағиланың фантазиясы жүйрік емес пе?

   Сәргел есіттім, "ризамын" дегендей
жымиып басын изеді.Сол жақ қарсы бүйірдегі оркестр әлде итальян, әлде швед
ансамбльдерінің репертуарынан эстрадалық музыка ойнай бастады.
Барабанда отырған грек тектес қау сақал жігіт кешеден бері өз аспабын сағынып
қалған болуы керек, басын төмен тұқыртып құлшына соғуға кірісті.Ара-арасында
естіліп қалатын джаздың жөз даусы өктемдік алатыны болмаса, басқа аспаптардың
үні барабан астында әлсіреп, талмаусырап естіледі.Мәлике барабаншы жігітке
жақтырмай, тыжырына қарады. Ол алғашқы сәтсіз некеден кейін барабаншы атаулыны көргісі
келмейтін.

  Жұрт билей бастады. Құтырынған оркестр сиақты
ешкім би тәртібін сақтап жатқан жоқ, көпшілігі құр секендеуде. Оркестранттар жұртқа
осындай желік бітірген өз құдіреттеріне разы болғандай, әрқайсысы музыка аспабының
даусын барынша шығарып, аянбай ойнауда.

   Ботқа боп араласып жатқан берекесіз биге
стол екі-үш екіден жіберіпті, кейбіреулері кісілерін түгел аттандырып қаңырап
бос тұр. Тізесіне үш-төрт елі жетпейтін, қысқа қара юбка киген жап-жас қыз үш
жігіттің ортасында билеп жүр. Жауырынын ғана жауып, ақ құба жүзіне мейлінше
жарасым беретін су перісіндей аппақ шашы төбеден құйылған люстраның шақырайған
жарығымен жалт-жұлт етеді. Ол басқалардай секеңдемей, бір қалыпты, әсем
билеп жүр. Қара гефюрден тігілген, омырауы түсіңкі жеңіл кофтасы ақ шаш, ақ
денемен таласып,оның сымбатын аша түскен. Сәл көнтектеу қалың еріндері жымиып, ар
жағынан маржандай ақ тістері болар-болмас көзге шалынады. Ол билеп жүрген жоқ,
жұртқа әдемі мүсін мен жастықтың қандай екенін көрсетіп жүрген секілді. Қыз
қасындағы жігіттің алақанына алақанын соғып, музыка ырғағымен бір айналғанда,
қысқа юбкасын жел кеулеп, ақ плавкасы жылт ете қалады. Ресторандағы кәрі-жас содан
көз алар емес, әсіресе еркектер жағы жалпы бидің басқа жағымен мүлде ісі жоқ,
бар ынталарын осы төртеуіне, қасындағы әйелдерінен жасырып айтқанда - қызға қарап
қалған. Мәлике еркектердің көпшілігінің басында дәл қәзір өтіп жатқан тек бір
жақты процестерді байқап, ұрлана Сәргелге қарады.Оның кеңірдегіндегі поршень
жайлап өңешіне барып қайтты.

   Мәлике мырс етті. "Вот, оңбаған,- деді
іштей.-Дәмесін қарашы-ей, мұның. Өзінен он алты жас әйелі бар және жаман да емес. Сөйте тұрып поршені жыбырлайды!Жалпы ұятты былай қойғанда еркектерде ми
да, қанағат та жоқ".

   - Сэр, салатың суып қалды ғой,- деді ол
музыка біткен соң қасақана ұяң дауыспен. Сәргел қолындағы тәтті күлшесінен
айрылып қалып, оның соңынан талпынған баладай бері қарай оқыс бұрылып,
шанышқысымен салатқа бас салды.

    -    Жүгенсіздік!-
деді ол аузына помидордың бір түйірін салып жіберіп.- Әке-шешесі қайда жүр? Осындай
қыздардан жөні түзу ана шығады дегенге сенбеймін.

   -     Күні
бойы сені осы ой мазалап отырды ма?

   -     Енді
не дейсің!- Ол жалтарып кетті, жалтарғанын Мәлике де сөзді, бірақ ары қарай
қазбаламады.

  Осы кезде есік жақтағы столда қызмет етіп
жүрген ұзын бойлы даяшы жігіт бұлардың қасына келді де, подносындагы шампан мен
екі шоколадты алдарына қойды.

  -      Біздің
қонақтардан,- деді ол жымиып.- Анау,шеткі столда отырған жігіттер жіберді.
Мынау - хат.Сізге!- Ол екі бүктелген жылтыр қағазды Бағиланың алдына қойды да,
ұзай берді.

  Сәргелдің көзі даяшыда - Мәлике - Бағила аралығында
алақтап не айтарын білмей қалды. Намыс пен ашу бойын кернеп, шеке тамырлары бұлк-бұлк
соқты.

    -    Сендер
немене... бейтаныс біреулердің шампаны мен хатын шынымен қабылдамақсыңдар ма? Неге
үндемейсіңдер?

   -     Иә,
біз шампаннан тапшылық көріп отыр едік.Өзіміздің даяшыны шақыр, кері қайтарып
жіберейік.

   Сәргел даяшыны шақырып, стол үстіңдегі кірме
дүниенің бәрін подносқа өз қолымен салып, келген жағын саусақпен нұсқап
қайтарып жіберді. Даяшы кеткен соң саусақтарын бүгіп-жазумен болды. Сәргелдің бөгде
сыйды қайтарып жібергенін іштей құптаса да, Мәлике келмеске бағыт алып,
бірте-бірте алыстап бара жатқан екі бүктеулі қағазда не жазылғанын біле алмай
қалғанына аздап өкінді.

    -    Дегенмен,-
деді ол күйеуін бұдан әрі ашуландырып алмаспын деген баяу үнге басып,- олардың
не жазғанын оқи салу керек еді. Ол бізге жабысып қалмайды ғой.

   -     Иә,
әуелі не жазылғанын оқып көр, сонан соң танысып көр, одан кейін... шақырған
жеріне барып көр...

   -     О-о,
болды. Әлі ашуың басылмаған екен. Бәрін оңайлатып
жібердің ғой. Әйелдер жайлы сен ештеңе де білмейсің.
Олар еркектерден жүз есе тұрақты.

  -      Білеміз.

   -     Өтірік!
Әйел жанын ешқандай данышпан білген емес,
ешкім түсінген емес. Түсінбейді де...

  -      Білл-еміз!..-
Сәргел әр әрпін ежіктеп қадап айтты.

  Мәлике позициясынан тайған жоқ.

   -     Ол
- сен білетін әйелдер. Ондай әйелдерді білудің де қажеті жоқ!

  Соңғы сөз Сәргелді ашу мен ызаның шегіне
бір-ақ жеткізді. Ол сөйлей алмай тығылып, басын қайқайтып алды да, еріндерін
қымқырған бойы отырып қалды. Аузын ашса жарылып кетер тұрі бар.

  Даяшы ыстық тамақ әкеп қойды.

   -     Жігіт,
тағы бір шампан беріңізші,- деді Мәлике күйеуіне қыр көрсеткендей келте
қайырып.

  -      Құп
болады. Қазір!

  -      Оны
кім ішеді?

  Сәргел оқты көзімен әйеліне ата қарады.

   -     Өзім.

  Сәргелдің айтар сөзі де, жасар амалы да
таусылып,бір құдайдан ғана көмек сұрағандай, Алатаудың алыс шыңдарына қарады.
Енді сөйлесе екеуінің біржола ұрысып тынарын, сөйтіп бүгінгі қуанышты кешті
өздері бұзатынын және бұл хабардың Қаратайға да жетіп қалуы мүмкін екенін
ойлап, ол ақырын бір күрсініп шанышқыны қолына алды.

  "Неткен аңдысып қалған адамдар,- деді
іштей Бағила,- бүйтіп қалай өмір сүруге болады, және алда әлі талай жылдар бар
емес пе? Егер әр сөзге осылай ұстаса беретін болса... Мұның несі өмір, несі
қызық! Мәлике әйелдер жайлы неге айтты, ол қандай әйелдер? Оған Сәргелдің
қатысы қанша және ең бастысы ол неге ашудан жарылып кете жаздады?"

   Бағила бұл сұрақтардың бір де біріне жауап
таба алмады. Ол өз анасын еске алды. Момын, қанша ашуланса да қатты сөзі жоқ, балалары мен күйеуінің
қас-қабағына қарап, солардың денсаулығы мен жақсы тұрмысына өмірін бағыштаған, дүниеде жамандық бар деп ойламайтын дарқан адам. Ол да институт бітірген, мына
өмірдің толып жатқан қызығы мен қайшылығын ол да жақсы біледі,адамдардың
бір-біріне жасайтын қиянаты оны да, өздерінің шаңырағынан да
айналып өткен жоқ.
Күйініштері де, сүйініштері де болды.
Бірақ, ол бәріне тезе білетін еді,күте білетін еді. Алғашқы кезде - бұл онда не екінші,не үшінші класта
болатын - әкесі бас агроном болып жүргенде
совхозда екі жыл құрғақшылық боп, жоспар орындалмаған соң оны қызметтен алып
тастаған. Ол кісі кінә өзінде емес
екенін, мұндай жағдай жалғыз
бұл совхозда емес, барлық
аудан, қала берді облыс басына түскен ауыртпалық
екенін, қолында бар мүмкіндікті аяп қалмағанын айтып ешкімге түсіндіре
алмады. Үйге келген ағайын құрдас боп, араласып жүретін
аудандағы кейбір жауапты
кісілер де барлық қырсық тек Қаратайдан келіп отырмағанын, бір агрономды алып тастағанда аспаннан жаңбыр жаумайтынын айтып араға түсе алмады. Тіпті,совхозға келгенде олар үйге де кірмей кетті.    Бұл
-Қаратайдың шаруашылыққа араласкан кезде алдынан мінезі мен қасиеттері боларын
аңғартқан алғашқы сабақ еді. Кешегі дос деп жүрген адамдарының ара түспек былай
тұрсын бүгін танымайтын кісідей бұған қарамауы, үйіне келмей кетуі оның
қабырғасын сөгіп кеткендей болды. 0л қатты қынжылды, бұл арада кешіп кетіп,
Сырдың жағасына барып
жалғыз үй отырсам ба екен деп те ойлады. Әйелі Ғайникамал ғана тоқтау салып, кездескен
қиыншылықты ер-азаматтай көтере білу керектігін айтты.

  "Екі қолға бір жұмыс, бас агроном
болмасаң жай агроном боларсың, тіпті, жұмысшы болсаң да қазір өлетін күн жоқ",-
деп оның күйінішін басты, ашуын сабасына түсірді. Бұ жерде аһ ұрып босқа жата
бергенше доқументтеріңді туралап алып, облыстың бірінші басшысына кір деп ақыл
айтты. Қаратай ары-бері толғанып кеп,Ғайникамалдың ақылына тоқталды.
"Шынында, бұлар түсінбеген нәрсені сол кісі түсінер, менің аянып қалмағанымды
ұғар. Мұнда жатып әділдік іздегеннен не табам?"

  Ол солай етті. Мұның әңгімесінен адалдықты,іскерлікті
аңғарды ма, басшы ұзақ үндемей отырып:

   "Көрерміз. Қосымша хабарлармын",--
деген. Арада бір ай өткен соң Қаратай бұрынғы жұмысына қайта бекітілді.

  Ауа райы да, көңіл-күйі де жақсарғандықтан шығар,
совхоз сол жылы жоспарын бір жарым есе артық орындады.Бұл - Қаратайды
қанаттандырып, өзінің қабілетіне, қайратына деген
сенімін қатайтып кетті. Келесі жылы да өнім жақсы болды. Облыстық партактивке бірінші хатшы Қаратайдың іскерлігін, қабілетін мақтады.
Келесі жылы көктемде ол совхоз директорлығына жоғарылатылды. Үш жылдан соң аудандық партия комитетінің
екінші секретары, онан соң бірінші секретары боп тағайындалды.Ғайникамал осы
оқиғалардың бәрінде де бір қалыптан,бір мінезден тайған жоқ. Жасымады да,
тасымады да,күйеуінің күйініштен артық айтқан, абайламай айтқан сөздеріне де ашу шақырмайтын. "Пәлі, бұл сен айтатын сөз бе еді',-
дейтін әбден тыңдап болған соң. Қаратайға тоқтау
салып, ақылға келтіретін, ойландыратын да Ғайникамалдың
осы байыптылығы, естілігі еді.
Және бұл байыптылық пен естіліктің ар жағында
шаңырақ пен күйеуге деген әйтеуір бас иді, қара құлшылық емес, жарға деген нәзік бір жылылық, жанашырлық аңғарылушы еді.

  Қаратай да оны түсінетін, бертін келе әйеліне
ешқашан дауыс көтермейтін, көңіліне тиер артық сөз айтпайтын болды.

  "Бәлкім, махаббат деген осы
шығар",- дейтін Бағила өскен соң өзіне-өзі.Сәргел мен Мәлике тамақтарын
жартылай жеп, ортаға ысырып қойыпты. Бағила шампанның ашылғанын да,екеуінің
бір-бір бокалдан ішіп тастағанын да аңғармай қапты. Соған қарағанда екеуі де өз
бетінше құйып, өз бетінше ішкен болулары керек. Олардың томсарып үнсіз отырғанынан
Бағила өзін қолайсыз сөзіне бастады. Анда-санда ауызбен айтылғаны болмаса мұның
студент болған қуанышы да сөзілмейтін сияқты. Қайта, осы оқиға ерлі-зайыпты
адамдарды тау басына алып шығып, екеуінің ұрысысуына себепкер болғандай көрінді.
Оның үстіне, әлгі бір бөгде сый, екі бүктелген қағаз оны қорлап, туыстарының
алдында ұятқа қалдырып кетті. Бәлкім, Сәргел мұның бәрін өзінше жорып, бұған, өзінің
әйеліне басқаша қарап отырған шығар. Ол да мүмкін. Олай ойлау Сәргел сияқты адамдарға,
тек соларға ғана тән.

   Бағила кенет өзін жалғыз қалғандай сөзінді.
Мына тау,анау гүрілдеп жатқан өзен, прожектор сәулесімен ап-анық көрініп тұрған
комплекс, шулы қала мен оның сапырылысқан адамдары,
алда тұрған белгісіз, бейтаныс студенттік өмір, мына ресторан, бей-берекет
музыка, қала берді сазарып отырған Сәргел мен Мәлике, бәрі-бәрі де өзінен
алыстап, суып бара жатқандай болды. Бұл жерде ішкі сырын ақтаратын, қандай
сәтсіздікке ұшыраса да көңілге медеу тұтатын, ақ сеніммен арқа сүйейтін адам жоқтың
қасындай. Сонау алыста өз туған үйінде, туған топырағында бүұл ешқашан мұндай
жалғыздық сөзінген емес, азды-кепті өз басына, өз ортасына лайық жайсыздық көрсе
де бүйтіп өгейсімейтін-ді. Қайта құлшынып, күресетін, айтысатыса, дәлелдейтін. Жатсыну, өгейсу,жалғызсырау деген атымен жоқ еді. Тіпті, бір баланың бұған
жазған "сүйіспеншілік хаты" (хат солай аталған) үйге келгенде
інісінің қолына түсіп, ол кешкілік семья мүшелері толық дастарқан басына
жиналған сәтте сампылдап тұрып оқып бергенде де жанын егейсу, жалғыздық билеген
жоқ. Еңіреп жылаған, ол хатты кім салғанын да білмейтіндігін
айтқан. Өзі күткендей әкесі бұған ұрысқан жоқ, қайта, бесінші кластағы баласына
зекіді. Ол да бір бұрышқа барып жылаған. Үйдегі осындай шудан сон ертесіне
Бағила класты аяғынан тік тұрғызған-ды. Ақыры "ғашық жігіт" табылды.
Сабақ үстінде собық жеп, жүгерімен қыздарды атып отыратын, алдына жан салмайтын
жалқау бала бар еді, сол боп шықты. Хатында ол Бағиланы алып қашамын деп, нақты
уәде беріпті.   "Адырға түсіп, атпен
қашсам әкең машинамен қуып жете алмайды",- депті. Баланың әке-шешесі
шақырылды. Малшы адамдар екен, жиналыс өтіп жатқанда келді. Балаларына тағылған кінәні
үнсіз тыңдап болған әкесі екі көзі шатынап (аудан басшысының қызын алып қашамын
деп хат жазған дегенді естіп), баласына үрейлене қарады.

   - 0, есектің миын жеген доңыз!- деді
қонышынан қамшысын суырып.- Тұрған жеріңде жоныңнан таспа тіліп, кереге бау
жасайын ба! О, миғұла, енді кеп!..

  Ол баласына тап берді. Жұрт ду күлді.
Жиналыстың берекесі қашты. Бәрібір протокол жасалып, бір данасы баланың
әке-шешесіне берілді.Ол кезде жылап еді, енді сол оқиға есіне түскенде Бағила
өзінен-өзі ұялып, болар-болмас өзу тартты. Іштей күлімсіреп отырып ол өзінің бұдан
екі жыл бұрын тіпті бала екенін, сол екі жылдын арасында да едәуір
есейгенін,мектептегі он жыл өмір зулап өте шығып, оның бұдан былай осылайша
естелік қана болып ойға оралып отырарын ерекше бір қимастықпен түйсінді. Осы
түйсіну үстінде көңіліне әлдеқайдан кеп шым-шымдап ене бастаған жалғыздық мұңы
бұрынғысынан да күшейе түскендей болды.

  Көз алдынан студенттер тізімінің түбінде
ебіл-дебіл жылап тұрған қыз елестеді. "Ауылға қайтып бармақпын!Бармаймын!
Ешқашан да!"- деген сөзі ап-анық естілді.Студент болғанына қуанып, секіре
жөнелген тәмпіш мұрын қара қыз да, әні, сумкасын бұлғақтатып жүгіріп барады.Ол бұрын
бұрынғы емтиханда құлап қалғанын тіпті де ойлайтын емес. Сонан соң көз алдына
кенет, осыдан бір жарым ай бұрынғы поөзд елестеді. Ойда жоқта, табан астында поөзд
еске түсуі мұң екен, бейтаныс жігіттің бұлыңғыр тұлғасы көрінді. Бағила оның тұрін
де анық елестете алмады, тек салқын жанарын, салқын жүзін ғана ұмытпапты. Сол
бейне елестеген тұста өз жүрегінің қайта лүп ете түскенін сөзді. Көңіліне там-тұмдап
ене бастаған белгісіз мұң мен жалғыздық сөзімі күн шыққан шақтағы тұмандай
ыдырап сала берген тәрізді. "Шынымен бе,-деді ол өзіне-өзі,- мен шынымен
сол бейнені ұмыта алмай жүрмін бе? Неге?"- Ол бұл сұраққа да жауап таба
алмады және көңіл түбін ақтарып жауап іздегісі де келмеді, іздей қалса өзі-өзінен
айтылар белекше батыл жауапқа тап болармын деп қорықты. Осы сөзімдердің құрсауында
отырып ол жан-жағына қарағанын да аңғармай қалды, неге қарағанын да білмеді. Осы
бір жарым ай бойы ол бейтаныс жігіт
жайлы ойласа, әлденеге сабыры мен шыдамы қашатынын, өз бойынан өзіне жат бетен
бір қимыл пайда болатынын, бұған шындап таңырқаса да жан түбінде өзінен де
жасырынып оған деген ерекше бір ықылас сақталып қалғанын соңғы кезде анық сөзіне
бастады. "Ми клеткалары кей кезде өз бетінше, автономиялы тұрде жұмыс
істей береді". Өз сөзі, өз тұжырымы. Оның рас екеніне ол тағы таң қалды.
Дәл бүгін, осы отырыста ол жігіт жайлы ойламаған да, олай етуге мүмкіндігі де болмаған.
Бірақ, санасының алыс бір нүстесі ол жайлы ылғи да бір күтпеген жаңа, тосын тұжырымдар
дайындап қоятын секілді.

   Тап қазір ол бір жарым ай бойы бейтаныс
бейнені іштей іздеп келгенін, сапырылысқан адамдардың арасынан оған кездесе
кетуді тілегенін мойындады.Сәргел мен Мәлике өз ойларымен әлек. Мұны тіпті бала
санайды, сырт кезден баладай қорғайды. Несі бар, бұл да жаман
емес. Бірақ, мұның осы сәтте не ойлап отырғанын олар білсе ғой...

  Жарты сағаттан соң олар даяшымен есеп айрысып
шығуға беттеді. Мәлике есік жақта өздерінен әлі назар адастырмай отырған жігіт
столының жанына жақындағанда Бағиланы сол жағына, сұтанақ кезден таса жаққа
алып өте берді. Сәргел көз-келген күтпеген жағдайға дайын екенін танытып,
олардың соңынан батыл да нық қадаммен қаздаңдап жүріп отырды.

  Жігіт бұлар жақындаған кезде алдынан шығып,
көлденеңдеп тұра қалды.

   -     Кешіріңіз,-
деді ол әуелі Мәликеге, сонан соң Бағилаға қарап.

   -     Жігіт,
жолды босатыңызшы, өтінем,- деді Мәлике мұндай көргенсіздікке тезе алмай ызаға
булығып.

  -      Кешіріңіз,
мен сіздерге сый жіберіп, ағаттық жасаған шығармын.

  -      Азамат,
милиция шақырсын демесеңіз, орныңызға отырыңыз,- деді олардың жанына жеткен
Сәргел.- Бұл неткен ұятсыздық!

  -      Мен...
Сіздерден кешірім өтініп тұрмын ғой.

  -      Көрінген
адамның кешірім сұрағанын кешіре алмаймын,- деді Сәргел шыға беріс есіктің
маңдайшасынан көз алмай.- Сонда да... кешірдік. Енді жолдан былай тұрыңыз!

   -     Менің
ешқандай жаман ниетім жоқ,- деді жігіт ойындағысын айтып қалуға асығып, тез-тез
сөйлеп. Ол әйел адамның жұмсақтығынан үміт күткендей Мәликеге қарады.- Ұятты
жеңіп алдарыңыздан көлденең шықпасам, сіздерді басқаша қалай аялдатпақпын.
Менен қорықпаңыз, ағаңыз бола ма, әкеңіз бола ма, мына кісінің шошынғанындай
мен көше бұзығы емеспін. Суретшімін.Манағы жіберген қағазымды дүниеде осындай сұлу
қыздың (ол Бағила жаққа қарады)- бар екеніне риза боп, ғайыптан-тайып мұнда
келе қалғандарыңыз үшін сіздерге рақмет айтып едім. Менің басқа сөзім жоқ.-
Жігіт жолдан ысырылды. Мәлике ақтарыла кеткен мына жігіттің сөзіне не жауап
берерін білмей дағдарып қалды да,"сендім" дегендей жылы шыраймен бас
изеп өте берді.

   Бұрқыраған коспасыз шындық алдында іші
жылып, әуелгі кезде тым қатты кеткеніне ұялды. Әйтсе де, "Ағаңыз бола ма,
әкеңіз бола ма",- деп байқаусыз жанын шымшылағанын, сол сөзі арқылы
Сәргелдің намысына тигенін де аңғарды. Бұл үшін ол жігітті кінәлаған жоқ, тек,
Сәргел ашуланбаса екен деп тіледі.

  -      Құдай-ай,
осы Алматыда жөндеп демалатын да орын жоқ,- деді ол бұрқырап.- Жұрттың бәрі
билейді,жұрттың бәрі арақ ішеді деп ойлай ма екен! Келсең тұра қашқың келеді. Қара
майдай жабыса кететіндері тағы бар.Суретші! Суретші болса суретін білсін! Тауды
салсын,тасты салсын, маған десе тасбақа салсын, онда менің шаруам не!

  Ол такси аялдамасына шейін сөйлеп барды. Таксиге отырған соң да өзі сұрап, өзі жауап
беріп, сол жауабынан қайта өршеленіп,
үйге шаршап жетті. Мұнда
келген соң да біраз сөйлейтін сыңайы бар еді, табан астында қан қысымы жоғарылап төсекке жатып тынышталды.

   Мәлике оның қан қысымы жоғарылап болса да,
әйтеуір тынышталғанына қуанды.

Қаратайдан құттықтау
телеграмма келіпті. Оны ас үйде оңаша шай ішуге кіріскенде Мәликенің қолында тұратын
сіңлісі берді. Бағила оны көрген сайын аяйтын.Төрт-бес жасар көзінде ойнап
жүрген жерінен машина қағып, бір қол, бір аяғынан айрылыпты. Қатты шошынғаннан
ба, мойны сол жағына қарай сәл қисая біткен.Сол аяғы тізесінен төмен қарай протез,
ал оң қолы шынтағынан ішке бүгіліп жазылмай қатып қалған. Жүрген кезде протез
аяғына киген туфлиі тоқ-тоқ етіп, оң қолы жоғары-төмен ербендеумен болады. Ол
ешқашан өзге қыздар секілді үстіне көйлек, юбка киген емес, аяғын жасыру үшін
шалбарын тастамайды, Бағила оны көз алдына шалбарсыз едестете алмайды. Ол жұрт
назарына түспеу үшін үй ішіндегілердің бәрінен кеш жатып, ерте тұрады.
Мәликенің айтуынша ол бұларға онша да жақын емес, аталас қана ағайын, тек,
ауылдағы әкесінің айтуымен Сәргелді ұзақ үгіттеп жүріп қызды осында тұрғызуға көндіріпті.

   -     Манс,
біз жоқта ешкім телефон соққан жоқ па?- деді Мәлике шайына варенье салып жатып.
Манс -Мәнсияның қысқарған тұрі.

  -      Соқты.

 -       Кім?

  -      Танымадым.
Бір ер адам. Сізді сұрады.

 -       Даусы
қандай?

 Ол иығын қозғады.

 -       Кәдімгі
еркек дауыс.

 -Жуан ба, жіңішке ме?..

  -      Жуандау
қоңыр дауыс. Актерлік тембрі бар.

  -      Тіпті
солай де!- Мәлике сыңғырлай күлді.- Сен сабағыңды оқып біттің бе?

  -      Иә.

  -      Онда
Қаратайға заказ берші. Жатқанша сөйлесіп,одан өз аузыммен сүйінші сұрайын.

  Мәнсия үнсіз келісіп, орнынан ақырын
көтерілді де,дүк-дүк басып телефон тұрған коридорға шығып кетті.

   -     Оқуын
қашан бітіреді?- деді Бағила үнсіз отыра беруден жалығып.

  -      Биыл
екінші қурста. Мен оқып жүрген института ғой.
Бітіріп шықса екен байғұс.
Оның қарсы алдымда отыра бергеніне
жаным тезбейді де, әйтеуір бірдеңені сылтауратып жұмсай саламын. Оны қалай түсінетінін
қайдам.Кемтар адамдарға қарасам жүрегім өзілгендей болады.Ол жайлап күрсініп қойды. Сонан соң кенет Бағилаға қарап:

   -     Сен
ғажап сұлусың!- деді.- Сенің қасыңда жүру әйел атаулыға азап. Әйелдер сені жек
көреді. Менен басқасы!- Ол сықылықтай күлді.- Мен еркек болсам қайтсем де саған
үйленер ем. Бірақ, сұлу әйелге үйлену де сор ғой. Қызғанышыңмен арпалысып
өтесің.

   -     Сәргел
ағам сізді қатты қызғанатын болуы керек?

  -      Өліп
кете жаздайды. Орынсыз қызғана береді.Ләйлісін шыбыннан қызғанатын Мәжнүннің
таза қызғанышы емес, ұсақ, қытымыр қызғаныш. Кейде ызанды қайнатады.

  Бағила: "Сіз оны ұнатасыз ба?"- деп
сұрап қала жаздады да, бұл жайттар жайлы сөз қозғаудың әлі тым ерте екенін,
алда талай-талай оңаша түндер мен күндер бар екенін еске алып үнсіз қалды.
Әйтсе де, Мәликенің Сәргелді шын көңілмен ұнатпайтынын, олардың бір-біріне деген
ықыласы тек ерлі-зайыптылықтың салқын парызынан екендігін, жастары мен мінезі
әр қилы адамдардың арасында терезесі тең махаббаттың болуы мүмкін еместігін ол
іштей топшылады.

