Автор. Сіз Иван
Михайлович Чистяков деген кісіні білесіз ғой?
Михайлович Чистяков деген кісіні білесіз ғой?
Бауыржан.
Білемін. Генерал-полковник, Совет Одағының Батыры.
Білемін. Генерал-полковник, Совет Одағының Батыры.
Автор. Сол кісі
«Дружба народов» журналында жарияланған естелік кітабының бір жерінде былай деп
жазыпты. Оқуға рұқсат етіңіз.
«Дружба народов» журналында жарияланған естелік кітабының бір жерінде былай деп
жазыпты. Оқуға рұқсат етіңіз.
Бауыржан.
Оқығын.
Оқығын.
Автор. «1073-ші
атқыштар полкының командирі майор Бауыржан Момышұлын мен соғыстан бұрын
білетінмін. Біз Қиыр Шығыста бірге қызмет еткенбіз. Ол қазақ ұлтынан шыққан,
алған бетінен қайтпайтын, қатал мінезді, сымбатты келген жас командир болатын.
атқыштар полкының командирі майор Бауыржан Момышұлын мен соғыстан бұрын
білетінмін. Біз Қиыр Шығыста бірге қызмет еткенбіз. Ол қазақ ұлтынан шыққан,
алған бетінен қайтпайтын, қатал мінезді, сымбатты келген жас командир болатын.
Оны ерекше
ерлігі мен тапқырлығы үшін Панфиловтың өзгеше жақсы көргенін де білетінмін.
Москва түбінде оның баталъоны полктан хабар-ошарсыз күйде, бірнеше күн қоршауда
қалып, қалың жаумен қиян-кескі ұрыс жүргізген. Екі тәулікке созылған қырғын соғыста
гвардияшылар төрт жүзден астам фашистердің көзін жойып, алардың Волоколамск тас
жолы арқылы жасаған шабуылын тырп еткізбей бөгеп тастаған. Содан кейін орман ішінде
маневр жасай отырып, өздерін қоршаған жау шеңберін тас-талқан етіп бұзып шығып,
полкке келіп қосылған болатын.
ерлігі мен тапқырлығы үшін Панфиловтың өзгеше жақсы көргенін де білетінмін.
Москва түбінде оның баталъоны полктан хабар-ошарсыз күйде, бірнеше күн қоршауда
қалып, қалың жаумен қиян-кескі ұрыс жүргізген. Екі тәулікке созылған қырғын соғыста
гвардияшылар төрт жүзден астам фашистердің көзін жойып, алардың Волоколамск тас
жолы арқылы жасаған шабуылын тырп еткізбей бөгеп тастаған. Содан кейін орман ішінде
маневр жасай отырып, өздерін қоршаған жау шеңберін тас-талқан етіп бұзып шығып,
полкке келіп қосылған болатын.
Осы ұрыстан кейін Панфилов Момышұлының
батальонын өзінің резерві етіп ұстап, оны ең қиын-қыстау жерлердегі ұрыстарга
жіберіп отырды. Соның бәрінде де батальон үздіксіз жеңіске ие болды.
батальонын өзінің резерві етіп ұстап, оны ең қиын-қыстау жерлердегі ұрыстарга
жіберіп отырды. Соның бәрінде де батальон үздіксіз жеңіске ие болды.
Бұлардан басқа
Момышұлының маған ұнайтын тағы бір қасиеті болатын, ол оның шыншылдығы еді. Мен
оның қанша қиын болса да, тіпті өзіне содан зиян келсе де тек қана шындықты
айтатынын білуші едім. Өзінің бағыныштыларынан да ол осыны талап ететін».
Момышұлының маған ұнайтын тағы бір қасиеті болатын, ол оның шыншылдығы еді. Мен
оның қанша қиын болса да, тіпті өзіне содан зиян келсе де тек қана шындықты
айтатынын білуші едім. Өзінің бағыныштыларынан да ол осыны талап ететін».
Міне осылай
деген...
деген...
Бауыржан. Мұны
неғыл дейсің?
неғыл дейсің?
«Мұны неғыл
дейсің?» Сондай сөз бола ма екен? Бұған мен қуанамын, шаттанамын, мақтанамын!
Кеше бейбіт күнде бірге болған, одан соң ел басына ауыр күн туған қаһарлы
жылдарда қатар жүріп қабырғадан қан кешкен қарт генерал сені мақтап отыр. Сенің
ерлігінді, өрлігінді айтады. Атақты Панфиловтың өзіңді жанындай жақсы көргенін
баяндайды. Тіпті сенің жас шағыңдағы сымбатыңды да сүйсіне сөз етеді. «Иір
бұтақты емен шынар болуға құмар болмайды» деп өзің айтқандай, сенің егде
тартқаңдағы мынау емендей қалпыңа қызығамын мен. Сенің бойындағы саф алтындай
сақталып келе жатқан генерал айтқан шыншылдыққа сүйсінемін. Мен ғана емес,
бүкіл ел сүйсінеді саған. Сондықтан да
дейсің?» Сондай сөз бола ма екен? Бұған мен қуанамын, шаттанамын, мақтанамын!
Кеше бейбіт күнде бірге болған, одан соң ел басына ауыр күн туған қаһарлы
жылдарда қатар жүріп қабырғадан қан кешкен қарт генерал сені мақтап отыр. Сенің
ерлігінді, өрлігінді айтады. Атақты Панфиловтың өзіңді жанындай жақсы көргенін
баяндайды. Тіпті сенің жас шағыңдағы сымбатыңды да сүйсіне сөз етеді. «Иір
бұтақты емен шынар болуға құмар болмайды» деп өзің айтқандай, сенің егде
тартқаңдағы мынау емендей қалпыңа қызығамын мен. Сенің бойындағы саф алтындай
сақталып келе жатқан генерал айтқан шыншылдыққа сүйсінемін. Мен ғана емес,
бүкіл ел сүйсінеді саған. Сондықтан да
бала күнгі досың
Әбділда ақын сенің қазіргі күйінді былай деп суреттеді:
Әбділда ақын сенің қазіргі күйінді былай деп суреттеді:
Ойласа от
күндерді, қан майданды,
күндерді, қан майданды,
Қамыкпай,
касіретсіз сөз айта алмайды.
касіретсіз сөз айта алмайды.
Елестеп
қансыраған қайран достар,
қансыраған қайран достар,
Соларға:
«Қайдасың?» деп айқайлайды...
«Қайдасың?» деп айқайлайды...
Тарылып күйкі
тартқан кең кеудесі,
тартқан кең кеудесі,
Секілді тозған
тұлға көлеңкесі.
тұлға көлеңкесі.
Ойласа от
күндерді алады өксіп,
күндерді алады өксіп,
Қазақтың ай
мүйізді ақ серкесі.
мүйізді ақ серкесі.
Неғыл дейін мен?
Генерал мен ақынның сенің өр тұлғаңды суреттеген сөзі мен жырын мақтаныш етемін
мен! Сондықтан да оны, жерден жеті қоян тапқандай болып, қуана айтып отырмын
саған. Немене, мұртың едірейіп соншама шұқшия қалдың маған?
Генерал мен ақынның сенің өр тұлғаңды суреттеген сөзі мен жырын мақтаныш етемін
мен! Сондықтан да оны, жерден жеті қоян тапқандай болып, қуана айтып отырмын
саған. Немене, мұртың едірейіп соншама шұқшия қалдың маған?
Әрине, Баукеңе
мен бұл сөздерді айтқамын жоқ. Айтпайтыным ол өзін мақтағанды ұнатпайды. Ал
өзге кейбір жолдастарды мақтаған аузыңнан титтей сөз шықса-ақ болды, олар сені
тоқтатып қойып,өздерін өздері мақтай жөнелгенде сен аңырайып аузынды ашасың да
қаласың... Баукең олай емес. Өзін мақтай бастасаң ол сенің сөзіңді естімеген
кісі сияқтанып, түсін суытып үнсіз қалады. Сенің айтқаныңның шын-өтірігін
сараптап, сынап
мен бұл сөздерді айтқамын жоқ. Айтпайтыным ол өзін мақтағанды ұнатпайды. Ал
өзге кейбір жолдастарды мақтаған аузыңнан титтей сөз шықса-ақ болды, олар сені
тоқтатып қойып,өздерін өздері мақтай жөнелгенде сен аңырайып аузынды ашасың да
қаласың... Баукең олай емес. Өзін мақтай бастасаң ол сенің сөзіңді естімеген
кісі сияқтанып, түсін суытып үнсіз қалады. Сенің айтқаныңның шын-өтірігін
сараптап, сынап
отырған
сияқтанады. Содан кейін: «Тит-та-тит-та-ти-та-та!» деп басын бір жағына қарай
бұрып кеп жібереді. Онысы саған: «От-та-от-та-от-тай бер» деген сияқты боп
сезіледі де, сен шайнамай жұтқан астай ғып, мақтау сөзіңді кілт тоқтатуға
мәжбүр боласың.
сияқтанады. Содан кейін: «Тит-та-тит-та-ти-та-та!» деп басын бір жағына қарай
бұрып кеп жібереді. Онысы саған: «От-та-от-та-от-тай бер» деген сияқты боп
сезіледі де, сен шайнамай жұтқан астай ғып, мақтау сөзіңді кілт тоқтатуға
мәжбүр боласың.
Чистяковтың сөзін алғаш оқи бастағанымда
Баукең көңілді сияқты еді. «Мен ол кезде жас болғанмын» деп арасында әзіл де айтып
қалды. Сол ыңғаймен мен де генералдың сөзін аяқтап, Баукеңнің бетіне көңілдене
қарағанымда: «Мұны неғыл дейсің?» деп ол бірден гүр ете қалды. Осы кезде менің
көз алдыма тағы да арыстан елестеп кетті. Цирктың аренасына шыққан арыстан
алғашқы екі-үш номерді бұлжытпай орындайды. Арыстанның «тіл алғыштығына»
үйретуші де, көрермендер де қуанып, көңілденіп қалады. Сөйтіп жүргенде аң патшасы
кенет арс ете түсіп, келесі номерлерді орындаудан бас тартады. Үйретуші ұзын
таяғын сермеп, арыстанды ырқына көндіре алмай әлек боп қалады. Арыстан таяқты
тістелеп ырылдағанда зал толы жұрттын төбе құйқасы шымырлап, иманы қасым
болады. Ол бір-ақ ырғып барып анау таяғын шошаңдатқан үйретуші сорлының
парша-паршасын шығармаса игі еді деп зәресі кетеді. Мен Бауыржанның қасында
отырғанда бірнеше рет осындай сезімде болдым - арыстанмен бір клетканың ішінде бетпе-бет
қалған үйретуші іспеттендім. Үйретушінің әр түрлі әдіс-айла, қару-құралдары бар
шығар. Менде ол жоқ қой... Бауыржанның арыстандікіндей тісі мен тырнағы жоқ
екенін, тіпті оның арыстан емес екенін біле тұрсам да, ол гүр етіп бетіме
қарап, жалт-жұлт еткен көзі мен жыбырлаған мұртына көзім түскенде сасқалақтап
өзімнің адамның үйінде немесе арыстанның клеткасында тұрғанымды аңғара алмай
қалған әлденеше сәттерім болды.
Баукең көңілді сияқты еді. «Мен ол кезде жас болғанмын» деп арасында әзіл де айтып
қалды. Сол ыңғаймен мен де генералдың сөзін аяқтап, Баукеңнің бетіне көңілдене
қарағанымда: «Мұны неғыл дейсің?» деп ол бірден гүр ете қалды. Осы кезде менің
көз алдыма тағы да арыстан елестеп кетті. Цирктың аренасына шыққан арыстан
алғашқы екі-үш номерді бұлжытпай орындайды. Арыстанның «тіл алғыштығына»
үйретуші де, көрермендер де қуанып, көңілденіп қалады. Сөйтіп жүргенде аң патшасы
кенет арс ете түсіп, келесі номерлерді орындаудан бас тартады. Үйретуші ұзын
таяғын сермеп, арыстанды ырқына көндіре алмай әлек боп қалады. Арыстан таяқты
тістелеп ырылдағанда зал толы жұрттын төбе құйқасы шымырлап, иманы қасым
болады. Ол бір-ақ ырғып барып анау таяғын шошаңдатқан үйретуші сорлының
парша-паршасын шығармаса игі еді деп зәресі кетеді. Мен Бауыржанның қасында
отырғанда бірнеше рет осындай сезімде болдым - арыстанмен бір клетканың ішінде бетпе-бет
қалған үйретуші іспеттендім. Үйретушінің әр түрлі әдіс-айла, қару-құралдары бар
шығар. Менде ол жоқ қой... Бауыржанның арыстандікіндей тісі мен тырнағы жоқ
екенін, тіпті оның арыстан емес екенін біле тұрсам да, ол гүр етіп бетіме
қарап, жалт-жұлт еткен көзі мен жыбырлаған мұртына көзім түскенде сасқалақтап
өзімнің адамның үйінде немесе арыстанның клеткасында тұрғанымды аңғара алмай
қалған әлденеше сәттерім болды.
Мұны мен қыздырманың қызыл сәзі үшін
айтып отырғаным жоқ. Бауыржанды барлық адам баласынан өзгеше жаралған жан етіп
көрсету ниетінен де аулақпын. Мұны мен әңгімелесуші екі адамның арасындағы
психологиялық байланысты көрсету үшін ғана айтып отырмын.
айтып отырғаным жоқ. Бауыржанды барлық адам баласынан өзгеше жаралған жан етіп
көрсету ниетінен де аулақпын. Мұны мен әңгімелесуші екі адамның арасындағы
психологиялық байланысты көрсету үшін ғана айтып отырмын.
Сөйтіп, жаңа ғана әзіл айтқан Баукеңнің
мен үш-төрт абзацты оқып шыққанша өзгере қалғанын білгеннен кейін, өзім де
көңілді күйден ауысып, бірден салмақты бола қалдым.
мен үш-төрт абзацты оқып шыққанша өзгере қалғанын білгеннен кейін, өзім де
көңілді күйден ауысып, бірден салмақты бола қалдым.
II
Автор. Генерал
Чистяковпен Сіздің алғаш қалай танысқаныңызды сұрайын деп едім. Және өзіңіздің
Қиыр Шығыс әңгімесін кейін толық етіп баяндап беремін деген уәдеңіз де бар еді.
Чистяковпен Сіздің алғаш қалай танысқаныңызды сұрайын деп едім. Және өзіңіздің
Қиыр Шығыс әңгімесін кейін толық етіп баяндап беремін деген уәдеңіз де бар еді.
Бауыржан. Солай
ма еді? Онда айтуға болады. Иван Михайлович Чистяковпен мен Қиыр Шығыста
кездестім... Қиыр Шығыс!
ма еді? Онда айтуға болады. Иван Михайлович Чистяковпен мен Қиыр Шығыста
кездестім... Қиыр Шығыс!
- Бауыржан
мойнын ырғай бұрып, маған үдірейе қарады. Оның мойнын бұлай бұрғаны әлденеге
өкініп, бас шайқағаны сияқты да боп көрінді. Сол бұрылған қалпында сәл отырды
да, сөзін әрі қарай жалғады. - Қиыр Шығыс - жас адамды шынықтырып, шыңдайтын,
езді - ер, егдені - кемеңгер етіп ширататын өлке ғой, шіркін!
мойнын ырғай бұрып, маған үдірейе қарады. Оның мойнын бұлай бұрғаны әлденеге
өкініп, бас шайқағаны сияқты да боп көрінді. Сол бұрылған қалпында сәл отырды
да, сөзін әрі қарай жалғады. - Қиыр Шығыс - жас адамды шынықтырып, шыңдайтын,
езді - ер, егдені - кемеңгер етіп ширататын өлке ғой, шіркін!
Темір соғатын
жерді не дейді, ұста дүкені дей ме? Ауылда аяқ астында жатқан ұсақ-түйек
темірді жинап сол дүкенге алып келіп көріктің отына салсаң, ол төстен таға
болып тапталып, шеге болып ширатылып шығып жатпаушы ма еді? Егер олпы-солпы
адамды көк мұзға кірш-кірш қадалатын құрыш емшекті тағадай иіп, шегедей шымыр
етіп шығаратын да дүкен болады деп есептесек, мен ондай дүкенді Қиыр Шығыс
жері, соның табиғаты дер едім. Қиыр Шығыстың қыстағы алпыс градус аязы мен
жаздағы жетпіс градус ыстығы адамды шыңдалмас еркіне қоймайды-ау, шіркін!
жерді не дейді, ұста дүкені дей ме? Ауылда аяқ астында жатқан ұсақ-түйек
темірді жинап сол дүкенге алып келіп көріктің отына салсаң, ол төстен таға
болып тапталып, шеге болып ширатылып шығып жатпаушы ма еді? Егер олпы-солпы
адамды көк мұзға кірш-кірш қадалатын құрыш емшекті тағадай иіп, шегедей шымыр
етіп шығаратын да дүкен болады деп есептесек, мен ондай дүкенді Қиыр Шығыс
жері, соның табиғаты дер едім. Қиыр Шығыстың қыстағы алпыс градус аязы мен
жаздағы жетпіс градус ыстығы адамды шыңдалмас еркіне қоймайды-ау, шіркін!
Ит тұмсығы өткісіз ну орман, көк
аспанға шаншылардай боп шырқай өскен қалың қарағай, түзу терек, тіп-тік
қайындар, олардың арасындағы шалғыны салт атты адамның белуарынан келетін жасыл
шөпті алаңдар, сылдыраған бұлақ, сарқыраған өзендер, жұтқан сайын көкірегінді
кернеп, көңілінді сергіте түсетін шипалы ауа!.. Ғажап қой, ғажап Қиыр Шығыс табиғаты.
Оны саған суреттеп беруге тілім жетпейді менің. Айналаның бәрі көркем, бәрі көрікті,
бәрі ғибрат аларлық. Табиғаттың өзі-ақ адамға алуан түрлі сабақ беріп тұрған
тәрізденеді. Қарағайдың түзулігі саған екі иығынды салбыратпай тік жүруді
үйретеді. Аспанға шапши атылған ақ сүттей ақ қайындар сені адалдық пен пәктікке
шақырады. Аузын арандай ашқан аш айдаһардың жұтқыншағындай ми батпағы өлім
дегеннің не екенін көз алдыңа елестетіп, өмір үшін жанталаса күресудің тәсілін
және ұқтырады. Қиыр Шығыстың өрттей жазы сені ұста көрігінің отына көмілген
темірдей қыздырса, оның ақырған аязы сол ыстық темірді шындау үшін суық суға
малғандай шыжылдатады. Өз басым сол Қиыр Шығыс табиғатының тамаша дүкенінде
соғылған шегемін деп есептеймін. Қиыр Шығыс
аспанға шаншылардай боп шырқай өскен қалың қарағай, түзу терек, тіп-тік
қайындар, олардың арасындағы шалғыны салт атты адамның белуарынан келетін жасыл
шөпті алаңдар, сылдыраған бұлақ, сарқыраған өзендер, жұтқан сайын көкірегінді
кернеп, көңілінді сергіте түсетін шипалы ауа!.. Ғажап қой, ғажап Қиыр Шығыс табиғаты.
Оны саған суреттеп беруге тілім жетпейді менің. Айналаның бәрі көркем, бәрі көрікті,
бәрі ғибрат аларлық. Табиғаттың өзі-ақ адамға алуан түрлі сабақ беріп тұрған
тәрізденеді. Қарағайдың түзулігі саған екі иығынды салбыратпай тік жүруді
үйретеді. Аспанға шапши атылған ақ сүттей ақ қайындар сені адалдық пен пәктікке
шақырады. Аузын арандай ашқан аш айдаһардың жұтқыншағындай ми батпағы өлім
дегеннің не екенін көз алдыңа елестетіп, өмір үшін жанталаса күресудің тәсілін
және ұқтырады. Қиыр Шығыстың өрттей жазы сені ұста көрігінің отына көмілген
темірдей қыздырса, оның ақырған аязы сол ыстық темірді шындау үшін суық суға
малғандай шыжылдатады. Өз басым сол Қиыр Шығыс табиғатының тамаша дүкенінде
соғылған шегемін деп есептеймін. Қиыр Шығыс
дүкенінде мыңдаған
«шегелер» соғылды. Мен солардың бірі ғанамын. Ұстасыз ұста дүкені болмайды ғой.