   -     Сәргел
ағайдың ауырып қалғанына мен кінәлі сияқтымын.

  -      Қысылма,
ол бәрібір себеп тауып алар еді. Сыртқа шыққан сайын екеуміз жүз шайысып
қайтамыз. Әйеліне біреу-міреудің назары ауса-ақ болды, ауыра бастайды. Сен қызғаншақ жігітке
жолама. Айтпақшы, манағы жігіт, суретшіні айтам, алғаш ойлағанымдай емес, ұнап
қалды.Ойындағысын ашық айтқан адамды ұнатам. Олар қашан да адал болады,
арамдық пен қулыққа өзгелердей жақын жүрмейді. Музыка тыңдайсың ба?

   -     Тыңдайын.

  -      Жүр.-
Екеуі ас үйден шықты.- Манс,- деді Мәлике дауыстап.- Манс, сен қайда кетіп
қалғансың.

   -     Заказ
бердім. Күтіңіз деді.- Ол бөлмесіне барып жатып қапты.

  -      Егер
біз естімей қалсақ шақырарсың, жарай ма?

   -     Жарайды.-
Мәнсияның даусы самарқау шықты.

  Мәлике эстрадалық музыканың үлкен білгірі,
әрі табынушысы екен. Магнитофондағы пленкалар мен пластинкалар тек эстрадалық
оркестр мен эстрада әншілерінің орындауындағы музыкалар. Ол "Мелодия
103" стереосының "интим" деген кнопкасын басып қойды да, грек
әншісі Иованнаның орындауындағы пластинканы ойнатты. Онан соң Эдита Пьеханы
қойды.

   -     Екеуін
де ұнатам,- деді ол креслоға шалқайып.-Ойыңдағыны тап басады. Тебіреніп айтады.
Жалпы, мен үшін дауыстың онша қажеті жоқ, жаны, жүрегі болса жетеді.

  Екеуі ұзақ уақыт үнсіз отырып музыка тыңдады.
Жаймен ғана естіліп тұрған баяу ырғақ қиялды әр саққа бір жетелеп, әлдилеп
барады. Тыныш үй, дүниесі түгел тіршілік, мүлгіген салқын кеш адамды бейғамдыққа
алаңсыз өмірге, уайымсыздыққа баурайтын сияқты. Бағила Мәликенің мінезіне таң
қалды. Ол күйеуінің қасына жағдайын сұрап қайтып баруды да, өздері келуден
аз-ақ бұрын ұйықтап қалған үйелмелі-сүйелмелі екі баласының қандай жағдайда
жатқанын көруге де бармады, олардың тамақ ішкен-ішпегенін де сұрамады.
"Бәлкім Мәнсияға сенетін шығар",- деп ойлады Бағила.

   - Еһ!- деді әлден соң Мәлике күрсініп.- Адам
деген қызық жаратылған нәрсе-әу! Туады, өседі, өледі. Осы үш ұғымның арасында
күйгелек ғұмыр кешеді. Бір нәрсеге ұмтыласың,
талпынасың, өзіңнің шамаң жетпейтінін білген соң тағдырдан тілейсің, күтесің.
Жоқ. Сол - жоқ, қанша күтсең сонша күт, онымен тағдырдың да, адамның да шаруасы болмайды.
Сонан соң көнесің, көндігесің, үйренесің, мойынсұнасың. Жылдар өтіп жатады,
демек, сенің өмірің өшіп жатады. Картаясың. Сонымен біттің. Білесің бе, мен кәрілерді
сондай аяймын, өзімнің картайғым келмейді. Мен кәріліктен қорқамын, қатты
қорқамын. Өлімнен емес, кәріліктен қорқам. Бұрынғы тұрған үйде бір кемпір болды, жасында
күйеуіне, не балаларына сеніп жұмыс істемей қалды ма екен, сол байғұс айына
жиырма тоғыз сом ғана пенсия алатын. Ойлап қарашы, жиырма тоғыз-ақ сом! Несіне
жетеді? Күніне бір сомнан жұмсағанда жиырма тоғыз күнге созар, ал айына отыз
бір күн бар ғой. "Балаларыңыз қайда?"- десем, қолын сілтейді. Бәрі
бет-бетімен кеткен. Аналарының хабарын да алмайды. Біз көшкенде жылап қоштасты.
Ылғи үйге келіп, өткен өмірін,жастығын айтып шерін тарқатушы еді. Қолым тиген кезде
әлі де барып тұрам. Өзі арлы адам, бергеніңді алмайды,ренжиді. Сонан соң сыйлық
деп, немесе, балалардың туған күні, иә болмаса
әйтеуір бір қуанышты күнді ойлап тауып оған ет, май, қант апарамын. Ол сонда
ғана алады. Соңғы кезде ішетін бопты. Жалғыздықтан шығар. Ішқұса болады ғой... Менің картайғым
келмейді! Дәл сондай болам деп қорыққаннан емес, жалпы кәріліктен. Ешкімге
қажетің болмай қалудан!.. Мен әлден-ақ картая бастаған сияқтымын. Өйкені
қажетсіздігімді қазірдің өзінде сөзіне бастадым. Балаларыма ғана қажетпін, онда
да олар менсіз өмір сүре алмайтын болған соң. Одан қалса күйеуіме қажетпін,
онда да әйелі ретінде. Мен өле қалсам дүние түк те өзгермейді, балалар
жылап-жылап басылады, ержеткен соң ұмытады. ал мына үйге... мен сияқты тағы бір
әйел енеді. Әйелдерге қарағанда еркектер әлдеқайда бақытты. Егер еркектің
орнында әйел болса ше? Айталық, мына мен, Сэр қайтыс
болса, жалғыз қалсам, екі баламен кімге барам, кімге керекпін? Ойлай берсең өмір
деген тұңғиық, ойсыз ғұмыр кешсең, тереңіне бойламай, тайызында тайраңдап
жүрсең, кейде, сол қызық па деп қаласың. Бірақ, табиғат сені қалай жаратты,
солай өмір сүресің ғой.

   Бағиланың жылағысы келді. Мәликенің бұл
сөздері оның жанын толқытып, әрі жеңгесінің басында толып жатқан арман, сан-сапалық
қайшылықтар мен зілдей мұңы жатқанын аңғарды.
Бір жарым айдан бері ол алғаш реет өз өмірінен хабар берді. Стерео шырт
етіп барып тоқтады. Бағила пластинканы аударып
салмақ болғанда Мәлике керегі
жоқ дегендей басын шайқады.

   -     Одан
да жатайық. Қазір Қаратаймен де сөйлесіп қалармыз.

  -      Лике,-
деді Бағила пластинканы қолында айналдырып тұрып.

  -      Иә?-
Мәлике бота кездерін кең ашып, бұған сұраулы пішінде қарады.

  -      Сіздің
жаныңызға эстрада үйлеспейді. Сізге Шопеннің балладаларын тыңдау керек. Мәлике біразға
дейін үнсіз отырып қалды.

  -      Сенің
ақылды екеніңді біліп едім,- деді ол әлден соң.- Мүмкін! Не тыңдап, не қоюды,
нені оқып, нені оқымауды білмейтін шығармын. Менің қай дегенім болып еді.
Тіршілік ағымымен батып-шығып аға бергенмін де.Телефон ұзақ шырылдады.

    -    Оһ,
сенің папаң!- деді Мәлике коридорға қарай жүгіріп.

 

                                               *
* *

   Қаратай Алматыдағы жиынға келіп кеткен соң
аттай бір ай өткенде Сәргелді ректор шақыртты.

    -    Сәлеметсіз
бе, Сәргел Сайынович!- деді ол бұл кірген кезде орнынан тұрып, бері қарай
жүріп. Екеуі қол алып амандасты.- Отырыңыз!

  Сәргел оның табан астында неге шақырғанын
анық біле алмай қысқа-қысқа амандық сұрасқаннан басқа сөз айтудың ретін таба
алмады. Ректор оны өте сирек шақыратын.

   -     Қалай,
жұмысыңыз қалай?

  -      Жаман
емес,- деді Сәргел күлген боп.- Істеп жатырмыз.

   -     Кафедра
оқытушылары ұнай ма?

  Ол күтпеген сұрақтан аз-кем абыржып, абдырап
қалды.Ойында көп нәрсе бар еді, реті келсе ректорға бәрін түсіндіріп, өзінің
алдынан "ор қазып жүрген" кейбір мұғалімдерге мінездеме беріп шығу
көптен күткен сәті болатын. Бірақ қас пен көздің арасында ойы жинақталмай қалды,
оның үстіне қысқаша қойылған жол-жөнекей сұраққа ішкі сырын түгел ақтара
салудың керегі де болмас деп ойлады.

   -     Әркім әр тұрлі... Жұмыс жүріп жатыр ғой,-
деді Сәргел екі үшты жауапқа кешіп.- Жағдайымды сұрағаныңызға көптен көп
рақмет. Осында көріп қалып,бас изесіп өте шығатынымыз болмаса сізбен оңаша
сөйлесудің де сәті түспеді.

   - Рас айтасыз. Уақыт деген падиша шықты да,бәріміз
соның басыбайлы құлына айналдық.- Ректор әзілдеген боп кеңкілдей күлді.- Міне,
сіз бен біз осы оқу орнында он шақты жылдан бері бірге қызмет етіп
келеміз.Шынын айтсақ, бір-бірімізді жөндеп те танымаймыз. Келеміз, кетеміз өз
тірлігіміз өзімізбен. Сонан соң бүгін уақыт тауып, өзіңізбен жөндеп сөйлесейін
дегенім ғой. Екі күннен соң Берлинге ұшамын. Биологтардың халықаралық симпозиумына.

   -     Иә,
естігем! Жолыға алмай қалсақ, сәт сапар тілеймін.

  -      Ғылыми
жұмысыңыз қалай?

  -      Біткен.
Авторефераттарын дайындау үстіндемін.

  -      Дайындай
беріңіз! Тарихшы болмасам да өз кафедрамыздағы ғалымдардың еңбегін бағалауға
шамам жететін шығар деп ойлаймын!- Ол тағы күлді. Қалыптан тыс сөз айтқанда,
әзілдегенде, өзгенің тапқыр сөзіне риза боп күлгенде орнынан бір қопаң етіп,
шашын сипап қоятын әдеті ежелден келе жатқанын Сәргел білетін. Ол бұл жолы да тап
солай етті, демек өз сөзіне өзі риза, әрі көңіл-күйі жақсы деген сөз.

   -     Рақмет,-
деді Сәргел ішкі қуанышын байқатпауға тырысып. Бірақ даусының аздап дірілдегенімен
бетіне бірден ойнап шыға келген қызыл күрең түс оның сабырлылығын сатып, ішкі
дүниесінен хабар беріп кетті.-Сіздің биология саласындағы еңбегіңізді тарихшы
болсам да түсінуге тырысып, ылғи оқып жүрем. Бірақ, ризалығыңды білдіру қиын
екен. Қалай түсініп қалады деп жалтақтайсың.- Ол көзінің қиығымен ректорға
қарап қойды. Қателеспепті. Сәл-сәл ыңғайсызданған болса да,оның бет-пішінінен
бұл ыңғайсыздыққа тезе тұруға болатын шыдамдылық нышанын байқады.- Осынша жұмыстан
уақыт тауып, сол уақытыңызды ғылымға адал жұмсайтыныңызға, шынымды айтсам, өз
басым қайран қалам. Көзге мақтаған боп та көрінетін шығармын, бірақ, айтпасқа амалым
жоқ, өйткені, Сіз бен біз бұлай оңаша жолыға бермейміз. Ал, мұғалімдер жайлы,
олардың арасындағы қарым-қатынас, басшылары жайлы кімнің қалай ойлайтынын
айтуды Берлин сапарынан кейінгіге қалдырсам деп отырмын. Қазір орынсыз болар.
Жолға аттанып бара жатқанынызда ұсақ-түйек әңгімемен көңіліңізге қаяу салармын.

   -     Өте
дұрыс айтасыз,- деді ректор риза боп.- Берлиннен оралған соң тағы
әңгімелесерміз. Ашығырақ және ұзағырақ. Келістік пе?

 -       Ал,
сау болыңыз! Жолыққанша.

 -       Сау болыңыз...- Сәргел орнынан тұрып онымен қол алысып
қоштасты.- Бәлкім, сіз аттанғанша кездесерміз, қарсы болмасаңыз аэропортқа
шығарып салайын.

  -      0,
о не дегеніңіз! Мен самолетпен қанша ұшып жүрсем де мінген сайын жүрексінем. Егер
шығарып салатын достарым көп болса жыланнан қорықпайтын баладай жүрексінуді ұмытып
кетемін. Бәле-жаладан достарым көтеріп алатын сияқты көрінеді!

  -      Онда
жақсы! Мен аэропортқа барамын!

  Сәргел ректордың кабинетінен көңілді шықты. Ол
кафедраға да кірмей сол бойы далаға беттеді. Есік алдындағы фонтанды скверді
аралап, ширек сағаттай ой қорытты.
"Шынымен жақсы адам ба?- деді ол өзіне-өзі ректордың әңгіме
үстіндегі бүкіл көзқарасы мен қимылдарын
әр қалтарысына дейін көз алдына елестете жүріп.-
Мүмкін, жақсы адам болуы да ғажап емес.Бірақ, осы көзге шейін мені неге іш
тартқан жоқ? Менің жағдайымды бұрын неге сұрамады? Керісінше, баяғы
арыздан кейін мені мүлдем ұнатпаушы
еді ғой?"

   Сәргелдің ойына Қаратай түсті. "Демек,
сол досына телефон соққан ғой. Жарайсың, Қаратай! Бауыр деген осындай болуы
керек!" "Ал, Сәргелмен енді сөйлесіп көріңдер,- деді ол іштей
масаттанып.- Енді кафедрадағы ғалымсымақтардың қайсысы көлденең тұрып көрер
екен!"

   "Мен
де онымен жаман сөйлеспедім-ау,- деймін деді ол ойына тағы жалғастырып.-
Мақтаған сөздерім нанымды шыққан болуы керек. Оның биолог екенін білетінім
болмаса, бір де бір еңбегін оқығаным жоқ қой. Егер еңбектерінің атын сұрай
қалса қайтер ем? Жоқ, олай ешкім сұрамайды. Мақтау есітіп отырған адам
нақтылықты қажет етпейді". Ол мырс ете түсті. Бір драматург айтыпты деген
сөз есіне сап ете түсті. "Құлақта қарын жоқ" ойына "өзінде
дарын жоқ" деген ұйқас келді, бірақ, ол тым арзан көрінді. Ол өз ойын өзі
кеулеп жүріп тым терең, тым батыл кетіп қалғанын сөзіп, жүрегі әлдеқандай бір
үрейден лүпілдеп кетті. Ойындағы сөзін біреу-міреу есітіп қалған жоқ па
дегендей жан-жағына сақтана қарап қойды. Кеннет ректордың мұғалімдер жайлы сұрағаны
есіне түсті. "Бұл жайды ол менен неге сұрады? Оны біліп қайтпек?
Бәлкім...бәлкім..."

   Жүрегі тағы лүпілдеді. Санасында жалт етіп
пайда болған: "Бәлкім, кафедра тізгінін маған тапсыру ниеті де бар шығар",-
деген сөзді ойша айтуға да батылы жетпеді.

   Ол фонтан жанында қиялы шартарапқа кетіп, ұзақ
тұрып қалды. "Қаратай,- деді ішкі бір ойы сыбырлап.-Қаратай енді бір
келгенде министрліктегі досын ректормен қосып дәм татуға шақыру керек. Иә,
солай еткен жөн".

  Сәргел өз шешіміне өзі қуанып, асыға басып
ішке кірді. Енді оған мына қара көлеңке коридорлар да, сұсты кекшіл қабырғалар
да, сапырылысып жүрген студенттер мен ара-арасында көрініп қалып жатқан мұғалімдер
де мүлдем басқаша, өзінен төмендеу көрініп, кафедра табалдырығын ерекше
сеніммен батыл, нық, асқақ аттады.

 

                                              * * *

    -    Лике!-
деді көңіл күйі көтеріңкі Сәргел тұрлі-түсті телевизор көріп отырып.- Лике, мұнда
кел, "жануарлар әлемінде" деген хабар басталғалы жатыр.

   -     Білем,
білем, қазір!- Мәлике бірі алты, бірі төрт жасар баласын ваннаға түсіріп болып,
екеуін де киіндіріп ертіп шықты.- Әлі ерте емес пе?- Түу-у, аттай он бес минут
бар,- деді ол қабырға сағатына қарап.

  -      Жоқ,
бұл сағат қалық.

  -      Мүмкін,
бірақ, сенің сағатың да озық, Сэр,- деді Мәлике оның көңілді қалпын бұзғысы
келмей әзілдеп.

   Мәлике екі баласын ваннадан соң жылылау киіндіріп,
телевизор алдындағы креслоға жайғастырды да, қолындағы құрғақ орамалмен
кішісінің кекілін тағы ұйпалады. Сәргел балалар отырған
креслоның арт жағыңда болатын, Мәлике еңкейген көзінде жоғарғы түймесі ағытылып
кеткен халатының омырауынан әйелінің жартылай көрініп тұрған аппақ төсіне көзі
түсті. Өн бойы шымыр ете қалды. Ол әйел баласының жалаңаш қалпын ұнатпайтын,
тіпті олардың шектен тыс жеңі шолақ көйлек кигенін де қатты сынға алып отыратын-ды. Өз
әйелдерімен (бұрынғысын есептегенде) төсекке жатқанда олардың балтырымен,
білегімен, жарасымды мүсінімен ісі болмайтын, өз жұбайына бұлай қарау тазалық емес
дейтін. Дәл қазір әйелінің аппақ төсіне абайсызда көзі сүрініп кеткенмен, оған
тағы қарағысы келетінін, қараған сайын ішкі дүниесіндегі бір клеткалардың бас
көтеріп, өзіне мүлдем беймағлұм қылықтың байқалғанына түсінбеді. Әйелінің
қымталыңқырап жүруін талап ететін жайшылықтағы ескертуін де бұл жолы айтқысы
келмейтін сияқты. "Мұнысы несі?-деді ішінен.-Бәлкім, кәріліктің нышаны
шығар? Жоқ, мүмкін емес. Ер адам елуінде картаймайды.
Менің әлі қайратым мол.Мүмкін, Мәликенің әдемілігі мен мүсініне бұрын көз тоқтатпағанымнан
шығар, бәлкім... елуден асқанда еркек қайта қайратына мінеді деген сөз рас
болар..." Соңғы ойы оны біршама тыныштандырып, қуантып тастады. Әлгі көңілді
қалпына қайта оралды.

   -     "Хайуанаттар
әлемінде" Москвадан емес пе, мынау Алматы ғой.

  -      Қазір,
мына хабар бітсін, менің сағатым бойынша төрт-ақ минут қалды.

  -      Бағила
қайда, ол да көрмей ме?

  -      Кітап
оқып отырған шығар.

  -      Азаннан
кешке дейін кітаптан бас алмайды,- деді Мәлике.- Бүйте берсе адам
психикалық ауруға шалдығады.
Сонан соң әке-шешесі біздің екі аяғымызды бір етікке тықсын.

  -      Онысы
тамаша қасиет! Қайта қуану керек.

  -      Көп
оқыған әйел өзінің әйел екенін ұмытып кетеді.Ал әйелдің әйелдік қасиетті ұмытуы
- адам ретінде жоқ деген сөз. Бағила!

  Ол жауап бермеді. Мәлике тапочкасын сырт-сырт
басып, оның бөлмесінің есігін ашты. Дәл солай, Бағила екі жағын қолымен таянып,
кітаптан бас алмай отыр екен.Келгелі бері өз бөлмесіндегі кітаптардың жарымына жуығын
оқып тастады. Мәлике қыздың қимылсыз отырысына, үрлеп қалсаң қауырсындай ұшып
кетер қалпын, оң жақ қабағына еркелей құлаған төрт-бес тал қап-қара шашына
сүйсіне қарады. "Сурет сияқты,- деді ішінен.-Неткен мінсіз сұлулық?"

   -     Сүр,-
деді Мәлике бұл қысқарған есімнің аузына қалай түсіп кеткенін өзі де байқамай,
әрі оның табан асты табылғанына таңданып.

  Бағила күлімсіреп басын көтерді.

   -     Менің
атым осылай бола ма?

  -      Иә,
Сур. Сурет деген сөзден. Әрі Қуприннің "Ольга Сур" деген әңгімесі де бар. Жүр, "Хайуанаттар
әлемін" көреміз. Бұл цикл - хабарлардың сұлтаны. Онда жүз процент шындық бар.

   -     Сіз
ылғи шындық іздейсіз де жүресіз.

-           
Сэрдің
сағаты бойынша басталатын уақытысы боп қалды.

  Бағила орнынан тұрды.

  -      Мәнсия
көрмей ме?

   -     Ол
бұған қарсы, жалпы, телевизорға қарсы.Онашалықты жақсы көреді. Қызық, оңаша
жатып телевизордағы көп сериялы фильмдерден әлдеқайда маңызды сюжеттерді көз
алдыма елестете аламын дейді. Демек,онын өз қиялының телевизоры бар.

  Бағила барғысы келмесе де, Мәликенің көңілін
қимай жайлап басып оның соңынан ерді. Табалдырықты аттай бере ол ток ұрғандай
сілейіп тұрды да қалды.

   -     Не
болды, не болды?- деді Мәлике оның қолынан түсіп кеткен кітапты да көтермей
иығынан құшақтап.

  Бағила үндемеді.

    -    Сур,
не болды деймін саған?- Ол шошына айғайлап
жіберді. Қыз сонда ғана өзіне-өзі келді. Телевизор жаққа жасқана тағы қарады.
Ол ғайып бопты. Хабар аяқталып,
экранда қағаз бен кауырсын қаламның қимылсыз
суреті ғана қалыпты. "Сол,- деді ол ішінен.-Дәл өзі! Мен оны ұмыта алмаған екенмін ғой".

  Сәргел стақанмен суық су әкеп, өзіне үрейлене
қарап тұр екен. Мәлике оған су ұртатты.

   -     Тез
жатқызу керек!- деді Сәргел өзінше қорытындыға келіп.

  Мәлике оны жаңа ғана кітап оқып отырған бөлмесіне
апарып, төсекке жатқызды.

  -      Бір
жерің ауыра ма?- деді ол қыздың жүзіне аяушылықпен қарап.

  Ол басын шайқады. Көз алдына жігіт суреті
тағы келді. Осында келгелі бері оны алаңдап іздеп жүр еді,кездесті. Тағы да сол салқын бейне, салқын жанар, тағы да қас қағым сәт! Жалт етті де ғайып болды. "Не деп сөйледі, не туралы айтты?" Бағила оның сөзін тыңдай алмағанына, жүзіне жақын жерден анықтап қарай алмағанына
қатты өкінді. Өзімді-өзім
жеңемін, бір жолыққан бейтанысты ұмыту қиын емес шығар деген
сенімінің табан асты күл-талқан боп, жүрегінің әлі тулап
жатқанынан Бағила ол жігіттің жан
түбінен берік орын алғанын, енді оны
ешқашан ұмыта алмасын анық сөзді.
"Шынымен мен оны ұмыта алмаймын ба?- деді ол мың қайталаған сұрағына тағы оралып.- Сонда, мен оны... Жоқ, мүмкін емес, бір көргеннен қалайша құлай
берілуге болады?"

   -     Жедел
жәрдем шакырайын. Сенің тұрің өзгеріп кетті ғой.

  -      Жоқ,
керек емес. Қазір бәрі өте шығады.

   -     Бұрын
ауырушы ма едің?

  -      Жоқ.

  -      Жата
тұр, қазір мұздай компресс қояйын.

  Ол шығып кетті. Ас үйде сабыры кетіп Сәргел
жүр екен.

   -     Қаратайдың
әкесінің жүрегі ауырушы еді, ақыры содан кетті. Көз-келген кесел тұқым қуады
деген рас екен ғой,- деді ол басын шайқап.- Жап-жас қыз, обал-ақ! Инфаркт деген
жауыңа да тілемейтін ауру. Ең жаманы -одан адам өмір бойы жазылмайды!

   -     Жарайды,
жарайды!- деді Мәлике зекіп.- Ол аурудың
жайына талдау жаса деген кім бар, сенсіз де жақсы
білеміз.

  Мәлике дәкесін суық суға малып, оны босаңдау
сықтыда, Бағила жатқан бөлмеге қайта  кіріп
кетті.

   -     Компресстің
қажеті жоқ,- деді қыз мүлде құлан-таза дауыспен.- Менің еш жерім ауырмайды,
ауырған да емес.

 Мәлике оның тұп-тұнық жанарына ұзақ қарап тұрды
да:

   -     Менің
әйелдік түйсігім алдамаса, саған ерекше бір жағдай әсер еткен сияқты. Шыныңды
айтшы, ол не?-деді мақпалдай жұмсақ үнмен.

  Бағила өзіне төніп тұрған Мәликенің
күлімсіреген жүзіне, мейірім мен жанашырлыққа толы жанарына көз тоқтата қарады.
Қараған сәтте оның бүкіл болмысынан:

  "Айта бер, мен сені жақсы көрем, өзіңе
қалай сенсең,маған да солай сен. Мен сенің анық досыңмын",- деген ақ
көңіл, адал ниетті аңғарды. Осы бір тазалық жас қыздың балапан жүрегін
шымырлатып, оған деген ыстық ықыласын тасытып кеткенде болды.

   -     Лике,-
деді Бағила сыбырлап.- Мен сені жақсы көремін...

  Мәлике күтпеген сөзден сыңғырлай күлді.

  -      Сондықтан
осылай жатырсың ба?

  -      Жоқ,
әрине.

 -       Енді
не?

 -       Мен...
Лике, сен күлмейсің ғой?

 -       Айтатының күлмейтін нәрсе болса мені жын ұрып кетіп пе?

 -       Жаңа,
телевизордан... мен оны көріп қалдым...

 -       Телевизордан?! Кімді?

 -       Сол
жігітті...

 Мәлике кеудесін көтеріп, оған аңырая қарады.

 -       Сол
жігітті?! Ол кім?

 -       Білмеймін...

 -       Сур,-
деді ол күрсініп.- Сен не есіңді әлі жиған жоқсың, немесе менің есім ауытқи
бастаған. Түсінсем бұйырмасын!

  Бағила оған мән-жайды түгел түсіндіріп шықты.

  -      Демек,
сен оған ғашық екенсің,- деді Мәлике ұзақ үнсіздіктен соң қорытындыға келіп.-
Болады. Әсіресе,сенің жасыңда бұл жайт жиі кездеседі.

  -      Лике,
бұл жасқа байланысты емес сияқты. Менің оған деген ықыласым ұнату деген ұғымнан
терең ғой деймін.

  -      О,
бейшара, болған Су-ур!- деді Мәлике әзілдей күрсініп.- Сен бұл жаққа жетпей
жатып-ақ, жолда ғашық боп біткен екенсің ғой... Ал, мен болсам... Ол тағы

күлді.- Бә-әрі
алда деп жүрмін...

  -      Енді
қалай, көбісі өтіп кетті деп ойлайсыз ба?

 -       Тең
жартысы. Өйткені, мен осынша жасқа келіп,бір жарым ай бойы біреуді ұмыта
алмастай ғашық болған емеспін. Бәлкім, кездеспеген шығар, ал, сен... Кәдімгідей
аурусың. Махаббат та ауру ғой. Ауру сияқты оның да көп белгілері бар, әсері
бар, күшейіп, әлсірейтін көзеңдері бар және ең бастысы - емі бары мен емі жоғы
тағы бар.Ой, суретім-ай менің, сен ұмыта алмай жатқан жігіт неткен бақытты еді
десеңші! Оның орнында мен болсам...жүрегім жарылып кететін шығар. Ал, енді не
істейміз?

 -       Білмеймін.