Мені, менің тұстастарымды болат «шеге» етіп, сомдап соққан ұста Блюхер болатын!
Мен өз өмірімнен Қиыр Шығысты бір минут бөліп тастай алмаймын.
«шегелер» соғылды. Мен солардың бірі ғанамын. Ұстасыз ұста дүкені болмайды ғой.
Мені, менің тұстастарымды болат «шеге» етіп, сомдап соққан ұста Блюхер болатын!
Мен өз өмірімнен Қиыр Шығысты бір минут бөліп тастай алмаймын.
Осылай деп өл сезін тоқтатты да,
«ы-ы-ым...» деп менің бетіме қарады. Онысы маған «сен менің бұл сөздерімді
ұғасың ба, түсінесің бе?» деген сияқты боп көрінді. Сөйткенше болған жоқ, ол
бірден мынадай сұрақ қойды.
«ы-ы-ым...» деп менің бетіме қарады. Онысы маған «сен менің бұл сөздерімді
ұғасың ба, түсінесің бе?» деген сияқты боп көрінді. Сөйткенше болған жоқ, ол
бірден мынадай сұрақ қойды.
- Сен өзің
Блюхерді білесің бе? - деді.
Блюхерді білесің бе? - деді.
Мен қапелімде не
білемін, не білмеймін дей алмай үнсіз қалдым. Өйтетін себебім баяғыда, туған
ауылым «Ақбұзау» орталау мектебінің жетінші класында оқып жүрген бала күнімде
біз оқитын класс бөлмесінің қабырғасында бес маршалдың үлкен портреттері тұрушы
еді. Ол портреттер терезе жақтағы парталардың тұсына ілінгендіктен кейбір балалар:
«Мен Ворошиловпын», «Мен Буденныймын», «Мен Блюхермін» деп мақтанып, кеуделерін
қағып
білемін, не білмеймін дей алмай үнсіз қалдым. Өйтетін себебім баяғыда, туған
ауылым «Ақбұзау» орталау мектебінің жетінші класында оқып жүрген бала күнімде
біз оқитын класс бөлмесінің қабырғасында бес маршалдың үлкен портреттері тұрушы
еді. Ол портреттер терезе жақтағы парталардың тұсына ілінгендіктен кейбір балалар:
«Мен Ворошиловпын», «Мен Буденныймын», «Мен Блюхермін» деп мақтанып, кеуделерін
қағып
жүретін. Біреу
Егоров, біреу Тухачевский боп және шыға келетін.
Егоров, біреу Тухачевский боп және шыға келетін.
Өз тұсымда ешқандай сурет болмағандықтан
мен «маршал» дәрежесіне жете алмай қалдым. Қайырбек, Қылышхан, Байеділ, Берікхан,
Нұршилан деген достарым «бес маршал» атанды. Атақ деген қиын ғой, шіркін! Өзің
болып алғаннан кейін өзгені болдырғың, өз шеніңе жақындатқың келе ме? Олар да
бізді «маршалдық» партаға жақындатпайтын, қанша жалынсақ та қастарына отырғызбайтын
еді. Бірақ обалы не керек, Ұлы Отан соғысы басталғанда сол «бес маршал» біздің
ауылдан ең бірінші боп немісфашистерімен шайқасты. Бесеуі де, бала күнгі армандарын
ақтап, ерлік өліммен қаза тапты. Сонау бала күнімде «маршалдық» дәрежеге
көтеріле алмағандықтан ба, әйтеуір, мен маршалдардың өмірбаянына ықыласты
болғамын жок. Баукеңнің «Блюхерді білесің бе» деген сұрағына үндей алмай қалғаным
сондықтан еді.
мен «маршал» дәрежесіне жете алмай қалдым. Қайырбек, Қылышхан, Байеділ, Берікхан,
Нұршилан деген достарым «бес маршал» атанды. Атақ деген қиын ғой, шіркін! Өзің
болып алғаннан кейін өзгені болдырғың, өз шеніңе жақындатқың келе ме? Олар да
бізді «маршалдық» партаға жақындатпайтын, қанша жалынсақ та қастарына отырғызбайтын
еді. Бірақ обалы не керек, Ұлы Отан соғысы басталғанда сол «бес маршал» біздің
ауылдан ең бірінші боп немісфашистерімен шайқасты. Бесеуі де, бала күнгі армандарын
ақтап, ерлік өліммен қаза тапты. Сонау бала күнімде «маршалдық» дәрежеге
көтеріле алмағандықтан ба, әйтеуір, мен маршалдардың өмірбаянына ықыласты
болғамын жок. Баукеңнің «Блюхерді білесің бе» деген сұрағына үндей алмай қалғаным
сондықтан еді.
Менен жауап
болмаған соң ол:
болмаған соң ол:
- «Каховка» деген атақты әнді білесің
бе?-деп маған қайтадан сұрақ қойды.
бе?-деп маған қайтадан сұрақ қойды.
- Білемін,-дедім мен,- Неге білмейін, Ұлы
Отан соғысының қарсаңында «Каховка, Каховка! Родная винтовка!» деп талай
шырқаған әніміз еді ғой ол біздің.
Отан соғысының қарсаңында «Каховка, Каховка! Родная винтовка!» деп талай
шырқаған әніміз еді ғой ол біздің.
- Ал Перекоп пен Волочаевканы естуің бар
ма?
ма?
- Бар, - дедім тағы да. - Неге естімейін,
азамат соғысы кезінде Отанның оңтүстігі мен Қиыр Шығысында Қызыл Армия
ерлігінің ең биікке лаулаған екі жалыны емес пе еді ол екеуі!
азамат соғысы кезінде Отанның оңтүстігі мен Қиыр Шығысында Қызыл Армия
ерлігінің ең биікке лаулаған екі жалыны емес пе еді ол екеуі!
- Әскерде жүргенде «Дальневосточная» деген
әнді айтушы мА едіндер?
әнді айтушы мА едіндер?
- Айтатынбыз, - дедім мен. - Оның мынадай
қайырмасы әлі есімде:
қайырмасы әлі есімде:
Стоим на страже
Всегда, всегда,
Но если скажет
Страна труда:
- Прицелом точным
Врагу в упор!
Дальневосточная,
Даешь отпор!
- Мұның кейіннен өзгертілген нұсқасы ғой,
- деді Баукең маған басын изеп. - Бұрын бұл қайырманы біз ылғи былай деп айтушы
едік:
- деді Баукең маған басын изеп. - Бұрын бұл қайырманы біз ылғи былай деп айтушы
едік:
Стоим на страже
Всегда, всегда,
Но если скажет
Страна труда:
- Винтовку в руки!
В карьер! В
упор!
упор!
Товарищ Блюхер,
Даешь отпор!..
Отыз алтыншы
жылдың мартында мен қайтадан әскерге алындым. Ташкенттен поезға отырып, Қиыр
Шығыска кеттім деп едім ғой. Поезд тоқтамастан он төрт күн жүйткіді, оны да
айтқан шығармын. Сөйтіп мен Қызыл тулы Дербес Қиыр Шығыс Армиясының (орысша
қысқартып ОКДВА деп атайтын) қарамағына келдім.
жылдың мартында мен қайтадан әскерге алындым. Ташкенттен поезға отырып, Қиыр
Шығыска кеттім деп едім ғой. Поезд тоқтамастан он төрт күн жүйткіді, оны да
айтқан шығармын. Сөйтіп мен Қызыл тулы Дербес Қиыр Шығыс Армиясының (орысша
қысқартып ОКДВА деп атайтын) қарамағына келдім.
Онда ОКДВА-ның да,
оның командашысы Василий Константинович Блюхердің де атағы жер жарып тұрған
болатын. Сол кезде айтылатын бүкіл Совет Армиясының гимніне айналған жаңағы «Дальневосточная»
мен «Если завтра война» әндері және басқа жырлар тікелей Қиыр Шығыс Армиясына
арналып шығарылған еді. Олай болатын себебі ол кезде Отанға қауіп үнемі шығыс
жақтан төніп тұрды. Орыс ақ гвардияшыларымен ауыз жаласқан қытай милитаристері
бұрыннан келісіп, шартпен пайдаланып отырған КВЖД-ға шабуыл жасады. Жапондар
жарбаңдап, Хасан көліне қарай жүгірді. Сөйтіп олар СССР-ға қарсы соғыс ашпақ болды.
оның командашысы Василий Константинович Блюхердің де атағы жер жарып тұрған
болатын. Сол кезде айтылатын бүкіл Совет Армиясының гимніне айналған жаңағы «Дальневосточная»
мен «Если завтра война» әндері және басқа жырлар тікелей Қиыр Шығыс Армиясына
арналып шығарылған еді. Олай болатын себебі ол кезде Отанға қауіп үнемі шығыс
жақтан төніп тұрды. Орыс ақ гвардияшыларымен ауыз жаласқан қытай милитаристері
бұрыннан келісіп, шартпен пайдаланып отырған КВЖД-ға шабуыл жасады. Жапондар
жарбаңдап, Хасан көліне қарай жүгірді. Сөйтіп олар СССР-ға қарсы соғыс ашпақ болды.
Бірақ Блюхер бастаған даңқты Қиыр Шығыс
Армиясының қаһарына ұшырағаннан кейін олар к... қысты. Түсінікті ме саған бұл
сөз?..
Армиясының қаһарына ұшырағаннан кейін олар к... қысты. Түсінікті ме саған бұл
сөз?..
Ал Блюхер аты
әнмен шырқалатын нағыз ерлердің бірі болатын. Біз командашымыздың өмірбаянын
бес саусағымыздай білуші едік. Ол шаруа семьясынан шыққан, өзі жұмысшы боп өскен
кісі еді. Дүниежүзілік бірінші соғысқа солдат боп қатысып, ауыр жараланған.
Жарасының ауырлығы сонша, оны екі рет өлді деп есептеп лазареттен шығарып,
мәйітханаға апарып тастаған. Бірақ ол екі ретте де есі кіргеннен кейін моргтағы
өліктердің арасынан шығып, қайтадан лазаретке барған. Өмірде темірден қатты, болаттан
берік адамдар болады. Василий Константинович сондай жандардың бірі еді. Сөйтіп
ол жиырма бес жасында армиядан босатылады, қайтадан жұмысшы боп істейді.
Партияға өтеді. Елде Совет Өкіметін орнатуға жан-тәнімен ат салысады. Ол
кісінің бұдан кейінгі ересен ерліктерін айтып жеткізу қиын. Василий Константиновичтың
өмірі жай өмір емес, тек қана ерліктен тұратын өмір еді. Оның он сегізінші жылы
дутовшыларды талқандағаннан кейін,
әнмен шырқалатын нағыз ерлердің бірі болатын. Біз командашымыздың өмірбаянын
бес саусағымыздай білуші едік. Ол шаруа семьясынан шыққан, өзі жұмысшы боп өскен
кісі еді. Дүниежүзілік бірінші соғысқа солдат боп қатысып, ауыр жараланған.
Жарасының ауырлығы сонша, оны екі рет өлді деп есептеп лазареттен шығарып,
мәйітханаға апарып тастаған. Бірақ ол екі ретте де есі кіргеннен кейін моргтағы
өліктердің арасынан шығып, қайтадан лазаретке барған. Өмірде темірден қатты, болаттан
берік адамдар болады. Василий Константинович сондай жандардың бірі еді. Сөйтіп
ол жиырма бес жасында армиядан босатылады, қайтадан жұмысшы боп істейді.
Партияға өтеді. Елде Совет Өкіметін орнатуға жан-тәнімен ат салысады. Ол
кісінің бұдан кейінгі ересен ерліктерін айтып жеткізу қиын. Василий Константиновичтың
өмірі жай өмір емес, тек қана ерліктен тұратын өмір еді. Оның он сегізінші жылы
дутовшыларды талқандағаннан кейін,
бүлікшіл
Чехословакия корпусы мен ақ бандалардың қоршауында қалған совет әскерін бастап,
бір жарым мың километр жол жүріп, Орал тауынан өтіп Қызыл Армияға қосылуының өзі
өзгеше жыр. Осы ерлігі үшін ол ата орденмен наградталды. Ата орден дегеннің не
екенін түсінесің бе? Түсінбесең тында, Совет Одағында тұңғыш шығарылған Қызыл
Ту ордені. Ол азамат соғысының майданында қаһармандық ерлік көрсеткен Қызыл
Армия жауынгерлерін наградтау үшін шығарылды. 1918 жылы 30 сентябрьде ВЦИК
мәжілісінде Қызыл Ту орденін кімге бірінші беру туралы мәселе қаралады. Сонда
Яков Михайлович Свердлов орнынан тұрып, ең бірінші советтік орденді Блюхерге
беру жайында
Чехословакия корпусы мен ақ бандалардың қоршауында қалған совет әскерін бастап,
бір жарым мың километр жол жүріп, Орал тауынан өтіп Қызыл Армияға қосылуының өзі
өзгеше жыр. Осы ерлігі үшін ол ата орденмен наградталды. Ата орден дегеннің не
екенін түсінесің бе? Түсінбесең тында, Совет Одағында тұңғыш шығарылған Қызыл
Ту ордені. Ол азамат соғысының майданында қаһармандық ерлік көрсеткен Қызыл
Армия жауынгерлерін наградтау үшін шығарылды. 1918 жылы 30 сентябрьде ВЦИК
мәжілісінде Қызыл Ту орденін кімге бірінші беру туралы мәселе қаралады. Сонда
Яков Михайлович Свердлов орнынан тұрып, ең бірінші советтік орденді Блюхерге
беру жайында
ұсыныс жасайды.
Одан екі жыл кейін, 1920 жылы Еңбек Қызыл Ту ордені, ал 1930 жылы Ленин ордені
мен Қызыл Жұлдыз ордені, 1935 жылы «Құрмет белгісі» ордені шығарылды. Одан
кейінгі ордендер Отан соғысы кезінде шықты. Кызыл Ту еліміздегі ең тұңғыш орден
болса, Блюхерге оның ең біріншісі берілсе, сонда ол ата орденмен наградталған
бола ма, жоқ па? Өзің ойлашы, кәне.
Одан екі жыл кейін, 1920 жылы Еңбек Қызыл Ту ордені, ал 1930 жылы Ленин ордені
мен Қызыл Жұлдыз ордені, 1935 жылы «Құрмет белгісі» ордені шығарылды. Одан
кейінгі ордендер Отан соғысы кезінде шықты. Кызыл Ту еліміздегі ең тұңғыш орден
болса, Блюхерге оның ең біріншісі берілсе, сонда ол ата орденмен наградталған
бола ма, жоқ па? Өзің ойлашы, кәне.
Одан кейін сол
Қызыл Ту орденімен ол тағы төрт рет наградталды. Ал Қызыл Жұлдыз орденімен елімізде
ең бірінші боп наградталғанның кім екенін білесің бе? Білмесең-ол да Блюхер.
Бұл орден оған Қызыл тулы Дербес Қиыр Шығыс Армиясының шекара күзетіндегі
жауынгерлік табыстары үшін берілді. Сөйтіп, 1930 жылы майда Блюхер бес Қызыл Ту
ордені мен Қызыл Жұлдыз орденінің еліміздегі ең тұңғыш кавалері болды. Ол кезде
Қызыл
Қызыл Ту орденімен ол тағы төрт рет наградталды. Ал Қызыл Жұлдыз орденімен елімізде
ең бірінші боп наградталғанның кім екенін білесің бе? Білмесең-ол да Блюхер.
Бұл орден оған Қызыл тулы Дербес Қиыр Шығыс Армиясының шекара күзетіндегі
жауынгерлік табыстары үшін берілді. Сөйтіп, 1930 жылы майда Блюхер бес Қызыл Ту
ордені мен Қызыл Жұлдыз орденінің еліміздегі ең тұңғыш кавалері болды. Ол кезде
Қызыл
Ту орденімен бір
рет наградталудың өзі Совет Одағының Батыры атағын алғаннан кем емес-ті. Жаңа
мен сенен Каховка, Перекоп, Волочаевканы білесің бе деп сұрадым ғой. Сұраған
себебім Василий Константинович сол жерлердегі ұрыстарға тікелей басшылық етіп,
Қызыл Армияның даңқын көкке көтерген кісі. Ол Совет мемлекетінің қас жауы Колчактың
әскерлерін талқандаушылардың бірі. Партия қайда жұмсаса сонда барды. Сунь
Ят-сен бас таған Қытайдың революциялық үкіметінің әскери бас кеңесшісі де
болды. Он бір жыл ОКДВА-ны басқарып, Қиыр Шығыстың Отанымыздың берік қамалына
айналуына бар күшін жұмсады.
рет наградталудың өзі Совет Одағының Батыры атағын алғаннан кем емес-ті. Жаңа
мен сенен Каховка, Перекоп, Волочаевканы білесің бе деп сұрадым ғой. Сұраған
себебім Василий Константинович сол жерлердегі ұрыстарға тікелей басшылық етіп,
Қызыл Армияның даңқын көкке көтерген кісі. Ол Совет мемлекетінің қас жауы Колчактың
әскерлерін талқандаушылардың бірі. Партия қайда жұмсаса сонда барды. Сунь
Ят-сен бас таған Қытайдың революциялық үкіметінің әскери бас кеңесшісі де
болды. Он бір жыл ОКДВА-ны басқарып, Қиыр Шығыстың Отанымыздың берік қамалына
айналуына бар күшін жұмсады.
Сондықтан да ол тағы да екі рет Ленин
орденімен наградталды. Отыз бесінші жылы оған С.М.Буденный, К.Е.Ворошилов,
А.И.Егоров және М.Н.Тухачевскиймен бірге Совет Одағының маршалы атағы берілді. Сөйтіп
ол ең алғашқы бес маршалдың бірі болды...
орденімен наградталды. Отыз бесінші жылы оған С.М.Буденный, К.Е.Ворошилов,
А.И.Егоров және М.Н.Тухачевскиймен бірге Совет Одағының маршалы атағы берілді. Сөйтіп
ол ең алғашқы бес маршалдың бірі болды...
III
Менің көз алдыма ауыл мектебі класс
бөлмесінің қабырғасында ілулі тұрған бес маршалдың суреті елестеді. Ол кезде
бес маршалдың суреттегі түрі-түсін біз бес саусағымыздай білуші едік.
бөлмесінің қабырғасында ілулі тұрған бес маршалдың суреті елестеді. Ол кезде
бес маршалдың суреттегі түрі-түсін біз бес саусағымыздай білуші едік.
В.К.Блюхердің портреті
үшінші боп тұратын. Омырауы орденге толы, кең маңдайлы, қою қасты, қоңқақ мұрын
кісі еді. Портупейдің не екенін білмейтін біз оның оң иығындағы жалпақ сызықты
біреуіміз аспа белбеу деп, екіншіміз қылыштың бауы деп таласатынбыз...
үшінші боп тұратын. Омырауы орденге толы, кең маңдайлы, қою қасты, қоңқақ мұрын
кісі еді. Портупейдің не екенін білмейтін біз оның оң иығындағы жалпақ сызықты
біреуіміз аспа белбеу деп, екіншіміз қылыштың бауы деп таласатынбыз...
Автор. Бала
күнімде Блюхердің портретін көрген едім.
күнімде Блюхердің портретін көрген едім.
Бауыржан. Ол
талантты, қатал қолбасшылығының үстіне ойшыл, шешен, сондай бір сүйкімді де жан
еді. Сен суретін көрсең, мен оның өзін көрген кісімін, қарағым. Василий
Константиновичтың қолынан сыйлық алғанмын.
талантты, қатал қолбасшылығының үстіне ойшыл, шешен, сондай бір сүйкімді де жан
еді. Сен суретін көрсең, мен оның өзін көрген кісімін, қарағым. Василий
Константиновичтың қолынан сыйлық алғанмын.
Автор. Соны айта
кетпейсіз бе?
кетпейсіз бе?
Бауыржан.
Айтайын. - Баукең темекі алып тұтатты да, бұрқ еткізіп түтін шығарып, түтінге
ілестіре сөзін жалғады. - Үйде қадірлейтінің де, қорқатының да әкең болса,
солдаттың әскердегі әкесі - командирі. Үйде әйеліңді қандай ардақтасаң, әскерде
қаруыңды сондай мәпелеп ұстауға тиіссің. Бұл - бұлжымайтын заң.
Айтайын. - Баукең темекі алып тұтатты да, бұрқ еткізіп түтін шығарып, түтінге
ілестіре сөзін жалғады. - Үйде қадірлейтінің де, қорқатының да әкең болса,
солдаттың әскердегі әкесі - командирі. Үйде әйеліңді қандай ардақтасаң, әскерде
қаруыңды сондай мәпелеп ұстауға тиіссің. Бұл - бұлжымайтын заң.
Бұл заңға біз де
бағынғамыз, басқалар да бағынады. Ол кезде біз Ворошилов, Буденный, Блюхер сияқты
маршалдарды құдайдай көруші едік. Ал өзімізбен істес, ұстаз командирлерімізді
жауынгерлік және саяси әзірліктегі үздік ісімізбен қуантуға тырысатынбыз.
бағынғамыз, басқалар да бағынады. Ол кезде біз Ворошилов, Буденный, Блюхер сияқты
маршалдарды құдайдай көруші едік. Ал өзімізбен істес, ұстаз командирлерімізді
жауынгерлік және саяси әзірліктегі үздік ісімізбен қуантуға тырысатынбыз.
Біздің тұсымызда
армияда винтовканың культі күшті болды. Әскери ән мен жырдың қайсысын алсаң да
пісмілләсі винтовкадан келетін. Әлгі айтқан «Каховкаң» да винтовкадан
басталатын. «С юга Урала ты со мной шагала» деп басталатын тағы бір ән бар емес
пе еді. Оның аяғы былай аяқталатын:
армияда винтовканың культі күшті болды. Әскери ән мен жырдың қайсысын алсаң да
пісмілләсі винтовкадан келетін. Әлгі айтқан «Каховкаң» да винтовкадан
басталатын. «С юга Урала ты со мной шагала» деп басталатын тағы бір ән бар емес
пе еді. Оның аяғы былай аяқталатын:
Эх, бей,
винтовка, метко, ловко,
винтовка, метко, ловко,
Без пощады по
врагу!
врагу!
Я тебе, моя
винтовка,
винтовка,
Острой саблей
помогу!
помогу!
Осылай деп
артынан оған қылышты қосақгап қоятын. Кейінірек барып танк, артиллерия, линкорлар
туралы да жырлар шыға бастады ғой. Мен винтовкамен бұрыннан дос болатынмын.
Сонау Термезде винтовкадан үш минутта отыз екі оқ шығарып, оның жиырма екісін
нысанаға тигізген мергендігім үшін генерал Когосовтан алғыс алғанмын. Айтайын
деп отырғаным қылышпен қалай көңілдес болғаным және оның мені қалай күлкіге
ұшыратқаны жайында.
артынан оған қылышты қосақгап қоятын. Кейінірек барып танк, артиллерия, линкорлар
туралы да жырлар шыға бастады ғой. Мен винтовкамен бұрыннан дос болатынмын.
Сонау Термезде винтовкадан үш минутта отыз екі оқ шығарып, оның жиырма екісін
нысанаға тигізген мергендігім үшін генерал Когосовтан алғыс алғанмын. Айтайын
деп отырғаным қылышпен қалай көңілдес болғаным және оның мені қалай күлкіге
ұшыратқаны жайында.
Өзің білесің,
қылыш атты әскердің қаруы ғой. Жаяу әскерге қылыш та бір, қырғыш та бір. Мен Қиыр
Шығысқа келгеннен кейін полктық батареяның басқару взводының командирі болып
тағайындалдым. Бұрын банкте есеп-қисап қызметінде болғанымды ескеріп, Коваленко
мені осы жұмысқа жіберді. Басқару взводы да батареяның нағыз есеп-қисапты керек
қылатын жері. Түсінуші ме едің оны? - Мен «әбден түсінемін» деген ишарамен
екі-үш реет басымды изеп қалып, жазуымды жаза бердім.
қылыш атты әскердің қаруы ғой. Жаяу әскерге қылыш та бір, қырғыш та бір. Мен Қиыр
Шығысқа келгеннен кейін полктық батареяның басқару взводының командирі болып
тағайындалдым. Бұрын банкте есеп-қисап қызметінде болғанымды ескеріп, Коваленко
мені осы жұмысқа жіберді. Басқару взводы да батареяның нағыз есеп-қисапты керек
қылатын жері. Түсінуші ме едің оны? - Мен «әбден түсінемін» деген ишарамен
екі-үш реет басымды изеп қалып, жазуымды жаза бердім.
- Әй, шыбындаған атай басыңды неге изейсің?
Тілің бар емес пе, айтпаймысың дұрыс-
Тілің бар емес пе, айтпаймысың дұрыс-
тап? - Мен
Баукеңнің қолма қол тиісті теңеу таба қоятынына разы боп күлдім де, бұрын
өзімнің де артиллерист болғанымды айттым. «Синус, косинустың нағыз керек жері
сол ғой» дедім. - Е, бәсе, солай деп анда-санда үнінді шығарып қойсаңшы.
Әйтпесе әңгімеңді қасындағы кісіге емес, қаратасқа айтып отырғандай болады
екенсің.
Баукеңнің қолма қол тиісті теңеу таба қоятынына разы боп күлдім де, бұрын
өзімнің де артиллерист болғанымды айттым. «Синус, косинустың нағыз керек жері
сол ғой» дедім. - Е, бәсе, солай деп анда-санда үнінді шығарып қойсаңшы.
Әйтпесе әңгімеңді қасындағы кісіге емес, қаратасқа айтып отырғандай болады
екенсің.
Мен тағы да жымидым. Өзінің әке жүзіндей
мейірімді күлкісімен, танауы жалпайып, Баукең де күлді. Баукеңнің күлетін орны
бар еді: мүдірместен мергеннің оғындай қадап, қатарынан екі теңеу айтып тастау жазушы
адам үшін аз олжа емес қой. Мен оны объектім есебінде мысықша андып отырмын
десем де, мысықтың желкесінде тырнағы сойдиған арыстан тұрғанын аңғармаппын. Өз
басым әңгіме айткаңда, оған сонша беріліп кетемін де,
мейірімді күлкісімен, танауы жалпайып, Баукең де күлді. Баукеңнің күлетін орны
бар еді: мүдірместен мергеннің оғындай қадап, қатарынан екі теңеу айтып тастау жазушы
адам үшін аз олжа емес қой. Мен оны объектім есебінде мысықша андып отырмын
десем де, мысықтың желкесінде тырнағы сойдиған арыстан тұрғанын аңғармаппын. Өз
басым әңгіме айткаңда, оған сонша беріліп кетемін де,
тындаушыға бақылау
жасай алмай каламын. Ал Баукең болса әнгімесін де тиянактап айтады, тырп
еткізбестен тындаушыны да бағып отырады. Бұл бір мезгілде әрі әңгіме айтып, әрі
шығарма жазып отырғанмен пара-пар. Бүйтіп екі жұмысты бірден атқару екінің
бірінің қолынан келе бермейтін іс. Баукеңнің басқамыздан артықшылығының бірі
осы қасиеті болар деп ойладым.
жасай алмай каламын. Ал Баукең болса әнгімесін де тиянактап айтады, тырп
еткізбестен тындаушыны да бағып отырады. Бұл бір мезгілде әрі әңгіме айтып, әрі
шығарма жазып отырғанмен пара-пар. Бүйтіп екі жұмысты бірден атқару екінің
бірінің қолынан келе бермейтін іс. Баукеңнің басқамыздан артықшылығының бірі
осы қасиеті болар деп ойладым.
- Ол кезде зеңбіректерді атқа жегіп
сүйрейтінбіз. Сондықтан артиллеристер тегіс қоқандап атқа мініп жүретінбіз. Ал
қазақ үшін атқа міну - аспанда құс боп самғау екенін өзің де білесің ғой.
сүйрейтінбіз. Сондықтан артиллеристер тегіс қоқандап атқа мініп жүретінбіз. Ал
қазақ үшін атқа міну - аспанда құс боп самғау екенін өзің де білесің ғой.
Батареяға берілген көп жылкының ішінен
мен өзіме сүттей әппақ, сүліктей жіңішке, екі құлағы тас төбесіне шаншылған,
қаракөз атты тандап алдым. Бала күнінде өзіне арналған тайының жүгенін таңертең
көйлегінің сыртынан қоса киіп, жылқыға қарай жүгіріп өскен қазақ баласы Қамбар
атаның тұлпарын қалай тандауды біледі ғой. Ақбоз атым айтулы жылқы болды. Ол
желгенде желге мініп келе жаткандай желпінесің. Оның шабысын көлденеңнен қарағанда
алыс орманға ат емес, ақ найза сүңгіп бара жатқандай әсер аласың. Ал аяңы, Абай
айтқандай, «тымақты алшы кигізгендей» еді. Астымда Ақбоз ат көсіле аяңдап келе
жатқанда басымдағы шлемімнің шошағы сан рет ұзарып Қиыр Шығыс қара ғайларының
төбесімен талай реет таласқан болар деп ойлаймын.
мен өзіме сүттей әппақ, сүліктей жіңішке, екі құлағы тас төбесіне шаншылған,
қаракөз атты тандап алдым. Бала күнінде өзіне арналған тайының жүгенін таңертең
көйлегінің сыртынан қоса киіп, жылқыға қарай жүгіріп өскен қазақ баласы Қамбар
атаның тұлпарын қалай тандауды біледі ғой. Ақбоз атым айтулы жылқы болды. Ол
желгенде желге мініп келе жаткандай желпінесің. Оның шабысын көлденеңнен қарағанда
алыс орманға ат емес, ақ найза сүңгіп бара жатқандай әсер аласың. Ал аяңы, Абай
айтқандай, «тымақты алшы кигізгендей» еді. Астымда Ақбоз ат көсіле аяңдап келе
жатқанда басымдағы шлемімнің шошағы сан рет ұзарып Қиыр Шығыс қара ғайларының
төбесімен талай реет таласқан болар деп ойлаймын.
Армияда спортқа ерекше мән беріледі. Бұл
өзі өте дұрыс нәрсе. Мен ат спортымен де, жаяу спортпен де қатты
шүғылданатынмын. Жалғыз мен ғана емес, менен әлдеқайда үлкен батальон, полк, дивизия
командирлері де спортпен қабағат айналысатын. Спортсмен болу Қызыл Армия
командирлеріне қажет қасиеттердің бірі боп есептелетін. Үлкен командирлер
өйткен соң біз қалысамыз ба? Бізден көргенді қызыләскерлер қабылдамай ма? Ал менің
өзі өте дұрыс нәрсе. Мен ат спортымен де, жаяу спортпен де қатты
шүғылданатынмын. Жалғыз мен ғана емес, менен әлдеқайда үлкен батальон, полк, дивизия
командирлері де спортпен қабағат айналысатын. Спортсмен болу Қызыл Армия
командирлеріне қажет қасиеттердің бірі боп есептелетін. Үлкен командирлер
өйткен соң біз қалысамыз ба? Бізден көргенді қызыләскерлер қабылдамай ма? Ал менің
спортшы ретіндегі
атымды шығарған сол Ақбоз ат болды. Ақбоз ат манежге шыққанда ұршықтай
үйіріліп, әр түрлі кедергілерден ор қояндай орғушы еді.
атымды шығарған сол Ақбоз ат болды. Ақбоз ат манежге шыққанда ұршықтай
үйіріліп, әр түрлі кедергілерден ор қояндай орғушы еді.
Дивизияда бірнеше полк бар. Біздікі
306-шы полк болатын. Бір күні менін манежде Ақбоз атпен орғытып жүргенімді
полковник Коваленко көріп қалып, қасына шақырды. Кұйғытып жетіп бардым.
306-шы полк болатын. Бір күні менін манежде Ақбоз атпен орғытып жүргенімді
полковник Коваленко көріп қалып, қасына шақырды. Кұйғытып жетіп бардым.
- Атты әскер ойындарының бәрін де білесің
бе? - деді ол тізгінін жұлкып тықыршық атқан астымдағы Ақбоз ат пен маған кезек
қарап.
бе? - деді ол тізгінін жұлкып тықыршық атқан астымдағы Ақбоз ат пен маған кезек
қарап.
- Үйрендім, жолдас полковник.
- Мылтықта мерген екенінді білемін, ал қылыштан
қалайсың? - деді белімдегі қылышты иегімен нұсқап.
қалайсың? - деді белімдегі қылышты иегімен нұсқап.
- Оны да сілтеймін, жолдас полковник.
- Онда сені полктағы ат спорты
командасының капитаны етіп тағайындаймын.
командасының капитаны етіп тағайындаймын.
- Кұп болады!-деп оң қолымды шекеме қойып,
Акбоз аттың тізгінін тартып кеп қалып едім, ол аспанға тік қарғып, найзадай шаншыла
қалды. Мұны атты әскерлердің тілінде «свечка» деп атайды. Қазақша «майшам»
деген сөз ғой. Ақбоз ат аспанға секіргенде
Акбоз аттың тізгінін тартып кеп қалып едім, ол аспанға тік қарғып, найзадай шаншыла
қалды. Мұны атты әскерлердің тілінде «свечка» деп атайды. Қазақша «майшам»
деген сөз ғой. Ақбоз ат аспанға секіргенде
шынында да
лаулап жанып тұрған майшам тәрізді боп көрінуші еді.
лаулап жанып тұрған майшам тәрізді боп көрінуші еді.
Сөйтіп мен
команда капитаны болдым. Барлық батальондардан таңдап жүріп, атымен отыз адам
іріктеп алдым. Әскери әзірліктен кейін тынбастан әр түрлі жаттығулар жасаймыз.
Оңды-солды қылыш сілтеп, бар пәрменімен шауып келе жатқан аттың екі жағына
қадалған жас шыбықты шиқ-шиқ қиямыз. Неше алуан кедергілерден ат қарғытамыз.
Кейбір кедергілерден ат секірткенде иманың қасым болады: не атың жалтарады, не
өз жүрегің дауаламайды. Бірақ қалай да кедергіні алуың керек, өйтпесең сен
буденновшы емессің: онда арғымақ аттың белін қайыстырмай, жаяу жүруің керек.
Жауынгер аттың үстінде жау жүрек жігіт қана отыруға тиіс. Ат спортының қағидасы
осы.
команда капитаны болдым. Барлық батальондардан таңдап жүріп, атымен отыз адам
іріктеп алдым. Әскери әзірліктен кейін тынбастан әр түрлі жаттығулар жасаймыз.
Оңды-солды қылыш сілтеп, бар пәрменімен шауып келе жатқан аттың екі жағына
қадалған жас шыбықты шиқ-шиқ қиямыз. Неше алуан кедергілерден ат қарғытамыз.
Кейбір кедергілерден ат секірткенде иманың қасым болады: не атың жалтарады, не
өз жүрегің дауаламайды. Бірақ қалай да кедергіні алуың керек, өйтпесең сен
буденновшы емессің: онда арғымақ аттың белін қайыстырмай, жаяу жүруің керек.
Жауынгер аттың үстінде жау жүрек жігіт қана отыруға тиіс. Ат спортының қағидасы
осы.
IV
Бір күні
Коваленко мені штабқа шақыртып алды да, дивизия бойынша аса жауапты жарыс
өткізіледі. Соған жақсылап әзірленіндер. Біздің полкке баға сенің командаң
арқылы беріледі. Сендер жақсы болсандар, полк те жақсы, сендер сүрінсеңдер
полктың да сүрінгені, - деді. Содан кейін ойланып отырды да:
Коваленко мені штабқа шақыртып алды да, дивизия бойынша аса жауапты жарыс
өткізіледі. Соған жақсылап әзірленіндер. Біздің полкке баға сенің командаң
арқылы беріледі. Сендер жақсы болсандар, полк те жақсы, сендер сүрінсеңдер
полктың да сүрінгені, - деді. Содан кейін ойланып отырды да:
- Есінде болсын, бұл байқауға командашының
өзі келіп қалуы мүмкін, - деді. - Енді сендердің жаттығуларыңды күн ара өзім
барып, бақылап отырамын!
өзі келіп қалуы мүмкін, - деді. - Енді сендердің жаттығуларыңды күн ара өзім
барып, бақылап отырамын!
Командашы келеді
дегеннен кейін бізде ес қалған жок. Аты жер жарған атақты қолбасының алдынан
сүрінбей өтсек, оны сыртынан да болса бір көрсек дейміз. Бір ай бойы тынбастан
аттарымызды жаратып, өзіміз атымызбен қосыла жарап, қатты даярлық жасадық.
Кедергінің қандайын да болса аламыз деген сенімде болдық.
дегеннен кейін бізде ес қалған жок. Аты жер жарған атақты қолбасының алдынан
сүрінбей өтсек, оны сыртынан да болса бір көрсек дейміз. Бір ай бойы тынбастан
аттарымызды жаратып, өзіміз атымызбен қосыла жарап, қатты даярлық жасадық.
Кедергінің қандайын да болса аламыз деген сенімде болдық.
Сонымен байқау
өтетін күн де жетті. Полктардың құрама батальондары лек-лек боп сапқа тізіліп,
ән шырқап, аяқтарын нақ-нақбасып, дивизия ипподромына қарай ағылды. Спорт жарысына
қатысатын командалар ипподромға ертерек келіп, өзіміз алуға тиісті кедергілерді
көріп, жер жағдайымен танысып алғанбыз. Содан кейін дивизияның жиналуын күтіп
тұрып, мен колонналардың шырқап келе жаткан әндеріне кұлақ тостым. Бұл бір ғажап
көрініс екен. Әр колоннаның әні әр түрлі. Бір жақтағы топ «Каховканы» айтып
келе жатса, екінші бір топ «По долинам и по взгорьям» деп бастап (бұл жерде
Бауыржан әндете жөнелді):
өтетін күн де жетті. Полктардың құрама батальондары лек-лек боп сапқа тізіліп,
ән шырқап, аяқтарын нақ-нақбасып, дивизия ипподромына қарай ағылды. Спорт жарысына
қатысатын командалар ипподромға ертерек келіп, өзіміз алуға тиісті кедергілерді
көріп, жер жағдайымен танысып алғанбыз. Содан кейін дивизияның жиналуын күтіп
тұрып, мен колонналардың шырқап келе жаткан әндеріне кұлақ тостым. Бұл бір ғажап
көрініс екен. Әр колоннаның әні әр түрлі. Бір жақтағы топ «Каховканы» айтып
келе жатса, екінші бір топ «По долинам и по взгорьям» деп бастап (бұл жерде
Бауыржан әндете жөнелді):
Этих лет не
смолкнет слава,
смолкнет слава,
Не померкнет
никогда.
никогда.
Партизанские
отряды
отряды
Занимали города.
И останутся, как
сказка,
сказка,
Как маячные
огни.
огни.
Штурмовые ночи
Спасска,
Спасска,
Волочаевские
дни,-
дни,-
деп шырқайды.
Енді бір топ:
Енді бір топ:
Стоим на страже
Всегда, всегда,
Но если скажет
Страна труда:
- Винтовку в
руки!
руки!
В карьер! В
упор!
упор!
Товарищ Блюхер,
Даешь отпор! -
деп
құйқылжытады. Басқа бір колонна:
құйқылжытады. Басқа бір колонна:
«По военной
дороге,
дороге,
Шел в борьбе и
тревоге
тревоге
Боевой
восемнадцатый год, -
восемнадцатый год, -
деп, атты әскер
жырын ағытып келе жатса, оған ілесе келе жатқан екінші топ:
жырын ағытып келе жатса, оған ілесе келе жатқан екінші топ:
На границе тучи
ходят хмуро,
ходят хмуро,
Край суровый
тишиной объят.
тишиной объят.
У высоких берегов
Амура
Амура
Часовые Родины
стоят,-
стоят,-
деп «Үш танкист»
әнін заулатады. Енді бір бүйірден артиллеристер әні естіледі.
әнін заулатады. Енді бір бүйірден артиллеристер әні естіледі.
Артиллеристы!
Точней прицел!
Точней прицел!
Разведчик -
зорок, наводчик - смел!
зорок, наводчик - смел!