 -       Ғашық
болуды білесің, ал не істеу керек екенін білмейсің, ә!- Ол жас баладай
еркелетіп оның мұрнынан қысты.

  Мәлике орнынан көтеріліп, есікті ашты да
"Сэр!"-деп дауыстады. Бағила шошынғаннан ұшып тұрып, оған жетіп
келді.

  -      Лике,
мұныңыз не? Оған не айтпақсыз?!

  -      Тыныш
тұр, ғашық болған сурет,- деді ол аздап бері қарай мойнын бұрып.- Қазір Сэрдің
білімін тексереміз.- Сэр!

  Сәргел дәретханаға кіріп кеткен екен. Бірдеңе
боп қалды деп үрейленді ме қарлығыңқы дауыспен "Не!"-деп оқыс үн
қатты.

  -      Сен
асықпай отыра бер, Сурдың халі жақсы! Айтшы, жаңа телевизордан сөйлеген кім?

  Бағила Мәликені енді тоқтата алмасын біліп,
креслоға бетін басып отыра кетті.

 -       Оны
қайтесің?

 -       Сол,
керек. Мен бір жерде көрген сияқтымын.

 -       Қайдан
көрдің?

  -      Білсем
сенен сұраймын ба? Қымыранның ақшасын төлемей кеткен сияқты.

 -       Шыққасын
айтайын да...

 -       Жоқ,
қазір айт.

 -       Жасын
Мәдиев.

 -       Талантты
ма?

 -       Бұл
күнде одан асқан белгілі ешкім жоқ. Өте талантты.

 -       Ол
саған ұнай ма? Шығармаларын
айтам.

 -       Мен
оны оқыған жоқпын. Газеттер
солай деп шулап жатады.

 -       Сэр, құттықтаймын! Емтиханнан жақсы деген баға алдыңыз!- Ол
есікті жапты да бері қарап,-Шығармаларын білмегендігі үшін жаман деген баға
қоюға да болады, бірақ, бізге керегі әзірге ол емес,- деді.- Ал,аты-жөнін
есіттің бе?

 -       Туһ,
неткен масқара! Мен ол кісі бар жерге енді қалай кірмекпін!

 -       Ештеңе
емес. Сэр оны неге сұрап тұрғанымды қайдан білсін! Ал, дерегі шықты. Енді іздеп
табу онай.Жазушылар Одағына телефон соқсақ, адресін алуымызға,телефон номерін
білуімізге болады. Іздейміз бе?

  -      Құдай
үшін, атамаңыз! Керегі жоқ!

 -       Рас-ау!
Оны сен іздеп барсаң не болмақ?

  Мәлике ойға шомып үнсіз қалды. Сәлден соң:"Көрерміз,-
деді сергіп.- Уақыт көрсетер. Алда әлі күндер көп. Ойласармыз. Жүр, менің
сүйікті хабарымды көрейік".

  -      Жоқ,
мен осында бола тұрайын.
Сәргел ағадан ұяламын.

  -      Мейлің.
"Сүйіктіңмен" бір сағаттай оңаша қала тұр.

 -       Ли-ке!

 -       Чау!-
Ол сүйріктей саусақтарымен еркелете қоштасып шыға берді.- Ал, мен өз
сүйіктімнің жанына барайын!

 Соңғы сөзді күліп айтса да, Бағила оның
астарынан ащы мысқыл байқап қалғандай болды.

  "Жасын,- деді Бағила оның атын іштей
қайталап.-Жасын Мәдиев. Жасын... Ғажап! "Жасын" деп ат қоюшы ма еді?
Найзағай деген ұғым ғой... Жасын!... Бұл - сол екен ғой. Бұрын суретін көрмеген
екенмін~ау..."Бағила оның екі кітабын оқыған. Бір емес, бірнеше рет. Соңғы рет
осында жүрерден бір ай бұрын оқып еді.Оның өмірге көзқарасына, кейіпкерлерінің
терең түсінігіне,парасатына, жан-жақты білімділігіне, оқиғаларының тартымды боп
шиеленісіп жататынына, автордың биік мәдениетіне таң қалушы еді. Газеттер оның
атын аспанға көтеріп, мақтап жататын. Қатты сынаған мақалаларды да оқыған.
Теңіздей терең, сынапшыдай сараң ойлы сөздеріне, олардың қорғасындай салмағына
қарап Бағила оны кексе адам болар деп топшылайтын.Бүгін оның атын білді, бір
сәтке болса көріп қалды?Хайуанаттар жайлы хабар біткен соң Мәлике Бағиланың бөлмесіне
кірді.

   -     Сур,-
деді ол диван-кереуеттің қасындағы креслоға отырып. Дауысында салқындық бары
байқалады.-Саған бұлай етуге болмайды. Мен жаңа бір актерға телефон соқтым.
Олар бірін-бірі жақсы біледі екен.

  -      Не...
болмайды?

   -     Саған
бұлай ғашық болуға болмайды! Сен әлі жассың... Оның үстіне... Ол үйленген адам.
Екі баласы бар көрінеді.

  Бағиланың алғаш оянған сөзімін аяғандықтан
ба, әлде,ұнатқан адамын өмір қашан да осылай асу бермес қиындығымен әкеп
жолықтыратындығынан ба, әлде, он екіде бір гүлі ашылмаған қызды үйлі-баранды
адамға қимайтындығынан ба, сөйлеген кезде ішкі толқудың әсерінен оның даусы
аздап дірілдеп тұрды.

  Бағила өң мен түстің арасында қимылсыз
қалды.Мәликенің бұл сөзі бағана Жасынды көріп қалған сәттен кем әсер етпесе де
ешқандай сыр бермеуге тырысты.

   -     Лике,-
деді ол қалтырап.- Сіз... сіз мен жайлы неге олай ойлайсыз?! Мен оған ғашықпын
деп қашан айттым. Қашан?! Ғашық! Сіз мені неге қорлайсыз...- Ол ызаға булығып
теріс айналды. Оң жақ қырына аунап түскенде білегіне жылымшы тамшының тигенін
өзі де аңғармай қалды.

  -      Жарайды,
жарайды! Қапаланба. Сені қорлаған боп көрінсем, кешір. Сур, суретім менің, сен
маған ренжіме.Ойымдағыны айту менің міндетім. Өйткені мен қорқамын... Сенің
тағдырыңнан. Неге екенін бір құдайым білер, сені ойласам жүрегімді белгісіз бір
қорқыныш билеп алады.Бәлкім, алдамшы сөзім шығар, сен мұны да көңіліңе
алма.Мәлике бұл жерде көп отыра беруді өзіне ауыр сөзінді ме, осы сөзден соң
кешікпей шығып кетті.

-           
Жаңа
Қаратайға заказ бердім,- деді Сәргел. Оның көңіл-күйі бұрынғысынша жақсы екен.

Мәлике шошып
кетті.

  -      Неге
үйттің! Қызының ауырғанын айтпа, керегі жоқ! Оның дені сау.

 -       Жо-жоқ!-
деді Сәргел жайбарақат.- Басқа мәселе... Амандық-саулықтарын біліп қояйын деп.Ол
ректормен болған бүгінгі әңгімені әйеліне айтудан  тартынып еді: басқа біреулердің құлағына
шалынып қала ма деп қауіптенген. Сәргел әйеліне де сенбейтін.

  ... Мәлике шығып кеткен соң, Бағила есікті
іліп алып,төсегіне етпеттеп құлай кетті де, көз жасына ерік берді.Бейтаныс
жігітті ұмыта алмағанын, енді ұмыта алмайтынын мойындаса да, "ғашық"
деген сөзден қорланып, оның басыбайлылықпен астасқан салмағына өзілгісі келмей
булыға жылады.

 

                                           * * *

  Күздің ақырғы айының ақырғы күндері еді.
Таңертең басталған жаңбыр түстен кейін қарға айналып, ол қайтадан суық жаңбырға
ауысып, қаладағы асфальт көшелер мен тротуарлар аяқ басуға жеркенердей шылқып жатқан.
Бағиланың студенттермен жұмысқа барып келгеніне де жарты айдай ғана уақыт
өткен. Сәргел оны қалада қалдырмақ еді, "Ауырып қаласың",- деп Мәлике
де Сәргелді қостаған, бірақ, Бағиланың қаладан аулақтау кеткісі келді.
Мәликенің көріпкелі бар екен, Бағила жұмысқа араласкан соң екі күннен кейін
ыстығы көтеріліп,жалпасынан түсті. Жұмыс соншалықты ауыр да емес, бар болғаны совхоздың
алмасын жинау. Бұларды жұмысқа алып келген жас мұғалім оған жаны ашып, Алматыға
қайтармақ болып еді, Бағиланың өзі көнбеді.Ол студенттерге босатылып берілген
совхоздың қонақ үйінде төрт күн бойы төсек тартып жатып алды.

Төрт күн бойы жас
мұғалім оның маңынан ұзамай қойды. Бұдан гөрі де ұзақ жататын ба еді, Бағила
студенттер арасында пайда болған күдікті көзқарастар мен күбір-сыбырлардан
қауіптеніп ерте тұрып кетті.

  Осы төрт күн жас мұғалім Серботаға
махаббаттың айықпас ауруына біржолата шалдығып шығуына толық жетіп жатыр еді.

  Әрі жас, әрі жігерлі, әрі алаңдайтын семьясы
жоқ,студенттердің тілін таба біледі деп жіберген Сербота махаббаттың әлегінен
жүні жығылып, Алматыға азып қайтты.

Қурстағы жігіт
біткеннің Бағилаға ғашық болмағаны жоқ еді. Қолдары қалт етсе, болмашы нәрсені
сылтауратып ең аз дегенде төрт-бесеуі оның қасына жинала қалатын. Мұғалім
ретінде олардың ортасына сұғына беруге ыңғайсызданатын Сербота алыста жүріп мұңға
батады.

  Жаратылысынан нақты ғылымға бейім жігіт сары
уайымның салдарынан ақындық өнерге душар боп, оған лирика-философиялық хаттар
жазды.Бағила олардың бір де біріне жауап қайтармай, қолы бос көзінде оқып
көңілденсін деп бәрін Мәликеге жіберіп отырды.

  Аспанды ботана бұлт түгел жапқан, жуық арада
ашыла қоятын тұрі жоқ. Тротуардың екі жағына қатарласа өскен қара ағаштар сары
жапырақтарынан айрылып, сидиып-сидиып мүлгіп тұр. Қаланың еңселі үйлері де жазғы
сәнінен айрылып, көңілсіз сұрғылт тұрге еніпті. Бағила бүгін сабақтан ертерек
шыққан соң, жол-жөнекей пластинкалар дүкеніне бұрылды да, одан көңіліне ұнар
ештеңе таппаған соң көшеге шығып, таксиге қол көтерді. Ішінде бір ғана жолаушысы
бар такси оның алдына кеп тұра қалды. Қыз адресін айтты.

   -     Жолымыз
бір екен, отырыңыз,- деді шофер көңілді дауыспен.

 Бағила шатырын сындырып ішке енді де, артқы
орынға жайғасты.

  -      Баратын
жеріңіз өз үйіңіз бе?- деді алдында отырған жігіт бері қарай мойын да бұрмастан.

-           
Сіз
маған айтып отырсыз ба?- деді Бағила

-      Иә, Сізден басқа ешкім жоқ
екенін білесіз ғой.

 -       Оның
қажеті қанша?

 -       Бұл
сұрағыңыз ба, жауабыңыз ба?

 -       Қалай
қабылдағыңыз келсе де қарсылығым жоқ,-деді қыз наразы үнмен.

 -       Соншалықты
тапқыр сөз емес! Сіз басқаша жауап берер деп күтіп ем, өзгелерден түк те
айырмаңыз жоқ екен.

 -       Неге
өзгелерден басқа болуым керек?

 Жігіт мырс етті.

 -       Өзіңіз
біліңіз, онда менің шаруам шамалы. Тек сізді басқа қыздардан бөлекше шығар деп
ойлағаным ғой.Папаңыз осында ма, ауылда ма?

 Бейтаныс адамның аш кенедей жабысып, қадала
қойған сұрақтары Бағиланың намысына тиді.

  -      Сіз
менің папамды танымайсыз, онда шаруаңыз қанша?

 -       О-о,
ол кісіні ұмытуға бола ма?
Сізді де жақсы танимын.

  -      Жүргізуші
жолдас, машинаны токтатыңызшы,-деді Бағила,- мен түсіп қалайын.

 -       Жүре
беріңіз,- деді жігіт сенімді салқын үнмен.Сонан соң сөзін тағы да қызға бағыттады.-
Айтыңызшы,ұмытып барады екем, оқуға түстіңіз бе?

 Бағила дәл қойылған мына сұрақтан тосылып,
күдік пен таңданудың екі ортасында сәл абдырап қалды.

  -      Иә,
оны қайдан білесіз?

  -      О
баста осылайша жауап бергеніңіз жөн болар еді.Сіздің оқуға түспей қалмайтыныңыз
белгілі.

  -      Неге
олай дейсіз?

  -      Неге
олай дейтінім сізге тағы да белгілі.

 Бағила оның қушықтау жауырыны
мен мойын орағышынан бері-екі елі бері асып тұрған қою қара да қайратты шашына,
тіп-тік кеудесіне, мойын бұрмай сіресіп отырған қалпына жақтырмай қарады.

   -     Сіз
өмірге өте ызалы адам болуыңыз керек,- деді ол осы сөзінен өзіне жұбаныш тауып.

  -      Болса
болар. Сіз жақында түсесіз, ұмытпай тұрғанда сұрап қалайын. Қупелеріңізде
қалған баяғы бір парақ қағазды жыртып тастаған жоқсыздар ма?

  Көз алдынан найзағай жарқ ете түсті. Сол
найзағай соққысы Бағиланың өн бойын шымырлатып, қан тамырларын бір сәтке буып
тастады. Шалшықтарды шашыратып, зулап келе жатқан
машина кенет саңылауы жоқ туннелге сүңгіп кеткендей төңірек түнекке айналып, әлден
соң барып қана жанарына қара ілікті. Ең бірінші көргені тағы да сол қимылсыз отырған
тұлға болды. Бір парақ қағазды оқыған сәттен бері ойынан шықпай, өзін азапқа да
батырып келген тұлға! Сол адам қарсы алдында, қол созым ғана жерде отыр!

  "Кім ойлаған,- деді ішінен Бағила әлі де
өзіне-өзі жөнді келе алмай.- Бұлай кездесеміз деп ойлап па ем! Таксиде,мен
тоқтатқан таксиде! Түсімде көрдім
деуге де жанаспайтын неткен кездейсоқтық!?"

    -    Сіз жауап бермедіңіз ғой. Әлде ойыңызға түсіре алмай отырсыз ба?- Жігіт орындық
арқалығына сол шынтағын қойып, бері қарады.Жүрегіңді дір еткізер сол баяғы
салқын жүз, жебедей қадалар сол баяғы
мұздай жанар.

  -      Менде,-
деді Бағила естілер-естілмес қана сыбырлап. Ол бұл сөзді қалай айтқанын өзі де
байқамады.

 -       Жоғалтпағаныңыз
үшін рақмет! Ол қағазда ойларымның жиынтығы жазылып еді. Сіздерге қымбат бола қоймас,
маған өте қажет. Мен сізден оны қалай алсам екен?

  Жасын Бағилаға көз тоқтата қарады. Қысылмай,қымтырылмай
тура қадалған жанар жас қыздың жүрегін жуалдыздай шаншып өтті. Сол шаншу бүкіл
жаны мен тәнін тұтқындап, ерекше бір сиқырлы күштің құдіретімен оған айтпаспын
деген сөзін еріксіз тіл ұшына итерді.

-           
Жоқ,
мен үшін ол қағаз өте қымбат,- деді Бағила өзін-өзі билеуден қалып.- Қажет
болса... әкеп берейін. Жасын бұрынғыдай селқос емес, қыз жүзіне барлай қарады. Мұздай жанарына лып
етіп жылылық енгендей болды.

  -      Адалдығыңызға
ризамын,- деді жігіт қыз сөзі мен үніндегі таза көңілді байқап.- Бір жапырак
қағазды тұмардай жоқтап отырғаным тосын адамға өрескел де көрінер, оның не
себепті қажет екенін жаңа айттым,екінші себебі - өзім ұнатпайтын адамдардың
қолында ескі ұлтарағымның қалғанын да қаламаймын.

  Жігіттің соңғы сөзі Бағиланың жылы жүрегіне
кырау қатырды. Қарсы алдында отырған осы бір бейтаныс кешірім дегеннен жұрдай,
кісінің ақ-қарасын ажыратып жатпайтын, мейірімсіз жандай көрінді. Бағила
әңгіменің сол бір парақ қағазға кеп тірелген сәтінен бастап өзінің кілт
өзгергенін, арбалған торғайдай ерекше бір сиқырлы күштің жетегіне еріп жүре
бергенін, өзін-өзі билей алмағандығы үшін намыстан жарыла жаздап отырғанын, ең бастысы
- осының бәрі мына жігітке мұздай қалпынан 
бір өзгермеуі әуелі өзінің, қала берді әкесінің арын қорлағандай сөзінді.

   -     Иә,-
деді Бағила ызаға булығып,- шын айтасыз,біз үшін оның ескі ұлтарақтай да бағасы
жоқ. Жай,кітаптардың арасына байқаусыз салып қойыппын.Оның ызадан тынысы
тарылып, қолындағы жапон шатырын мыжғылай берді. Төмен қарап отырғанмен қарсы алдыңда өзіне
қадалған жанардың суық лебін сөзінумен болды. "Ызаланғанымды анық
байқады,- деді Бағила іштей.- Жаңа ғана мүлде басқаша жауап беріп едім ғой.Ол
сөз жоқ мені күлкіге айналдырып отыр".

  -      Өте
жақсы,- деді жігіт бетін алға бұрып.- Шамалауымша, түстен кейін оқитын
болуларыңыз керек. Қай аудитория, сағат қаншада деп сұрағаныммен қазір маған жауап
беретін жағдайда емессіз, сондықтан былай келісейік: мен ертең
аудиторияларыңызды сабақ кестесінен тауып алып, үзілісте дәл сол аудиторияның
есігінің алдында күтейін. Сіз маған әкеп бере қойыңыз. Менімше,мұның түк те
қиындығы жоқ. Ал, егер
оны да иілу деп есептесеңіз біреуден беріп жібере салыңыз. Нақ сол кезде сіздердің есіктеріңіздің алдында менен басқа
бөтен Адам бола қоймас. Бірінші
сабақтың бірінші үзілісінде келем.Осыған келісесіз бе?

  Қыз үндемеді. Оның сөздерінің
соншалықты ауыр,бірақ, соншалықты дәл шығып жатқаны көмейін бітеп тастады. "Егер оны иілу деп
есептесеңіз!..", "Неткен қазымырлық!"
   Бағила осы кездесуден соң түні бойы өзімен-өзінің арпалысып шығарын,
мына жігітке деген бұрынғы ыстық ықыласы мен бүгінгі салқын
сөзімі тайталасқа түсіп, бәрібір суықты ыстық жеңерін, сөйтіп, бір жапырақ қағазды онымен кездесудің дәнекері
етіп сыртқа өзі алып шығарын осы машинада отырып-ақ күн ілгері топшылап қойып еді, бірақ жігіт сыныққа
сылтау қалдырмай бір-ақ сөзбен оның
алдын кесіп, амалын құртып кетті. Бағила соған ызаланды, сол ыза
көмейіне тобық боп кептеліп, көзіне
жас үйірді.

  Машина оның үйінің тұсына кеп тоқтады. Бағила
таксиске бір сом ақша берді, ана мейірімсіз мен төлейін деп айтпады да.

  Ол асфальттың қарлы балшығын бұрқырата
кешіп,үйіне қарай тез-тез жүре берді. Қол шатырын ашып төбесіне көтеруді ойлаған
да жоқ.Кең арқадан өтіп, үйіне қарай бұрыла бергенде қараңғы бұрыштан таныс
адамның пошымын көріп қалғандай болды. "Мұны қайдан көріп едім?"-
деген сұрау шырмауықтай шарпысқан ызалы ойының арасынан жылт ете қалды.
Бағила жылт еткен бұл сұраққа да,қимылсыз тұрған тұлғага да мән бермей оның
жанынан өте берді.

   -     Бағила,-
деді "жансыз" бейнеге оқыс тіл бітіп.

  Қыз селк ете түсті. Сербота!
Плащ-пальтосының қалтасына қолын сұғып, бұған қараңғылықтан телміре қарап тұр. Далада
көп жүрген болса керек шляпасының ернеуінен
су тамшылап, онсыз да ет боп өзіліп кеткен иығына
құйылып жатыр.

   -     Сербота
ағай, бұл сізсіз бе?!- деді қыз екі-үш адым жерден таңдана дауыстап.

 -       Иә,
менмін. Кешіріңіз, мен сізге...

 -       Сербота
ағай, сізге не болған! Бала
емессіз ғой,мұныңыз не?

 -       Маған үйге қайт демексіз бе?

 -       Олай
демей-ақ қояйын... бірақ мына тұрысыңыз ыңғайсыз ғой. Және, Сәргел ағайды жақсы
танисыз, ол кісі көріп қалса...

 -       Көре
берсін...

  -      Сізге
бәрібір болғанмен маған бәрібір емес,түсініңіз. Ертең де күн бар ғой,- деді
Бағила дәл қазір одан құтылуды ғана ойлап.- Суық тиіп ауырып қаласыз.

 -       Мейлі.
Сіз үшін...

 -       Япырмай...-
Ол жан-жағына жасқана қарап қойды.- Тіпті ұят екен... Қайтыңызшы, құдай
үшін,өтінемін...

 -       Біраздан
соң сізге телефон соғайын...

 -       Керегі
жоқ... Ал, сау болыңыз. Мен кетемін. Терезеден біз тұрған жер ап-анық көрінеді.

  -      Былайырақ
кетейік.

 -       Сіз...
мені ренжіткіңіз келмесе, қазір қайтыңыз...

-           
Алдағы
жексенбіде маған тым болмаса екі сағат уақытыңызды арнаймын деп уәде бермесеңіз
кетпеймін. Күте-күте, шыдай-шыдай болдым.

"Ой, тәңір-ай, енді мынандай халге душар болдым ба!- деді қыз
өзіне-өзі.- Енді не амал бар?- Ұят-ай!.."

 -       Жарайды.

 -       Бұл
менен құтылу үшін айтылған сөз емес пе?

 -       Туһ,
сізге не болған бүгін!.. Жарайды дедім ғой.

 -       Рақмет,- деді Сербота күрсініп,- Сіз жүре беріңіз, мен қазір
қайтамын.

  Бағила басқа ләм деместен подъөзге жүгіре
кіріп, пружиналы есікті сарт жапты. Сол жерде тұрып есін жиғандай көзін жұмды.
"Неткен ауыр күн еді,- деді күбірлеп,-Бір арпалысым аз болғандай, мына
жайға тағы тап болдым-ау!"

 Ол үйге кіріп келгенде Мәлике мұның тұрінен
шошып,айғайлап жібере жаздады. "Не болды?!"- деген Мәликенің үрейлі сұрағына
есікке арқасын сүйеп тұрып:

 -       Көрдім,-
деп жауап берді.

 -       Кімді?

 -       Екеуін
де.

 -       Не-ме-не?

 -       Екеуін де деймін. Бірін таксиде, екіншісін үйге кіре берісте.
Біріне ақша бердім, екіншісіне уәде бердім.

  "О, жасаған, ақ падишаны сақтай
гөр!"- Ол өзу тартқан болды.

 -       Сен
мені жындандырмай тынбайтын шығарсың.Жөндеп айтшы!

 -       Әуелі
шешініп алайын, Лике,- деді Бағила оған күле қарап.

 -       Сур,
сен... ішіп алғанбысың?

 -       Лике,
ол бізді ұнатпайды, Лике! Мені де,

бәрімізді...

 Бүгінгі оқиғаларды ол Мәликеге түгел айтып
берді.

 -       Лике,-
деді Бағила аспанға қарап жатып.- Әйел атаулының өмірі осындай арпалыспен өте ме?

 -       Бұл әлі бастамасы ғана.

 -       Қандай
аянышты! Тезу керек, көну керек, иілу керек... Менің ешкімді сүйгім келмейді, Лике.

 -       Ол
сенің еркіңде емес, Сур... Сүю деген ешкімнен рұқсат алып
келмейді, ол тіпті, өзіңмен де санаспайды.Сүю - өзгеге тәнің мен жаныңды құл етіп матап беретін тәтті у,
сүйкімді жауыз.

  -      Сіз
біреуді сүйіп көрдіңіз бе?

 -       Көрдім...

 -       Мен
шын сұрап тұрмын.

 -       Мен
неге өтірік жауап берем?

 -       Ол
немен бітті?

 -       Көріп
жүрсің ғой, сенің әкеңнің немере ағасына тұрмысқа шығуыммен бітті.

 Бағила оның жүзінен кермек күлкіні көрді.

  -      Сіз...
Сэрге неге тұрмысқа шықтыңыз? Сізді ешкім зорлап көндірген жоқ, он жыл бойы мектеп
программасынан оқып келгеніміздей қалың мал құрбаны болған жоқсыз, осындай кезде,
жетпісінші жылдардың басында,сізді бұған итерген ненің әсері?

  Мәлике креслосына шалқайып ауыр бір күрсінді
де,екі шынтағын тізесіне қойып, қайтадан алға өтіп отырды.

  -      Сур,
бұл өте ұзақ, әрі мейлінше сұрғылт әңгіме.Оның ешкімге қызығы жоқ, тіпті, өзіме
де. Кейде мен өткен өмірімді мүлдем есіме алғым келмейді. Қолымда бір құдіретті
күш болса бәрін біржолата із қалдырмай өзгертіп ертеңгі күнмен өмір сүргім
келеді. Өзің айтшы, "композитор" күйеуді қалаймын ба, махаббаты мен
қазы-картаны қатар алып жүре алатын бейшара, пасық жігіттерді аңсаймын ба,
әлде, бір әйелін қызғаншақтықтан өлтіріп, менің де жанымды
тасқа тамған тамшыдай білдірмей қажап келе жатқан қытымыр Сәргелге ризамын ба?
Сен болашақ тарихшысың ғой, сәл тереңірек ойланшы. Жер үстіндегі тіршіліктің
жаралғанына бес миллиардтай жыл бопты, оны да ешкім санап тұрған жоқ, одан да
көп болуы мүмкін. Содан бергі тіршіліктің бір де біреуін білмейміз,

бәрі бізсіз өтті.
Біз басқа бір белгісіз кеңістікте белгісіз молеқула, не белгісіз бір бөлшек боп
ұшып жүрдік. Кенет дүниеге келдік. Ақылы бар, ойы бар, тілі бар, дыбыс пен бояудың сырық
түсіне білетін қасиеті бар Адам формасында келдік. Қысқа ғана мерзімге. Асығыспыз,
уақыт жоқ.Белгісіз кеңістіктегі белгісіз бөлшекке тез қайта айналуымыз керек. Сонда
деймін-ау, сонда не үшін келдік, не үшін
келдім? "Композиторға"
тұрмысқа шығып, үш айдан соң ажырасу үшін, түсінігі мен түйсігінен пендешілігі терең жігіттерге қазы-карта үлестіру үшін, әйелі
өлген Сәргелге - ол бұл сөзді батырып айтты - тұрмысқа шығып, зым-зия ғайып болу үшін бе? Сол үшін ғана келдім
бе?

  -Лике, басқа қандай мақсатыңыз бар?
Сіз нені армандайсыз?