Врагу мы скажем:
«Нашу Родину не тронь -
«Нашу Родину не тронь -
Не то откроем
сокрушительный огонь! -
сокрушительный огонь! -
деп дік-дік
басып, жер солқылдатып олар келеді. Тағы бір колонна күмпілдеген оркестрге
қосылып, дүниені жаңғырта және шырқайды:
басып, жер солқылдатып олар келеді. Тағы бір колонна күмпілдеген оркестрге
қосылып, дүниені жаңғырта және шырқайды:
Если завтра
война, если враг нападет,
война, если враг нападет,
Если темная сила
нафянет -
нафянет -
Как один
человек, весь советский народ
человек, весь советский народ
За свободную
Родину встанет!
Родину встанет!
На Земле, в
небесах и на море
небесах и на море
Наш напев и
могуч, и суров:
могуч, и суров:
- Если завтра
война,
война,
Если завтра в
поход,
поход,
Будь сегодня к
походу готов!
походу готов!
Жүздеген жалынды
жас азаматтардың күміс көмекейлерінен төгілген бұл қуатты әндер, адамның жанын
жанитын жігерлі сөздер тындаушының төбе құйқасын шымырлатып, тебірентіп
жіберерлік еді. Өйткені ән сөздерінің барлығы жай сөздер емес, ол сөздер біздің
Отанымыздың, армиямыздың тарихы болатын.
жас азаматтардың күміс көмекейлерінен төгілген бұл қуатты әндер, адамның жанын
жанитын жігерлі сөздер тындаушының төбе құйқасын шымырлатып, тебірентіп
жіберерлік еді. Өйткені ән сөздерінің барлығы жай сөздер емес, ол сөздер біздің
Отанымыздың, армиямыздың тарихы болатын.
Ол сөздерде халық жүрегінің қасиетті
патриотизмі жатқан-ды. Сол патриотизмнің арқасында кейін Отанға опасыздықпен
шабуыл жасаған неміс фашистерін күл-талқан етіп жеңіп шықтық емес пе біз.
патриотизмі жатқан-ды. Сол патриотизмнің арқасында кейін Отанға опасыздықпен
шабуыл жасаған неміс фашистерін күл-талқан етіп жеңіп шықтық емес пе біз.
Сонымен, бір кезде бізге сигналмен
«әзірленіндер» деген команда берілді. Дивизиямыздың командирі комбриг Дотоль
деген кісі еді. Өзі бұрынғы кавалерист болатын. Команданы сол кісінің өзі беріп
тұрды. Мінбеде онымен қатар тұрған төртбақ кісі командарм болар деп ойлап,
қайта-қайта соған қарай көз тігеміз.
«әзірленіндер» деген команда берілді. Дивизиямыздың командирі комбриг Дотоль
деген кісі еді. Өзі бұрынғы кавалерист болатын. Команданы сол кісінің өзі беріп
тұрды. Мінбеде онымен қатар тұрған төртбақ кісі командарм болар деп ойлап,
қайта-қайта соған қарай көз тігеміз.
Ең алдымен басқа екі полктың
командалары өтті! Әскер тілінде «конкур-иппик» деп аталатын термин бар. Бұл ат
спорты жарыстарында алынуға тиіс ең ауыр кедергілер. Оның өзі біресе құзар биіктен
қарғитын, біресе жалпақ ордан орғитын қиын-қиын он үш кедергіден тұрады.
Команда тегіс соның он үшінен бірдей мүдірмей өтуге тиіс.
командалары өтті! Әскер тілінде «конкур-иппик» деп аталатын термин бар. Бұл ат
спорты жарыстарында алынуға тиіс ең ауыр кедергілер. Оның өзі біресе құзар биіктен
қарғитын, біресе жалпақ ордан орғитын қиын-қиын он үш кедергіден тұрады.
Команда тегіс соның он үшінен бірдей мүдірмей өтуге тиіс.
Алғы екі команда
кедергілердің орта тұсына дейін топтасып, жақсы барғандарымен, жетінші, сегізінші
кедергілерден-ақ қожырай бастады. Біреудің өзі корқып, біреудің аты үркіп, қиын
кедергілерден секіре алмай, бұрылып кетіп жатты. Ат кедергіден қарғығанда тақымы
босап кетіп, оның үстінен ұшып түсіп жатқандар да бар. Ер-тоқым аттың арқасына
қандай қабысып тұрса, тақым да ер-тоқымға сондай жабысып жатуы керек. Тақымың
сәл
кедергілердің орта тұсына дейін топтасып, жақсы барғандарымен, жетінші, сегізінші
кедергілерден-ақ қожырай бастады. Біреудің өзі корқып, біреудің аты үркіп, қиын
кедергілерден секіре алмай, бұрылып кетіп жатты. Ат кедергіден қарғығанда тақымы
босап кетіп, оның үстінен ұшып түсіп жатқандар да бар. Ер-тоқым аттың арқасына
қандай қабысып тұрса, тақым да ер-тоқымға сондай жабысып жатуы керек. Тақымың
сәл
босап кетсе
болды, аттың екпінімен кеулеген жел екі тізеңді екі жаққа керіп кетеді де, қатты
желде ыққа қарай ұшқан қарғаға ұксап, қалбаң ете түсесің. Олардың құлағандарын
көріп, өз
болды, аттың екпінімен кеулеген жел екі тізеңді екі жаққа керіп кетеді де, қатты
желде ыққа қарай ұшқан қарғаға ұксап, қалбаң ете түсесің. Олардың құлағандарын
көріп, өз
жігіттеріме
тақымдарыңды мықтап ұстандар деп ескертіп мен тұрмын. Ақыры ол екі командадан
ешкім де ең соңғы он үшінші бөгетті ала алмады.
тақымдарыңды мықтап ұстандар деп ескертіп мен тұрмын. Ақыры ол екі командадан
ешкім де ең соңғы он үшінші бөгетті ала алмады.
Бір кезде:
- 306-полк
командасының капитаны алаңға шық! - деген команда естілді.
командасының капитаны алаңға шық! - деген команда естілді.
Ақбоз атты екпіндете құйғытып манежге мен
шықтым. Тәртіп бойынша команда капитаны атын шоқырақтатып отырып, манежді бір
айналып шығуы керек. Манежге кіре Ақбоздың екпінін тежеп, адуын шокыраққа
салдым да, өзім, тырнақтарымен тұғырын бүрген қаршығадай қаздиып, ер-тоқым
үстінде қаттым да қалдым.
шықтым. Тәртіп бойынша команда капитаны атын шоқырақтатып отырып, манежді бір
айналып шығуы керек. Манежге кіре Ақбоздың екпінін тежеп, адуын шокыраққа
салдым да, өзім, тырнақтарымен тұғырын бүрген қаршығадай қаздиып, ер-тоқым
үстінде қаттым да қалдым.
Өйтетін себебім ат шоқырақ шабысқа көшкенде
кейбіреулердің құйрығы қолбандап, ерді солқ-солқ соғып отырады. Ол атқа ауыр тиеді
және оның белін кетіреді. Сондықтан мұндай кезде ат үстіндегі адамның құйрығы
ердің артқы қасына винттеп тастағандай боп қозғалмастан қатып қалуы керек. Сонда
шауып келе жатқан атқа арқасындағы адамның салмағы өз денесінің салмағындай көрініп,
ентікпей еркін көсіледі. Өстіп, құйрығымды ердің артқы қасына берік қып
«винттеп» алдым да, бастықтар тұрған трибуна жаққа көз жібердім.
кейбіреулердің құйрығы қолбандап, ерді солқ-солқ соғып отырады. Ол атқа ауыр тиеді
және оның белін кетіреді. Сондықтан мұндай кезде ат үстіндегі адамның құйрығы
ердің артқы қасына винттеп тастағандай боп қозғалмастан қатып қалуы керек. Сонда
шауып келе жатқан атқа арқасындағы адамның салмағы өз денесінің салмағындай көрініп,
ентікпей еркін көсіледі. Өстіп, құйрығымды ердің артқы қасына берік қып
«винттеп» алдым да, бастықтар тұрған трибуна жаққа көз жібердім.
Комбриг Дотольдің оң жағындағы қырықпа
мұртты төртбақ адамның маршал Блюхер екенін бірден аңғардым. Екі қолымен бірдей
портупеясынан ұстап, маған шаншыла қарап тұр екен. Сол сәтте мен маршалдың қос
қарашығы ішінде титімдей ақ ноқат болып өтіп бара жатқан болармын деп ойладым.
Маршал көзінің қарашығына іліну солдат үшін өзгеше бақыт кой, шіркін!
мұртты төртбақ адамның маршал Блюхер екенін бірден аңғардым. Екі қолымен бірдей
портупеясынан ұстап, маған шаншыла қарап тұр екен. Сол сәтте мен маршалдың қос
қарашығы ішінде титімдей ақ ноқат болып өтіп бара жатқан болармын деп ойладым.
Маршал көзінің қарашығына іліну солдат үшін өзгеше бақыт кой, шіркін!
Содан кейін мен командамды ертіп, аренаға
тарттым. Командадан менің оқ бойы алда отыруым керек. Оныншы кедергіден өткенше
артыма қарағамын жоқ. Өйткені ол кедергілерді менің жігіттерім мүдіртпей алуға
тиіс. Әр кедергінің тұсындағы топ-топ түскен ат тұяғының дүбірінен-ақ олардың
жұп жазбай келе жатқанын мөлшерлеп отырдым.
тарттым. Командадан менің оқ бойы алда отыруым керек. Оныншы кедергіден өткенше
артыма қарағамын жоқ. Өйткені ол кедергілерді менің жігіттерім мүдіртпей алуға
тиіс. Әр кедергінің тұсындағы топ-топ түскен ат тұяғының дүбірінен-ақ олардың
жұп жазбай келе жатқанын мөлшерлеп отырдым.
Он бірінші кедергі жалпақ ордан секіру
еді. «Атаң Тайбурыл Қазан қаласын айнала қоршаған жеті қабат ордан секіріп еді.
Атаңа тартқан ат болсаң ырғы, айналайын» деп Ақбоздың бүйіріне шпорды сонда
салдым. Ақбоз ор қояндай ырғып, ордың ар жағына барып дік ете түсті. «Атаңнан
айналайын, жануар!» деп, Ақбозды жалынан бір қағып қалдым да, он екінші бөгетке
қарай ұмтылдым.
еді. «Атаң Тайбурыл Қазан қаласын айнала қоршаған жеті қабат ордан секіріп еді.
Атаңа тартқан ат болсаң ырғы, айналайын» деп Ақбоздың бүйіріне шпорды сонда
салдым. Ақбоз ор қояндай ырғып, ордың ар жағына барып дік ете түсті. «Атаңнан
айналайын, жануар!» деп, Ақбозды жалынан бір қағып қалдым да, он екінші бөгетке
қарай ұмтылдым.
Ұмтыла бере артыма көз салып едім, екі
жігітім ар жақта қалып қойыпты да, өңгелері ордың бер жағына дік-дік түсіп,
содан соң қатарласа қайтадан менің соңымнан салды. Он екінші кедергі онша қиын
емес еді. Қалғанымыз одан да тегіс өттік. Енді ең соңғы кедергіге қарай лап
қойдық. Бұл ең қиын кедергі еді. Биіктігі үш метр жардан секіруге аттың аты,
жігіттің жігіті ғана шыдайды.
жігітім ар жақта қалып қойыпты да, өңгелері ордың бер жағына дік-дік түсіп,
содан соң қатарласа қайтадан менің соңымнан салды. Он екінші кедергі онша қиын
емес еді. Қалғанымыз одан да тегіс өттік. Енді ең соңғы кедергіге қарай лап
қойдық. Бұл ең қиын кедергі еді. Биіктігі үш метр жардан секіруге аттың аты,
жігіттің жігіті ғана шыдайды.
Оған тақағанда аттары жарқ беріп, талай
адам жерде домалап жатады. Ақбоз ат қанша сенімді болса да, он үшінші бөгетке
қарай шапқанда оның тізгінін тас қып ұстап алдым. Биік жарға жақындаған сайын
атым тайсалақтай бастады. «Жок, мені тастап кете алмайсың,-дедім мен оған. -
Секіреміз, құласақ бірге кетеміз!»
адам жерде домалап жатады. Ақбоз ат қанша сенімді болса да, он үшінші бөгетке
қарай шапқанда оның тізгінін тас қып ұстап алдым. Биік жарға жақындаған сайын
атым тайсалақтай бастады. «Жок, мені тастап кете алмайсың,-дедім мен оған. -
Секіреміз, құласақ бірге кетеміз!»
Ат көнді. Содан кейін құйындай зымырап
келді де, садақтың оғындай созылып бөгеттің үстінен қалқыды. Секіріс кезінде ат
үстіндегі адам кұйрықты ерден қозғамай, ноқаттан-ноқат аудармай қатып қалуы
керек. Әйтпесе ат құлайды. Ордан орғыған, биіктен қарғыған ат үстінде тастай қатып,
тапжылмай отыру үшін де жігер, қайрат, ұстамдылық керек! Ал, ат жалына
жармасқан екенсің, ондай қасиетті өз бойыңнан табуға тиіссің. Атымның төрт
тұяғы найзадай шаншылып кеп, жерге кірш ете қатар қадалғанда ғана ол
қасиеттердің өз бойымда бар екенін аңғардым. Үш метр биіктен созыла секіріп,
жерге топ ете түскенде жануарым мысықтай боп кішірейіп кеткен сияқты еді.Табаны
топыраққа тигеннен кейін ол орғи секіріп, қайтадан биіктеп шыға келді. Бүкіл
ипподром шартылдата шапалақ соқты. Жоқ, ондай жігер, қайрат жалғыз менде ғана
емес, менің командамдағы жігітгерде де бар екен. Төрт жігітім тағы да бөгеттен
топ етіп асып, соңымнан ілесті. Оларға да ду етіп алақан тағы да соғылды.
келді де, садақтың оғындай созылып бөгеттің үстінен қалқыды. Секіріс кезінде ат
үстіндегі адам кұйрықты ерден қозғамай, ноқаттан-ноқат аудармай қатып қалуы
керек. Әйтпесе ат құлайды. Ордан орғыған, биіктен қарғыған ат үстінде тастай қатып,
тапжылмай отыру үшін де жігер, қайрат, ұстамдылық керек! Ал, ат жалына
жармасқан екенсің, ондай қасиетті өз бойыңнан табуға тиіссің. Атымның төрт
тұяғы найзадай шаншылып кеп, жерге кірш ете қатар қадалғанда ғана ол
қасиеттердің өз бойымда бар екенін аңғардым. Үш метр биіктен созыла секіріп,
жерге топ ете түскенде жануарым мысықтай боп кішірейіп кеткен сияқты еді.Табаны
топыраққа тигеннен кейін ол орғи секіріп, қайтадан биіктеп шыға келді. Бүкіл
ипподром шартылдата шапалақ соқты. Жоқ, ондай жігер, қайрат жалғыз менде ғана
емес, менің командамдағы жігітгерде де бар екен. Төрт жігітім тағы да бөгеттен
топ етіп асып, соңымнан ілесті. Оларға да ду етіп алақан тағы да соғылды.
Сөйтіп командамдағы он бес адамның бесеуі
он үш бегеттен бірдей мүдірмей өтті. Он үші он екі кедергіні мінсіз алды. Сол
аққан бойда командамды тегіс жинап, сапқа тізіп алдым да, әскери бөкен желіспен
аренаны бір айналып шықтық. Трибунаға тақағанда бәріміз бір кісідей ат үстінде
қаздиып тік тұра қалып, қолымызды шекемізге қойып, салют бердік. Содан соң
ер-тоқымға қайтадан отыра қалып, аренаның сыртына шығып тұрдық.
он үш бегеттен бірдей мүдірмей өтті. Он үші он екі кедергіні мінсіз алды. Сол
аққан бойда командамды тегіс жинап, сапқа тізіп алдым да, әскери бөкен желіспен
аренаны бір айналып шықтық. Трибунаға тақағанда бәріміз бір кісідей ат үстінде
қаздиып тік тұра қалып, қолымызды шекемізге қойып, салют бердік. Содан соң
ер-тоқымға қайтадан отыра қалып, аренаның сыртына шығып тұрдық.
Бір кезде репродуктордан саңқылдап,
комдивтің үні естілді.
комдивтің үні естілді.
- Үздік әзірлігі үшін 306-шы полктың бүкіл
командасына алғыс жариялаймын. Ал, команда капитаны лейтенант Момышұлына
сыйлыққа сағат беріледі. Оны командарм, Совет Одағының Маршалы Василий
Константинович Блюхер өз қолынан тапсырады.
командасына алғыс жариялаймын. Ал, команда капитаны лейтенант Момышұлына
сыйлыққа сағат беріледі. Оны командарм, Совет Одағының Маршалы Василий
Константинович Блюхер өз қолынан тапсырады.
Оркестр «да-да-да-дат» деп қошемет
керсетіп, бүкіл ипподром тағы да қол соқты. Тағы да Дотольдің командасы
естілді.
керсетіп, бүкіл ипподром тағы да қол соқты. Тағы да Дотольдің командасы
естілді.
- 306-шы полк командасының капитаны
мінбеге келсін!
мінбеге келсін!
Тақымды қысып кеп калып едім, Акбоз ат алға
қарай ақ найзадай шаншыла сілтеді. Мен тағы да жарқ етіп трибунаның қарсысынан
шыға келдім. Оған он метр қалғанда атымның басын тартып кеп қалып едім,
кұйрық-жалы шашырап, ол аспанға ақ фонтан болып атылды. Трибунадағы бастықтарға
осылай сәлем бердім де, көкке шапшыған Ақбоздың алдыңғы екі аяғы жерге түскенше
мен де оның үстінен төмен қарай ырғыдым. Екеуіміздің аяғымыз дік
қарай ақ найзадай шаншыла сілтеді. Мен тағы да жарқ етіп трибунаның қарсысынан
шыға келдім. Оған он метр қалғанда атымның басын тартып кеп қалып едім,
кұйрық-жалы шашырап, ол аспанға ақ фонтан болып атылды. Трибунадағы бастықтарға
осылай сәлем бердім де, көкке шапшыған Ақбоздың алдыңғы екі аяғы жерге түскенше
мен де оның үстінен төмен қарай ырғыдым. Екеуіміздің аяғымыз дік
етіп топыраққа
қатар тиді. Бұл да Ақбоз ат екеуіміз ғана жасай алатын өзгеше приемдардың бірі
еді. Содан кейін «Еңкей» деп, Ақбоз атқа команда бердім. Ол алдыңғы екі аяғын
бүгіп, тізесімен жер басып, трибунаға қарай үш рет шұлғыды. Сәлден кейін, менен
бұйрық күтіп тұрған атыма «Тұр!» дедім. Атым қарғып тұрды да, қос құлағын
төбесіне шаншып, тіп-тік бола қалды. Ат пен солдат екеуіміз қаздиып қатар
тұрмыз. Мөлшерлі секундтар өткеннен кейін мен қылышымды жарқ еткізіп қынабынан
суырып алып, мандайыма көтере ұстап, әскери адыммен дік-дік басып, шпорларым
зың-зың етіп трибунаның алдына келіп маршалға салют бердім. Қарасам комбриг
Дотольдің де, полковник Коваленконың да куанғаннан естері шығып кетіпті. Екі
езулері құлактарына жетіп, маған қарап бастарын изей береді. Командарм сағатты
қолына ұстап, қою қара мұртының астынан жұмсақ қана жымиып тұр екен. Қылышымды
қынабына салдым да, лыпып трибунаға көтерілдім.
қатар тиді. Бұл да Ақбоз ат екеуіміз ғана жасай алатын өзгеше приемдардың бірі
еді. Содан кейін «Еңкей» деп, Ақбоз атқа команда бердім. Ол алдыңғы екі аяғын
бүгіп, тізесімен жер басып, трибунаға қарай үш рет шұлғыды. Сәлден кейін, менен
бұйрық күтіп тұрған атыма «Тұр!» дедім. Атым қарғып тұрды да, қос құлағын
төбесіне шаншып, тіп-тік бола қалды. Ат пен солдат екеуіміз қаздиып қатар
тұрмыз. Мөлшерлі секундтар өткеннен кейін мен қылышымды жарқ еткізіп қынабынан
суырып алып, мандайыма көтере ұстап, әскери адыммен дік-дік басып, шпорларым
зың-зың етіп трибунаның алдына келіп маршалға салют бердім. Қарасам комбриг
Дотольдің де, полковник Коваленконың да куанғаннан естері шығып кетіпті. Екі
езулері құлактарына жетіп, маған қарап бастарын изей береді. Командарм сағатты
қолына ұстап, қою қара мұртының астынан жұмсақ қана жымиып тұр екен. Қылышымды
қынабына салдым да, лыпып трибунаға көтерілдім.