  -      Білмеймін.
Сур,- деді Мәлике алақанымен иегін тіреп.-
Бір сөзбен айту қиын. Жалпы ойындағы
көксегенің бір сөзге сиятын болса, оның да соншалықты мәні бола қоймас. Мен күні көшеге дейін өз өмірімнің әр күнінен ғажайып бір жаңа құбылысты, жаңа бетбұрысты күтіп
келдім. Әне-міне ол есігімді қағады
деп күттім,қағады да мені
ертегідей бір өмірге жетелеп алып кете баратындай
көрінетін. Лағы өлген киіктей ол қиялым да суалып
бітті. Ерте суалды. Өйткені мен ертеңгі күнімді ерте түсіндім. Бәрі алақандағыдай. Ешқандай сыры,ешқандай жұмбағы жоқ. Бүгін - сегіз сағат жұмысы, бір сағат үзіліс,
кешкі ас, жеті сағат ұйқы. Ертең - сегіз сағат жұмыс, бір сағат үзіліс, кешкі ас,
жеті сағат ұйқы...

  Осылай кете барады, кете барады. Өмір
бойы!..

  -      Лике,-
деді Бағила,- сіз мүлде адасқан жансыз.Сіз не жазушы, не жиһанкөз болуыңыз
керек еді. Өзіңізді-өзіңіз дүкенге бекер қамағансыз. Мынандай ойларыңызды қазы-карта мен
қымыран сататын тар дүкенде тұншықтыру обал ғой.

  Мәлике кенет сықылықтай күлді. Ол Бағиланың
әдемі мұрнынан тағы қысып қойды.

  -      Сенің
ойың ұшталып келеді! Сұрақтарың бітті ме,жолдас тілші?

  -      Жоқ.
Сіз ешқайсысына да жауап берген жоқсыз.Бәрі аяқсыз қалды.

  -      Басқа
бір кезде, Сур. Сағат он бір
бопты. Таңертең ерте тұру керек. Оның үстіне, сенімен ұзақ
сөйлесіп қалсам Сэрдің қызғанышы оянады. Жалпы, оның қызғанышы оянуы үшін менің қарсы алдымда
жанды бейненің отыруы шарт емес. Егер столға шампанның бөтелкесін қойып, сол жерде үнсіз ойға шома қалсаң, ол сені бөтелкеден де қызғанады.

  -      Демек,
ол сізді жанындай сүйеді.

  -      Сондықтан
әйелін бөтелкеден де, қарындасынан да қызғанады!- Ол аузын алақанымен басып, тұншыға
күлді.- Кейде маған ол бұл дүниеге тек әйелін қызғанып өту үшін ғана
келген сияқты боп көрінеді.- Бағила да күлді.- Саған күлкі жарасады,- деді
Мәлике. Саған бәрі жарасады. Егер сен өгіздің мүйізін басыңа жапсырып алсаң да
жараса берер еді! Ал, музыка тыңда, кітап оқы,қиял көз. Түбі сен осы бөлмеден
не данышпан боп шығасың, не ақылыңнан адасып шығасың.- Ол орнынан тұрды да,
күлкісін жиып:- Сенің өз ақылың өзіңе жететін сияқты. Байқа, әлі тым жассың, шамаңның
жеткенінше махаббат деген феодалдың құлы болмай бостандықта жүре тұруға тырыс.

   Бағила оған сүйсіне қарап тұрып, көзін жұмып
басын изеді.Ол шығып кетті.Біраздан соң Бағила бас жағындағы кітаптың арасынан ертең
сабаққа алып баратын бір парақ қағазды тауып алып, оны тез оқып шықты. Өткен
жолғыдай емес,түсінікті, айқын секілді. Және, ондағы сөздердің бәрінен Жасынның
айқын да бұлтартпас қоңыр салқын үні естіліп тұрғандай болды.

   Ол қағазды жанындағы кітаптың үстіне қойып,
төбеге қарады. Назары одан сәл төмен жылжығанда бұғының кепкен басын көрді. Ол
бәз-баяғысынша көрінбейтін көкжиекке, еліре, таңдана қарап тұр. Қараған сайын қарай
бергісі келетін сияқты. Торшердің сарғыш сәулесінен оның
жанары сәл күңгірт тартып, бұрынғы бейкүнә қалпына болмашы ғана өкініш пен мұң ұялапты.

  Бір кезде сол жанар бірте-бірте мүлдем суық
тартып,Бағиланың дәл өзіне қадалып тұрғандай көрінеді.Оның жүрегі дір ете
түсті. Мына жанар бүгінгі таныс бейтаныстың жанарына ұқсайтын сияқты. Жебедей
өткір,сүңгідей, шелдің құдығындай терең. Әрі жақын, әрі жат,әрі үрейлі, әрі
қымбат.

 

                                      * * *

  Алғашқы сабақтың бірінші үзілісі жақындаған
сайын Бағиланың тынысы тарылып, сабыры кете бастады. Бірде ол мына лекцияны
жалтыр бас кәрі мұғалім тым созып жібергендей сөзінсе,
келесі сәтте дәл осы жалтыр бас оны қасақана асығыс бітіргелі жеделдетіп
жатқандай көрді. Ол мұғалімнің не айтып, не қойып жатқанымен ісі болған жоқ, басында тұрған
бір-ақ сұраққа: "Өзім алып шығайың ба, біреуден беріп жіберейін бе?"-
деген сұраққа жауап іздеумен болды.

   Қоңырау кенет шыр ете түскенде, Бағила селт
ете қалды. Тасқа құлаған шыныдай ойы быт-шыт болды. Сонда ғана барып, ол өзінің
әлгі сұраққа жауап әзірлемегенін сөзді.

  Дәл осы сәтте ол өзі де түсініп болмайтын
ерекше қалып танытып, орнынан тұрды да, асығыс есікке беттеді.Миының басқа бір
нүктесінде жасырын дайындалған шешім қажет шақта басқа
күдік пен басқа жауаптың бәрін қас қағым сәтте тұншықтыра салды да, өз өміріне
еріксіз бағындырды.

  Бағила мұғалімнен соң іле-шала шыққанда жігіт
коридордың алыс түкпірінде бері қарап темекі шегіп тұр екен, қызды көрген соң,
ол жайлап жақындай берді.

  -      Сәлеметсіз
бе,- деді Бағиланың жанына таянғанда.- Кешіріңіз, сіздің атыңыз кім?

  Қыз кешегі кегінің әлі басылмағанын сөздіргісі
кеп жауап бермей үнсіз тұрды да, өзіне қадалып тұрған өткір жанарды қарамаса да
тәнімен сөзініп, көпке шыдай алмады.

   -     Бағила,-
деді ол даусы дірілдеп. Сөйтті де, кітап арасынан бір парақ қағазды іздей
бастады.

  -      Онша
жақсы емес екен,- деді жігіт.- Алматының кондитерлері жасаған қарамель сияқты өзіліп
тұр.

 -       Сіз...
Сіз... Мейлінше мейірімсіз адамсыз, немесе осының бәрін әдейі жасайсыз. Менің
арыма тиюге қақыңыз жоқ!- Қыз жыларман халде әрең сөйледі.

  -      Алғашқы
ойыңыз рас болар деп қорқам.- Ол қағазды алып, іш қалтасына салды.- Рақмет!
Осымен біржола қоштасуға да болар еді, бірақ сізге айтатын сөзім бар.
Қорықпаңыз, махаббатқа мүлде маңайламайды.Жүрегін алып жүгіріп жүргендер мұнда
менсіз де жеткілікті шығар.

  Ол тағы да қателескен жоқ, дәл тиді. Жасын сөзінің қызға ерекше әсер
еткенін оның имек қастарының дір ете түскенінен
сөзді.

 -       Кешке менің уақытым жоқ,- деді Бағила келісе кетудің ретін
таппай.

 -       Кешке?
Кеш - қыз бен жігіттің кездесуі боп кетеді. Сіз қазір шығыңыз. Біліміңіз бір
сабаққа олқы болар... Мен төменде күтем. Телефон-автоматтың жанында.Ол осыны
айтты да, тез бұрылып жүре берді. Қыз есін жиямын дегенше ол басқышпен сәл
жүгіре басып, төмен түсіп бара жатты.

  -      Бағила,
ол кім?- деді мұның қасында отыратын қыз жігіт кетісімен жанына жетіп кеп.-  Туысым.

  -      Өтірік
айтады,- деді серейген бір жігіт.- Сен оны танымайсың да, ал, мен оның кім
екенін білем. Ол -әйгілі Жасын. Автограф алайын деп едім, сөздерін бұзуға ұялдым.

  -      Жасын!-
Бір топ қыздар мен жігіттер шу ете қалды.- Қап! Бағана неге айтпадың, автограф алатын едік. Ол әлі осындай жас па еді?! Қыран
көз, Жасын десе жасындай келісті
екен!- Бағиланың жанында отыратын қыз
оған деген ықыласын жасырмай айтты. Әлгі жігіт тағы сөзге араласты:

  -Жасын - оның әдеби бүркеншік аты - псевдонимі.
Шын аты кім екенін Бағила айтсын, туысы ғой.

  -      Шын
аты кім, ә?- Қыздар оны қоршап алды.

  -      Жылқыайдар.-
Шегінуге жер жоқ, кенет оның туысы боп шыққан соң, шын атын білмеуге болмайтын
еді.

  Ол аузына түскен бірінші есімді айта салды.

  -      Жылқыайдар!-
У-у!- Қандай олақ ат.Жылқыайдар Мәдиев! Мынадай атпен жазушы емес, колхозда
зоотехник болу керек. Жасын! Бұл басқа-а! Бұл -найзағайдай тіліп түсетін өткір ойлы жазушыға
ғана тән!

  -      Бағила,
ол сенің туысың ба?

 -       Иә.

 -       Оны
бұрын неге айтпай келдің? Мені таныстыршы жарай
ма?

 -       Әуелі қалың малын төле.- Әлгі серейген жігіт кеудесін сыртта қалдырып,
мойнын топтың ішіне сұқты .Оның басы үлкен, мойны жіңішке. Жаздың күндері көйлекшең
жүргенде басы таяққа кигізген боксшының қолбағындай боп көрінетін. Сонысын
білдіргісі келмей ол қысы-жазы қыздардың капрон орамалын мойнына галстук секілді етіп
байлап жүреді.

  -      Қалың
малын төлеймін,- деді қыз күлімдеп.- Бір стақан манго және мейіз қосқан пирог!

  -      Келістім!-
Жігіт қыздардың екі иығының арасынан қолын сумаң еткізіп созды. Саусақтары
магазиннен бүгін сатып алған айырдай қара қошқыл, білегі олақтың жасаған
сабындай кедір-бұдыр, ирек-ирек екен. Осы иір сапты айырдың арғы басында сойған
түлкідей ырсия күліп таяққа кигізілген боксшының қолғабы тұр.

  -      Ой,
әрі кетші!- деді қыз оның қолын қағып.-Келістік қой!

 -       Мақұл.-
Бағила еріксіз күлімсіреп, басын изеді.

  -      Онымен
танысып қайтпексің?- деді жігіт тағы кимелеп.- Біріншіден - ол үйленген, екіншіден
екі баласы бар!

  -      Болса
бола берсін! Махаббатка неке қуәлігінің қажеті жоқ!

  Қоңырау соғылды. Студенттер ішке кіре
бастады.Бағила не істерін білмей екі ойдың ортасыңда тұрып калды. Төменнен бір
жігіт бір қызды қолынан жетектеп жүгіре жөнелді,.

-           
Такламакан
келе жатыр! Ішке кірейік!

  Такламакан "Ерте дүние
тарихынан" лекция окитын мұғалім. Сөз арасында ол
"так" деген орыс сөзін көп араластыратын
болған соң және басының шөл даладай тақырлығына
қарап студенттер "Такламакан шөлі"
деп атап кеткен. Бұл айдардың қашан
шыққаны белгісіз,қазіргі бірінші қурсқа ол бұрынғы студенттерден мұра
боп қалған. Бертін келе "шөл"
жырылып қалып, жалғыз "Такламакан" ғана қалды.

  -      Жанат,
менің сумкамды әкеп берші?- деп ішке кіре берген құрбысына.

Ол құстай ұшып
барып сумкамен қайта оралды.

 -       Қайтып
келесің бе?

 -       Бір
сағаттан соң,

 -       Жасынмен
кездесуге ме?

Бағила дір ете
қалды.

  -      Қорықпа,
онда тұрған ештене жоқ. Менен сәлем айт!Саған туыс емес екенін оңай уәде
бергеніңнен біліп ем. Ал,жолың болсын! Такламаканның төбесі көрінді, зыт!

 Бағила коридордың алыс түкпіріне қарай бұрылып
кетті.

 

                                     * * *

  Екеуі маңайдағы кафенің бір бұрышына кеп
отырды.Жасын екі кофе, лимонад, шампан және шокалад заказ берді. Заказдарын
даяшы әкеп алдарына қойғанша олар үндеген жоқ, Жасын шампанды ашты да, екі
фужерге де орталап құйды.

  -      Менің
жоғалған қағазымның табылғаны үшін!-деді ол фужерін көтеріп.

 Бағила да ыдысын қолына алды.

  -      Мен
ішпеймін,- деді шампан көпіршіктерінен көз алмай.

  -      Өзіңіз
біліңіз. Бірақ, ұрттап отырғаныңыз жөн болар еді. Бір сағат бойы үнсіз,
қимылсыз отыру адамға ауыр тиеді ғой.

 Бағила мұздай шампаннан екі ұрттады. Он
жылдықты бітіру кешінде бір бокалын ішкені бар. Қыжылдаған газы қолқасын жарып
жібере жаздаған. Сонан кейін татып отырғаны осы. Аузыма алмаспын деп еді, ешкім
қинамай-ақ ұрттай салғанына өзі таң қалды. Сол дәм, сол қасиет.Екі ұрттам
шампанның газы өкпесін қысып, тыныс жолдарына вақуум пайда болғандай әрең
демалды.

   -     Сіз
тарих фақультетіне неге түстіңіз?- деді Жасын әлден соң оған тура қарап.

 Мүлдем күтпеген сұрақтан қыз абдырап қалды.

  -      Ұялмаңыз,-
деді ол сәл жымиып.- Мен қай тақырыпта болмасын ашық сөйлескенді ұнатам.

   -     Ашығын
айтсам,- деді қыз Жасынның жүзіне қарамауға тырысып,- кешегі оқиғадан соң
сізбен кездескеніме өкініп едім. Енді кездесе қалсам сөйлеспеуге, теріс

айналып кетуге
бел байлап ем. Мұнда келіп қалғанымды өзім де кешіре алмай отырмын.

  -      Міне,
қызық!- деді жігіт.- Кешіре алмайтын мен болуым керек еді ғой.

  -      Сіздің
себебіңіз бен менің себебім екі басқа. Сіз бәрімізге тіл тигіздіңіз. Мені адам
құрлы санамадыңыз да.Мен... мен мұндай сөзді ешкімнен естіген емеспін,
тіпті,естимін деп ойлаған да емеспін... Бәлкім, мұнда келгенде осы ренішімді
білдіру ойымда болған шығар...

  -      Сіз
кешегіден гөрі бүгін ақылдылаусыз,- деді Жасын жайбарақат шампаннан ұрттап.-
Намыстың үлкен кішісі болмайды және ол еркек, әйел деп жынысқа да бөлінбейді.
Сіздің ренішіңіз менің ренішімнің баласы, немересі, тағы сол сияқтылар. Өйткені
олардың бәрі менің ренішімнен тарайды. Әкеңіз үлкен қызметкер ғой шамасы?

  -      Оның
сізге қажеті жоқ. Сонан соң, сізден өтінерім... Әңгімеге әкемді
араластырмаңыз. Онда мен тұрам
да кетіп қалам.

  -      Сіздің
жағдайыңыз маған қарағанда әлдеқайда жеңіл, өйткені сіз өз еркіңізбен тұрасыз
да кетіп қаласыз,ал мені қуып шыққан. Айырмасы бар шығар деймін.

  Қыз мүдіріп қалды. Бір кезде өздері қупеден қуып
шыққан жігіттің алдында бүгін қатты қысылды. Және ол жігіттің басқа біреу емес
аты шулы Жасын боп кездесуі оның ар алдындағы ұятын қоюлата түсті.

   -     Жарайды,
бұл тақырыпты қояйық,- деді жігіт.-Сіз екеуміз бір-бірімізге сот құрғаннан
нәтижеге қолымыз жетпес. Сонымен тарих фақультетіне неге түстіңіз?

 -       Демек,
тарихшы болғым келген шығар.

 -       Тарих
пәні мен тарих ғылымына сіздің сұлулығыңыз аса қажет пе екен? Немесе,
керісінше, сіздің сұлулығыңызға тек тарих пәні мен тарих ғылымы аса қажет пе?

  -      Сізге
менің бір құрбы қызым сәлем айтты...

 -       Ім-м,
оның бұл арада қандай қатысы бар?

 -       Білмеймін...
Тарих пен сұлулықтың да бір-бірінеқандай қатысы бар екенін түсіне алмай
отырмын.

  Жасын аузына апара жатқан фужерін орта жолдан
қайтарып столға қойды.

  -      Білесіз
бе, сіз маған ұнап келе жатырсыз,- деді оған сүйсіне қарап.- Маған адам
бойындағы сұлулықтан гөрі сөзі ұнайды.

 -       Білем.

 -       Қайдан
білесіз?

 -       Бірнеше
қайталап оқып шыққан сіздің екі кітабыңыз айтты.

 Жасын кеудесін көтеріп, сүйріктей
саусақтарымен бокалды сипалап, өзі айтқан сөзінен өзі ыңғайсызданып отырған
қызға сүйсіне қарады.

  -      Басқа
қандай кітаптар оқып едіңіз!

 -       Көп
емес...

 -       Сіздің
ойлау жүйеңіз ерекше екен. Кеше неге осылай сөйлемедіңіз?

 -       Өйткені
сіз... бірден намысқа тие сөйледіңіз. Білесіз бе, мен түнімен қорланып,
зәбірленіп шықтым. Жыладым да. Сізді мейлінше жек көріп кеттім.

 -       Бүгін
неге келдіңіз? Мен сізді қинаған жоқпын,қиыла өтінген жоқпын ғой.

 -       Бір
себебін айттым-ау деймін.

 -       Басқа себебі?

 -       Менің
аузымнан "Сіз үшін келдім",- деген сөздің шығуын күтіп отырсыз ба?

 Жасын шампаннан тағы ұрттап, мұздап қалған
кофені ерніне тигізіп қайта қойды.

  -      Қазақ
қыздарының ойына орала қоймайтын жауап!Оның үстіне сіздің жасыңызда.

 -       Сіз
мені мұнда неге шақырдыңыз? Ұмытып кеткен жоқсыз ба?

 -       Жоқ. Білесіз бе,менің ойымда көп нәрселер бар еді.Енді оның
бәрін айтқым келмей қалды. Сонау поөздағы оқиғадан бастап сіздің таңдамай,
талғамай мойныңызға іле салған тарихшының
қамытына шейін айтпақ едім.

 -       Менің
тарихшы болуым орынсыз ба?

 -       Жылқының Ахалтеке деген тұқымын білесіз бе?

 -       Оқығам.
Көргенім де бар.

 -       Ең
сұлу жылқы. Сол Ахалтеке мойнынан қамыт көрсеңіз қандай күйде болар едіңіз? Ол
қандай күйде тұрар еді?

  -      Өзіңіз
айтыңызшы, сіз қандай күйдесіз, мен қандай күйдемін?- деді қыз кірпік қағым
сәтте оның жүзіне көз тастап.

  -      Егер
мен атбегі болсам асылып өлер едім, жанашыр болсам кафеге шақырып алып ұрысар
едім.

  -      Ахалтекені
ме?- Қыз ақ түймедей жылтыраған тістерін көрсете күлді. Күлген кезде мұрнының
жоғарғы жағына жібек талшықтарындай жұп-жұқа қатпар пайда болады екен. Жасын таң қалды. Әдемілікке ғана емес,көңілі түссе үйіп-төгіп бір адамға барын бере салатын табиғаттың қазақы, жомарт мінезіне таң
қалды, және Бағиланың жаратылысына
қарап отырып табиғат пен қазақы мінездің
арасынан ұқсастық тапқанына
қуанды.

  Жасын да өзу тартты.

  -Иә,- деді ол,- Ахалтекені!

  -      Менің
жеңгем бар, осында, ол мені "Сур",- деп атайды. Қуприннің "Ольга
Сур" деген әңгімесіне және тағы бір өзінің ойлап тапқандарына байланысты.
Ал сіз Ахалтеке деп атағалы отырсыз. Менің өз атым өзіме бұйырмайтын болды.- Ол
тағы жымиды.

   -     Ахалтеке
дегенге ренжімеңіз. Егер мен "құдай" болсам адамдарды маймылдан емес-
Ахалтекеден жаратар едім.

  -      Қазіргі
ғылым адамдарды маймылдан жаралды дегенді жоққа шығарып жүр емес пе?

  -      Бәрібір,
әйтеуір бірдеңеден жаралғанымыз анық.Аңыз бойынша балшықтан, құстан жаралдық.
Адам мен Хауана боп жұмақта жүрдік. Маған салса бәрін сызып тастап, тек
Ахалтекеден жаратар едім.

  -      Сонда...
сіз екеуміз қазір қалай отырар едік?..

  Стол басында қалай отырарын екеуі де көз
алдарына қатар елестетіп, рақаттана күліп алды.

  -      Оған
да үйренген болар едік,- деді Жасын әлі де күлкісін жия алмай.- Сонда
маймылдардың отырысына күлер ек. Бәрі де үйренуге байланысты. Қалай ойлайсыз, маймылдар өз
өмірін біздің өмірімізден төмен санайды дейсіз бе? Адам емес, маймыл боп
жүргендеріне кейде олар да тәуба келтіруі мүмкін... Біз тағы да ауытқып кеттік...-
Ол қайтадан байыпты үнге көшті.- Солай... Мен тоқ адамды жек көрем. Өйткені тоқ
адамның көзі соқыр, құлағы терең келеді, Оларға өнер де, ұлт та,ертеңгі күн де,
дүниедегі өзгерістер да қажет емес, оларға қарын ғана қажет. Отырған орны,
мінген келігі ғана қажет. Бітті,
басқаның керегі жоқ. Өмірден түк сөзінбей осылай етеді. Солай етерін өздері сөзбейді,
соны сөзініп  оларға жаның ашиды. Және
бұл тақылеттің адамдары кеміп келе жатқан жоқ сияқты. Барлық ауру осында.Қайда
барсаң да алдыңнан шығады. Құранды ұран деп берсең ұран деп, ұранды құран деп
берсен құран деп оқи беретіндер. Оларға бәрібір. Бір қарыс жоғарылау үшін құран
мен Төлетайды Абайыңмен қосып аяғының астына қоюдан тайынбайтындар бар.
Адамдармен араласқанды көп ұнатпаймын. Ойсыз көзді, санасыз басты кездестірем
бе деп қорқам. Кісіге жұғымым жоқ шығар деп те өзіме сын көзбен қарап көргем,
ылайым солай болса деп те тілегем.

  Өкініштісі сол - қателеспеген екем. Мен сізді
осындай топқа қимадым. Сол топқа тағы бір адам қосыла ма, ол және сіз сияқты
міндетті тұрде әдемі болу керек пе, онсыз да оның құрбаны жеткілікті ғой деп
күйіндім, және бір көргеннен сіздің санаңыздың өзгелерден биіктеу парасатқа жақын
екенін көріп қалдым. Менің бүгін айтпағым осы еді. Өйткені, "Пұл болмасаң құл
бол",- деп қол сілтей салатын арзан топтан алыс көріндіңіз. Ал, ойлы адам
ой мен қырда шашылып жатқан жоқ, іздеу керек. Сондай сирек касиетіңіз бола тұра
оны пендешіліктің оңай жолында тұншықтырғалы жүр екен деп тіксінгем. Сізді алғаш көрген кезде
ішімде ыза қайнап еді, кейіннен ашуы қайтты.

   Бағила Жасынның ашық та қоңыр үнмен айтылған
байыпты, ойлы, мағынасы терең, әрі күйініші мол сөздерін бар ықыласымен зейін
қоя тыңдады. Ол өз емірінде бұл тақырыпта дәл осындай сөз айтқан адамды кездестірген
емес, бір жерде біреу осылай депті деген жанды да керген жоқ. Жас қыз Жасынның
ойы тасқындаған сөздерінің жалпы мағынасын анық аңғарғанмен жекелеген сөйлемдеріндегі
тарам-тарам мәніне тереңдей алмады. Әйтсе де ол қарсы алдында отырған маңдайлы
ашаң жігіттің телегей-теңіз білім мен биік парасат иесі екенін, жебедей өткір,
сүңгідей салқын жанары жақынды емес, алысты көруге жаралғанын, қабырғасы қара басының
ғана бүгіні мен ертеңі үшін қайыспайтынын аңғарды. Және оның айтқан сөздерінің
бірі бүгін, не кеше пайда болған пайымдау емес, бұдан әлдеқашан бұрын мың
ойланып, мың толғанып барып жасаған нақты да бұлтартпас түйіндері сияқты. Егер
ол білгені мең түйгенін түгел ақтарар болса Бағила төбесінен жауған ойбұршақтарының
бір де бірін ұстай алмай қалатындай сөзінді. Дәл қазір Бағила баяғыда қупеде
бір кездесіп ғайып болған осы бейнені ұмыта алмай күні кешеге дейін өзімен-өзі
арпалысқа түсіп келгенін,онымен қас-қағым сәтке болса да тағы бір жүздесуді
іштей тілеп, далаға шықса көңілі әлдебіреуді алаңдап іздеп келгенін есіне алды.
Сол адам алыста емес, қасында отыр,түсінде емес, қиялында емес, өңінде! Қабығын
жарып шығуға талпынған балапан секілді осы бейне есіне түскенде жүрегі мөзгіл-мөзгіл
жұлқынып қоюшы еді, неге екені белгісіз, қазір ішкі дүниесі тұнық көлдің
бетіндегі қалтқыдай тып-тыныш. Оның орнын жанға жайлы, жайма-шуақ жылылық
алмастырыпты.

  Жас қыз өз жүрегінде пайда болған тағы бір таңқаларлық
сөзімді аңғарды, ол - Жасынға деген бойжеткен қыздың ғана ықыласы емес,
парасаты биік, ойы үстем адамға саналы тұрде құлаған кеңілдің қасиетті сөзімі
еді. Соңғы оянған сабырлы сөзім шылбыр шұбатқан алғашқы асау
ықыласты бірге-бірте өзіне тартып, алысқа жортса шаршамас байыпты да, бағдарлы
қалыпқа түсіріп кеткен сияқты. Оның ішкі дүниесі кенет қуанышқа толып,сол
қуаныштың әсерінен Жасын туралы осы көзге дейін не ойлағанын, қандай
арпалыстарға түскенін, қалай жек көргенін, жек көре тұрып қалай жақсы көргенін,
оны ұмыта алмасын түйсінгенін, бәрі-бәрін айтқысы, сол үшін алдындағы орта
бокалды толтырып, шампанды ішіп салғысы да келді және бұл ойдың қайдан сап ете  қалғанына, оған ненің тұрткі болғанына да
түсінбеді.

   Аттай бір сағаттан соң екеуі кафеден шықты.
Аспан бұлт болғанмен жаңбыр жоқ. Кафе маңындағы жас қайыңдардың кеше жауған қар
аралас жаңбырдан бойлары әлі жылымай, қимылдауға да ерініп, тым-тырыс тұр.

  Сквер ортасындағы суы тартылған бассейінге
сарғайған бұрымын бәз-баяғысынша жая төккен екі түп сәмбі тал сары уайымға
салынып қимылсыз қапты.Сыздауыт жерде шашылып жатқан жапырақтарды сытырлата
басып екеуі үнсіз келеді. Бағила бойы тоңазиын деген соң сумкасын иығына асынды
да, күздік пальтосының жағасын көтеріп, қалтасына қолын салды. Ол үнсіз жүріп
келе жатып Жасын екеуінің арасы тым жақындап кетпеуін қатты
қадағалаумен болды. Бағила қазір ғана аңғарды, екеуінің бойы қылышпен кескендей
тең екен.

  Қыз үшін бұл жігіт бойынан табылған жалғыз
кемшілік еді, өйткені Бағила қыздың жігіттен аласа болғанын ұнататын, тіпті
бірдей болуды да кемшіліктей көретін-ді.