- Сіздің команданың өнеріне өте қуаныштымын.
Сіздің зор табысқа жетуіңізге тілектеспін, жолдас лейтенант. Жігіттеріңізге менен
де алғыс айтуыңызды өтінемін, - деп командарм менің қолымды қысты да, екінші
колындағы сағатты берді. Маршалдың түсі сонша суық болғанымен, сөзі сондай жылы
екен. Бетіңе жымия қарай сөйлегенде тура туған әкеңнің лебізін тындап тұрғандай
рухтанады екенсің.
Сіздің зор табысқа жетуіңізге тілектеспін, жолдас лейтенант. Жігіттеріңізге менен
де алғыс айтуыңызды өтінемін, - деп командарм менің қолымды қысты да, екінші
колындағы сағатты берді. Маршалдың түсі сонша суық болғанымен, сөзі сондай жылы
екен. Бетіңе жымия қарай сөйлегенде тура туған әкеңнің лебізін тындап тұрғандай
рухтанады екенсің.
- Совет Одағына қызмет етемін! Командама
Сіздің алғысыңызды да айтып барамын, жолдас маршал,-деп оң қолымды шекеме
көтердім де, мен мінбеден түстім. Сөйтіп мен маршал Блюхерге кылышпен салют
беріп, оның қолынан сағат алған кісімін, қарағым. Қазір «Ешкім де ұмытылмайды,
ешкім де ескерусіз қалмайды» деген ұран бар ғой. Ендеше біз солдаттан бастап
маршалға дейін ұмытпауымыз керек. Бұл детальді мен саған сондықтан айтып
жатырмын.
Сіздің алғысыңызды да айтып барамын, жолдас маршал,-деп оң қолымды шекеме
көтердім де, мен мінбеден түстім. Сөйтіп мен маршал Блюхерге кылышпен салют
беріп, оның қолынан сағат алған кісімін, қарағым. Қазір «Ешкім де ұмытылмайды,
ешкім де ескерусіз қалмайды» деген ұран бар ғой. Ендеше біз солдаттан бастап
маршалға дейін ұмытпауымыз керек. Бұл детальді мен саған сондықтан айтып
жатырмын.
V
Осылай деп Баукең бір бөгелді де,
темекісіне қол созды. Пачкадан бір сигарет алып, оны асықпай ұзын ақ мүштігіне
сұғындыра бастады. Оның етсіз салалы саусақтарына қарай отырып, мен аренада
Ақбоз атпен шапқылап жүрген жиырма жеті жасар жігіт Бауыржанды көз алдыма
елестеттім. Ақбоз аттан қарғып түсіп, алдымен атына «сәлем» бердіріп, артынан
өзінің аяғын дік-дік басып, шпорлары сыңғыр-сыңғыр етіп келіп қылышын жарқ
еткізіп,
темекісіне қол созды. Пачкадан бір сигарет алып, оны асықпай ұзын ақ мүштігіне
сұғындыра бастады. Оның етсіз салалы саусақтарына қарай отырып, мен аренада
Ақбоз атпен шапқылап жүрген жиырма жеті жасар жігіт Бауыржанды көз алдыма
елестеттім. Ақбоз аттан қарғып түсіп, алдымен атына «сәлем» бердіріп, артынан
өзінің аяғын дік-дік басып, шпорлары сыңғыр-сыңғыр етіп келіп қылышын жарқ
еткізіп,
маршалға салют
бергеніне сүйсіндім.
бергеніне сүйсіндім.
Осы арада Баукеңнің 1956 жылы армиядан
босап, Алматыға келген бетінде көрсеткен бір мінезі туралы жұрт аузында жүрген әңгіме
есіме түсті. Бір күні Бауыржан маузерін тағып, қылышын асынып, ақсақал
жазушыларға сәлем беру үшін полковник формасымен Жазушылар одағына келеді.
Келсе председательдің бөлмесінде креслоға шірене шалқайып, тығыршықтай қара домалақ
біреу телефонмен сөйлесіп отырады. Ол екі сөзінің бірінде
босап, Алматыға келген бетінде көрсеткен бір мінезі туралы жұрт аузында жүрген әңгіме
есіме түсті. Бір күні Бауыржан маузерін тағып, қылышын асынып, ақсақал
жазушыларға сәлем беру үшін полковник формасымен Жазушылар одағына келеді.
Келсе председательдің бөлмесінде креслоға шірене шалқайып, тығыршықтай қара домалақ
біреу телефонмен сөйлесіп отырады. Ол екі сөзінің бірінде
«О, собаковод»
деп қойып, қарқ-қарқ күліп, ұзак сөйлеседі. Оң қолымен үстел үстінде жатқан көзілдірігін
иіріп және ойнап отырады. Бауыржан оның қарсысына келіп, үн-түнсіз қаққан қазықтай
боп қақаяды да тұрады. Тығыршық қара әрең дегенде сөзін бітіріп, трубканы жаба
бергенде, Бауыржан:
деп қойып, қарқ-қарқ күліп, ұзак сөйлеседі. Оң қолымен үстел үстінде жатқан көзілдірігін
иіріп және ойнап отырады. Бауыржан оның қарсысына келіп, үн-түнсіз қаққан қазықтай
боп қақаяды да тұрады. Тығыршық қара әрең дегенде сөзін бітіріп, трубканы жаба
бергенде, Бауыржан:
- Встать! - деп ақырып кеп қалады.
Ана жігіт сасқалақтап орнынан атып
тұрады. Жалма-жан көзілдірігін киіп, алдында тұрған айбынды полковникке,
кешірім сұрағандай, жалтақ-жалтақ қарайды.
тұрады. Жалма-жан көзілдірігін киіп, алдында тұрған айбынды полковникке,
кешірім сұрағандай, жалтақ-жалтақ қарайды.
- Сен кімсің? - деп Бауыржан сұстана үн
қатады.
қатады.
- Мен Жазушылар одағының секретары
боламын, - дейді ол.
боламын, - дейді ол.
- Сен секретарь болсаң... - деп ол кезде
мұрты жоқ Бауыржан ерні жыбырлап, құлағын қайшылаған тістеуік жылқыға ұқсап,
иегін көтеріп кеп қалады. Содан кейін шпорын сыңғырлата екі аяғын сарт еткізеді
де, қылышын қынабынан суырып кеп алады. Оны жарқ-жұрқ еткізіп, жоғары қарай
енді көтере бергенде секретарь сасқанынан сып беріп үстелдін астына кіріп кеп
кетеді.
мұрты жоқ Бауыржан ерні жыбырлап, құлағын қайшылаған тістеуік жылқыға ұқсап,
иегін көтеріп кеп қалады. Содан кейін шпорын сыңғырлата екі аяғын сарт еткізеді
де, қылышын қынабынан суырып кеп алады. Оны жарқ-жұрқ еткізіп, жоғары қарай
енді көтере бергенде секретарь сасқанынан сып беріп үстелдін астына кіріп кеп
кетеді.
- Мен Бауыржан Момышұлымын! - деп Бауыржан
қылышын салют берген атты әскер тәртібінше серт ұстап, қаздиып тұра қалады.
қылышын салют берген атты әскер тәртібінше серт ұстап, қаздиып тұра қалады.
- Ойбай... Бауке... Кешіріңіз... Сіз
екеніңізді... байқамай қалдым, - дейді зәресі ұшып кеткен бастық әр сөзін әрең
айтып. - Ғафу етіңіз.
екеніңізді... байқамай қалдым, - дейді зәресі ұшып кеткен бастық әр сөзін әрең
айтып. - Ғафу етіңіз.
- Шық бері, - дейді Бауыржан.
- Қылышыңыздан қорқамын, - дейді анау.
- Ой, неге қорқасың? Мен саған Жазушылар
одағының генералы деп салют беріп тұрмын ғой,-дейді бұл.
одағының генералы деп салют беріп тұрмын ғой,-дейді бұл.
Секретарь буыны
дірілдеп, қапелімде орнынан тұра алмайды.
дірілдеп, қапелімде орнынан тұра алмайды.
- Шіреніп отырғанға батыр ма десем, бала
екенсің ғой! - деп
екенсің ғой! - деп
Бауыржан қылышын
сарт еткізіп қынабына салады да, кейін бұрылып, етігіндегі шпоры зың-зың етіп,
есікке қарай аяндайды. Ауыз бөлмедегі хатшы қыз бен оның қасында тұрғандарға сұқ
саусағын шошайтып:
сарт еткізіп қынабына салады да, кейін бұрылып, етігіндегі шпоры зың-зың етіп,
есікке қарай аяндайды. Ауыз бөлмедегі хатшы қыз бен оның қасында тұрғандарға сұқ
саусағын шошайтып:
- Мына кабинеттегі үстелдеріңнің астында
бір бала жатыр. Соны тұрғызып алыңдар, - деп шығып жүре береді.
бір бала жатыр. Соны тұрғызып алыңдар, - деп шығып жүре береді.
Бұл сол кездегі
бір жас басшы мен Бауыржан арасында болған жай еді. Ол жігіттің Баукеңнің
қылышынан қорқып, үстел астына кіріп кеткені тағы да көз алдыма елестеп, бұрын
талай көзден жас шыққанша күлген бұл оқиғаға тағы да бір жымиып алдым.
бір жас басшы мен Бауыржан арасында болған жай еді. Ол жігіттің Баукеңнің
қылышынан қорқып, үстел астына кіріп кеткені тағы да көз алдыма елестеп, бұрын
талай көзден жас шыққанша күлген бұл оқиғаға тағы да бір жымиып алдым.
Содан соң: «Е,
Баукеңнің онысы біреуді шауып тастау үшін емес, есіне түсіп кеткен ескі дағдысы
екен ғой. Тегі, бар қаруын тағынып, Жазушылар одағына барарда қазақ әдебиетінің
маршалы деп Сәбит Мұқановқа қылышпен салют беру ойында болған-ау. Одақта Сәбит
болмаған соң, «қорықса қорықсын, қорыкпаса Бауыржан маған честь берді» деп мақтанып
жүрсін деп, оның орнында шіреніп отырған қорқақ жігітті қалжақ етіп өте шыққан
ғой Баукең» деп ойладым.
Баукеңнің онысы біреуді шауып тастау үшін емес, есіне түсіп кеткен ескі дағдысы
екен ғой. Тегі, бар қаруын тағынып, Жазушылар одағына барарда қазақ әдебиетінің
маршалы деп Сәбит Мұқановқа қылышпен салют беру ойында болған-ау. Одақта Сәбит
болмаған соң, «қорықса қорықсын, қорыкпаса Бауыржан маған честь берді» деп мақтанып
жүрсін деп, оның орнында шіреніп отырған қорқақ жігітті қалжақ етіп өте шыққан
ғой Баукең» деп ойладым.
Бауыржан. Айта
берейін бе, әлде бірдеңені ойлап отырсың ба?
берейін бе, әлде бірдеңені ойлап отырсың ба?
Автор. Құлағым
Сізде, Бауке.
Сізде, Бауке.
Бауыржан. Содан
менің шабандоз атым жайылып кетті. Ақбоз ат екеуіміздің атағымыз аспанға шықты.
Әсіресе өзі кавалерист Дотоль байғұстың қуанышында шек болған жоқ. «Командаңмен
тегіс шауып бара жатқан ат үстінде тік тұрып честь бергендерің, өз атыңа
тізерлетіп «сәлем» жасатқаның - бәрі тамаша, бәрі төтенше болды. Бұл екі номер дағдылы
ат ойындарына косқан сенің өз жаңалығың. Өзіңе тапсырылған істі әркашанда
осылай твор честволықпен атқара біл. Бұл командирге қажетті ең тамаша қасиет»
деп талай рет айтып жүрді. Содан кейін комдив мені барлау взводының командирінен
таулы жерде атқа теңдеп жүретін батареяның командирі етіп жоғарылатты.
Бұрынғыша 306-шы полктың ат спорты командасының капитаны болып қала бердім. Бұл
мәселеде полковник Коваленко маған бүтіндей сеніп алды.
менің шабандоз атым жайылып кетті. Ақбоз ат екеуіміздің атағымыз аспанға шықты.
Әсіресе өзі кавалерист Дотоль байғұстың қуанышында шек болған жоқ. «Командаңмен
тегіс шауып бара жатқан ат үстінде тік тұрып честь бергендерің, өз атыңа
тізерлетіп «сәлем» жасатқаның - бәрі тамаша, бәрі төтенше болды. Бұл екі номер дағдылы
ат ойындарына косқан сенің өз жаңалығың. Өзіңе тапсырылған істі әркашанда
осылай твор честволықпен атқара біл. Бұл командирге қажетті ең тамаша қасиет»
деп талай рет айтып жүрді. Содан кейін комдив мені барлау взводының командирінен
таулы жерде атқа теңдеп жүретін батареяның командирі етіп жоғарылатты.
Бұрынғыша 306-шы полктың ат спорты командасының капитаны болып қала бердім. Бұл
мәселеде полковник Коваленко маған бүтіндей сеніп алды.
Сөйтіп, Отан
аясында Қиыр Шығыстың ғажап табиғатының кұшағында әскери әзірлігімізді арттырып,
шынығып, ширап жүріп жаттық. Күн сайын денеміз шымыр тартып, ойымыз өсе түсті.
аясында Қиыр Шығыстың ғажап табиғатының кұшағында әскери әзірлігімізді арттырып,
шынығып, ширап жүріп жаттық. Күн сайын денеміз шымыр тартып, ойымыз өсе түсті.
Отан деген ұғымымыз ұлғайып, оған деген
махаббатымыз арта берді. Өйткені шешеңді де туған күннен бастап емес, есейіп,
ержеткеннен кейін ғана жақсы көресің ғой. Отан да сол сияқты. Оның да қадірін өз
үйіңнен ұзап шыққанда ғана білесің. Оның ұлылығын да сонда танисың. Сондықтан
жас азаматтарды әскер қатарына алғанда оларды өз ауылынан алысқа апарып
тәрбиелеген дұрыс деп ойлаймын. Әскери қызметті алыста өтеген азамат Отан деген
махаббатымыз арта берді. Өйткені шешеңді де туған күннен бастап емес, есейіп,
ержеткеннен кейін ғана жақсы көресің ғой. Отан да сол сияқты. Оның да қадірін өз
үйіңнен ұзап шыққанда ғана білесің. Оның ұлылығын да сонда танисың. Сондықтан
жас азаматтарды әскер қатарына алғанда оларды өз ауылынан алысқа апарып
тәрбиелеген дұрыс деп ойлаймын. Әскери қызметті алыста өтеген азамат Отан деген
туған үй, тұрған
қалаң ғана емес екенін жан-тәнімен, бүкіл тіршілік болмысымен түсінеді. Ал
ауылынан ұзап шықпаған жастың Отан туралы ұғымы теория тұрғысында ғана болады.
Алыста жүріп, жүрегін сағыныш кернемесе ол өз ауылының да қадірін білмейді.
Қиыр Шығыс менің ауылымның, ағайынның қадірін білдірген, Отанымның ойы-қырын
танытқан, оның көп ұлтты ұрпағының өкілдерімен туыстастырып, достастырған ұлы
университетім, мектебім болды. Өмірдің қилы-қилы қиыншылықтарынан жан-жақты
сабақ беріп шыңдаған ұстазым да сол Қиыр Шығыс дер едім.
қалаң ғана емес екенін жан-тәнімен, бүкіл тіршілік болмысымен түсінеді. Ал
ауылынан ұзап шықпаған жастың Отан туралы ұғымы теория тұрғысында ғана болады.
Алыста жүріп, жүрегін сағыныш кернемесе ол өз ауылының да қадірін білмейді.
Қиыр Шығыс менің ауылымның, ағайынның қадірін білдірген, Отанымның ойы-қырын
танытқан, оның көп ұлтты ұрпағының өкілдерімен туыстастырып, достастырған ұлы
университетім, мектебім болды. Өмірдің қилы-қилы қиыншылықтарынан жан-жақты
сабақ беріп шыңдаған ұстазым да сол Қиыр Шығыс дер едім.
Өзгесін былай қойғанда, оның табиғатының
өзі бір мектеп қой. Оңтүстіктің жылы жаз, жылымшы қысына үйренген адам
алғашында Қиыр Шығыстың күз бен қысына көндіге алмай қиналады. Ал оған
көндіктің-ақ құрыштай болып шыңдалып шықтым дей бер. Ал жазының өзі жаңбырдан
көз аштырмайды. Майдан бастап августке дейін төрт ай төбеңнен сорғалаған су
сүйегіңнен өтеді.
өзі бір мектеп қой. Оңтүстіктің жылы жаз, жылымшы қысына үйренген адам
алғашында Қиыр Шығыстың күз бен қысына көндіге алмай қиналады. Ал оған
көндіктің-ақ құрыштай болып шыңдалып шықтым дей бер. Ал жазының өзі жаңбырдан
көз аштырмайды. Майдан бастап августке дейін төрт ай төбеңнен сорғалаған су
сүйегіңнен өтеді.
Соған қарамастан солдат жорықта жүреді.
Күні бойы толарсақтан саз кешіп келіп, кешке жаңбырдың астында отырып, жорық қазанынан
ас ішеді. Түнде жаңбырдың астында жатып, тынығып ұйықтайды. Таңертең желдірте айдаған
топты түйедей боп төбеңнен жөңкілген бұлттардың жер сызған шудаларынан ұстап
немесе жантая жауған жаңбырдың керегесін тепкілеп, тағы да ілгері тартасың. Тап
берген жаудан Отанды қорғау үшін осылай
Күні бойы толарсақтан саз кешіп келіп, кешке жаңбырдың астында отырып, жорық қазанынан
ас ішеді. Түнде жаңбырдың астында жатып, тынығып ұйықтайды. Таңертең желдірте айдаған
топты түйедей боп төбеңнен жөңкілген бұлттардың жер сызған шудаларынан ұстап
немесе жантая жауған жаңбырдың керегесін тепкілеп, тағы да ілгері тартасың. Тап
берген жаудан Отанды қорғау үшін осылай
әзірленесің.
Егер төрт ай бойы кендір арқанды суға салып қойсаң ол шіріп кетеді. Ал адам
шынығып, ширай береді екен. Ол үшін адам өзінің бір жібін іштен үнемі ширатып
отыруы керек. «Жауын - жаздың сілекейі», «Жауыннан қорыққан жауға жем болады»
деп, қажымай қайраттана беруі қажет.
Егер төрт ай бойы кендір арқанды суға салып қойсаң ол шіріп кетеді. Ал адам
шынығып, ширай береді екен. Ол үшін адам өзінің бір жібін іштен үнемі ширатып
отыруы керек. «Жауын - жаздың сілекейі», «Жауыннан қорыққан жауға жем болады»
деп, қажымай қайраттана беруі қажет.
Ал Қиыр Шығыстың қысы қандай десеңші! Су
қосылмаған таза спирт ішіп көргенің бар ма өзіннің? Болса, ең алғаш соның жүз грамын
байқамай тартып жібергенде тыныс орның бітеліп қалған сияқтанып, сасқалақтамап
па едің? Дәл сондай болып, Қиыр Шы-
қосылмаған таза спирт ішіп көргенің бар ма өзіннің? Болса, ең алғаш соның жүз грамын
байқамай тартып жібергенде тыныс орның бітеліп қалған сияқтанып, сасқалақтамап
па едің? Дәл сондай болып, Қиыр Шы-
ғыс аязы тынысынды
тарылтып, дем алдырмай, апшыңды қуыра кеп жөнелгенде жаныңды қоярға жер
таппайсың ғой, шіркін.
тарылтып, дем алдырмай, апшыңды қуыра кеп жөнелгенде жаныңды қоярға жер
таппайсың ғой, шіркін.
Бірақ ол алғашқы күндерде ғана солай
боп көрінеді, артынан оған да үйреніп кетесің.