  "Менің платформам бар ғой,- деді ол
іштей неге екені белгісіз бұл ойына қарсы жауап іздеп.- Оның өзі жеті сантиметр. Мен одан жеті сантиметрге аласамын. О-о, толығынан жетеді! Жігіттен жеті сантиметр
кіші болу жарасымды ғой, тіпті,
халықаралық стандарт!"- Ол өз ойынан өзі жымиды. Төмен қарап келе жатып
көз қиығымен Жасынның аяқ
киіміне ұрлана қарап қойды.

   Жасында да платформасы қалың туфли
бар екен. "Биіктігі бесеуден
аспайды,- деді Бағила тағы да іштей жымиып.- Екі сантиметр. Бесі бар, әйтеуір одан аласамын ғой". "Ғажап,-- деді ол тағы,-
мен не ойлап келе жатырмын? Не деген қажетсіз, ұсақ ойлар? Жасынның қасында келе жатып дүниедегі ең арзан,
ең жеңіл, түкке тұрмайтын сауалдар басыма қайдан
келді?"

   -     Сіз
сабаққа барасыз ба?- деді Жасын тротуарға түскен соң.

  Қыз бірден жауап қатпады, араға бірнеше сеқунд
пауза түскен соң барып:

   -     Зауқым
соқпай тұр,- деді.- Сізбен мынадай кездесуден кейін лекцияға баруды жөн көрмей
тұрмын.

    -    Демек,
менімен кездесу сізге кесірін тигізген екен ғой.

  -      Керісінше...
Тыныш ойларымды аудиторияға барып у-шуға жем еткім келмей тұр.

  -      Егер
әрбір жаңа ой келген сайын оңашалана беретін болсаңыз онда... университетті
тастауыңызға тура келер.

  -      Жо-жоқ!-
деді қыз күліп.- Қорықпаңыз, мен сізді кездесуге шақырып мазаңызды алмаймын.

  -      Қызық
екен,- деді Жасын да өзу тартып.-Менімен кездеспесеңіз басыңызда жаңа ой тумай
ма?

  -      Неге
тумасын. Бірақ, бұрын мен оз ойыма өзім қожа болатынмын. Енді сіз араластыңыз.
Әрбір сауалдың жауабына күдікпен қарайтын болдым.

  Олар оңаша көшемен жүріп отырып Бағиланың
үйінің тұсына да келіп қалғандарын аңғармай қалды.

  - Байқайсыз ба?- деді қыз Жасынның иығына
иығы тиіп кетуге сәл-ақ қалып.- Кеше таксиде біз көп нәрсе жайлы айтып үлгірген
едік, бүгін жаяу жүріп ештеңе де айтып үлгірмедік. Неге?

  -      Мұндай
сұрақтың қажеті жоқ,- деді Жасын қабақ шытып.- Лирикалық повестердің
кейіпкерлеріне тән сұрақ. Жауабы баяғыдан белгілі.

  -      Сіз
лирикалық повестерді жек көресіз ғой?

  -      Бұдан
былай болғанын қаламас ем.

  -      Ғажап
екен!.. Ал мен сіздің...

   -     Бағила,-
деді Жасын оның сөзін беліп.- Шынында да, атыңыз қандай нашар еді, айнымаған
арзан қарамель.Сізді жеңгеңіз "Сур" деп атайды дедіңіз бе?

  -      Иә,-
деді қыз ренішін жасыра алмай қысқа жауап қатып.

  -      Ол
да жетісіп тұрған жоқ, бірақ, сіздің атыңызға қарағанда тәуір. Мен де
солай атайын... Сур, сіз үндемей жүре
аласыз ба?

  Бағила жігіт жүзіне жалт қарады да, екі беті
от боп жанып ернін тістеді. Бойын буған намыс пен ұят енді оны жерге сиғызбай
әлдеқайда алып ұшып кеткендей бір сәтке өзінің бар-жоғын
да ұмытты.

  -      Жүріңіз,-
деді жігіт кілт баяулап қалған қызға жай ғана мойын бұрып.- Кейде қатар келе
жатып сөйлегеннен үндемеген әсерлі. Бір-біріңді жақсы білуге жағдай туғызады.

  -      Оны...
оны оңаша қалып та елестетуге болады ғой,- деді қыз жыларман халде әзер сөйлеп.

  -      Жоқ,
екеуі екі басқа. Оңашада ой шашырағыш,сізбен қатар келе жатқанда ол ешқайда бұрылмайды.

  "Сізбен қатар келе жатқанда",-
деген сөз Бағиланың намыс өртіне табан асты су сеуіп, көңілін жадыратып кетті.
"Демек, оның ойы басқа екен ғой, демек, ол мен жайлы!.." Ол дірілдей
демалады. "Бірде киіз, бірде мүйіз, неткен адам",- деді ол наразылық
пен разылықтың тең ортасына түсіп.

  Олар Бағиланың үйінің жанына кеп тоқтады.

  -      Ал,
қоштасайық,- деді жігіт.- Бір сағат деп ем,- ол сағатына қарады,- екі жарым
сағат уақытыңызды алыппын. Оған кешірім өтінем.- Ол қалтасынан аты-жөні, адресі,
телефоны жазылған қарточкасын қызға ұсынды.- Қажет деп тапсаңыз хабарласыңыз. Қай
уақытта болса да, ұялмаңыз. Сонан соң...сонан соң, өтінемін, маған... қалай
айтсам екен... Иә,маған деген ықыласыңыз оянбай-ақ қойсын.

  -      Сіз...
сіз ұятсыз екенсіз... қалай аузыңыз барады!

  -      Қателессем
кешіріңіз, бірақ, сіздің көзқарасыңыз бен барлық қимылыңыздан маған ауған ықыласыңызды
байқап қалдым. Керегі жоқ.

  Қыз жылап жіберді.

  -      Сіз
барып тұрған, эгоиссыз. Сіз адамды жәбірлеуге,намысына тиюге құмарсыз! Кете
беріңіз! Сізді көргім де келмейді!...

   -     Сіз
сияқты ойлы қызға бұлайша жас төгу, ашу үстінде ащы сөзді ақтара салу
жараспайды. Өмірдегі барлық шындыққа көзді ашып батыл қарау керек, Лириканың қазір керегі жоқ.
Оның үстіне тарих пен археология ғылымы зерттеушісінің әсершіл болуын
қаламайды.

   -     Кетіңізші,
өтінемін!... Сау болыңыз!

  -      Сізбен
бұлай қоштасам деген ойымда жоқ еді.Ренжімеңіз. Мен бар болғаны ойымдағыны
жасырмай айттым. Ол сізді қорлаған боп көрінген шығар. ІІІындықты

естігенде бәріміз
ар-намысты аяқтың астынан іздеуге үйренгенбіз. Мұның да керегі жоқ. Осы
есіңізде болсын.Сау болыңыз!- Жігіт бұрылып жүре берді де сәл кідіріп:

   -     Ертең
шетелге ұшуым керек,- деді.- Он күннен соң келемін.

  -      Қайда
ұшсаңыз да, қанша күн болсаңыз да маған бәрібір!- деді қыз орамалын сумкасына
салып жатып.

  Сонан соң Жасынның әлі кетпей тұрғанынан ыңғайсызданып,
әлдене дегісі келгені сол екен:-"Қай жаққа?"- деген сұрақтың аузынан
қалай шығып кеткенін аңғармай қалды.

  Жасын оған қарап тұрып жайлап жымиды. Бағила оның
салқын жанарына тағы да жылылық ұялағанын байқады.

   -     Қубаға,-
деді ол қысқа ғана қайырып.- Жазушылардың делегациясымен.

  -      Жолыңыз
болсын!...

  -      Рақмет!
Қол алысып қоштасамыз ба?

  Қыз оған жайлап қолын ұсынды. Байқаусыз ұстасаң
саусақтары үгітіліп кетердей жұп-жұмсақ, ұядағы балапандай жып-жылы екен. Сол
жылылық электр тогындай Жасынның жүрегіне жетіп барып, шым еткізді. Ол қолын тез
тартып алды.

   -     Кездескенше,-
деді еш өзгеріс болмағандай бұрынғы қалпын сақтап.

  Қыз басын изеді.

  Жасын тротуарға түсіп, тез-тез басып ұзай
берді.

 

                                        * * *

   Ол өзіндегі кілтпен есікті ашып ішке кірді.
Зал жақтан барынша қатты қойылған Огинскийдің "Полонөзі" естіліп тұр.
Демек, Мәнсияның үйде болғаны. Оңаша қалса ол ылғи да музыканы
осылай барынша қатты қойып тыңдайды.

   Бағила пальтосын киім ілгіште қалдырып,
аяғына тапочкасын сұға салды да, өз бөлмесіне қарай беттеді. Залдың ашық
есігінің тұсынан өте бергенде ол өз көзіне өзі сенбей қалт тұрып
қалды. Мәнсия илікпейтін оң қолына балалардың матрос-қуыршағын "құшақтап"
алып, музыка ырғағымен жайлап билеп жүр! Көзі жұмулы. Сол жағына қарай қисап
біткен мойны "Полонөздің" әсем әуенімен "матрос" құшағында
балқып жүрген қыздың бақытты сәтін танытқандай. Ол бір оңға, бір солға ширек
адым ғана жасап, ақырын ғана айналады. Илікпейтін оң қол "Матростың"
белінде, сол қолымен қуыршақтың кішкене алақанын алақанына салып алған, ақырын қимылдағандықтан
протез аяқтың кемістігі түкте білінетін емес. Үстіндегі көгілдір жұқа кофта мен
американ джинсиі жұп-жұмыр денесіне жарасып-ақ тұр!

  Бағила мынадай биге ұзақ қарауға дәті
шыдамай, лып етіп өз бөлмесіне өте шықты. Бөлмесіне кіріп, сумкасын стол үстіне
қойғанда жүрегіне қорғасындай бір ауыр сөзімнің ұялағанын
байқады.

  Ол креслоға кеп шалқалап біраз отырды да,
Ремарктың "Жұмақтағы көлеңке" романын қолына алды. Сатып алынғаннан
бері тірі жан ұстамаған кітап адам қолын жатсынып қалғандай сытырлап әрең
ашылды. Бұл авторды ол жақсы көріп кетті. Сәргелдің кітанханасында оның әр жылдары
шыққан бірнеше романдары бар екен. Қолда бар кітаптардың бұл -
соңғысы, әрі, жазушының да соңғы кітабы.

  Ол алғы сөзін оқи бастады. Автордың романды
аяқтай алмағанын, шығарма алғашқы үлгіден кейін қайта қаралмаған күйінше
басылып отырғанын ұқты. Ары қарай оқығысы келмеді. Басын қайта көтерді. Залдан
"Полонөздің" ақыл-ойыңды тұтқындар құдіретті әуені анық естіліп тұр.
Мәнсия Бағила келгелі оны үшінші рет қойды, демек, ол әлі "матроспен"
билеп жүр. Сүйікті мотросымен!

    Бір кезде музыка бітті. Мәнсияның
пластинканы орнына қойып, проигрывательді өшіргені, сонан соң протез аяғы
тақ-тақ етіп ас үйге қарай жүргені естілді. Ол ас үйге жете берді
де, қимылсыз қалды. Мұнда біреу-міреудің кіргенін сөзген болса керек. Сонан соң
киім ілгіш жаққа кетті. Шырт еткізіп шамды жағып, шырт еткізіп ізінше қайта өшірді.
Оның тақылдаған аяқ дыбысы бері қарай жақындай берді. Бағила кітабына жалма-жан
үңіле қойды.

   Әріптер секіріп билеп жүрген секілді
бастарын біріктіре алмады. Бөлменің есігі кенет сарт етіп ашылғанда ол селк ете
түсіп, солай қарай мойын бұрды.

  Мәнсия есіктің тұтқасынан қыса ұстап, бұған
жеп жіберердей өшпенділікпен қарап тұр екен. Жүзі сұрланып,екі көзі жалт-жұлт
етеді. Бағиланың жүрегін қорқыныш билеп, енді не боларын үрейлене күтті.

   -     Мен
қалай билейді екем, көңілің тойғанша қарадың ба?- деді ол ызадан жарыла жаздап.

   -     Манс...

  -      Манс
деме мені. Сенің олай атауға қақың жоқ!

  -      Мен
жаңа ғана келдім,- деді Бағила оның бу-

ырқанған
ашу-ызасын қандай сөзбен тоқтатудьтң амалын

таба алмай.

-        Өтірік! Қане, қанша бет оқыдың?- Ол
таңғажайып жылдамдықпен тақ-тақ басып келіп Бағиланың қолыңдағы кітапты жұлып
алды.

  -      Алғашқы
бет! Демек, сен менің биіме қарап тұрғансың!- Ол кітапты столға лақтырып
жіберді.

  -      Мен
саған айтып тұрмын ғой, жаңа ғана келдім.Сенің айтып тұрғаның қандай би!-
Амалсыз алдауға тура келді.

  -      Сенбеймін!
Пальтоңды ұстап көрдім, жып-жылы,міне, сумкаңды көрейін, ол да жып-жылы! Бағана
келгенсің де, биімді тамашалап тұрып, мені іштей аяғансың ғой! Аядың, күлдің,
мазақтадың! Енді кеп кітап оқыған боп отыра қапсың! Сұлу! Сұлулардың бәрі
залым, бәрі қу, бәрі екіжүзді! Мен оларға сенбеймін!

  Бағила мұнан әрі не сөйлерін білмей жұмған
аузын ашпады. Әсем музыкаға матросымен беріле билеп жүрген сәтін бұзгысы
келмегенін, бұза қалса оны бұдан да жаман күйге түсер деп батылы жетпегенін
Бағила оған қазір түсіндіре алмасын ұқты.

  Мәнсия Бағилаға ызғарлы көзін тапжылтпай
тесіле қадап тұрды да өз ернін өзі қыршып алардай тістеніп,есікті сарт жапты.

  Бағила не болса да оның әйтеуір шығып кеткеніне қуанды. "Байғұс қыз!"- деді есік жақтан көзін тайдырғанда
ауыр бір күрсініп.

   Оқымайтынын білсе де Ремаркты қайтадан
қолына алып, келген бетін ашты. Бірақ одан әріптерді емес, өзіне қадалып тұрған
Мәнсияның ыза мен өшпенділікке толы қанталаған кездерін көрді.Ол кітапты сарт
еткізіп жаба салды.

 

                                                     
* * *

   Жексенбі күні Серботаға амалсыз айтқан
уәдесін орындап, Бағила онымен екі сағаттай қыдырып келді.

-           
Лике,-
деді ол көңілді дауыспен кірген бетте.

Мәлике ас үйде балаларын тамақтандырып отыр еді,Бағиланың даусын естіп
орнынан ұшып тұрды да, оған қарсы жүрді.

   -     Қалай
тез қайтқансыңдар? Немене, ұрысып қалдыңдар ма?

   -     Ой,
Ли-ке-е!- Ол басын шайқап күлді. Пальтосын шешіп,
қол сумкесін де киім ілгішке қоса ілді.- Ер адамдар
неткен қызық! Ол маған не айтты десеңізші?!

  Ол тағы да сықылықтай күлді. Мәлике
"абайла" дегендей екі саусағымен ернін басып, Сәргелдін жұмыс
кабинетін иегімен мөзгеді. Бағила
"Есімнен шығып кетіпті ғой",-дегенді танытып, аузын ашып, тілін
шығарды. Аяғының ұшымен басып
өз бөлмесіне қарай беттеді.

 -       Иә, ол не деді?- Мәлике әйелге тән құмарлықпен оның сөзін асыға
күтті.

  -      Екеуміз
паркке жеткенше сөйлескен жоқпыз, ресторанда да бір-бірімізге тіл қатпадық.
Қайтып келген соң жаңа ғана, дәл есіктің алдына жеткенде, ол: "Үйленейік, Бағила",-
дейді.- Ол сықылықтай күлді. Мәлике де қосыла күлді.- Ой, ішегім-ай! Институт
бітірген, университетте сабақ береді, кандидаттық диссертация жазып жүр, бірақ, әлі бала! Оныншы кластың
оқушысы да қазір бұлай сөйлемейді?
Сонда ол қайда жүрген? Мектепті де, институтты
да жалғыз өзі жеке оқып
бітірген бе?!. Үйленейік! Ой, қуанғаным-ай!..

   -     Несі
бар,- деді Мәлике әзілдеп,- қазіргі қыздардың жігіт лексиконындағы ең сүйікті
сөзі! Және олар мұндай балаңдықты тазалық деп қабылдайды. Саған олай көрінбей
ме?

   -     Ондайлар
да бар болуы мүмкін, бірақ ол... ол өмірдің қайнаған қақ ортасында жүр ғой.
Естиді, көреді, оқиды,ұғынады, сөйте тұра қызбен қалай сөйлесуді әлі
білмейді.Ал, егер, оқымаған болса ше? Онда олар көрінгеннің құлы боп кетеді.
Және, ғалым болғалы жүрген адамның осыншалықты ынжықтыққа дейін момын болуы ұят-ақ!
Оның үстіне, менімен алғаш рет
оңаша кездесіп отыр ғой; "үйленейік" деген сөзді ары жетіп қалай
айтады?

  -      Сен
не дедің?

  -      Мен
не дейін, кеш қалдыңыз, жігітім бар дедім.Соның рұқсатына сұрап көрейін дедім. Бұл
сөздің аузыма қалай түскенін білсем нағылдейсіз. Өзімді-өзім ұстай алмай күліп
жібергенім. Сонан соң қоштастым да үйге кіріп кеттім. Ол әлі тұр ма екен, терезеден
қараңызшы.

  Мәлике перденің қабырға жақ шетін жаймен
ысырып,бір көзімен сыртқа қарады.

  -      Басында
шляпасы бар, ақ плащты жігіт пе?

 -       Иә.

  -      Кетіп
бара жатыр.

 -       Уф!
Құдайға шүкір. Таңға шейін тұрып ала ма деп қорқып ем.

  Мәлике пердені қоя берді де, жай ғана
күрсінді.

  -      Дегенмен,
обал-ақ!- деді, оны аяп.

   -     Сіздің
жаныңыз ашыса айғайлап тоқтатайын...

  Екеуі де қосыла күлді. Олардың күлкісін кенет
шар ете түскен есік қоңырауы үзіп жіберді. Мәлике "Бұл кім болды
екен?"- дегендей әдемі көз шарасын үлкейтіп Бағилаға бір қарады
да, коридорға шықты. Бұлар әңгіме қызығына түсіп дабырласып кеткендіктен
кабинетінде отыра алмаған ба, Сәргел де екі қолын артына ұстап сыртқы есік пен ас үйдің
ортасында теңселіп жүр екен. Мәлике шыққан кезде ол есікке бұдан бұрын
жетті.Ішке жиырма-жиырма бірлер шамасындағы жас жігіт кірді.

  -      Сәлематсыздар
ма?- деді ол әйел мен еркектің өзін сұраулы да күдікті пішінде үнсіз қарай калған
жүздерінен қатты қысылып.

 Сәргел амандық орнына басын изеді де, не
айтқаны белгісіз ернін күбірлете салды.

  -      Сізге
кімнің үйі керек еді?

  -      Кімнің
үйі екенін білмеймін,- деді жас жігіт одан бетер қысылып.- Мені... бір кісі...
бір жас жігіт жіберіп еді.

  -      Қызық
екен,- деді Сәргел жігіт пен Мәликеге кезек қарап. Оның ойнақы жанарынан
әйеліне деген күдік жалт ете қалды.- Ол кім деген жігіт?

  -      Суретші.
Жақсы суретші...

  -      Иә,
жақсы суретші не дейді, біздің суретімізді салуға шақырып жатыр ма?

  Жас жігіт бейтаныс үйдің иелерімен мұнан әрі
сөйлесіп тұра беруге шамасы жетпейтінін біліп, қолтығындағы ақ матамен оралған
хатты іргеге сүйей салды.

  -      Осы
суретті беріп жіберіп еді. Адрестен жаңылмаған сияқтымын... Мазаларыңызды
алғаным үшін кешірім өтінем. Сау болыңыздар!

 Ол бұлардың қоштасуын күтпей-ақ шығып кетті.

Сәргел мен Мәлике
бір-біріне қарады. Күйеуінің жанарынан өзіне деген сенімсіздікті аңғарып Мәлике
мойнын иығына батырып, басын шайқады.

  -      Бейтаныс
біреулердің енді сәлемдемені үйге жіберуі қалып еді. Ал, аш, көрейік,- деді
Сәргел екі қолын қайтадан артына ұстап.

  Мәлике іргеде сүйеулі тұрған ұзындығы бір,
ені жарты метр келетін ақ матаға ораулы затты алып, оның байлауын шеше бастады.
Ақ капрон жіптің өрнектеп байлануы мен дүкеннен жаңа шыққан ақ матаның
мұнтаздай тазалығынан, оның мұқият оралғанынан ол белгісіз суретшінің ерекше
ілтипатын, ерекше ықыласын байқап қалды.

  Мәлике ақ матаның орауын түгел жазып шыққанда
оның қолында үлкен портрет қалды. Алтын жалатқан жақтауы шам сәулесімен жалт-жұлт
етеді. Ол портретті аяқ киім сөресінің үстіне қойып қабырғаға сүйеді.

   Бұл - Бағиланың портреті еді. Портрет майлы
бояумен жазылып, төменгі жағына "Е. И" деп суретшінің аты-жөнінің
басқы әріптері қойылыпты.

  Сәргел мен Мәлике портреттің ғажайып орындалғанына
таң қалғандарын жасыра алмай демдерін ішіне тартып оған үңіле түсті. Суретші бойындағы
бар қабілеті мен фантазиясын осы шығармасына сарқа жұмсағаны көрініп тұр. Жағылған
бояулардан қыл қаламның ізі де байқалмайды. Мұнда тек таңғажайып сұлулық бейнеленіпті.
Оның тұп-тұнық, бір түйір көмірдей қап-қара қарашығы мынау дүниеге, ондағы
сан-қилы құбылыстар мен адамдардың тіршілігіне таң-тамаша боп қарай қалған.

  Қастарының орта тұсы жоғары қарай сәл
көтеріліп, оның ішкі дүниесінде пайда болған алғашқы сұрақтарды сыртқа сүйрелеп
тұр. Ол жанар өзінше жаналық ашудың аз-ақ алдында сияқты.
Сол жаңалығын бір-біріне сәл ғана қиюласпай тұрған үлбіреген балаң еріндер
келесі бір сәтте таң қалған үнмен баяндай жөнелетін секілді. Сұлулық пен пәктік пендешілік
пен тіршіліктің ұсақ-түйегіне пайғамбар биіктігінен қарап тұр. Мұндай әсемдік
пен тазалықты бұзуға, оған дақ түсіруге батылың да, арың жетпейді.Оған қарап тұрып
оз бойыңдағы тазалықты еріксіз таразыға салуға мәжбүр боласың, таразыға саласың
да қоқысың мен лайсаңның баршылық екенін көріп, өзіңді-өзің бейшара санайсың,
өз-өзіңнен ұяласың.

   -     Мынау...
Бағила ғой!- деді Сәргел портретен оқыс кейін шегініп. Бет сүйегі шығыңқы жұқа өңіне
қан теуіп, Мәликеге аңырая қарады.

  -      Енді
ғана таныдың ба?

  -      Мен
мұны сен екен деп тұрсам...

  -      Сенің
басыңдағы қандай ой екені белгілі ғой. Мені біреу осылай салса бақыттылықтан
жарылып өлер ем...

  Сәргел әйелінің әлденеден толқып тұрғанын
байқады.

  -      Іһім!-
Ол ызалы кекесінмен Мәликеге көзінің астымен қарады.- Онда... сол суретшіні
шақырайық, өткен жолы Медеуде сәлемдеме жіберген жігіт қой. Таптырып

аламыз. Сенің де
портретіңді жасасын...

   -     Бәрібір
мұндай боп шықпайды.

  -      Бақыттылықтан
жарылып өлу үшін қандай болуы керек?

 Мәлике оған ызалана қарады.

  -      Дәл
осындай болуы керек, дәл осындай!

  -      Бұл
- Бағила ғой...

  Күйеуінің ащы астармен қадап айтқан сөзі
Мәликенің кеудесіне ыза құйынын бұрқ еткізді, бірақ ол сыр білдірмеуге тырысып,
бәрін де ішінде тұншықтырып қалды.

   -     Сэр-р,-
деді ол аздап даусы дірілдеп,- ас үйдегі балалардың қасына бара тұршы. Құдай
үшін...

  Соңғы сөзінің артық екенін ол кеш сөзіп
қалды.

  Күткеніндей-ақ - Сәргелдің қазымыр жіңішке
даусы құлағына жетті.

  -      Неге
құд-ай үшін?

  Мәлике сөз таба алмай қалтырай күрсінді.

   -     Балалар
көптен бері өздері отыр...

  -      Ал,
құдай үшін деудің қажеті қанша еді?

  -      Сэр,-
деді ол Бағиланың портретіне қарап тұрған қалпы,- тым ұсақ болмасаң етті... Ұсақ
мінез адамның жүйкесін тоздырып, тез картайтатынын білесің ғой.Кәрілік - оның
жанды жері. Өзіне мүлдем қатысы жоқ болса да әйелінің қасында отырғанда
"кәрі", "шал" деген сөзден Сәргелдің құлағы үркеді. "Тез
картайтады" деген тұжырым оның тілін байлап, көмейінен андыздап шыққалы тұрған
түйдек-түйдек сөздерін ішіне қайта айдап апарып қамап
тастады. Бірақ ол ойдан тосылғанын білдіргісі келмей басын кегжитіп, ас үйге қарай
асқақ басып кете барды. Ол есіктен еніп бара жатып кері бұрылды да, иегін
көтеріп тұрып:

   -     Ертең
бұл суретті мен көрмейтін болайын,- деді.

 Сөйтті де есікті тарс жапты.

 Күйеуінің өз үстемділігіне берік сенген өктем
үнімен "Осымен бәрі бітсін",- дегендей есіктің сарт ете түсуі Мәликенің
арына тиіп, ызасын ду көтерді. Ол сол орнында не ары, не бері жүрерін білмей,
қастары түйіліп-жазылып біраз тұрды да, күйеуінің соңынан есікті жұлқи ашып
кіріп барды. Әйелінен мұндай әрекет күтпеген Сәргел екі көзі шатынап оған
аңтарыла қарап калды.

  -      Сэр-р,-
деді Мәлике өзін барынша сабырлы ұстауға тырысып, асқақ үнмен.- Балалардың
алдында дауыс көтеріп жатқанды ұнатпайтынымды білесің, сонда да болса айтпасқа
лажым жоқ, өйткені маған зекігеніңді бәрі естіді. Жарайды, сол үшін шыныдай
шытынап тұрған мен емес. Бірақ, есіңде болсын, сен Бағиланың ішкі тірлігіне араласпа.
Оның үстіне, бейтаныс суретшіге барып ол жалынған жоқ. Сенің әлгі бұйрығың
орындалмайды. Иә.Мұндай сөзді есіту саған әрине ауыр, бірақ, ауыр да болса
айтуға тура кеп тұр.

  Сәргел балаларга пирог кесіп отырған пышағын
оң жағына жайлап ысырып қойды да, Мәликенің көзінен көзін алмаған бойы орнынан
ақырын көтеріліп, сәлден соң барып бойын біржолата тіктеді.

   -     Бұл
бунт қой!- деді ол тісінің арасынан әрең дегенде ызалана сөйлеп.

  -      Білмеймін.
Бірақ, әлгіндей суретті далаға лақтырып тастау көргендіктің белгісі болмайды.
Онымен Бағиланың көңіліне қаяу саламыз,- деді Сәргелдің кірпік қақпай жансыз адамша
сілейіп қатып қалғанын бір жағынан аяп,бір жағынан аз-маз жасқанған Мәлике үнін
әуелгінен бәсеңдетіп.