боп көрінеді, артынан оған да үйреніп кетесің.
VI
Бірде батареяны
бастап, тактикалық сабақ еткізу үшін қалың орманға қарай кіріп келе жаттым.
Айнала аппақ қар, аяз алпыс градусқа жуық еді. Аяқ астынан күн күркіреген
сияқтанып, бір нәрсе шатыр ете калды. Жазғы жауында аспанды қақ жарып өтіп,
жақын тұсқа найзағай келіп түскендей болды. Дүрсілдеген дыбысы дүниені
солқылдатып жіберді. Атым да жарқ берді, өзімнің де зәрем ұшып кетті. Қысты
күні күн күркіремейді. Ол кезде бомбаның жарылысын естігеміз жоқ. Сондықтан жер
жарылған екен деп, айналама алақтай қарап, атымның тізгінін тарта бердім.
Ондағы ойым жер жарылса атым алып қашқан күйі сол жарыққа қойып кетпесін
дегенім. Сөйтсем оң жақта, жүз метрдей жерде аппақ қар аспанға құйындай
шаншылып тұр екен. Жерден лап етіп ақтүтін көтеріліп, сол көтерілген жеріне
төмендеп, қайтадан шөге бастағанға ұқсады. Оның айналасындағы ағаштар сатырлап,
біріне-бірі үн қатқан іспеттенді. Сатыр-сұтыр бірдеңелер біздің жанымызға да
тақау келіп, ақ қарға сүңгіп жатты. «Ананың біреуін алып кел» деп атқосшымды
жұмсап едім, ағаштың бармақтай-бармақтай екі-үш сынығын алып келді... Сөйтсек
ол аяздың қысымынан быт-шыт боп жарылып кеткен үлкен қарағай екен. Шауып барып
оның орнын көрдік. Тек арса-арса болып ағарып, созсаң құшағың әрең жетерлік
түбір ғана жатыр. Оның қаздиған қырық метрлік тұлғасынан түк те қалмаған, аяз
қысымымен шрапнельше шашырап жан-жаққа ұшқан да кеткен. Маған алғашында аспанға
көтерілген ақ құйынға ұқсап, одан соң шөгіп бара жаткан ақ түтін тәрізденіп көрінген
сол жарылған қарағайдың бұтақтарының қары екен. Діңгегі опат болған бұтақ
бейшаралар жақындағы ағаштарға асыла салбырап қалыпты.
бастап, тактикалық сабақ еткізу үшін қалың орманға қарай кіріп келе жаттым.
Айнала аппақ қар, аяз алпыс градусқа жуық еді. Аяқ астынан күн күркіреген
сияқтанып, бір нәрсе шатыр ете калды. Жазғы жауында аспанды қақ жарып өтіп,
жақын тұсқа найзағай келіп түскендей болды. Дүрсілдеген дыбысы дүниені
солқылдатып жіберді. Атым да жарқ берді, өзімнің де зәрем ұшып кетті. Қысты
күні күн күркіремейді. Ол кезде бомбаның жарылысын естігеміз жоқ. Сондықтан жер
жарылған екен деп, айналама алақтай қарап, атымның тізгінін тарта бердім.
Ондағы ойым жер жарылса атым алып қашқан күйі сол жарыққа қойып кетпесін
дегенім. Сөйтсем оң жақта, жүз метрдей жерде аппақ қар аспанға құйындай
шаншылып тұр екен. Жерден лап етіп ақтүтін көтеріліп, сол көтерілген жеріне
төмендеп, қайтадан шөге бастағанға ұқсады. Оның айналасындағы ағаштар сатырлап,
біріне-бірі үн қатқан іспеттенді. Сатыр-сұтыр бірдеңелер біздің жанымызға да
тақау келіп, ақ қарға сүңгіп жатты. «Ананың біреуін алып кел» деп атқосшымды
жұмсап едім, ағаштың бармақтай-бармақтай екі-үш сынығын алып келді... Сөйтсек
ол аяздың қысымынан быт-шыт боп жарылып кеткен үлкен қарағай екен. Шауып барып
оның орнын көрдік. Тек арса-арса болып ағарып, созсаң құшағың әрең жетерлік
түбір ғана жатыр. Оның қаздиған қырық метрлік тұлғасынан түк те қалмаған, аяз
қысымымен шрапнельше шашырап жан-жаққа ұшқан да кеткен. Маған алғашында аспанға
көтерілген ақ құйынға ұқсап, одан соң шөгіп бара жаткан ақ түтін тәрізденіп көрінген
сол жарылған қарағайдың бұтақтарының қары екен. Діңгегі опат болған бұтақ
бейшаралар жақындағы ағаштарға асыла салбырап қалыпты.
Бұдан кейін де біз талай ағаштың ажалы
аяздан келгендігінің куәсі болдык. Қарағайлардың аязға шыдамай сан рет аспанға
ракеташа атылғанын көрдік. Одан бұрын күзде дауыл құлатып, жерге бас ұрып,
көлденеңдеп сұлап жаткан талай бәйтеректерді кездестіруші едік. Жығылған ағаш
жолымызды бөгеп, оларды айналып өтіп, әлек болатынбыз. Соған қарағанда бұл
ешкімге иілместен тік тұрып опат болған әсем өлім екен-ау деп сан ойлағаным
бар. Ұмытпасам, дәптерлерімнің бірінде қатты аязда тік тұрып өлген қарағайды
мадақтаған өлеңім де болса керек. Бірак оның қай дәптерде екенін саған қазір
тауып көрсете алмаймын мен.
аяздан келгендігінің куәсі болдык. Қарағайлардың аязға шыдамай сан рет аспанға
ракеташа атылғанын көрдік. Одан бұрын күзде дауыл құлатып, жерге бас ұрып,
көлденеңдеп сұлап жаткан талай бәйтеректерді кездестіруші едік. Жығылған ағаш
жолымызды бөгеп, оларды айналып өтіп, әлек болатынбыз. Соған қарағанда бұл
ешкімге иілместен тік тұрып опат болған әсем өлім екен-ау деп сан ойлағаным
бар. Ұмытпасам, дәптерлерімнің бірінде қатты аязда тік тұрып өлген қарағайды
мадақтаған өлеңім де болса керек. Бірак оның қай дәптерде екенін саған қазір
тауып көрсете алмаймын мен.
Сонымен бірге Қиыр Шығыстың қыста соққан
ызғырық желі және есімнен кетпейді. Жаяу жүрген адам желдің өтіне онша
ұрынбайды. Оның үстіне ол өз қимылымен өзі жылынып отырады. Көресіні ат
үстіндегі адам көреді. Атқа жеккен зеңбіректеріңді сүйретіп, расчеттарды оған
жаяу ілестіріп жорықта жүргенінде, колоннаның басында ат үстінде келе жатқан
саған алдыңнан соққан ызғырық кеудеңнен найзадай қадалады-ау келіп. Қырық найза
бірден сұққылап жатқандай болады. Шинель мен фуфайканың аязға әлі келгенімен,
ызғырыққа шамасы жетпейді.
ызғырық желі және есімнен кетпейді. Жаяу жүрген адам желдің өтіне онша
ұрынбайды. Оның үстіне ол өз қимылымен өзі жылынып отырады. Көресіні ат
үстіндегі адам көреді. Атқа жеккен зеңбіректеріңді сүйретіп, расчеттарды оған
жаяу ілестіріп жорықта жүргенінде, колоннаның басында ат үстінде келе жатқан
саған алдыңнан соққан ызғырық кеудеңнен найзадай қадалады-ау келіп. Қырық найза
бірден сұққылап жатқандай болады. Шинель мен фуфайканың аязға әлі келгенімен,
ызғырыққа шамасы жетпейді.
Өстіп қиналып жүргенде бір күні полк
магазинінде шиыршықтаулы клеенкаға көзім түсті. Кәдуілгі дастарқан етіп столға
жабатын көк ала шақпақты клеенка. Содан бір бес метрін сатып алып келдім де,
атқосшым екеуіміз сертек тігуге кірістік. Келесі жолы сол сертекті
гимнастерканың сыртынан киіп алып едік, көзің жамандық көрмесін, рақат болды да
қалды. Клеенка дегеніңіз ызғырық желдің найзасын денеге дарытпайтын ежелгі
батырлардың ақ сауытынан немесе хандар киген кіреукеден кем емес екен. Содан соң
магазиндегі калған клеенканы өз ақшама сатып әкелдім де, сертек етіп тігіп,
іштеріңнен киіп алындар деп, батареяның зеңбірек атына мінетін жігігтерге
үлестіріп бердім. Осыдан кейін
магазинінде шиыршықтаулы клеенкаға көзім түсті. Кәдуілгі дастарқан етіп столға
жабатын көк ала шақпақты клеенка. Содан бір бес метрін сатып алып келдім де,
атқосшым екеуіміз сертек тігуге кірістік. Келесі жолы сол сертекті
гимнастерканың сыртынан киіп алып едік, көзің жамандық көрмесін, рақат болды да
қалды. Клеенка дегеніңіз ызғырық желдің найзасын денеге дарытпайтын ежелгі
батырлардың ақ сауытынан немесе хандар киген кіреукеден кем емес екен. Содан соң
магазиндегі калған клеенканы өз ақшама сатып әкелдім де, сертек етіп тігіп,
іштеріңнен киіп алындар деп, батареяның зеңбірек атына мінетін жігігтерге
үлестіріп бердім. Осыдан кейін
күні бойы жүрсек
те мен ат үстінен түспеймін. Басқа командирлер алдан соққан желге шыдамай,
аттарынан қайта-қайта домалап түсіп, жаяу жүгіреді.
те мен ат үстінен түспеймін. Басқа командирлер алдан соққан желге шыдамай,
аттарынан қайта-қайта домалап түсіп, жаяу жүгіреді.
Бір күні командирлердің бірі:
- Бауыржан, сен үнемі шаншылып ат үстінде
отырасың. Мына ызғырық желдің өтіне қалай шыдайсың? - деп сұрады. - Сенің бойында
өзгеше бір құпия күш бар ма осы?
отырасың. Мына ызғырық желдің өтіне қалай шыдайсың? - деп сұрады. - Сенің бойында
өзгеше бір құпия күш бар ма осы?
- Бар, - дедім мен. - Ол құпияны мен саған
казармаға барған соң көрсетемін.
казармаға барған соң көрсетемін.
- Рас па?
- Рас.
Казармаға келген
соң мен оған ішімдегі клеенка сертекті көрсеттім. Содан кейін өзге офиңерлер де
іштерінен клеенка сертек киіп жүретін болды.
соң мен оған ішімдегі клеенка сертекті көрсеттім. Содан кейін өзге офиңерлер де
іштерінен клеенка сертек киіп жүретін болды.
Біз Сібірдің аязында осылай шыңдалдық,
қарағым. Кейін, Москва түбіндегі соғыстарда сол шыңдалудың шапағатын сан рет
көрдім. Қиыр Шығыстың қатты аяздарында шыныққан маған Москва түбіндегі суықтар
өзіміздің оңтүстіктің жылымық қысы сияқты ғана боп қалды. Мен онда қолымды
биялайға сұқпастан, аяғыма ылғи хром етік киіп жүрдім. Мәселе етікте немесе
қолғапта емес. Менің бүкіл ісімде, мінезімде, барша әрекет, қимыл-қайратымда, титтей
де болса, сол шыңдалудың ізі, әсері жатты. Жаз бойы жауатын жауындар да, өкпеге
найзадай қадалған қатты желдер де, тік тұрып «өлген» қарағайлар да сан рет
есіме түсті. Соның бәрі маған берген табиғат мектебінің сабағы екен-ау деп,
мені
қарағым. Кейін, Москва түбіндегі соғыстарда сол шыңдалудың шапағатын сан рет
көрдім. Қиыр Шығыстың қатты аяздарында шыныққан маған Москва түбіндегі суықтар
өзіміздің оңтүстіктің жылымық қысы сияқты ғана боп қалды. Мен онда қолымды
биялайға сұқпастан, аяғыма ылғи хром етік киіп жүрдім. Мәселе етікте немесе
қолғапта емес. Менің бүкіл ісімде, мінезімде, барша әрекет, қимыл-қайратымда, титтей
де болса, сол шыңдалудың ізі, әсері жатты. Жаз бойы жауатын жауындар да, өкпеге
найзадай қадалған қатты желдер де, тік тұрып «өлген» қарағайлар да сан рет
есіме түсті. Соның бәрі маған берген табиғат мектебінің сабағы екен-ау деп,
мені
қиындыққа көнбіс
етіп тәрбиелеген бір ұстазымның Қиыр Шығыс болғанын мақтаныш етіп жүрдім. Ал
Орта Азияның жылы жағында өсіп, Қазақстан мен Сібірдің суығын көрмеген
етіп тәрбиелеген бір ұстазымның Қиыр Шығыс болғанын мақтаныш етіп жүрдім. Ал
Орта Азияның жылы жағында өсіп, Қазақстан мен Сібірдің суығын көрмеген
жігіттердің
қыста қалай бүрсендегендерін майданда сен өзің де талай рет көрген шығарсың.
Менің әскерге алынған жылы жақтың азаматтарын суық жақта шыңдау керек
дейтінімнің мәнісі, міне, осы, қарағым.
қыста қалай бүрсендегендерін майданда сен өзің де талай рет көрген шығарсың.
Менің әскерге алынған жылы жақтың азаматтарын суық жақта шыңдау керек
дейтінімнің мәнісі, міне, осы, қарағым.
- Ал енді сен кішкене демала тұрғын. Мен
қазір келейін, - деп Баукең орнынан тұрып, есікке қарай беттеді. Денесі әлі де
тіп-тік. Тек тебіндеп шыққан бурыл шашты басын ғана сәл еңкейте ұстап барады.
Иығы да қушимаған, бойы да шөкпеген. «Шынында да, осының бәрі әскери тәрбиенің
арқасы-ау» деп ойладым ішімнен.
қазір келейін, - деп Баукең орнынан тұрып, есікке қарай беттеді. Денесі әлі де
тіп-тік. Тек тебіндеп шыққан бурыл шашты басын ғана сәл еңкейте ұстап барады.
Иығы да қушимаған, бойы да шөкпеген. «Шынында да, осының бәрі әскери тәрбиенің
арқасы-ау» деп ойладым ішімнен.
Осы арада ертеректе естіген «Бойы бар
бізден гөрі биігірек» деген өлең жолы есіме түсе кетті. Бұл Баукең туралы өлең
еді. Оны шығарған қазақтың ардагер ақыны Қасым Аманжолов болатын.
бізден гөрі биігірек» деген өлең жолы есіме түсе кетті. Бұл Баукең туралы өлең
еді. Оны шығарған қазақтың ардагер ақыны Қасым Аманжолов болатын.
Ол өленді біз сәті түсіп ақынның өз
аузынан естіп, қолма-қол көшіріп алғанбыз.
аузынан естіп, қолма-қол көшіріп алғанбыз.
VII
1948 жылы август айының ішінде
«Қазақстан пионері» газетінің редакторы Москваға бір жылдық оқуға кетіп, оның
орнына Амантай Байтанаев қалды. Амантай, ҚазГУ-де бірге оқитын таныстығы бойынша,
мені газеттің пионер және мектеп бөліміне меңгеруші етіп қабылдады. Ол жаңа оқу
жылы басталуға он шақты күндей қалған уакыт еді. Амантай мені қабылдай сала бұйрық
берді. Газеттің бірінші сентябрьде шығатын номеріне бір жақсы ақынның жақсы
өлеңін әзірле, бүгіннен бастап заказ бер деді.
«Қазақстан пионері» газетінің редакторы Москваға бір жылдық оқуға кетіп, оның
орнына Амантай Байтанаев қалды. Амантай, ҚазГУ-де бірге оқитын таныстығы бойынша,
мені газеттің пионер және мектеп бөліміне меңгеруші етіп қабылдады. Ол жаңа оқу
жылы басталуға он шақты күндей қалған уакыт еді. Амантай мені қабылдай сала бұйрық
берді. Газеттің бірінші сентябрьде шығатын номеріне бір жақсы ақынның жақсы
өлеңін әзірле, бүгіннен бастап заказ бер деді.
Бөлімде менен басқа Алмабек дейтін
қолағаштай мұрнының астына текшелеп мұрт қойған тағы бір жігіт бар екен. Соған
келіп ақылдасып, өлеңді кімге заказ береміз деп едім, ол бірден Қасымға беру
керек деді. Өзі де өлең жазатын Алмабек тегі Қасыммен таныс болуы керек, ол
өлеңді ақынның үйіне барып, ертең жаздырып әкелемін деп маған уәде етті. Бірақ
ертеңінде жігітіміз ақынның өлеңін емес, уәдесін әкелді. Сендердің газеттерің
балалардың газеті ғой, бала ұғымына лайықтап бір өлең жазып, редакцияларыңа
өзім апарып берейін депті.
қолағаштай мұрнының астына текшелеп мұрт қойған тағы бір жігіт бар екен. Соған
келіп ақылдасып, өлеңді кімге заказ береміз деп едім, ол бірден Қасымға беру
керек деді. Өзі де өлең жазатын Алмабек тегі Қасыммен таныс болуы керек, ол
өлеңді ақынның үйіне барып, ертең жаздырып әкелемін деп маған уәде етті. Бірақ
ертеңінде жігітіміз ақынның өлеңін емес, уәдесін әкелді. Сендердің газеттерің
балалардың газеті ғой, бала ұғымына лайықтап бір өлең жазып, редакцияларыңа
өзім апарып берейін депті.
Бауыржан туралы бір керемет өлең жазған
екен, Қасым маған оқып берді деп, Алмабектің аузының суы құрып отырды.
екен, Қасым маған оқып берді деп, Алмабектің аузының суы құрып отырды.
Келесі күні бөлмемізге қасым кіріп келді. Ол
кезде редакцияның екі бөлмесі ғана болатын да, оның бірінде оңаша редактор,
екіншісінде машинисткамен қоса барлық қалған аппарат отыратын. Қасымды сыртынан
жақсы білетін біз орнымыздан тегіс атып тұрдык. Ақын сыпайы ғана бас изеп,
бәрімізбен амандасты. Содан соң басқаларымыздың бәрімізге бір-бір қарап алып,
бірден Алмабекке қарай аяндады. Оның қасына отырып, әкелген өлеңін оқуға
кірісті. Біз тым-тырыс боп тыңдай қалдық. Үш шумақтан тұратын өленнің мазмұны
мынадай екен. Жетпістегі шал жеті жасар немересін жетектеп мектепке қарай әкеле
жатады. Мектепке жеткенше асығып шал сүрініп, бала жүгіріп келеді. Мектептің
қасына тоқтай қалып атасы немересіне тағы да ақылын айтады: жақсы оқы, ақылды
бол дейді. Мектептен келер заманшуындай болып жас балдырғандардың дүбірі
естіледі. Немере атасының қолынан сытылып, жүгіріп барып соларға қосылады.
«Жеті кетті жүгіріп, жетпіс қалды үңіліп» деп өлең аяқталады.
кезде редакцияның екі бөлмесі ғана болатын да, оның бірінде оңаша редактор,
екіншісінде машинисткамен қоса барлық қалған аппарат отыратын. Қасымды сыртынан
жақсы білетін біз орнымыздан тегіс атып тұрдык. Ақын сыпайы ғана бас изеп,
бәрімізбен амандасты. Содан соң басқаларымыздың бәрімізге бір-бір қарап алып,
бірден Алмабекке қарай аяндады. Оның қасына отырып, әкелген өлеңін оқуға
кірісті. Біз тым-тырыс боп тыңдай қалдық. Үш шумақтан тұратын өленнің мазмұны
мынадай екен. Жетпістегі шал жеті жасар немересін жетектеп мектепке қарай әкеле
жатады. Мектепке жеткенше асығып шал сүрініп, бала жүгіріп келеді. Мектептің
қасына тоқтай қалып атасы немересіне тағы да ақылын айтады: жақсы оқы, ақылды
бол дейді. Мектептен келер заманшуындай болып жас балдырғандардың дүбірі
естіледі. Немере атасының қолынан сытылып, жүгіріп барып соларға қосылады.
«Жеті кетті жүгіріп, жетпіс қалды үңіліп» деп өлең аяқталады.