  Сәргел ләм демеді. Ас үйдің ортасына қойылған
тіреудей қимылсыз тұрған денеге жан бітіп, ол екі қолын артына ұстады да,
аяғынан өзге дене мүшесі селт етіп қимылдамай есік жаққа бет бұрып, сол
сірескен қалпы шығып кетті.

  "Жүрегі тағы қысылатын болды-ау",-
деді Мәлике іштей. Есікті ашып ізінше кіріп келгенімді басынғандық деп ұқты ғой.
Сол намысын қоздырды, артықтау болды ма екен?"

  Мәлике әлденеге таласып, шатақ шығара
бастаған екі баласын екі ажыратып, екеуін екі бөлек отырғызды.

   -     Тамақтарыңды
ішіп болсаңдар жатыңдар,- деді зекіп.- Таңертең бала бақшаға барарда тұрмай қаласыңдар.
Қане, бәрібір тамақ ішіп отырған жоқсыңдар.Тұрыңдар!- Ол балаларының бет-аузын,
қолын сүртіп,бөлмелеріне кіргізіп жіберді.- Ал, көп сөйлеспеңдер, жатыңдар!

  Аналарының ашулы екендерін ұқты ма, екі бала
бұртиып, амалсыз қиналып шешіне бастады.

  Мәлике Бағиланың қасына келді.

  -      Сіздер
тағы сөз таластырып қалдыңыздар ма?-деді Бағила ол кіріп келгенде кітабынан
басын көтеріп.

 -       Иә.

 -       Лике,
тағы мен үшін бе?

 -       Жоқ. Суретші үшін.

 -       Қандай
суретші?.. Ә-ә, баяғы оқиға естеріңізге қайта түсті ме?

 Мәлике оған қарап жұмсақ жымиды да:

-           
Жүр,
ауыз үйге шықшы,- деді.

Бағила халатының жоғары түймесін салып, аяғына тапочкасын сұға салды да,
табылдырықтың ар жағында өзін күтіп тұрған Мәликеге қарай жүрді.

  -      Лике,-
деді Бағила күліп,- тағы не жаңалық дайындап қойдыңыз?

  -      Қазір
көресің.

 Бағила ауыз үйде тұрған үлкен портретті
көргенде алғаш не екенін ұқпай, біршама дағдарып қалды. Сонан соң қастары
иіліп, сұқ саусағымен ернін басып біраз тұрды

да, кенет екі
беті ду етіп, албырап шыға келді.

   -     Таныдың-ау
деймін! Сэрге қарағанда түсінігің бар екен. Ол мұны менімен шатастырды,- деді
Мәлике өң мен түстің ортасында тұрған қызды тұман арасынан бері шығарып.

  Бағила Мәликенің жүзіне бұрылып қарады да,
жанары сауал мен күдік-қауіпке толып, одан көз алмай тұрып қалды.

  -      Неменеге
маған тесірейесің?- деді Мәлике үніне әдейі реніш пен наз араластырып, әрі оның
осы тұрысына мейлінше сүйсініп.- Сауап! Сол керек саған!

Бағила әлден соң
барып әрең дегенде тілге келді.

   -     Менімше,
бұл онша жақсы емес...- деді ол даусы дірілдеп.

  -      Немене
жақсы емес? Сурет пе? Онда суретшіні шақыртып
Сэрдің портретін жасатайық. Соған қарада тұр!- деді Мәлике бастырмалатып.

  -      Жо-оқ,
мен ол туралы емес. Бір кездескен адам...Суретші... осылай... Ұят емес пе, Лике?

  -      Енді
оған өзің барып, бірнеше сағат алдында тұрған жоқсың ғой. Әлде барып па ең?

  -      0
не дегеніңіз?!

  -      Ендеше,
ұялатын, қауіптенетін ештеңе жоқ. Керек десең, бұл сенің суретің емес.
Суретшінің фактіге негізделген фантазиясы! Сэр емес қой. Ал, әдемілік жалғыз
сенің ғана меншігің емес, оған өзге жұрт та сүйсінуі керек. Құдай о баста
әдемілікті сол үшін жаратқан. Қайдан
білесің, жүз жылдан кейін бұл портрет сурет өнеріндегі інжу-маржанға айналар.-
Ол бір жағы әзілдеген боп күліп қойды,- Сол кездегі барша жұрт жиырмасыншы
ғасырдың жетпісінші жылдарында осындай тамаша сұлу бейненің, ақылды талды
бейненің өмір сүргеніне қуануы керек емес пе? Ертең картаясың, мыжырайған кемпір
боласың, ешкімге қажетің жоқ, сөйтіп бұ дүниеден өтесің де кетесің. Ендеше,
көрсін басқалар,олар ла сүйсінсін. Сұлулық жеке адамның ғана меншігі емес дедім ғой.

  Бағила мына сөздердің жалған екенін, рас
екенін, не болмаса тым аспандатып айтылған сөздер екенін анық ажырата алмады,
әйтсе де, көңіліне үйірілген әлгі бір кездегі үрей мен қысылудың біршама сейіле
бастағанын сөзді.

   -     Сэр
екеуміз сол үшін аз ғана сөзге келісіп қалдық,- деді Мәлике портретті қолына
алып.- Ол сурет өнеріндегі портрет жанрына қарсы. Әсіресе, портрет немере
қарындасының негізінде салынса!- Ол аузын ашпай, көмейінен тұншыға күлді.- Мұны
қайда ілеміз?Сенің бөлмеңе ме?

  -      Жоқ.

  -      Ертең
бір амалын ойлап табармыз. Портреттегі бейне мен болмай сен болғаның қандай
жақсы, әйтпесе мұны ілуден бұрын Сэр өзін-өзі "іліп" қояр еді.

  -      Лике,
сіз оған көп қарсы келе бермеңізші.

  -      О-о!
Туысқандық намысың оянып келе ме?

  -      Мен
оны аяймын.

  -      Қарай
гөр өзін, аяғыш-ақ! Жарайды, дабырласа бергеніміз оның жүйкесін қажар. Мына
портретті ал да бөлмеңе апарып қой. Қарағың келмесе орамалмен бетін жаба сал.-
Мәлике тағы бір тұншыға күліп алды да,дүниенің екі ортасында қалғандай қайда
қозғаларын білмей тұрған қызға "бара бер" дегендей иегімен өз бөлме
жағына нұсқады да,
күлкісін тиып, Сәргелдің есігін ашты.

   Сәргел баяғы ас үйдегі қалпынан қалт өзгермей
екі қолын артына ұстаған бойы терезеге бетін беріп, қимылсыз тұр екен. Мәлике
бөлмеге жайлап басып кіргенде де ол селт еткен жоқ. Қатар тұрған екі кереуеттің
өзіне тиістісін ғана жөндеп, үстінен төсек жапқышын судырлатып сыпыра бастағанда
барып Сәргел бүкіл денесімен бері қарай бұрылды.

Көзі сол баяғы ас
үйден шығып кеткендегідей әлі бақырайып тұр екен. Содан бері кірпік қақпаған сияқты.

   Мәлике оның орнынан қозғала бастағанын көрсе
де,көрмегендей жастығын түзеп қойды да, жатуға дайындалды. Сәргел қақшиған бойы
есік жаққа барды да, бері қарай қайта жүре беріп, әйеліне назар да аудармастан бейтаныс
аудиторияда лекция оқып жүргендей бір қалыпта қасаң үнмен сөз бастады.

    -    Атам
заманнан бері еркек пен әйел ерлі-зайыпты болып неке суын ішкен соң, немесе,
неке қуәлігін алған соң олар бір үйдің, бір шаңырақтың астында тату өмір сүруге борышты
боп келген. Ал, тату өмір сүру деген -әркім өз дегенін жүзеге асыруға, өз
ойының дұрыстығын дәлелдеуге таласудан тұрмақ емес. Тіпті дәлелдеген күннің өзінде
кеңірдектен, тасыр мінезбен, немесе ашу-ызамен дәлелденбейді, керісінше, бұл
қасиет семьяның арасына сызат түсіріп, оны ұлғайта берері анық. Ерлі-зайыптылардың
арасындағы қазір сендер көп айтатын тең праволылық, демократия дегенге мен
иланбаймын. Семьяда бір адамның үстемдігі болуы шарт. Ал, бір адамның үстемдігі жоқ жерде семья -
семья болудан қалады. Тең праволылық пен демократия екі жыныстың бірге өмір
сүруі үшін мүлде әлсіз әдіс, ол көз келген келіспеушіліктен, болмашы қателіктен
жерге түскен шыныдай быт-шыт бола салады.Сондықтан, қымбатты Мәлике,- деді ол
ары-бері жүруін жалғастырып, "кымбатты Мәлике" дегенде даусын көтере түссе
де ішкі толқудан аздап дірілдеп,- бұл үйде ешқандай демократияға орын жоқ.
Әлгіндей ашу көрсету,балаларымның көзінше әкелік намысымды таптап есікті жұлқа ашып,
үстіме атып жіберердей басып кіру - мен үшін қорлық. Әйел адам қашан да ер
адамның басын сыйлауы керек. Бәлкім, кейбір әйел өзін күйеуімнен ақылдымын
дейтін шығар, бірақ, акылдылық ондай тәсілмен көріне алмайды. Керісінше, әйел
ақылды болған сайын зайыбын
сыйлайды. Оның арын сыйлайды.Күйеуінің ақымақ екенін біліп тұрса да оның намысына
тимейді, кешіреді. Егер зайыбының санасы болса ерте ме,кеш пе, өзінің қателігі
мен кещелігін сөзінбей қоймайды.Ақылды әйелдің қасиеті осында. Ал егер әйел
күйеуін ұнатпайтын болса, оның әрбір сөзіне таласып, жағадан ала бергенше екеуі
екі бөлініп, жеке қалағанынша өмір сүруі керек. Семья болып тұрған жерде ер
адамның үстемділік ететіні бар әлемге аян. Французың да, ағылшының да,итальяның
да, немісің де, орысың да, бәрі-бәрінің де еркектері үйде үстемдік еткенді жек
көрмейді. Ал,үстемдік еткенді жек көретін болса, олар одан айрылған,сөйтіп,
алмағайып демократияға көшкен.

   -     Сэр,-
деді Мәлике сұп-суық көрпенің астына кіріп, жайғасып жатқан соң,- лекцияңды
біттің бе?

   -     Жоқ,-
деді ол әйеліне мойнын да бұрмастан.-Және мен лекция оқып тұрған жоқпын. Оның
біту-бітпеуі өзіңе байланысты. Егер сен менің айтқанымның бәрін түсінген болсаң
онда сөз де тамам.

   -     Мен
бәрін түсіндім.

 Сәргел жүрісін тоқтатып, әйеліне жайлап бұрылды.

   -     Сенің
даусыңда түсінуден гөрі ыза басым. Мен сөзіңе илана алмай тұрмын.

   -     Мені
картайтпашы, Сэр,- деді Мәлике ашусыз,қоңыр даусымен.- Мұндай сөздерді иттің
етінен жек көремін.

  Сәргелдің басы аздап кегжең етіп, әйеліне
тесіліп ұзақ қарап тұрды да:

   -     Бұл
нағыз шындығың,- деді әр сөзді таптай айтып.- Еркек атаулы...

   -     Қойшы,
құдай үшін!- деді Мәлике ызалы үнмен оның сөзін бөліп,- немене ол, еркек,
еркек? Сенің еркектерде не шаруаң бар?

  Сәргел оған таңдана, әрі ызалана қадалды. Ішіне
сыймаған намыс пен ашу шеке тамырын адырайтып, көзін шарасынан итеріп шығара
жаздағалы тұр. Қатты күйінгендегі әдетімен мойны бір-екі рет қалтаң-құлтаң ете қалды.
"Еркектерде не шаруаң бар?"- деген сөз оған "еркек
емессін" дегеннің орнына айтылғандай көрініп, намысы мен жігерін құм қып
кетті. Және бұл сөз ашумен емес, байыппен, салмақпен айтылды. Демек, мұндай
пікір бүгін ғана емес, оның ойында көптен бері жатқаны, тек,реті қазір келген
соң айтылды. Сәргел осы тұжырымға тіркелгенде бойындағы намыс ерті бұрынғыдан
да лаулап,жарылып, өртеніп кетуге аз-ақ калды. Онысымен тұрмай әйелінің тым
бейғам, тым салқын қалыппен тумбочка үстінде жатқан Ремарктың романын қолға
алып, бұрын келіп тоқтаған жерін көп іздеп абдырамай бірден тауып алып, сілейіп
тұрған мұның қазіргі қалпы мен хал-жайына мүлде көңіл
аудармай оқуға кірісіп кеткені оны естен тандыра жаздады. Әйелінің бейғам да
бейтарап қалпына,жартылай ашық жатқан аппақ төсі мен жұп-жұмыр мәрмәр иықтарына
қарап тұрып ол тұңғыш рет өзінің оны ешқашан жеңе алмасын, айтыс пен арбасудың
қандай тұрі болса да өзін тек жеңіліс қана күтіп тұрарын іштей сезінді және осы азапты
мойындаулардың арғы бір ұшынан қылт етіп тағы да тұңғыш рет өзінің бұл әйелге
тең емес екендігін, жастықтан туындайтын ерлік пен тәкаппарлықтың арынды
ағысына кәртеміс дене бөгет бола алмасын білдірген бір сөзім көрінді. Тұңғыш
бас көтерген осындай егіз сөзімдер оның көн кеудесінің басқа түкпірінде жасырын
жатқан жаңа ойларды да оята бастады. "Иә,-деді ол іштей,- жексұрын сөзім
жалқы оянса да  тышқан секілді тез көбейді,
яғни, бұл да балалай береді деген сөз ғой". Бұл сергелдең сауалдың шумағын
жинап бола бергенде, неге екені белгісіз, кенет есіне қайтыс болған әйелі оралды.
Оның дәл қазіргі сәтте неге еске түсіп,қыстырылмас жерге қыстырыла кеткеніне ол
жауап та іздеген жоқ, тіпті, іздемей-ақ табылып тұрған жауабын өз-өзіне анық
айтудан да қысылатын секілді. Ол да дәл осы орында жатар еді. Мұның талай
қытымырлығы мен қазымырлығына шамасының келгенінше тезіп, артық сөйлемеске тырысатын-ды,
сөйлей қалса да мұншалықты менмендік, кісінің жанын бір-екі ауыз асқақ та
темірдей салқын сөзбен таптамайтын. Және сөзсіз жатып алғаннан гөрі әйелдің
өзіңмен тайталасып ұрысқанының өзі бұдан әлдеқайда артық па деп қалды. "Демек,
ол менен өзін

жоғары санайды,
мен одан төменмін, ол мені менсінбейді,неден де болса тайынбайды, оған бәрібір,
мен ол үшін құмырсқамын, қара шыбынмын, жәндікпін, тағы тағылар. Мен ғана сөйлеуім
керек, мен ғана айтысуым керек. Неге?Өзінің бұрыстығын, менің дұрыстығымды
дәлелдеу үшін!

   Неге дәлелдеуге тиіспін. Өйткені мен оның
алдында тәуелдімін, менің одан айрылып қалғым келмейді. Ал оған бәрібір! Міне,
гәп қайда!"

  Сәргел осы қорлық пен азапты мұнан әрі көтере
алмасын сөзді ме, бұл жерде бейшара қалыпта тұра бергісі келмей коридорға шығып
кетті. "Түк те емес болмашы ғана нәрсе,- деді ол ас үйдің терезесі алдына
тұрып.-Тіпті өзгеге айтудың өзі ұят! Қайдағы бір суретшінің салған портреті!
Ерлі-зайыптылардың ажырасуына, семьяның бұзылуына себеп болған факт! Жұрт
күлетін дәлел емес пе? Шынымен адамдар ұсақтаған ба? Бәлкім ойлары ұсақтаған
шығар, іріден емес, кейде ұсақтан сүрінетінімізге себеп осы ма? Бірақ, адам мен
ой бір емес пе, демек,екеуі де ұсақтаған, адам мен оның ойының бас қатырар мәселелерінің
бір-бірінен алшақ болуы мүмкін емес! Иә,ол менен бөтен, мүлде бөтен! Егер мен өле қалсам!?"-оның денесі дір ете
түсті, ары қарай ойын жалғастыруға, "Мен өле калсам бәлкім, ол жыламас та!"- деген
сөзді айтуға корықты. "Жол ортасында
атың өлмесін, өмір ортасында қатын өлмесін" деген баяғыда ұмыт бола бастаған ескілікті
мақал есіне түсті.

   Бұрынғы әйелі тағы көз алдына елестеді.
Ауылдағы ересек екі баласы... Мұндағы үйелмелі-сүйелмелі екі ұлы...

   Қалт-құлт еткен аз өмірі... Сырты бүтін, іші
түтін тіршілігі...

  Сәргелге кенет олардың бәрі мүлдем бөтен
адамдай боп көрінді. Бәрі де өзінен әлдеқашан суыған, үйде жатқан екі  бала да суық, Мәлике де суық. Бәрі-бәрі де мұңсыз өмір сүре алады,
ешқайсысының күні бұған қарап тұрған жоқ, кенет ғайып бола кетсе ешкім де мұның
орнын жоқтамайды, қабырғасы сөгіліп қайғырмайды, мұның денсаулығын ешкім құдайдан
жалбарынып тілемейді де.Жолдас-жора, көз көргендердің бәрі солай. Жанашырлық
жасап жүрген алыстағы туысы Қаратайдың да асып бара жатқаны
шамалы.

  Неге? Неге? Себебі қайсы? Бір-бірінсіз тұра
алмайды екен деген адамдар қайда? Қайда қане, солар? "Әлде менің өмір
жолымда ондайлар кездеспеді ме?" Неге? Әлде, бірін-бірінсіз тұра алмайтын
адамдар адам ойының ғана жемісі ме? Пәленше өлді деп екінші біреудің қоса
өлгенін неге көрмедім? Сонда олардың бәрінің қабірге бірге түсер бірде бір
достарының болмағаны ғой? Адам тек өзіне ғана қадірлі болған-ау...

   "Мені кім іздейді, мен кімге қадірлімін?"
Ол өзін жер бетінде еш жанашыры жоқ жетім баладай сөзінді. Бір сәтке көз алды мұнартып
кетті.

  Ол кенет есін қайта жиып, бойын ширақ ұстауға
тырысты. "Бұл не? Көз алдымның мұнартқаны несі? Әлде кәрілік
пе? Адам бойына кәрілік осылай енетін шығар?

   Иә, иә, солай. Кәріліктің жан серігі
- уайым болар.Ендігі қалған
өмір осылай өтпек пе? Тек осылай? Еш өзгерісі
болмақ емес пе?"

  Сәргел ары қарай терендей беруден тағы
шошынып,ойын қысқа арқандай тез жиып ала қойды. "Болмайды,-деді ол
өзіне-өзі қайрат беріп.- Өзіңді-өзің кеміргеннен пайда жоқ. Берік болу керек. Иә... берік болу..."Ол осы
байламнан бойға дару тапқандай сәл қанаттанып,
балалары жатқан бөлменің есігін ашып, монтиып, бейғам ұйықтап жатқан екі ұлына әлде күдік, әлде үмітпен біраз қарап тұрды да, Мәликенің қасына келді.Ол түнгі
шамды сөндірмеген қалпы кітабын жастығының астына
қоя салып ұйықтап кетіпті.

Әйелінің әдемі мүсініне, қиылған қою қара қасына бір көз
тастап етті. Әлде әлгі ишараздық
пен өзін қорлаған сөзім әлі
жылжымаған ба, Сәргел өз бойынан әйеліне деген еркектік нәпсіні, реніш пен өкпені ұмыттырып жіберетін қызығушылықты байқай алмады.

 

                                                 
** *

   Қақаған қыстың сақырлаған сары аязды күні
еді. Үйде Бағиладан өзге ешкім жоқ. Қурстас қыздармен кітапханаға барамыз деп
уәделескен, оған дейін бір жарым сағат уақыт бар.
Оңашалық - қашан да адам ойын белгісіз бір құпия дүниеге жетелейді. Бес бөлмелі
даладай үйде ол өзін қоярға жер таппады.Жасынның шетелден әлдеқашан келгенін
Бағила,әрине, біледі, бірақ, оған хабарласудың ретін таппай қойған. Көшедегі
телефон-автоматтарға кіріп, тәуекелі жетіп дискіні де бұрап көрген. Бірақ,
канша өзін қинаса да, екі-үш цифрды терген соң демі жиілеп, өз-өзінен өрт боп
жанып, будкадан атып шығатын. Ауыз үйде тұрған аппаратқа ол әлденеше рет келіп
те қайтты. Бәрінде де өзін-өзі жеңе
алмай, бойын кернеген ұяты еркін тқтқындап, бар-жоғы жансыз дискінің алты
номерін тере алмай азапқа түсті. Тіпті, телефонға жақындаудың өзі ұят секілді.
Адамның жансыз нәрседен де қысылатын көзі болатынына ол таңданды.

  Көп толқу мен арпалыстан соң ол телефон жанына келді. Жайлап трубканы рычагтан алып, құлағына апарды.Бір қалыпты ызыңдаған дыбыс.
Аппарат мінсіз жұмыс істеп тұр, көз-келген қызметіңе дайын, қалаған адамыңның
үйіне дауысыңды жеткізе алады.

Бағила демінің тағы жиілеп, алақаны мен маңдайының тершігенін сөзді.

   Ол алғашқы үш цифрды еркін алды. Төртінші
цифрды тергенде саусағының дірілдегенін байқады. Бесінші цифрды саусағы сынып
кетердей әрең айналдырды. Міне, ең соңғы сан. Бар-жоғы
бір-ақ сан. Бар жоғы бір-ақ сан! Ол сұқ саусағын сегізге апарды, оны жайлап жоғары
көтере бастады. Мүлдем тынысы бітіп қалғандай. Ақыры оны тез айналдырып
жіберді де, көзін жұмып, демін ішіне тартып бұдан әрі не боларын күтті.
Аппараттың бір қалыпты, ұзын дыбысы естілді. Екі, үш...Құлақ түбінен әлдене
сытыр-сытыр сынды да, артынша ер адамның сұп-суық, немқұрайды үні естілді.

   -Иә.

 Бағила не дерін білмей тілін жұтып тұрып
қалды.

  -      Иә!-
деді ер адам зілді дауыспен.

 Дәл сол дауыс! Жасын! Бағила демігіп кетті.

  -      Алло!

  -      Сәлематсыз
ба?- деді Бағила ол трубканы тастап жіберер деп қауіптеніп, әрі екінші рет
телефон соғуға шамасының жетпейтінін біліп.

 -       Сәлематсыз!
Сізге кім керек?

 -       Қашан
келдіңіз?

 -       Атам
заманда. Бұл кім?

 -       Сіз...
ұмытып қалдыңыз ба? Мен...

 -       Анығырақ
айтсаңызшы! Кім дейсіз!

 -       Мен...
Бағиламын...

 -       Ә-ә,
иә, есімде... Келгелі бері телефон соғуға уақыт болмады. Бір шаруаңыз бар ма
еді?

  Бағила мұнан әрі сөйлеуге шамасы жетпей
трубканы тастап жіберді. Жасынның соңғы сөзі оның осы көзге дейін талпынып,
тасып келген көңілін су сепкендей басып, оған деген сөзімдерінің бәрін шалғыдай
жапырып өтті.

   Ол ызаға шыдамай төсегіне кеп кұлай кетті.
Ойынан Жасынның "Бір шаруаңыз бар ма еді?"- деген өзекке мұз
қатырардай суық сөзі кетпей қойды. "Неге оған телефон соқтым,
неге?! Неткен ессіз едім. Сол керек саған,сол керек! Көптен іздегенің, естімек
болғаның осы сөз еді ғой, ал естідің!"- деді ол өзін-өзі
табалап.

   Қанша уақыт еткені белгісіз, сыртқы есіктің
сарт етіп жабылғанынан есін жиды. Келген адамның аяқ басысынан,киім
шешісінен-ақ оның Сәргел екенін Бағила бірден таныды. Орнынан тез-тез тұрып,
креслоны терезе жаққа қаратып қойды да, жаурынын есікке беріп, кітапқа үңілген боп
қалды. "Иә",- деген Сәргелдің даусы естілді. Бағила оның телефонмен
сөйлескенін естімейін деп есікті жауып кеп отырды. Оңашада күйкі ой ауған
күннің көлеңкесіндей өте бере ме, бойын өзіп бара жатқан әлгі бір күйініші мен
ызасы Сәргел есікті сарт жапқаннан жел үрлеген тұмандай сәл сейіліп қалып еді.

  Сәргелдің бері қарай жүргені естілді. Тура
Бағиланың бөлмесіне қарай келе жатыр. Есік алдына кеп аз ғана аялдады. Жайлап
есік ашылды. Есіктің ашылған дыбысы естілмесе де Бағила тәнімен сөзіп отыр.
Сәргелдің өзіне сөз жоқ тесіле қарап тұрғанын сөзіп, Бағиланың өн бойы шымырлап кетті.

      -  Бағила,-
деді Сәргел ақырын дауыстап. Оның бірдеңе деп айтарын біліп отырса да, қыз селт
ете түсті.

  Немере ағасына тура қарамауға тырысып,
жартылай бұрылды. Жоғары қарамаса да Сәргелдің көзі шатынап тұрғанын көрді.

  -      Сені...
телефонға,- деді ол батыра сөйлеп.

  Бағила таң қалған пішінмен иығын бір қозғады
да,Сәргелдің жанынан өте берді. Оның қытымыр даусы мен селтиіп тұрғанынан
телефонға шақырған адамды мүлдем ұнатпай қалғанын жас қыз ауыз үйдегі аппаратқа
бара жатып-ақ анық сөзді.

   -     Алло,- деді ол ақырын ғана ұйқылы дауыспен.

  -      Мен
ғой. Жаңа ренжіп қалдыңыз ба?

  "Жасын! Тағы да Жасын! бір кешке жетер
азабы аз болған жоқ қой, енді тағы не демек, неге шақырып тұр?"

 -       Сіз
тыңдап тұрсыз ба?- деді қорғасындай салмақты қоңыр дауыс.- Тыңдап тұрсыз ба
деймін?

 -       Иә...
Не айтпақсыз?

 -       Әлгі
кісі кім?

 -       Соны
білгіңіз кеп телефон соғып па
едіңіз?

 -       Сараң адам екен. Және ешқашан көркем шығарма оқымаған, оқимын
деген ниеті де жоқ.

  -      Сізбен
сөйлескім де келмейді, енді телефон соқпай-ақ қойыңыз.

-        Екінің бірі
осылай ашулана алады. Мен оған таңқалмаймын.
Ертең қолыңыз тие ме?

-        Жоқ.

-        Уақыт табыңыз.
Өтінем.- Ол мырс етіп күлді.-Мен бүйтіп ешкімге айтып көрген жоқ едім, қызық
екен!

-        Уақытым жоқ,
сау болыңыз!

-        Трубканы
тастағалы тұрсыз ба? Ол есті
адамның ісі емес. Сонымен, ертең дәл
сағат алтыда "Алматы" қонақ
үйінің алдында күтем. Кешікпеңіз, Сонан кейін де өмір бойы жек көріп өтуге мүмкіндігіңіз бар. Жек көру екінің бірінің қолынан келе беретін нәрсе
ғой. Солай. Сау болыңыз!

  Бағила телефон трубкасын ұстаған бойы ұзақ тұрып қалды. "Неткен қатыгөз,
неткен өзіне-өзі сенген
менмен адам! Жоқ, бармаймын!" Бұл телефонмен сөйлесіп болды-ау дегенде жұмыс кабинетінен Сәргел де шықты.

  -      Бағила,-
деді ол ресми үнмен,- көңіліңе келсе де айтайын, бұл адаммен екінші рет
сөйлесуші болма. Сыпайылық пен мәдениет дегеннен жұрдай неткен жан ол!Менің
үйіме телефон соғып тұрып, ер кісінің дауысын естіп тұрып амандаспастан
"Пәленшені шақырсаңызшы",-деуге оның қаңдай қақысы бар? Немене, бұл
үй ол үшін еркек басқарып отырған әйелдер консультациясы ма, әлде жобалау
институтының лабораториясы ма? Даусын айтсаңшы, даусын. Грубиян! Бір емес,
бірнеше әйел жіберген, тағы да жіберетін
адамның даусы. Және, осы дауыс маған таныс сияқты! Ұқтың ба менің айтқанымды?

      -  Иә,
ұқтым,- Бағила екі айтқызбас тіл алғыш баладай басын изеді де, өз бөлмесіне
қарай жүре берді.Бөлмесіне кіріп, есікті жапқан соң Жасын мен Сәргелдің бір-бірі
жайлы үзілді-кесілді айтқан пікірлері есіне түсіп,болар-болмас қана жымиып
қойды. Осы бір болмашы күлкілі жай әсер етті ме, әлде Жасынның қайта телефон соққаны
ма, әйтеуір оның бойы бұрынғыдан біршама жадырап, ызасы мен реніші тараған
секілді.

 

                                        * * *

   Ертесіне, кешкі сағат дәл алтыда Бағила
"Алматы" қонақ үйінің алдында тұрды. Бұл сәт жас қыз үшін ұяты мен
арын күйедей кемірген азапты сәттер еді. Ол түні бойы өзімен-өзі арпалысып
шықты. Мәликемен ұзақ кеңескен соң екеуі "Бүгінгі кездесуге барып көру керек",- деп
шешсе де көңілдерінің бір түкпірінде әлсіз үрей жатты. Жасынның жас жігіт емес,
үйленген, балалы-шағалы адам екендігі үлкен сөз болды. Мәликені тұйыққа тіреп,
көңіліне түсініксіз сауал үйірген - Жасынның Бағиланы қонақ үйіне шақырғаны
болды. Ойласып келіп олар мұны да өрескелдігі жоқ деп сыпайы шешті.Әңгімелесіп
отырып екеуі де жылады. Әйел өмірінің тек жеңілістен, кешіруден, жол беруден тұратынын
айтып жылады.

  Бағиланың бүгінгі кездесуге бара жатуы да
оның өміріндегі ең алғашқы үлкен шегінісі еді. Әйел бойындағы тәкаппарлық пен
жарасымды менмендіктің ер адамның жабайы да асау еркінің алдында толық мойынсұнуы,
жылай отырып, қорқа отырып, тазалық пен адалдық дегенге үміт артып, көңілді
сонымен жұбата отырып тәуекелге баруы еді. Бұл кездесу немен бітсе де, қалай
бітсе де,жас қыздың өмірі мен тағдырын із тастамай өтпейтінін,тіпті бір-ақ қана
жүздесіп айрылғанның өзінде ғұмырлық есте қаларын екеуі де жақсы сөзінді.Бірақ
олар жалғыз-ақ рет кездескен жоқ. Олар сан рет кездесті.

   Жасын Бағила есік алдына жетіп, өз-өзінен ыңғайсызданып
аялдай бергенде бір бұрыштан бақылап тұрғандай (бәлкім, солай да етуі) араға
бір-ақ минут қана салып келді.

  Он сегіз жас. Он сегіз жаста адам баласы
бір-бірімен қарым-қатынастың әлденеше тұрін талай көріп, сүйініп те,жерініп те,
түңіліп те, тіпті бұзылып та үлгере алады.

   Бағила
болса балғын көктемді бейғам артқа тастап, жаздың бір қоңыржай түнінде ашылған
гүл сияқты,сүйіспеншілік, сөзім деген әлемнің алғашқы шыққан күніне, аспаны мен
бұлтына, мынау ғаламат әсем дүниенің тазалығына таңырқай да, үрке қарайтын
шақта еді. Осы шаққа дейін ол ер балалармен талай қыдырған, талай реет суға бір
түсіп, талай рет өзен жағасындағы құмдауытта күнге де қыздырынып жатқан,
кейбіреуімен балалық әуестікпен
сүйіскен де. Бірақ ол сүйіс тереңнен қозғалмаған, қанда қайнамаған, жүректе
піспеген өзіне-өзі есеп бермейтін балаң сүйіс еді. Оның Жасынмен бұл кездесуі
махаббат жолындағы алғашқы "ресми" кездесуі болғандықтан ба,
кеудесіндегі жұдырықтай жүрегі қамысты көлдің желді күнгі қоғасындай кешеден
бері бір сәтке де тыным таппады. Жасын келіп амандасқанда "сәлематсыз ба"
деген жауап сөздің жартысын айтып, жартысына демі жетпеді.

   Бағила амандасқан сәтте ғана жігітке бір көз
тастады да, кірпігін төмен түсірді. Кешегі тәкаппарлықтан түк қалмапты, қолға
үйренсе де адамнан жасқануы қалмаған еліктің лағындай болар-болмас дірілдеп,
үнсіз тұр.

   "Ұнатып қапты,- деді іштей Жасын.-Бұл -
махаббат қой!"

  Жасын Бағиланың бойынан тек әйелге тән сирек кездесер
әдемілікті ғана емес, бұлақ бастауындай тазалықты,маң далада туған айдай
әсемдікті, жаңбырдан соңғы қарақаттай мөлдірлікті, таң алдында ашылған гүлдей пәктікті
көрді. Бұдан бір-екі ай бұрын кездескенде осы қасиеттерді қалайша тап басып
аңғармағанына қазір таңданды.

  Ол "махаббат", "сөзім"
деген сияқты сөздерден бойын аулақ салатын-ды. Бұлардың бәрі тым көп
айтылып,қадірін жоғалтып алғандықтан ба, әлде, өз өмірінде осы сөздердің тегіне
лайық не әйел, не еркек кездестірмегендіктен бе, әлде, жаратылысынан жаны қаталдыққа
бейімдігінен бе, әйтеуір бұл сөздер оның құлағына тұрпідей тиетін. Және осы
сөздерді жиі айтатын адамдарды мейлінше ұнатпаушы еді. Лирик ақындардың өлеңдерін
оқымайтын.    Тіпті, Толстойдың махаббат,
сөзім жайлы ой толғаған тұстарына тыжырына белгі соғушы еді,ал Достоевскийдің
"Ақ түндер" атты сентиментальды рационының соңына: "Бейшара
Федор! Осывдай мармелад адамдар болады деп ойлаған-ау шамасы",- деп жазып
қойғанды. Ол әр нәрсеге нақтылы қарайтын. Романтика мен лирика өмірдің
иллюзиясы, ол адамды шатастырады,өмір құбылысына дәл баға беруге кесірін
тигізеді деген тұжырымды берік ұстайтын-ды. Осы көзге шейін жазған өз
шығармаларында ол осы ойларын дәлелдеп келді.

   "Кейіпкерлері мен алған оқиғасы
адамдарды өмірден бөзіндіреді, бәрі нәзіктік пен сөзім атаулыдан жұрдай",-деп
біреулер оны сынап жатса, енді біреулері басқа жағынан кеп: "Өмірге тура
қарайтын көзіміз жетті. Жас бала секілді адамзат қашанғы тәтті тағаммен өмір
сүреді?Оның да тәттіден тұщыға, сонан соң ащыға көшетін көзі болмай ма? Жасын
шығармалары бүгінгі прозадағы реалистік көзқарастың жаңа лебі, оны түсінбедік
деп ұрысқаннан гөрі түсінейікші әлдеқашан абдырап та көрмеген Жасын жатқа айтар
сөзін жинай алмай
мүдіріп қалды.

  - Жүріңіз,- деді ол қарсы алдарыңда көлденең тұрған
машинаға қарай оңтайланып.

  Бағила қарсыласқан жоқ, қайда деп таңдана сұрамады
да. Ол Жасынның сиқырлы сөзіне арбалғандай орнынан қозғала берді, Жасын есік
ашып Бағиланы алға отырғызды да; өзі соңғы жаққа жайғасты. Бұлай ету оның ойында
да жоқ болатын, еріктен тыс бір күш оған "Осылай ету керек",- деп бұйырғавдай,
өзінің қыздан қалайша оқшау қалғанына түсінбеді. "Ғажап- деді ол есікті
жауып жатьш өзінше.- Қалайша? Жоқ, мүмкін емес, Менің олай етуге қақым
жоқ".

  Машина орнынан қозғала берді. Жолда келе
жатып та ол өз бойынан өзі байқаған санадан тыс бір күштің әлі тарқамағанын сөзді.
Ол күш - Жасынның Бағила алдында абдырауы, ойламаған жерден кашан да сөзінің аздап
шашырауы, ең соңында және ең қауіпті -қызға деген ерекше ілтипаты мен кеудесіндегі
нәзік бір қылдың талай жылдан бері (бәлкім, алғаш рет) тербеліп етуі еді.

  Жасын ең әуелі содан қорықты.

  Осы отыз бір жылдың ішінде ол, әрине, көп әйелдермен
кездесті. олардың арасында ақылдысы да, салмақтысы да, жеңілтегі де, ажарлысы
да, көріктісі де,мүсіндісі мен мүсінсізі, бәрі-бәрі болды. Егер олардың кейбіреуімен
еркек пен әйелше қарым-қатынас жасау сөзімі туа қалса да бұл ешқашан жүрегінің
лүпілдегенін сөзінген емес. Оның тәніндегі сөзім мен құмарлык бір-ақ формада -
жақсы көрген әйелін өзіне мойынсұндыру, оны түгелдей билеп алу формасында ғана
оянатын. Көз алдында не көрініп тұр - оған сол ғана көрінетін. Және еркек пен
әйелдің бір-біріне деген ықыласы мен ынтызарының,керек десең, махаббаты мен сөзімдерінің
сыртқа шығар тұрі де біреу-ақ - сүйіс екеніне наразы болатын-ды. "Бір-бірін
өлердей жақсы көретін адамдар үшін бұл мүлде аз,арзан тәсіл деп есептеуші еді, бұлай
ету барлық басқа адамдардың қолынан келеді, тіпті, адамнан басқа тіршілік
иелерінің бәрінің де жалғыз-ақ тапқаны осы тәсіл. Бірін-бірі өзгелерден гөрі
ерекше жақсы көретін екі адам үшін де ерекше, өзгеше форма керек қой, неге бәрі
бірдей жаралған, неге түптеп келгенде ерекше сөзімдер де туралы, анайы
инстинкке бағынуы керек? Бұл әділетсіз,мүлде әділетсіз" деуші еді ол.

  Бұл идея оның соңғы шығармасында да айтылды.
Бір қызға жастайынан көңілі жеткен студент сүйіктісі қайда барса да соңынан
қалмай, акыры бесінші қурска өткенде оған қолы жетеді. Ертесіне ол күнделігіне:
"Мен құдайға риза емеспін,- деп жазады. Бір-біріне адамды осылай ынтық
етіп жаратып келіп, сол ынтықтығын сүйіс арқылы ғана танытатын етіп, бізді
қандай кедей етіп жаратқан!Бұл адамды зәбірлеу, қорлау ғой. Мен адам бойындағы соқыр
инстинктке қарсымын, оны сылып тастап сананы баспа жүзінде бұл да көп талас
тудырған. "Инстинкті алып тастаса адам болудан қалады, хайуан боп
кетеді",- деп орындарынан
атып-атып тұрғандар кездесті.

  Шығармаларындағы осы сияқгы өзіндік
концепциялармен өз өмірі бір-біріне үндес жатқандықтан шығар, Жасынды әйелдер
жағы суықсың, саған бәрібір деп өкпелейтін, кінәлайтын. Өйткені, олардың бәрі
де Жасынды жақсы көруші еді, жақсы көріп қана қоймай, одан жасқанатын да. Өткір
де, ойлы көз, темірдей логика,нақтылы көзқарас, батыл философия, ешкімге иілмес
мінез, ұшан-теңіз білім оны қай жерде отырмасын, тарихшылар мен экономистер ме,
лингвистер мен археологтар ма, суретшілер мен актерлер ма, бәрі-бәрінен де оны
биік етіп көрсетіп тұратын-ды. Ежелден таудай қалыптасып,тастай бекіген
көзқарастарды ол бірнеше сөзбен іргесін шайқалта салар еді. Онымен
қарым-қатынасы тек достықпен ғана шектеліп қалуын қаламайтын әйелдер одан

әлгі парасат
биіктігіндей биік махаббат талап ететін-ді.

   Мұндай талап Жасынның ызасын келтіретін.
"Сөзімді логикаға бағындыру деген есуастық қой,- дейтін ол.-Адам бойында
өз еркімен туып, өз еркімен өлетін жалғыз-ақ азат қасиет - ұнату мен жек көру.
Енді сонны ноқталамаңдаршы!"

  Олар театрға келіп, бір шетелдік драматургтың
трагедиясын көрді. Бүгін премьера болатын. Трагедияның қазақ өмірінен тым
алыстығы, проблемаларының ескілігі Бағиланы
қызықтырмады. Алматыға келгелі бері бұл театрға үшінші рет қана болып отырғандықтан
актерлер ойынына ғана назар салды. Мұндай пікірді де жол-жөнекей Жасын айтқан.

  Олар машинаға отырды. Бағила алдыңғы жақта,
Жасын артқы орында. Қайда деп Бағила тағы сұрамады.Сұрағысы келса де сұрай
алмады және ол Жасынға құлай сенді.Ойлы адамның арзанға бармайтынына
сенді.Алдыңғы күні түскен қалың қардан көше кек тайғақ.Машина кейде бұраңдап,
кейде көшенің қиылысында тоқтаған жерінен әрең жылжып, цирк атындай мың құбылып
келеді. Машина түзу көшеге түсіп, аяқ-қолын бауырына ап жүрісін жөндеген
соң, Жасын кенет:

   -     Сіздей
қызды бірінші рет кездестіріп отырмын,-деді таңқалып келе жатқанын жасыра
алмай. Қыз бері бұрылды.

  -      Неге?

  -      Адам
қайда бара жатырмыз деп сұрамай ма екен?

  -      Онсыз
да білемін. Несіне сұраймын.

 Жасын үнсіз қалды. Бірнеше сеқундтан
кейін барып таңданысы байыған үнмен:

 -       Оны
қайдан білесіз?- деді.

 -       Сіздің
телефоныңыз 39 деген цифрдан басталады ғой.

 -       Иә.

 -       Біз
қаланың телефоны сол цифрдан басталатын жағына жақындап қалған сияқтымыз.

  -Мынадай абстракцияңызбен бар ғой,- деді
Жасын қызға кеудесін сәл төндіре түсіп,- сіз ішкі істер министрлігінде тергеуші
боп қызмет атқара аласыз. Бұл маған онша ұнап келе жатқан жоқ. Бұндай
байқағыштық сіздің бойыңызға жараспайды.

  -      Маған
тарихшы болу да, байқағыш болу да, тіпті есімім
де жараспайды. Енді не істеуім керек? Қыз оған жартылай бұрылып
сұраулы тұрде күлімсіреді.

  -      Атыңызды
көз-келген, тіпті, еркектің атына болса да өзгертіп алып, киоскіде жергілікті
газеттер сатып тұрғаныңыз жарасады.

  -      Одан
үлкен қызмет таппадыңыз ба?

  -      Сізге
одан артық қызмет жоқ. Бола қалса,әдеміліктің үлгісі ретінде Юнесконың
қамқорлығына алынып, бір суық музейде тұрасыз.

  -      Ал,
картайған соң не істеймін?

 -       Онда, сұлулықтың қалай картаятынының үлгісі болып тұрасыз.
Киіммен тұрасыз ба, киімсіз тұрасыз ба, ол жағын халықаралық комиссия шешеді.

 Бағила күлімсіреп келе жатқан қалпын кілт
суытты да, екі беті ду етіп, Жасыннан бетін бұрып әкетті.

  -      Рақмет,-
деді ол лып етіп оянған ұяты мен өкпесін танытып.

  Бағиланың өзіне өкпелеп, біраздан бері ұмыт
боп бара жатқан тәккаппарлығын бойына жинап ап, алға қарап қимылсыз отырғаны
Жасынның күлкісін келтірді және ол бұрынғыдан да сүйкімді бола түскен
сияқты.Олар Жасынның үйіне жетті де, машинаны қайтарып жіберді.

 Бағила бұған дейін мән бермеп еді, есік алдына
келіп,енді басқышпен жоғары көтерілуге тура келгенде аяғының дірілдегенін сөзді.
"Бейтаныс адам ғой,- деді іштей,-иә, мүлде бейтаныс деуге де болады. Мен
оның жетегіне үнсіз еріп келемін. Бұл - өзімді өзімнің қорлауым емес пе? Үйінде
кімдер бар? Әйелі болса ше? Мен кіммін деп барам, бұл мені кім деп таныстырады?
Мүлде бөтен үйге, түн ішінде!.."

      -  Мен...
қайтсам қайтеді?- деді ол екінші қабатқа жеткенде аялдап.- Шыным. Кешіріңіз...

 Жасын оның төмен құлаған кірпіктеріне қарап тұрды
да:

  -      Мен
кешіремін, бәрін де кешіре аламын,- деді.-Бірақ сіз қазір қайтып кетсеңіз, маған
деген әуелгі өз сеніміңізді қорлайсыз, сонан соң, менің таза ниетіме сенімсіздік
көрсетіп, дақ саласыз.

  -      Мүмкін,-
деді қыз сыбырлағандай еріндерін ғана күбірлетіп.- Сізден сөз артылмайды. Қай
қабатта тұрасыз?

 -       Төртінші.

 -       Жүріңіз...

 

                                       ***

   Жасынның үйінде әкесінен басқа ешкім жоқ
екен.Әйелі жұмысынан төрт-бес күнге сұранып балаларымен қысқы каниқулдың көзінде
ауылға кетіпті. Түпкі бөлмеде жасы жетпістен аскан дімкәстау әкесі жатыр. Өз кілтімен
есікті ашқан бойда Жасын "Осында шешіне бер",- дегендей саусағымен
киім ілгіштерді нұсқады да, әкесі жатқан бөлмеге қарай кетті. Сәлден соң оның
даусы естілді.

  -      Иә,
жігіт, қал қалай?- деді Жасын әкесінің жайын сұрап.

   -Рақмет, ақсақал, жаман емес,- деген
әкесінің жауабы естілді.

   -Софи Лореннен хат жоқ па әлі?

    -Жоқ қой қызталақ.

 Бағила киім ілгішке тонын іліп, етігін шешті
де қалай қарап жүрерін білмей тұрып қалды. Жасын мен әкесінің даусы әлі естіліп
тұр.

  -      Барып
келмейсің бе?

  -"Командировочный" төлесең барып
келейік.

  Жасын саңқ етіп бір күлді де, Бағила жаққа қарай
қолын оң жақтағы бөлмеге қарай сілтеді. Бағила солай қарай жүрді де, бөлмеге
кірді.

   -     Вот
хитрец!- деген Жасынның күлкі аралас даусы Бағилаға бұрынғыдан көмескілеу естілді.-
Сонда мен сенің махаббатыңа "командировочный" төлеуім керек пе?

  -      Е,
төле,- деді әкесі бір жөтеліп алып.- Сол болмақ түгіл Баян болса да ақшама
баратын жайым жоқ.

  -      Ал
жарайды, жат онда. Мүмкін Софи Лореннің өзі кеп қалар. Шай ішесің бе?

 -       Жоқ.
Кейінірек.

 -       Кофе
ше?

 -       Оны
қайтпекпін. Түнімен үкі боп шықсын дейсің бе?

  Жасын тағы саңқылдай күлді де, "Жарайды,
керек болсам шақырарсың",- деп, бері қарай жүрді.

  Бағила әке мен баланың арасындағы қалыптан
тыс әңгімеге жымия күліп отырып, Жасынның коридорда сырт киімі мен бәтеңкесін
шешіп жатқанын естіді. Ол жан-жағына назар сап
қарағанда үш қабырға толы кітаптарды керіп, басы айналып кетті. Бір  сәтке өзін тым кішкентай,елеусіз жандай сөзінді.
"Мынау - өзгелерді қорлау ғой.

Осынша көп оқуға
бола ма екен?"- деді ол іштей өз-өзінен намыстанып. Ойын жинап алғанша
ішке Жасын да кіріп келді. Келген бетте төбедегі шақырайған жарықты өшірді де,
жазу столының жанында тұрған сарғыш торшерді жақты.

   -     Кешіріңіз,-
деді ол Бағилаға күлімсірей қарап.-Әкейдің жайын біліп жатқаным ғой. Түстен
бері үйде болған жоқ едім.

  -      Солай
ма? Мен жөздеңіз екен деп қалсам.- Бағила әзілдеген болса да ыңғайсыздау шығып
қалмады ма деп қызара өзу тартты.

 -       Екеуміз
ежелден әзілдесеміз. Әлгі жатқан "жігіттік" тұңғышымын. Тұңғыш бала
ата тірі тұрғанда әкеге бұйырмайды ғой. Мен атамның қолында өстім. Сонда ержеттім.
Бірақ, әлгі "жігітіміздің" менен кейінгі екі қызы тұрмысқа шығып
кетті де, Софи Лорен басқа бала көтермеді. Атай өлген соң әлгі қу
"жігіт" мені алдап-сулап, қайта-қайта келгіштеп жүріп өзіне икемдеп
алды.Жөзде мен қайындай әзілдестігіміз содан.

  -      Ал,
Софи Лорен деген кім?

  -      Кім
болушы еді, әйгілі киноактриса. Әлгі "жігіттің" кемпірі.- Ол рақаттана
күлді.- Менің әйел, балаларыммен бірге елге кеткен. Жалғыз жүре алмайды, бірге
барып

көп алайын, енді қашан
қол тиеді деп олардан қалмай қойды.

  -      Ол
кісіні неге бұлай атайсыздар?

 -       Баяғыда Софи Лорен Москваға келген.
"Күнбағыс"деген фильмде ойнаған. Сонда Москваға менімен бірге әкем де барған еді. Қонақ үйде бірнеше жазушылар боп актрисамен танысқанбыз. Әкем де көрген. Бәріміз күнге табынған
күнбағыстай жапырылып, Софи Лореннің
даусын естіп қалуға ынтық боп, жан-жағынан кеу-кеулеп жатырмыз. Номерге келген соң
әкемнен: "Қалай, ұнады
ма?"-десем: "Есектің миын жепсіңдер!"- деп қолын бір-ақ сілтеді. "Үйдегі
кемпірімнен асып бара жатқан түгі жоқ.

Дәл сүйтіп киіндіріп қойсам Сапаркүл де Софи боп шыға келеді",- деп кіжініп отыр.
"Қалың малын төлеп әперейін, аласың ба?"- десем,
"Алмаймын",- дейді. Содан бері арамызға осындай әзіл енген.Бағила
сыңғырлай бір күліп алды.

  -      Қызық
екен! Біздің семьяда мұндай қарым-қатынастың нышаны да жоқ. Бәрі өз орнында.
Әке - әке,ана - ана, бала - бала. Қазіргі тұрған ағайымның үйінде де солай,
қайта, әркімнің орны ерекше бадырайып тұрады.

  -      Мұндай
қарым-катынастың барлық семьяда болуы шарт емес,- деді Жасын сигарет тұтатып.-
-Кешкі тамаққа қалайсыз?

 -       Қажеті
жоқ.

 -       Мен
де солай деп ойлаймын. Уақытты босқа
қаза қыламыз. Мен тамақ ішуге кететін
уақытқа қатты қиналамын. Онда да кофе
қоя салайын.

  Жасын орнынан тұрып, ас үйге кетті. Артынша кранның
сарылдағаны, кофе қайнатқыш қақпағының сартылдағаны, сонан соң жағылған сіріңкенің быж еткен
дыбысы естілді. Жасынның одан кейін
де тоңазытқыш пен шкафтарды
ашып, әлденелерді дайындап жатқаны байқалды.Ол аздап күлімсіреген қалыппен
қайта келді.

  -Білесіз бе,- деді ол табылдырықтан өте бере
сөз бастап. Сөзінің келесі бөлігін Бағиланың қарсы алдындағы креслоға кеп
жайғасқан соң жалғастырды. Адамның тамақ ішу мен ұйқыға
кететін әмірі оның жарты ғұмырын алады.

   Кейде маған жер бетіндегі адамдар тамақ
ішіп-ішіп,ұйқысын қандырып алып өліп кете салу үшін жаралған сияқты боп
көрінеді. Үш мөзгіл тамақ ішу деген қомағайлықты былай қойғанда есуастық қой.
Кейбіреулер бесін тамақты тағы ішеді. Менімше, құдай барып тұрған эгоист, тек
қара басын ғана ойлайды. Інжіл мен құранды оқысаң құдай мен алла адамды мейірі
түсіп жаратқан.Мен келіспеймін. Егер құдай адамды шын жаратқан болса, онда да өзі үшін.
Жападан-жалғыз сұрланып отыра беруден жалыққан соң адамды ойлап тауып, бүкіл
галактикадан тәуір планета таппағандай қияндағы бір алақандай жерге таратқан да
жіберген. Адамдар барға да, жоққа да сеніп жапа тармағай тіршілікке кірісіп
кеткен. Санаулы демі, санаулы күні бола тұрса да, бірінің өлігін бірі жерлеп кеп
отырса да, ғұмыры құдайдай мәңгі көрініп, түкке тұрғысыз ұсақ тірлігіне қайта
кіріседі. Құдайға бұл тиімді.Біздің өмірімізге қарап отырып ішек-сілесі қатып,
ернінен күлкі жиылмайды.   Біз болмасақ
ішқұса боп жарылып кетуі мүмкін ғой? Дегенмен, өзім дегенде құдайдың фантазиясы
мықты жұмыс істеген. Молодец!

  Жасын әлдекімді келеке қылғандай кермек
күлімсіреді.Бағила оның кімді келеке еткенін - құдайды ма, Адамды ма, ол жағын
толық ажырата алмады.

  Кенет оның жүрегі лүпілдеп кетті. Ол қарсы
алдындағы сигаретін будақтатып, адам түгіл құдайды сынап,келеке етіп отырған
жігіттен шошынайын деді. Ол кәпірлердің інжілін де, мұсылмандардың құранын да оқыған
жоқ еді, бірақ грек мифологияларынан, ақын, драматургтерінің шығармаларынан құдайдың
адамша сөйлегендерін, тіпті, дауласқандарын да оқыған. Бірақ, ол құдайлар мен
қазіргі кездегі құдайдың арасы аспан мен жердей, өйткені қазір Адам ұғымындагы жаратушы
күш боп танылатын ғана құдірет иесі қалды. Жасынның сол ққдірет иесін жаңа ғана
әкесімен сөйлескендей сынға алып, әзіл айтып отырғаны жас қызды қайран
қалдырады.

  Ол Жасынмен екінші рет қана кездесіп отыр.
Осы екі кездесудің аралығында оны әлденеше рет жек көріп те,ол жек көруін тез ұмытып,
бірнеше рет қайта ынтығып та үлгірді.
Екінші қайтып тілдеспеспін деген реніші Жасынның келесі бір сөзінен, тіпті,
сөзсіз байқалған жалғыз-ақ көзқарасы мен қимылынан жазды күнгі бұршақтай лөзде
еріп, ерігенімен тұрмай өткен жолғы өкпесінің тым ұсақ, аясы тар ұғымынан
туындайтынын ұғындырып кететін сияқты. Егер тағдыр Бағиланы мына адаммен бұдан былай
да қарым-катынасын жалғастыруға жазса, (ол басталды) онда өзінің талай суынып,
талай ысынатынын ол күн ілгері санамен сөзіне бастаған сияқты.

   -     Жарайды,
біз мұндай әңгімені қояйық,- деді Жасын сигаретін күл салғышқа мыжғылай өшіріп.-
Сіздің бұл жерде қанша уақыт отыруға мүмкіндігіңіз бар?

  Бағила төте қойылған сұрақтан сәл мүдіріп
қалды.

  -      Ноль
минут,- деді ол көз алдында түйдектелген темекі түтінін қолымен желпіп.- Өйткені
мен бағана үйде болуым керек. Керісінше үйге екі сағат қарыздармын.