Ақын өлеңін өзінің жіңішке даусымен
асықпай мақамдап оқып шықты да, «жетпіс қалды үңіліп» дегеннен кейін, сол
шалдың бейнесін біздің көз алдымызға елестеткісі келгендей, мойнын соза түсіп,
біздің бетімізге тағы да бір-бір қарап өтті.
асықпай мақамдап оқып шықты да, «жетпіс қалды үңіліп» дегеннен кейін, сол
шалдың бейнесін біздің көз алдымызға елестеткісі келгендей, мойнын соза түсіп,
біздің бетімізге тағы да бір-бір қарап өтті.
- Өлең осы. Сендерге бұл ұнай ма, ұнамай
ма, білмеймін, - деді ол содан соң.
ма, білмеймін, - деді ол содан соң.
- Ұнайды.
- Өте жақсы.
- Нағыз біздің газетке лайық өлең, -
дестік біз. Ақын шабыттанып қалды.
дестік біз. Ақын шабыттанып қалды.
- Ендеше алындар, - деп машинкаға басылған
нұсқасын ұсынды.
нұсқасын ұсынды.
Өленді ақынның қолынан
алып жатып Алмабек:
алып жатып Алмабек:
- Аға, кешегі «Бауыржан» деген өлеңіңізді
оқып беріңізші бізге, - деп қолқа салды.
оқып беріңізші бізге, - деп қолқа салды.
Қасым бәлсінген
жоқ. Костюмнің ішкі қалтасына қолын сұғып, төрт бүктеулі қағаз алып, оны жазып
алдына қойды да, жаңағыдан өзгеше интонаңия, өзгеше пафоспен оқи жөнелді. Біз
бұрын Бауыржанды көрмеген едік. Өлең оқылып болғанда Бауыржан қасымызда
тұрғандай боп көрінді. Өлеңнің күші біздің тілімізді буып тастағандай болып,
қапелімде ешқайсымыз ләм дей алмай қалдық. Жастық батылсыздығымыздан ба, әлде
тәжірибесіз ша-
жоқ. Костюмнің ішкі қалтасына қолын сұғып, төрт бүктеулі қағаз алып, оны жазып
алдына қойды да, жаңағыдан өзгеше интонаңия, өзгеше пафоспен оқи жөнелді. Біз
бұрын Бауыржанды көрмеген едік. Өлең оқылып болғанда Бауыржан қасымызда
тұрғандай боп көрінді. Өлеңнің күші біздің тілімізді буып тастағандай болып,
қапелімде ешқайсымыз ләм дей алмай қалдық. Жастық батылсыздығымыздан ба, әлде
тәжірибесіз ша-
лалығымыздан ба,
кім білсін, бұл өленді қашан, қалай шығардыңыз, Бауыржанды көріп пе едіңіз? -
деп те сұрай алмаппыз. Тек «Рақмет, аға!» деуге ғана шамамыз келді. Ақындық
қуатының әсерін анық сезінген Қасым оқып болғаннан кейін қағаздарын қайта
бүктеді де:
кім білсін, бұл өленді қашан, қалай шығардыңыз, Бауыржанды көріп пе едіңіз? -
деп те сұрай алмаппыз. Тек «Рақмет, аға!» деуге ғана шамамыз келді. Ақындық
қуатының әсерін анық сезінген Қасым оқып болғаннан кейін қағаздарын қайта
бүктеді де:
- Мә, осы дананы саған сыйладым, - деп
Алмабекке берді.
Алмабекке берді.
Содан кейін ақын
қырандай қомданып орнынан тұрды да:
қырандай қомданып орнынан тұрды да:
«Қош болындар»
деп, кеудесін тік ұстап бөлмеден шығып кетті.
деп, кеудесін тік ұстап бөлмеден шығып кетті.
Қасымның
«Қазақстан пионерінің» өтінішімен жазып әкелген өлеңінің аты «Жетпіс пен жеті»
еді. Үш шумақтан тұратын сол өлең үш бөлімнен құралған картина сияқты болып,
мәңгі менің көз алдымда қалды. Ылғи бірінші сентябрьде мектепке бара жатқан
балаларды көрген сайын менің ойыма жетпістегі шал мен жеті жасар бала түсетін.
Көз алдыма редакция бөлмесінен шығып бара жатқан ақын елестейтін...
«Қазақстан пионерінің» өтінішімен жазып әкелген өлеңінің аты «Жетпіс пен жеті»
еді. Үш шумақтан тұратын сол өлең үш бөлімнен құралған картина сияқты болып,
мәңгі менің көз алдымда қалды. Ылғи бірінші сентябрьде мектепке бара жатқан
балаларды көрген сайын менің ойыма жетпістегі шал мен жеті жасар бала түсетін.
Көз алдыма редакция бөлмесінен шығып бара жатқан ақын елестейтін...
Ал Қасым кетісімен біз оның Бауыржан туралы
өлеңін бірнеше дана етіп машинкаға бастырып, қолма-қол жаттап алған болатынбыз.
өлеңін бірнеше дана етіп машинкаға бастырып, қолма-қол жаттап алған болатынбыз.
Баукең бөлмеге қайта келіп кіргенше,
мен ол өлеңді шумақ-шумағымен есіме түсіріп өттім. Ол өлең мынадай еді:
мен ол өлеңді шумақ-шумағымен есіме түсіріп өттім. Ол өлең мынадай еді:
Бір дауыл
сапырды кеп өрт теңізін,
сапырды кеп өрт теңізін,
Теңселтіп темір
топан дүние жүзін.
топан дүние жүзін.
Бетіне туған
жердің өшпестей ғып
жердің өшпестей ғып
Ер жазды өз қанымен
жүрген ізін!
жүрген ізін!
Нақ сол кез
естідім мен ер дүбірін,
естідім мен ер дүбірін,
Атағы атын алып
келді бұрын.
келді бұрын.
Үстінде туған
елдің тұрды толқып:
елдің тұрды толқып:
«Бауыржан Момышұлы»
деген бір үн.
деген бір үн.
Ақынның ак сұңқардай
жүрегі бар,
жүрегі бар,
Алқындым бір
көруге болып құмар.
көруге болып құмар.
Көктемде
күркіреген күн даусын
күркіреген күн даусын
Жер естіп,
желкілдеген гүл ынтызар!
желкілдеген гүл ынтызар!
Қан майдан қаталатып
шөлдегенде,
шөлдегенде,
Кез болдым
жалтылдаған екі көлге.
жалтылдаған екі көлге.
Көл емес,
көздері ғой Бауыржанның,
көздері ғой Бауыржанның,
Елестеп мың көрінер
бір көргенге.
бір көргенге.
Бойы бар бізден
гөрі биігірек,
гөрі биігірек,
Тіп-тік боп
абыройын тұрған тіреп.
абыройын тұрған тіреп.
Топ жара
көрінсін деп екі иығы,
көрінсін деп екі иығы,
Туған жер
жаратыпты оны ірірек.
жаратыпты оны ірірек.
Ойы бар бірде
дауыл, бірде жалын,
дауыл, бірде жалын,
Теңіздей
тебіренткен терең жанын.
тебіренткен терең жанын.
Алғандай бойға
жиып бар қуатын,
жиып бар қуатын,
Кешегі өзі
кешкен уақиғаның.
кешкен уақиғаның.
Кейде ол көк
семсерлі генералдай,
семсерлі генералдай,
Кейде ол кұй
көңілді ақын жандай.
көңілді ақын жандай.
Өмірдің ол шеті
мен бұл шетіне
мен бұл шетіне
Өресі өрен ойдың
тартылғандай.
тартылғандай.
Жан ұкпас жұмбак
емес бір жасырын,
емес бір жасырын,
Айтады ол тіке қарап
жұртка сырын.
жұртка сырын.
Жаратпас
жамап-жасқап жұрт ескісін,
жамап-жасқап жұрт ескісін,
Соғады өз дүкені
сөз асылын.
сөз асылын.
Ойы бар қиялының
қанатында,
қанатында,
Адаспас апарып
бір салсаң тыңға...
бір салсаң тыңға...
Бір дәурен
ойнап-күліп отырғаны,
ойнап-күліп отырғаны,
Жалтылдап екі
көзі қарсы алдында.
көзі қарсы алдында.
«Батырым -
Бауыржаным!» дейді халқым,
Бауыржаным!» дейді халқым,
Алып ұш ақын
жүрек ердің даңқын.
жүрек ердің даңқын.
Келешек келе
жатыр көремін деп,
жатыр көремін деп,
Тік басып туған
жерде жүрген қалпын.
жерде жүрген қалпын.
Ағамыз атағына
асқар тау тең,
асқар тау тең,
Жау келсе -
жаубүйректей етер жәукем.
жаубүйректей етер жәукем.
Емендей ерегесер
сұрапылмен,
сұрапылмен,
Басымен бұлтты
жайпап біздің Баукең!
жайпап біздің Баукең!
Бұл өлең бөлмеде
оңаша отырған мені едәуір ойға калдырды. Қасым ақын Бауыржанның Отан соғысы
кезіндегі ерлігін, өзі көрген келбетін тамаша етіп суреттеп кеткен. Сонымен
бірге ол:
оңаша отырған мені едәуір ойға калдырды. Қасым ақын Бауыржанның Отан соғысы
кезіндегі ерлігін, өзі көрген келбетін тамаша етіп суреттеп кеткен. Сонымен
бірге ол:
«Келешек келе
жатыр көремін деп, тік басып туған жерге жүрген қалпын» деп, өзгелерге де
міндет артқан. Батырдың өмірінің әрбір сәтін қалт жібермей қадағалап, өзі
сияқты етіп, қағазға түсіріп кетуді басқаларға парыз еткен. Ол ақын жоқ бүгін.
Ол батыр ортамызда жүр қазір. Бірақ басқалар кеткен жаққа батыр да кетеді.
Халық үшін қалтқысыз қызмет еткен Баыржанның өзі үшін оғаш басқан жерлері көп.
Біреуге ұнаған, біреуге жақпаған жайлары
жатыр көремін деп, тік басып туған жерге жүрген қалпын» деп, өзгелерге де
міндет артқан. Батырдың өмірінің әрбір сәтін қалт жібермей қадағалап, өзі
сияқты етіп, қағазға түсіріп кетуді басқаларға парыз еткен. Ол ақын жоқ бүгін.
Ол батыр ортамызда жүр қазір. Бірақ басқалар кеткен жаққа батыр да кетеді.
Халық үшін қалтқысыз қызмет еткен Баыржанның өзі үшін оғаш басқан жерлері көп.
Біреуге ұнаған, біреуге жақпаған жайлары
бар. Батырдың
батыл өмірінің ұзын-ырға, жеке детальдарын жұртқа жеткізу жөніндегі ауыр
міндетке мен арқамды тосыппын.
батыл өмірінің ұзын-ырға, жеке детальдарын жұртқа жеткізу жөніндегі ауыр
міндетке мен арқамды тосыппын.
Ол жүкті тиісті жерге жеткізе аламын
ба? Баукеңнің көбіне түзу, кейде шалыс басқан іздерін қуалаймын деп жүріп
сүрініп кетпеймін бе? Сонда: «Қолың көтере алмайтын шоқпарды беліңе қыстырма»
деп біреулер азу тісін ақсита көрсетіп тұрмай ма маған? Бұл өленді «Қазақстан
пионері» газетінің аядай бөлмесінде құдіретті ұлы ақын Аманжоловтың өз аузынан
естіген сәтте содан жиырма бес жыл кейін мен де Баукең туралы бірдеңе жазар мын
деп ойлаппын ба, сірә. Алғашында бұл шағын очерк жазу үшін ғана қолға алынған
іс еді. Бірақ сол мақсаттан туған дүние очерктің бесігіне сыймады. Одан
аумақтырақ нәрсе жазу қажет болды. Осы ниетпен Баукенмен бірге өскен, қатар
қызмет еткен көптеген адамдармен сөйлестім. Оның туып ескен жерін де іздеп барып
көрдім. Замандастарының аузынан шыққан әрбір сөзді, Баукең жайындағы ел
ішіндегі әрбір аңызды бірін қалдырмастан қағазға түртіп алып отырдым. Сонда
менің көзім жеткені Баукең туралы аңыз деп айтылып жүргендердің бәрі де шындық:
болған оқиға, істелген іс, айтылған сөздер екен. Және бұл аңыздардың барлығы да
Баукеңнің әскерден босағаннан кейінгі немесе оның
ба? Баукеңнің көбіне түзу, кейде шалыс басқан іздерін қуалаймын деп жүріп
сүрініп кетпеймін бе? Сонда: «Қолың көтере алмайтын шоқпарды беліңе қыстырма»
деп біреулер азу тісін ақсита көрсетіп тұрмай ма маған? Бұл өленді «Қазақстан
пионері» газетінің аядай бөлмесінде құдіретті ұлы ақын Аманжоловтың өз аузынан
естіген сәтте содан жиырма бес жыл кейін мен де Баукең туралы бірдеңе жазар мын
деп ойлаппын ба, сірә. Алғашында бұл шағын очерк жазу үшін ғана қолға алынған
іс еді. Бірақ сол мақсаттан туған дүние очерктің бесігіне сыймады. Одан
аумақтырақ нәрсе жазу қажет болды. Осы ниетпен Баукенмен бірге өскен, қатар
қызмет еткен көптеген адамдармен сөйлестім. Оның туып ескен жерін де іздеп барып
көрдім. Замандастарының аузынан шыққан әрбір сөзді, Баукең жайындағы ел
ішіндегі әрбір аңызды бірін қалдырмастан қағазға түртіп алып отырдым. Сонда
менің көзім жеткені Баукең туралы аңыз деп айтылып жүргендердің бәрі де шындық:
болған оқиға, істелген іс, айтылған сөздер екен. Және бұл аңыздардың барлығы да
Баукеңнің әскерден босағаннан кейінгі немесе оның
әскерде жүріп ел
арасына келген кездегі мінез-қылықтарына байланысты. Сонда біздің бұл кітапты
шүу басында «Ақиқат пен аңыз» деп атағанымыз дұрыс бопты. Ақиқат батырдың
әскердегі өмірі де, аңыз - оның азаматтық өмірі, яғни ел ішіндегі еркелік
қылықтары екен. Осы ақиқат пен аңызды анықтай, толықтай түсу мақсатымен,
мінеки, Баукеңе бүгін тағы келдім.
арасына келген кездегі мінез-қылықтарына байланысты. Сонда біздің бұл кітапты
шүу басында «Ақиқат пен аңыз» деп атағанымыз дұрыс бопты. Ақиқат батырдың
әскердегі өмірі де, аңыз - оның азаматтық өмірі, яғни ел ішіндегі еркелік
қылықтары екен. Осы ақиқат пен аңызды анықтай, толықтай түсу мақсатымен,
мінеки, Баукеңе бүгін тағы келдім.
VIII
Мен осылай деп
отырғанда ауыз бөлмеден Баукең кіріп келе жатты. Қасым: «Ағамыз атағына
асқартау тең, жау келсе - жау бүйректей етер жәукем!» деп жазған кезде бұл кісі
отыз сегіз жаста еді. Ол шақта Баукеңнің тұла бойы толған қайрат болатын. Қазір
осы кісінің бойында маған «Встать!», «Молчать!» деп ақырғаннан басқа не қалды
екен деп, ақырын оның бетіне қарадым. Оның едірейген шашы, тікірейген мұрты,
шаншыла қараған көзі қарт батырдың бой қайраты азайса да, ой қайраты әлі де мол
екенін танытқандай еді. Ол орнына отырып жатып, былай деп маған үн қатты.
отырғанда ауыз бөлмеден Баукең кіріп келе жатты. Қасым: «Ағамыз атағына
асқартау тең, жау келсе - жау бүйректей етер жәукем!» деп жазған кезде бұл кісі
отыз сегіз жаста еді. Ол шақта Баукеңнің тұла бойы толған қайрат болатын. Қазір
осы кісінің бойында маған «Встать!», «Молчать!» деп ақырғаннан басқа не қалды
екен деп, ақырын оның бетіне қарадым. Оның едірейген шашы, тікірейген мұрты,
шаншыла қараған көзі қарт батырдың бой қайраты азайса да, ой қайраты әлі де мол
екенін танытқандай еді. Ол орнына отырып жатып, былай деп маған үн қатты.
Бауыржан. Сенің
ендігі аңдып отырғаның менің Чистяковпен ең алғаш қалай кездескенім ғой.
ендігі аңдып отырғаның менің Чистяковпен ең алғаш қалай кездескенім ғой.
Автор. Иә,
Бауке.
Бауке.
Бауыржан. Ендеше
ары қарай тындағын... Әскердің алуан түрлі ойынын ойнап, Отанның тыныштық қамын
ойлап жүріп жаттық дедім ғой. «Шекара құлыпта» деген қанатты сөз біздің Қиыр Шығыс
армиясының қолбасы Блюхердің аузынан шыққан сөз еді.
ары қарай тындағын... Әскердің алуан түрлі ойынын ойнап, Отанның тыныштық қамын
ойлап жүріп жаттық дедім ғой. «Шекара құлыпта» деген қанатты сөз біздің Қиыр Шығыс
армиясының қолбасы Блюхердің аузынан шыққан сөз еді.
184
Василий
Константинович ол сөзді партияның он жетінші съезінде айтқан болатын. ОКДВА-ның
даңқты тарихы да, жауынгерлік ісі де шындыққа айналған осы екі сөзбен
бейнеленді. Сондықтан да оны құттықтап, Сталиннің өзі телеграмма берді. Ал
Қорғаныс Халық Комиссары Климент Ефремович Ворошилов арнайы сапармен Қиыр
Шығысқа келіп қайтты. Хабаровск қалалық советінің салтанатты мәжілісінде
сөйлеген сөзінде ол Блюхер жолдастың басшылығымен дербес Қиыр Шығыс армиясы өзіне
жүктелген міндетті ойдағыдай ақгап шықты деген болатын. Сол жолы Ворошилов адал
еңбегі үшін, революция ісіне шексіз берілгендігі үшін, барлық қаһармандық
қызметі үшін деп атап-атап айтып, Блюхердің кеудесіне өз қолымен Ленин орденін
қадаған-тұғын. Ол 1931 жылы августта болатын. Ал 1938 жылы августта Хасан көлінде
шекараны бұзған жапон әскерлерін тас-талқан етіп, ОКДВА өзін тағы да өшпес даңққа
бөледі... Бірақ сол жылдың күзінде Блюхер қайғылы қазаға душар болды...
Константинович ол сөзді партияның он жетінші съезінде айтқан болатын. ОКДВА-ның
даңқты тарихы да, жауынгерлік ісі де шындыққа айналған осы екі сөзбен
бейнеленді. Сондықтан да оны құттықтап, Сталиннің өзі телеграмма берді. Ал
Қорғаныс Халық Комиссары Климент Ефремович Ворошилов арнайы сапармен Қиыр
Шығысқа келіп қайтты. Хабаровск қалалық советінің салтанатты мәжілісінде
сөйлеген сөзінде ол Блюхер жолдастың басшылығымен дербес Қиыр Шығыс армиясы өзіне
жүктелген міндетті ойдағыдай ақгап шықты деген болатын. Сол жолы Ворошилов адал
еңбегі үшін, революция ісіне шексіз берілгендігі үшін, барлық қаһармандық
қызметі үшін деп атап-атап айтып, Блюхердің кеудесіне өз қолымен Ленин орденін
қадаған-тұғын. Ол 1931 жылы августта болатын. Ал 1938 жылы августта Хасан көлінде
шекараны бұзған жапон әскерлерін тас-талқан етіп, ОКДВА өзін тағы да өшпес даңққа
бөледі... Бірақ сол жылдың күзінде Блюхер қайғылы қазаға душар болды...
Ал, саған бұл әңгіме Қиыр Шығыстың емес,
Блюхердің жыры боп көрініп отырған болар. Сөзімнің бас жағында мен Қиыр Шығысты
Блюхерсіз көз алдыма елестете алмаймын деп едім ғой. Сол айтқаным айтқан. Бұл
тек Блюхердің жыры ғана емес, адамгершіліктің де жыры. Сонымен бірге бұл менің
саған айтып отырған сырым да. Сен жазушысың, мен объектімін. Ал сен шын жазушы
болсаң, онда менің жан тебіреністерімді де білуің керек.