  -      Рақмет!-
Жасын орнынан тұрып, терезе форточкасын ашты.- Жоқ, ашық айтқаныңыз үшін емес,
тауып айтқаныңыз үшін.

  -      Сіз
әдемі сөйлегенді жақсы көресіз бе?

  -      Жаным
жек көреді. Сіз әдемі сөйлеген жоқсыз. Күтпеген интерпретация бар. Білесіз бе,
дүниедегі ең ірі оқиғалар: соғыс пен бейбітшілікке дейін сөздің айтылу түріне байланысты...
Кешіріңіз, кофе қайнады ғой деймін!

  Жасын жеңіл көтеріліп ас үйге қарай жүгірді.
Сәлден соң кофе қайнатқышты барлық керек-жарағымен подносқа салып ап келіп,
екеуінің ортасында тұрған аласа столға қойды. Сонан соң
қайта шығып кетті де, жартылай ішілген француз коньягін әкеп қойды.

   -     Түсінем,-
деді ол екі шыны аяққа кофе құйып жатып.- Сіз мүлде басқа ортада
тәрбиеленгенсіз. Менің барлық сөзім мен ой-пікірім, қимыл-әрекетім, тіпті,
сізді әйел-балам бола тұрып өз шаңырағыма ертіп әкелуім алдымен өзіңізге, сонан
соң естіген жат құлаққа ерсі,түсініксіз боп көрінуі мүмкін. Қайтеміз, әркім өз
түсінігіне,өз өрісіне қарай бағалар. Адамға еш нәрсе бастан-аяқ ұнаған емес,
тіпті, әлгі айтқан құдайды да көп ретте ұната бермейміз ғой. Сынаймыз,
қарғаймыз, тіпті бөзінеміз. Ал,құдай емес, өзегінде өлімі бар жай ет пен
сүйектен тұратын адам жайлы не демейміз. Ең бастысы - өз ісің мен пікіріңнің дұрыстығын
дұрыс түсіне білуде. Қалғандары екінші пландағы нәрсе - өмір сүрудің техникалық
жағы.Оған ақыл-ойдан гөрі аз ғана қулық пен аз ғана арамдық жетіп жатыр. Егер
менің бүгінгі тірлігім сізге орынсыз да өрескел боп көрінсе, солай ойладыныз
деп сізді кінәламаймын.

    -      Иә,
иә, тым өрескел көрінгені рас,- деді Бағила,кофеден бір ұрттап.- Ренжімеңіз,
сіз әйеліңізді жақсы көресіз бе?

Жасын мырс етіп өзу
тартты да, кофесіне бір шай қасықтай коньяк құйды.

  -      Сізге
де құяйын ба?

  -      Жоқ,
мен бұлай ішіп көрген емеспін.

 -       Ендеше
көріңіз.- Ол Бағиланың да шынысына бір-екі тамызды. Сонан соң кофеден бір
ұрттап, креслоға шалқалай отырды да, Бағилаға тесіле қарады. Өзіне тура қадалған оқты да
салқын жанарға төтеп бере алмай, көзін қарып алармын деп шошынған адамша қыз
бірден кірпігін төмен құлата қойды.

   -     Әйеліңізді
ұнатасыз ба, балаларыңыз сізді жақсы көре ме, мамасын ба, осы әйеліңізді сұйіп
алдыныз ба,әлде жай қосыла салдыңыз ба, өміріңізде біреуге ғашық боп көрдіңіз бе,
сүйген қызыңыз (!) бар ма, тағы-тағылар,тағы-тағылар? Жүрек айнытатын сұрақтар!
Нашар жазушының нашар повесіндегі нашар кейіпкерлерінің бір-біріне қояр сұрағы.
Бұл сұрақтар адам түсінігі мен білімінің әлі төменде жатқанын көрсетеді.

   Бағиланың екі бетіне қан теуіп, ернін
тістелеп,сүйріктей саусағымен алдындағы шыны аяқты айналдыра берді. Бір сәтке өзін
қорсынып, кісі көңіліне қарамайтын әйел заты екен деп аямайтын мына жігіттің
алдында намысы жер болғандай сөзінді. "Мен мұнда неге келдім?Шынында неге
келдім?- деді ол ыңғайсызданғаннан екі қолын қоярға жер таппай бірде шыны
аяқты, бірде тізесін ұстап.-"Адамды азап айдайды" деген рас болар. Тіпті, "жүріңіз"
деп өтінбесе де "Қайда келе жатканымды білемін, несіне сұраймын",-
деп данышпанси қалуыма жол болсын. Енді келіп жан баласынан естімеген сөз естідім.    Бәлкім... бәлкім солай-ақ шығар, менің
тәрбием басқа, білгенім аз шығар,- деді ол іштей жыларман халде ойын жалғастырып,-
енді сол үшін кісінің намысын жыртып, арына тию керек пе? Жұрттың бәрі Жасын
болу керек пе? Олай талап қоюдың өзі білместік қой, тіпті есуастық, иә,
есуастық. Неге айтпаймын, осы ойымды оған естіртіп неге айтпаймын? Бәлкім ол
менің әлі балалығымды пайдаланып осылай өктем сөйлеп отырған шығар. Кету керек,
кету керек, бұл жерден!.."

   -     Мен
сіздің келесі сұрағыңызға жауап берейін,-деді кенет Жасын Бағиланы
таңқалдырып,- Бұл сұрақ айтылмаса да ойыңызда тұрғаны анық, оған талас жоқ.

Сізді мұнда
шақырған себебім... ешқандай себеп жоқ.Қандай бағытта, қандай әуелде болса да
ойым осылай отырып әңгімелеу болды. Мен сізді арзан ортаға қимаймын. Неге
екенін өзім де білмеймін, білсем білетін де шығармын... бар білетінім тұғырға
қонар сұңқар боп жаратылып, қарға
мен жапалақтарға ілесіп бұтаққа қонып қала ма деп қимадым. Адамсың тұлға боп
қалыптасуы үшін оның жаратылыс берген қабілеті аз, ол қасиет араласар ортаңа
байланысты. Кіммен дос болсаң, кіммек сырлас болсаң сол деңгейден сен де аса
алмайсың. Ах, мен тақлия айтып кеттім ғой деймін. Жетер. Есіңізде болсын» егер
сіздің пайымыңыз болмаса, мен сізді әңгімеге тартпас та едім. Коньяк қосқан
кофе қалай екен?

   -     Қайдам,-
деді Бағила қайтадан өзу тартып. Шынында, әлгі бір ыңғайсыз сәтте отырып ол
коньяктің кофенің дәміне де назар аудармаған-ды. Жасық арнайы сұраған соң, суып
қалған кофеден тағы ұрттады да, бір-екі тамсанып барып:

 -       Жаман
емес,- деді.

 -       Оны
қайдан білдіңіз?

 -       Дәмінен
дағы.

 -       Бұрын
ішіп көріп пе едіңіз?

 -       Жоқ.

 -       Енді
неге өтірік айтасыз! Жаман емес деу үшін бұрын ішіп көруіңіз керек.

-           
Сізден
әкеңіз неше жас үлкен?- деді Бағила кенет.Жасын тосын сұрақтан кеудесін көтеріп
алды.

- Қанша үлкен болу керек
болса сонша.

 -       Сіз үлкен адам мен баланың арасын шатастырып алған болуыңыз
керек. Ол кісімен баладай жылы сөйлесесіз де, менімен қарт адамдай сөйлесесіз.

 Жасын оған қарап отырып қалды. Салқын жанарына
жылылық үйіріліп, айтарын айтып сап, "барым осы, енді қайтесіз",
дегендей бір бойында бойжеткендігі мен балалығы қатар үндескен бейкүнә,
бейтарап намысты қызға көңілі сүйсініп, төңірегінек естілер ойлы сөзге қашан да
тұрік жүретін құлағының құрышы қанғандай болды.Ойлар, тағы да ойлар. Бірімен-бірі
шырмауықтай шатысып, бірінен соң бірі туындап, адамның өз миына өзі тыным бермейтін, шетсіз, ойлар. Естісі де бар, есері де бар, сырбазы да бар, сұғанағы да бар. Бір бастағы бір ой бір
ойға қарсы, бір ой бір ойға дұшпан;
бірі - алтын,бірі - ұры. Осы қас қағым ғана сәтте Жасынға
да ойдың талайы кеп, талайы
кетті. Қол созым жерде ғана отырған қыздың
өзінен тым-тым алыста екенін бір сөзіндіріп, бір елестетіп өткенше
Жасынның басқаға айтып түсіктіре
алмас көзбе ойлары шартарапты шарлап барып қайтып еді.Адам мен жан дүниесінің күрделілігі сондай, бір адамды еш уақытта екінші адам әлгі адамның дәл өзіндей тусіне алмайды, түсінуі мүмкін емес. Жасынның бір ғалым кейіпкері (философ) студенттерге лекция оқып тұрып:;'Адам миы - құдай фантазиясының тамаша жетістігі" деген еді.

  Ол бір-екі минутқа созылған осы үнсіздіктің
ішінде бұрын жазған өз тұжырымының дәлдігіне тағы көзі жетті.Осы үнсіздіктің
ішіңде-ақ ол мына өмірдің жазғы нөсердей өткінші екенін,
уақыт деген құдірет жанды мен жансызға сөздірмей ғұмырын талай берерін, анадан
шыр етіп туғаннан бастап адам баласының картаюға бет алатынын тағы шолып өтті.
Уақыт - ұрының қолында кеткен өз қасиеттерінің бірі - әйелді сүю, әйелді ұнату
екенін ол алғаш рет сөзінді. Жоқ, ол әлі де әйел затын ұната алады,тіпті дәл,
алдында отырған қыз болмаса да дәл осындай басқа қыздың жүрегін өзіне қарата
алады, тіпті, бес жыл,он жыл өткен соң да ол картайып қалмақ емес, керек десең
әйел баласын бұдан былай ұнатпай-ақ, құлай берілмей-ақ ғұмыр кеше алады.
Жасынның жанын құлазытып кеткен
нәрсе нақтылы біреуді ұнату, ұнатпау қақысы емес, адам бойындағы мүмкіндік
болатын. Осы отыз бір жыл өмірінің ішінде ол адамға тән басты қасиеттерінің
бірінен - алаңсыз сүю еркінен айрылыпты.Ендігі сүю, ендігі ұнату бала бүркіттің
әрекетіндей емес,кәрі бүркіттің әрекетіндей жасқана келерін ұғынды. Бұл бұтақтан
аққан тамшы болса, Бағила, немесе Бағила тектес қыз бұлақ тамшысы, екеуінің де
көлемі мен тұрі ұқсас болса да қасиеттері бөлек. Бұл көрмек, ол тұщы. Кермек тамшыға
тұщы тамшы қосылғанда ол да дәмін өзгертеді.

  Осы ойға кеп тірелгенде Жасынның ойын орны
толмас бір сөзім торлап алса да, екінші бір ой: "Әлі де жоғалтарың көп,
опына берме",- деп жылт етіп, болашақ кәріліктен хабар беріп, оның көңілін
тәубеге түсіріп өткендей болды.Ол орнынан тұрып, терезеге келді де, пердені
ысырды.

  -      Қараңызшы,
далада қар жауып тұр,- деді әлі опынысы мен екініші арылмаған үнмен.

  Бағила оның қасына келді. Дәл баяғы күз көзінде
екеуі қатар келе жатқандағыдай бұл жолы да Жасынның денесіне денесі тиіп
кетпеуін қатты қадағалап, қатарласып тұрды.

-           
Жапалақтап
жауып тұр. Сіздің сөзіңіз секілді ірі екен.

Жасын далаға қарап тұрған бойы Бағилаға сөздірмей жымиды да:

  -      Енді
сөйлемей-ақ қойыңызшы, сіз онсыз да бүгін мазамды алып біттіңіз,- деді.

  -      Мен...
кетемін,- деді ызасы тағы бұрқ еткен қыз тығыла сөйлеп.

Жасын екі қолын
қалтасына сап тұрған бойы оның сөзін естімеген адамдай тағы сөз бастады.

  -      Дүние
тып-тыныш, жайбарақат қар жауып тұр,-деді өзімен-өзі тілдескендей.- Әркім өз
шаруасымен.Ешкім мен ешкімнің ісі жоқ. Сырттай қарасаң жұрттың бәрі бірі-бірімен
дос сияқты. Айталық, ана бір сегіз қабат үйді көрдіңіз бе, төбесіне қызыл
лампалармен "Служба быта" деген жазуы бар. Сол үйде қанша адам, қанша
тағдыр бар десеңізші. Бәрінің де жақсы көретін, жек көретін, тіпті біреудің
өлгенін тілейтін адамдар тұрып жатыр. Әне, біреу, ас үйде, біреу залда, біреу ұйықтайтын
бөлмеде қыбырлап жүр. Ана қызықты қараңыз, плавка мен лифчигі ғана бар бір жас
әйел терезе пердесін ашып жатыр, қайта,
жабуы керек қой.

 Бағила да оны көріп, төмен қарап еріксіз
жымиды.

  -      Ертең
ғой, таң ата салысымен бәрі жұмысқа бытырайды. Содан қас қарая бір-ақ
оралады. Тамақ жасап ішеді де, жатуға ыңғайланады. Дем алу
керек. Өйткені ертең жұмысқа бару
керек. Бәріңде де үлкенді-кішілі мақсат
бар. Соған жетемін деп күреседі, ұмтылады,жеңеді,
жеңіледі. Момақан пішінде
жапалақтап қар жауып тұр. Бұл да табиғаттың өз
тіршілігі, өз әрекеті. Қарап тұрсаң, тыныштық, бейбітшілік дегеннің қадірін еріксіз сөзінесің. Бейбітшіліктің қасиетін соғыста
емес, бейбіт күнде ұғынған жақсы ғой деймін. Сіз қалай
дейсіз?- Ол Бағилаға мойын бұрды.

  -      Мен
енді сөйлемеймін.

 -       А-а! Сіз әлгі сөзге тағы бұртиып қалған екенсіз ғой. Оңда жеңді
аңғармаған екенсіз... Жарайды, аңғармай қалғаныңыз да дұрыс болған шығар. Сіз
кайтқалы тұрсыз ба?

 -       Иә.

 -       Жүріңіз.
Үйдегі ағаңыз бен жеңгеңіз ұрысып жатқан шығар.

 Жасын Бағиланың тонын кигізді. Күні бойы аңғармапты,
екеуі пәлендей шешіліп сөйлеспесе де мына қыздың мына үйде жай отырғанының өзі
жанға тоқ,көңілге дәру екен, енді ол киініп, кетуге жинала бастағанда сол
орынның тағы да опырайып бос қалары сөзілді.

  Жасын Бағиланы таксимен үйіне дейін шығарып
салды.Қоштасарда оған қолын созды. Қыздың мақтадай жұмсақ,шыбықтай иілген саусақтарын
алақанында бір сәт ұстап тұрды да, қолының
сыртынан жай ғана сүйді. Қыз қолын ақырын тартып алып, ұялғанынан не дерге
білмей қолғабын киіп жатқанда, әйтеуір бір нәрсе деу керек болған соң Жасын:

 -       Бәрібір
атыңыз маған ұнайтын емес,- деді.

 -       Қазір
сізді сол ғана мазалап тұр ма?

 -       Иә.
Басқа ешқандай ой мазалап тұрған жоқ, тек сол ғана!- деді Жасын.- Ал, сау
болыңыз. Құдай жазса тағы кездесерміз.

  Жасын тағы да кермек күлімсіреп, машинаға
отырды.

 

                                  * * *

  Сәрғел келесі жылдың жазында диссертациясын
қорғап шықты. Ол докторлық атаққа ие болып алған соң көңілін бір демдеп, үлкен
банкет жасады. Банкетке "көңілді бір демдеуге" тікелей қатысы бар
адамдар, сонан соң оқу орынының басшылары, ғалымдары мен кафедра мұғалімдері
және жақын-туыстар шақырылды. Қаратайға ерекше телеграмма берілді, телефонмен
де тікелей сөйлесті. Жаратылысында кісі көңілін жықпайтын Қаратай бәз біреулердей жұмыстың
көптігін сылтау етіп жатуды қолайсыз көріп, уақыты жоқ болса да келіп қайтты.
Ол келген соң оның Министрліктегі досы да Сәргелдің дастарқанынан екінші рет
дәм татты. Ол, әрине, қызмет бабына байланысты көпшілік дастарқанынан қашып,
үйде болуды жөн көрген. Өзінің ғылым жолындағы бұл табысына кейбіреулердің
күдікпен қарап қалатынын сөзген Сәргел, ол кісі банкетке барудан бас тартып,
үйдегі оңашалықты қалағанда қатты қуанған. Былтырғы жылы ректормен арадағы
өткен жылы әңгімеден кейін ол өзіне берген уәдесінде тұрып, Қаратайға Алматыға
бір келгенінде оларды (ректор екеуін) әйелдерімен қосып үйге шақырып, аздап
бетін ашып алған-ды. "Бәрі ойдағыдай болды",- деп көңілі өсіп қалған.
Қаратайдың олардың алдындағы беделі
мен сол кеште айқын танылған ақылына да қатты риза болған-ды. Сөйте тұрса да,
сол күнгі кештен кеудесіне бозаның қорабасындай, есіне түссе жүрегін сыздатып
өтетін ашқылтым бір сөзім қалды. Өзінен төрт-бес жас кіші ректор мен Мәликенің
бір емес бірнеше реет көзқарасқаның, әрі-беріден соң әзілдесіп қалғанын да көзімен
көріп, құлағымен естіген-ді.

  Жазғы банкетте оны да шақыруға тура келгенде,Сәргел
біраз іштей қиналды. Бірақ, шақырмасқа тағы амалы жоқ еді. Қонақтардың тізімін
жасаған кезде ол қанына біткен қулықпен ректордың фамилиясын қасақана қосуды
"ұмытып", көріп шықшы деп Мәликеге бергенді еді.Сәргел сияқты адамның
университет ректорын ұмытып кетуі жаңа шыққан күннің ізінше қайта батып
кетуімен тең екенін білетін Мәлике де бұл "ұмытудың" ар жағында бір
зәлімдік жатқанын сөзіп, "дұрыс" деп жайбарақат қайтарып берген.
Сәргел "Қалайша ойыңа түспей қалды?"- дегенді жылт етіп сынай қараған
көзінен білдіріп алса да, Мәлике еш нәрсені аңғармады деп ұқса да оны тағы бір
тексере кетудің артықтығы жоқ екенін ойлап: "Оу, қалайша? Ректорды ұмытып
кетіппіз ғой!"-деді. Деді де жылт етіп көзінің құйрығын Мәликеге жұмсап
алды. Ызасы келген Мәлике оның қызғаныш отына әдейі май құйып:

  -      Не
деген сұмдық!- деді көзін алартып.- Сонан соң оны еске түсірген адамдай
жайма-шуақ күлімсіреп тұрды да, екі қолын иегіне апарып:- Неткен биязы адам!

Әзілі мен мінезі қандай!
Оны міндетті тұрде шақыру керек,- деді.

  Сәргелдің кедір-бұдыр кеңірдегінен поршень
жүгіріп өтті.

  -      Олай
болса, шақырайық,- деген Сәргел әр сөзін тамсана айтып. Мәликеге көрсетіп тұрып
тізімнің бас жағына ректордың фамилиясын жазды да, қаламсабын қадап тұрып нүкте
қойды. Сонан соң наразылығы мен күдігін, қызғанышы мен айбарын танытқандай
бойын қаздита, екі қолын артына ұстап үйден шығып кетті.Банкетке екеуі бірін-бірі
аңдысар, қырын қабақ адамдар боп жетті.

   Банкетті де, үйдегі дастарқанды да өткізген
соң,Қаратай аудан мәселелері бойынша тиісті жерлердегі жұмысын бітіріп алып,
ағасы мен жеңгесін және қызын тауға қыдыртуға алып шықты. Ондағы мақсаты да жай
серуендеу емес, көптен көрмеген қызының қасында жүре тұру, шаруа басты, шаң
қапты жүрегіңде үймелеген әкелік сағынышын бала еркелігімен аздап болса да
сілкілеп алу еді, және алыста жүрген қызының бойында қандай өзгерістер барын
сын көзбен байқап кету де артық болмас деген ойы бар-ды.

  Олар тауға шығып, жеңіл-желпі тамақ жеп,
сусын ішті. Сәргелдің докторлығын тағы да атап өтті.Июнь айының тамылжыған көзі
болатын. Бір жерде отыра
бергеннен жалығып, олар машинаны етекте қалдырды да, тау аңғарын жаяу аралады.

      -  Япырмай,-
деді Қаратай сарқырап ағып жатқан тау өзенінің жағасына кеп, аздап тынығып алу
үшін қызыл тастың үстінде отырып.- Табиғат деген тамаша екен ғой! Неткен сұлулық!

   -     Папа,
ол үшін Алматыға жиі келіп тұру керек,-деді Бағила оған еркелей иығына асылып.

  -      Солай
ма, қызым-ау, мен оны қайдан білейін!-деді Қаратай селкілдей күліп. Үйде қадірі
жоқ астың далаға алып шыққанда бал татитыны секілді, әшейінде күле қоймайтын
сөзге тау арасында ерігіп жүрген соң ба,бәрі де күлді. Сәргел де күлді. Ол
Мәликенің сөзімен айтқанда Қаратаймен "синхронно" күліп отырды.

  -      Папа,
мен тым бала боп көріндім ғой деймін,-деді Бағила өкпелеген кейіппен бұртиған
боп.- Керек десеңіз мен
басқаша да сөйлесе аламын.

 -       Ресми
тұрде ме?

 -       Иә. Мәселен былай: Барлық совет адамының еңбек етуге,
демалуға, сейіл құруға қақысы бар. Бірақ, ауданның бірінші басшысына бұл қағида
жүрмейді. Өйткені бүкіл шаруашылық
тізгіні соның қолында. Табиғаттың кереметіне, жапырақ сыбдыры мен бұлақ
сылдырына, музыка құдіреті мен поэзияның сиқырлы қасиетіне, айдың арулығы мен
дәл төбесіндегі аспанның дәл бүгін соншалықты тазалығына, тағы-тағы нәзік құбылыстарға
көңіл бөліп жататын оның уақыты жоқ. Бұл мәселелер жайында сізден ешкім сұрамайды,  ешкімнің алдында есеп бермейсіз, сізден шаруашылықты
сұрайды, өнімді сұрайды. Соған жауап бересіз. Мен білсем сіздің ойыңызда осы
сөздер тұр. Мойындайсыз ғой, папочка, мойындайсыз ғой?

  -      Әрине,
әрине, қызым. Сенім артылған соң оны ақтамасқа бола ма!

 -       Сур,-
деді Мәлике сөзге араласып.- Сен папаңа тым
еркелей берме. Біздің көңілімізге
келіп қалады,бөлектеген боласың. Солай емес пе, Сэр?

 -       Неге! Еркелесін,- деді Сәргел бәтеңкесінің ішіне түсіп кеткен ұсақ
тастарды сілкілей түсіріп жатып.

  -      Қалай,
қалай? Сур, Сэр деген не?- Қаратай үшеуіне
казек-кезек қарады.

  -      Сур
деген сурет. Сэр деген Сәргел,- Мәлике аяғын тастай суға малып отырып мән-жайды
оп-оңай түсіндіріп шықты.

  Қаратай Сәргел мен Бағилаға тағы кезек қарап
алды

да, бар ықыласымен кеңкілдей күлді.

-        Сенің
фантазияңда шек жоқ, Мәлике.

-        Ал өзін кім
деп атайтынын білесіз бе? "Лике" деп.Алдыңғы бір буынын алып тастасаңыз
"Лике" боп шыға келеді.

 -       Ай, сендер кісіге ат қойғыш екенсіңдер ғой. Маған да айдар
тағып жіберерсіңдер.

  -      Лике
одан тайынбайды. Әзірге ұялып жүрген болу керек,- деді Бағила "Рас
па?" дегендей оған қарап.

  -      Мүмкін,-
деді Мәлике аяғын судан алып.- У-у,тастай екен, сүйегімнен өтіп кетті.

 Қаратай күлкі арасында Сәргелге
қарап еді, оның құлағы қызарып, кеңірдегінен әлдененің ары-бері қимылдай
бастағанын көріп, күлкісін баяулатып барды да,тоқтата қойды. Інісінің алдында ұялып,
намыстанып отырғанын сезді.

  Сәлден соң олар қарағай арасынан жабайы бүлдірген
теруге шықты. Осындай бір сәтте Қаратай мен Бағила оңаша қалды.

  -      Папа,-
деді Бағила оның қасына жақындай беріп.- Есіңізде ме? Былтыр поөзбен осында
келе жатқанда бір жігітті қупеден қуып шығып едік қой.

Қаратай бүлдірген
теріп жатқан бойы кеудесін көтерместен қызына қарады да, сәл ойланып тұрып
басын шайқады.

 -       Қалай
есіңізден шығып қалған? Арық келген, шашы ұзындау жігіт. Халықаралық вагонда.
Сіз екеуміз бір қупеге орналасамыз деп...

 -       Ә-ә,
иә-ә! Әйтеуір біреуді қуып шыққандай болғанымыз есімде.

-        Қуып шыққандай болған жоқпыз, қуып
шықтық қой.- Қаратай бойын тіктеп, қызына сұраулы пішінде қарады.

-        Иә, оны неге
айтып тұрсың?

-        Сол жігіт
белгілі жазушы екен. Жасын Мәдиев Қаратай ойланған боп біраз мүдіріп қалды.

-        Естігем
жоқ-ау, деймін,- деді ол қызының алдында өзін ыңғайсыздау сөзініп.- Жоқ, естігем жоқ,- деді артынша білмейтінін мойындап алған соң үзілді-кесілді

жауап беріп,- Иә, айта бер.

 -       Айтатын ештеңе жоқ. Тек сізге, біздің қупеден қуып шыққан
адамымыздың жұртты шуылдатып жүрген жазушы екенін айтқым келіп еді.

-        Болса болар,- деді Қаратай қызының
"аты шулы жазушы" деп тақай бергеніне тоқмейіл дауыспен тойтарыс
беріп.

-        Сол жазушыны бір кезде қуып шыққанымыз
үшін өкінбейсіз бе?- Бағила балалық еркелігімен араластырып әкесіне сынай да,
күлімсірей де қарады.

-        Несіне өкінемін,- деді Қаратай тағы да
сол баяғы өзі үйренген үстем үнге көшіп.- Танысам екен,шығармасын оқысам екен...

-        Сіз ешкімді де оқыған жоқсыз ғой.

-        Бағила,- деді Қаратай
қатал дауыспен.- Алматыда бір жыл оқыдым деп менімен білім жарыстырғың келе ме? Менің білімім мен жолым бір басқа.
Білмегенімді

толықтырсын деп адам бала тәрбиелейді. Тоқтат!

Бағила үнсіз қалды. Бұдан ары қарай ол жігіт жайлы да, әкесі айтып тұрғандай "білім жарыстырғысы" кеп тереңдемек те ойы жоқ болатын. Бірақ әкесінің табан асты ашу шақырып, оның алдын кесіп тастағаны көңіліне кірбің түсіріп өткендей болды. Осыны секемшіл әке
көңілі сөзе қойды да, қызының қасына кеп, оның
қап-қара шашынан сипады.

  -      Әкеңе
өкпелеме,- деді әлгіге мүлде ұқсамайтын,жұп-жұмсақ, ұяң үнмен.- Әкеңе өкпелейтін,
әкеңе ренжитін адам онсыз да көп. Келістік пе?

   Бағила үнсіз басын изеді, бірақ көңілінде
оған деген сынаптай салқын кірбің қалып қойғанын, оның ешқашан тарамасын,
өйткені, әкесінің бұдан әрі өзгермесін, өмірінің соңына дейін осы
деңгейден, осы түйсіктен, өзіне деген сенімінен таймасана сөзді. Соны сөзінген кезде
ішкі дүниесінде оған деген аяушылығы да оянды.Қаратай Сәргелдің докторлығына көрімдік
деп мың сом тастады да, сол күні кешке елге ұшып кетті.