Блюхердің жыры боп көрініп отырған болар. Сөзімнің бас жағында мен Қиыр Шығысты
Блюхерсіз көз алдыма елестете алмаймын деп едім ғой. Сол айтқаным айтқан. Бұл
тек Блюхердің жыры ғана емес, адамгершіліктің де жыры. Сонымен бірге бұл менің
саған айтып отырған сырым да. Сен жазушысың, мен объектімін. Ал сен шын жазушы
болсаң, онда менің жан тебіреністерімді де білуің керек.
Өйткені:
Тағдыр маған
дарытпады көктемін.
дарытпады көктемін.
Ұқтым бәрін,
өмір деген - от дедім!
өмір деген - от дедім!
Дұшпандардан көп
атылды маған оқ!
атылды маған оқ!
Тағдыр әділ -
менің оған өкпем жоқ!
менің оған өкпем жоқ!
Түсінікті ме
саған?
саған?
Автор.
Түсінікті, Бауке.
Түсінікті, Бауке.
Бауыржан.
Түсінікті болса сол!.. Содан бір күні тағы да біз - ат спортының командалары
аренаға шықтық. Бұл жолғы жарыс рубкадан өтетін болды. Рубка деп шауып келе
жатқан ат үстінен қылышты онды-солды сермеп, жолға шанышқан шыбықтарды шауып түсіруді
айтады. Шаншылатын шыбықтың саны он үш. Бұл жарыста сол он үш шыбықты тегіс
қиып түсірген ғана озады.
Түсінікті болса сол!.. Содан бір күні тағы да біз - ат спортының командалары
аренаға шықтық. Бұл жолғы жарыс рубкадан өтетін болды. Рубка деп шауып келе
жатқан ат үстінен қылышты онды-солды сермеп, жолға шанышқан шыбықтарды шауып түсіруді
айтады. Шаншылатын шыбықтың саны он үш. Бұл жарыста сол он үш шыбықты тегіс
қиып түсірген ғана озады.
Бұрын мұндай жарыстарда команданы
кәнігі кавалерист Дотольдің өзі беруші еді. Бұл жолы бізге команданы дивизияның
штаб бастығы бере бастады.
кәнігі кавалерист Дотольдің өзі беруші еді. Бұл жолы бізге команданы дивизияның
штаб бастығы бере бастады.
- Комбриг қайда? - дедім мен қасымдағы
командирлердің бірінен.
командирлердің бірінен.
- Комбриг Дотоль кеше қызметінен босады.
Онын орнына Чистяков деген майор комдив келіпті, - деді ол.
Онын орнына Чистяков деген майор комдив келіпті, - деді ол.
Төбемнен тағы да бір шелек суық суды құйып
жібергендей болды. Өйткені Дотольді соның алдында ғана көрген болатынмын.
Штабқа жиналған бөлімше командирлеріне ағалық ақылын айтып таратқан еді. Бұл
жолғы сөзін ол, Хасан көлінің тәжірибесіне негіздеп, қызыл әскерлердің жорық
пен шабуылдан басқа әрбір бос минутын окоп пен ор қазуға жұмсауы
жібергендей болды. Өйткені Дотольді соның алдында ғана көрген болатынмын.
Штабқа жиналған бөлімше командирлеріне ағалық ақылын айтып таратқан еді. Бұл
жолғы сөзін ол, Хасан көлінің тәжірибесіне негіздеп, қызыл әскерлердің жорық
пен шабуылдан басқа әрбір бос минутын окоп пен ор қазуға жұмсауы
керектігін қатты
ескертті. Оның сонда айтқан: «Окоп - алынбас қамал», «Ордағыға оқ тимейді»
деген нақыл іспеттес екі сөзі ерекше есімде қалған болатын. Сол екі сөз, тіпті,
өмір бойы есімнен шыққан емес. Мінеки, осындай ұстаз, ақылшы командиріңнен
айрылсаң қалай қамықпассың...
ескертті. Оның сонда айтқан: «Окоп - алынбас қамал», «Ордағыға оқ тимейді»
деген нақыл іспеттес екі сөзі ерекше есімде қалған болатын. Сол екі сөз, тіпті,
өмір бойы есімнен шыққан емес. Мінеки, осындай ұстаз, ақылшы командиріңнен
айрылсаң қалай қамықпассың...
Бір кезде біздің кезегіміз келді. Оз
адамдарымды бастап, мен аренаға тарттым. Ақбоз аттың тізгінін тарта ұстап,
шыбықтарды сарт-сұрт отап келемін. Өзің қылыш ұстап керіп пе едің? Оны қалай
сілтеуді білесің бе? Білмесең оның да толып жатқан тәсілдері бар. Алдымен сен
бір метр ұзын қылыштың ұшынан бастап тұтқасына дейін, шалғы орақтікі сияқты,
қылпылдап тұрған жүз екен деп ойлама. Олай емес, қылыштың «өткір ұшы» деп
аталатын бір қарыс басы ғана өткір. Шабатын нәрсеңе сол жерін дәл келтіре
сілтеуің керек. Және қылыштың нысананы қырқып түсуі тек шабушының қол күшіне
ғана байланысты емес. Оған үш фактор керек. Оның біріншісі - аттың екпіні, екіншісі
- аттың дене ауырлығы, үшіншісі - қылыш сілтеушінің қол қайраты. Бұл үшеуі
бір-біріне тығыз байланысты. Шауып келе жатып сілтеген қылышпен адамды айқара
тіліп түсуге болады. Өйткені онда жоғарыда айтылған үш фактор бірдей ұштасады.
Ал аяңдап келе жаткан ат үстінен қылышыңды қандай құшырланып сілтесең де жаяу
жауды орып түсе алмайсың, жаралы етіп қалдырасың. Себебі онда аттың шабыс екпіні
мен дене салмағы қатыспай, сыртта қалады. Ат әркашанда өз денесін өзі жоғары
серпи шабады. Секіргеннен кейін оның табаны жерге тиерге дейінгі төмен қарай
басатын салмағы бар емес пе? Міне, шапқан аттың сол төмен түсіп келе жатқандағы
салмағы мен қылышты сілтеу күші қатар келуі керек. Сонда сен шаншылған шыбықты
да шиқ еткізесің, жаудың жаяу әскерін де тіліп түсесің. Түсінікті ме енді
саған?
адамдарымды бастап, мен аренаға тарттым. Ақбоз аттың тізгінін тарта ұстап,
шыбықтарды сарт-сұрт отап келемін. Өзің қылыш ұстап керіп пе едің? Оны қалай
сілтеуді білесің бе? Білмесең оның да толып жатқан тәсілдері бар. Алдымен сен
бір метр ұзын қылыштың ұшынан бастап тұтқасына дейін, шалғы орақтікі сияқты,
қылпылдап тұрған жүз екен деп ойлама. Олай емес, қылыштың «өткір ұшы» деп
аталатын бір қарыс басы ғана өткір. Шабатын нәрсеңе сол жерін дәл келтіре
сілтеуің керек. Және қылыштың нысананы қырқып түсуі тек шабушының қол күшіне
ғана байланысты емес. Оған үш фактор керек. Оның біріншісі - аттың екпіні, екіншісі
- аттың дене ауырлығы, үшіншісі - қылыш сілтеушінің қол қайраты. Бұл үшеуі
бір-біріне тығыз байланысты. Шауып келе жатып сілтеген қылышпен адамды айқара
тіліп түсуге болады. Өйткені онда жоғарыда айтылған үш фактор бірдей ұштасады.
Ал аяңдап келе жаткан ат үстінен қылышыңды қандай құшырланып сілтесең де жаяу
жауды орып түсе алмайсың, жаралы етіп қалдырасың. Себебі онда аттың шабыс екпіні
мен дене салмағы қатыспай, сыртта қалады. Ат әркашанда өз денесін өзі жоғары
серпи шабады. Секіргеннен кейін оның табаны жерге тиерге дейінгі төмен қарай
басатын салмағы бар емес пе? Міне, шапқан аттың сол төмен түсіп келе жатқандағы
салмағы мен қылышты сілтеу күші қатар келуі керек. Сонда сен шаншылған шыбықты
да шиқ еткізесің, жаудың жаяу әскерін де тіліп түсесің. Түсінікті ме енді
саған?
Түсінікті болса мен Ақбоз атпен ызғытып,
жас шыбықты жаудай отап келе жаттым. Аренаның орта тұсына келе бергенде
көзімнің қалай трибунаға қарай бұрылып кеткенін білмеймін. Жаңа комдив аласалау
адам екен. Ал Дотоль ұзын бойлы кісі еді. Оның жоқтығын бірден сездім де,
көңілім бір түрлі болып кетті. Дереу өзімді өзім қатайтып, келесі шыбықты
шабуға ыңғайлана атымның қос бүйіріне шпорды қадап кеп қалдым. Осының бәрі қас
қаққанша болды. Лезде қылышым да күнге шағылыса жарқ ете түсті. Сол-ақ екен,
ипподром толы жүрт ду күлді. Не боп қалды деп жалма-жан екі жағыма кезек
қарадым.
жас шыбықты жаудай отап келе жаттым. Аренаның орта тұсына келе бергенде
көзімнің қалай трибунаға қарай бұрылып кеткенін білмеймін. Жаңа комдив аласалау
адам екен. Ал Дотоль ұзын бойлы кісі еді. Оның жоқтығын бірден сездім де,
көңілім бір түрлі болып кетті. Дереу өзімді өзім қатайтып, келесі шыбықты
шабуға ыңғайлана атымның қос бүйіріне шпорды қадап кеп қалдым. Осының бәрі қас
қаққанша болды. Лезде қылышым да күнге шағылыса жарқ ете түсті. Сол-ақ екен,
ипподром толы жүрт ду күлді. Не боп қалды деп жалма-жан екі жағыма кезек
қарадым.
Сөйтсем, комдивтің қайғысына күйініп,
шпорды қаттырақ басып жіберсем керек, ат құйрығын шошаң еткізгенде мен құйыршықтың
дәл ұшын шыбықпен қоса орып жіберіппін.
шпорды қаттырақ басып жіберсем керек, ат құйрығын шошаң еткізгенде мен құйыршықтың
дәл ұшын шыбықпен қоса орып жіберіппін.
Әрине, мұндай жарыстар кезінде аттың
кұйрығын, құлағын шауып алу деген үлкен мас-
кұйрығын, құлағын шауып алу деген үлкен мас-
қара. Сол
масқара болған қалпымда мен қалған шыбықтарды да тегіс мінсіз отап түсірдім.
Бірақ ол есепке алынбады.
масқара болған қалпымда мен қалған шыбықтарды да тегіс мінсіз отап түсірдім.
Бірақ ол есепке алынбады.
IX
Сол күннің ертеңінде біздің 306-полктың
командирі полковник Коваленко да ауысып кетті. Оның орнына Журавлев деген майор
келді. Сөйтіп, біздің 105-атқыштар дивизиясы майорлар басқарған дивизияға
айналды.
командирі полковник Коваленко да ауысып кетті. Оның орнына Журавлев деген майор
келді. Сөйтіп, біздің 105-атқыштар дивизиясы майорлар басқарған дивизияға
айналды.
Осы күндердің бірінде мен дивизия
штабына шақырылдым. Чистяковқа барасың деді.
штабына шақырылдым. Чистяковқа барасың деді.
Бұл тегін шақыру
болмады деп ойладым. Баяғыда бір жеңгеміз ағамыз ұрайын деп шоқпарын ала
жүгіргенде: «Өйбу, к... тисе көндік, басқа тисе өлдік қой енді» деп басын қорғап,
бөксесін тоса берген екен дейді. Сол жеңгеміз айтқан екінің бірі болар дедім
де,
болмады деп ойладым. Баяғыда бір жеңгеміз ағамыз ұрайын деп шоқпарын ала
жүгіргенде: «Өйбу, к... тисе көндік, басқа тисе өлдік қой енді» деп басын қорғап,
бөксесін тоса берген екен дейді. Сол жеңгеміз айтқан екінің бірі болар дедім
де,
құйрығының
кішкентай жарасын мықтап таңып тастаған Ақбоз атқа ер салдым. «Е, жануар,-дедім
оған ішімнен, - үш жыл жан серігім болып едің, менің саған өкпем жоқ». Осы
ойдан кейін Ақбоз ат ішін тартып, күрсінетін шығар деп едім. Ол өйтпеді. Екі
көзі шоқтай жайнап, басын қайта-қайта шұлғып, менің тез арқасына шығуымды
тілегендей, тықыршық атгы. Атам қазақ емес пе, атымның бұл мінезін жақсылыққа
жорып, дивизия штабы қайдасың деп, жорыта кеп женелдім.
кішкентай жарасын мықтап таңып тастаған Ақбоз атқа ер салдым. «Е, жануар,-дедім
оған ішімнен, - үш жыл жан серігім болып едің, менің саған өкпем жоқ». Осы
ойдан кейін Ақбоз ат ішін тартып, күрсінетін шығар деп едім. Ол өйтпеді. Екі
көзі шоқтай жайнап, басын қайта-қайта шұлғып, менің тез арқасына шығуымды
тілегендей, тықыршық атгы. Атам қазақ емес пе, атымның бұл мінезін жақсылыққа
жорып, дивизия штабы қайдасың деп, жорыта кеп женелдім.
Бірақ ол ат та, мен адаммын ғой. Адам
болған соң ойлауға міндеттісің. Біраздан кейін ақ боздың басын тежеп, аяңға
көшірдім де, қалың ойға кеттім.
болған соң ойлауға міндеттісің. Біраздан кейін ақ боздың басын тежеп, аяңға
көшірдім де, қалың ойға кеттім.
Өстіп желе-жортып келе жатқанда ең
алдымен мен Қиыр Шығысқа аттанарда алақанын жайып, ақ сақалы желкілдеп ақ батасын
берген әкем еске түсті. Одан кейін Қаратау мен Алатау кезек көз алдыма келді.
Бұлақтары сылдыраған, ағаштарының жапырақтары сыбдыраған Алматы елестеді.
Осындай екі ұдай оймен штабқа жеттім.
алдымен мен Қиыр Шығысқа аттанарда алақанын жайып, ақ сақалы желкілдеп ақ батасын
берген әкем еске түсті. Одан кейін Қаратау мен Алатау кезек көз алдыма келді.
Бұлақтары сылдыраған, ағаштарының жапырақтары сыбдыраған Алматы елестеді.
Осындай екі ұдай оймен штабқа жеттім.
Майор Чистяков көзін кісіге шүйіле қарайтын,
үшкір тұмсық, үшкір иекті төртбак сары кісі екен. Ол мені не ашулы, не ашусыз емес
күйде қарсы алды. Мен бұйрық бойынша келгенімді айтып, рапорт бергеннен кейін,
бас-аяғыма байыппен қарап алды да, отыруға рұқсат етті.
үшкір тұмсық, үшкір иекті төртбак сары кісі екен. Ол мені не ашулы, не ашусыз емес
күйде қарсы алды. Мен бұйрық бойынша келгенімді айтып, рапорт бергеннен кейін,
бас-аяғыма байыппен қарап алды да, отыруға рұқсат етті.
Комдивтің столынан бүйректеу екінші столдың басында
бір аға лейтенант отырды.
бір аға лейтенант отырды.
- Өткен жолғы жарыста аттың кұйрығын шапқан
батыр сізсіз ғой? - деді Чистяков содан соң.
батыр сізсіз ғой? - деді Чистяков содан соң.
- Дәл солай.
- Мен сонда сізді жаяу әскерге жіберейін
деген ойға келіп едім.
деген ойға келіп едім.
- Ықтияр өзіңізде, жолдас майор.
- Бірақ сіз атқа міне біледі екенсіз.
Бұрынғы жарыстарда жаман баға алмапсыз.
Бұрынғы жарыстарда жаман баға алмапсыз.
Е, бұл менің
Блюхерден сағат алғанымды бетіме басайын деп отыр екен деп ойладым да:
Блюхерден сағат алғанымды бетіме басайын деп отыр екен деп ойладым да:
- Дәл солай, - дедім тағы да.
- Дегенмен, сіз сиякты кәнігі кавалеристке
ат құйрығын шауып тастау деген кездейсоқ іс емес қой. Шыныңызды айтыңызшы, сол
сәтте бір нәрсе ойлаған жоқ па едіңіз?
ат құйрығын шауып тастау деген кездейсоқ іс емес қой. Шыныңызды айтыңызшы, сол
сәтте бір нәрсе ойлаған жоқ па едіңіз?
- Дәл солай, жолдас майор.
- Не ойлап едіңіз? Тек қана шыныңызды
айтыңыз. - Майор маған тесіле қарады. Аспандай мөлдір көкшіл көзінде тұнып тұрған
ой бар екен. «Шынымды айтсам, шынымды шынжыр ғып байлап аласың-ау» деп бөгеліп
қалдым. Осы кезде ойыма әкемнің екі сөзінің бірінде «Өлсең де өтірік айтпа» деп
жиі айтып отыратын өсиеті түсті.
айтыңыз. - Майор маған тесіле қарады. Аспандай мөлдір көкшіл көзінде тұнып тұрған
ой бар екен. «Шынымды айтсам, шынымды шынжыр ғып байлап аласың-ау» деп бөгеліп
қалдым. Осы кезде ойыма әкемнің екі сөзінің бірінде «Өлсең де өтірік айтпа» деп
жиі айтып отыратын өсиеті түсті.
- Командирлерім есіме түсіп кетіп еді, -
дедім мен де оған тіке қарап.
дедім мен де оған тіке қарап.
- Оларды жақсы көретін бе едіңіз?
- Иә.
- Не үшін жақсы көрдіңіз?
- Әділдігі үшін, әскери өнерге жетіктігі
үшін, жауынгердің жанын ұға білетін зерделілігі үшін, - дедім мен әр сөзімді
нақтылай айтып.
үшін, жауынгердің жанын ұға білетін зерделілігі үшін, - дедім мен әр сөзімді
нақтылай айтып.
- Зерделілігі үшін, - деді ол менің ең
соңғы сөзімді не кекеткені, не мақұлдағаны белгісіз, қайталап айтып.
соңғы сөзімді не кекеткені, не мақұлдағаны белгісіз, қайталап айтып.
- Білемін, жолдас майор. Сіз шыныңызды айт
деген соң айтып тұрмын. Және менің халқымда «Өлсең де өтірік айтпа» деген
мақал, өсиет сөз бар.
деген соң айтып тұрмын. Және менің халқымда «Өлсең де өтірік айтпа» деген
мақал, өсиет сөз бар.
- Халқыңыздың тағы қандай мақалдарын
білесіз?
білесіз?
- «Жан - арымның садағасы», «Өз елімнің
басы болмасам да, сайының тасы болайын», «Ел жаусыз болмайды, жер таусыз
болмайды» т.б., жолдас майор. Менің халқымның мақал-
басы болмасам да, сайының тасы болайын», «Ел жаусыз болмайды, жер таусыз
болмайды» т.б., жолдас майор. Менің халқымның мақал-
Мәтелдерін түгел
жинап бастырса, бес томнан асады. Бірақ оның бәрі тегіс хатқа түспеген.
жинап бастырса, бес томнан асады. Бірақ оның бәрі тегіс хатқа түспеген.
- Уставты да халқыңыздың мақалындай
білесіз бе?
білесіз бе?
- Армия менің екінші анам, жолдас майор.
Ананың әлдиін білмеген - ұл болмайды, Уставты білмеген - солдат болмайды.
Ананың әлдиін білмеген - ұл болмайды, Уставты білмеген - солдат болмайды.
- Мен сіздің шыншылдығыңызды сыйлаймын, -
деді ойланып отырып майор. - Бірақ бұдан былай тіліңізді тісіңізбен құлыптап
ұстаңыз. - Содан кейін ол түсін суытып, маған сұқ саусағын безеді.
деді ойланып отырып майор. - Бірақ бұдан былай тіліңізді тісіңізбен құлыптап
ұстаңыз. - Содан кейін ол түсін суытып, маған сұқ саусағын безеді.
- Түсінікті, жолдас майор.
- Ал сізді аттың құйрығын шауып алғаныңыз
үшін мен жазалауға тиіспін. Атыңызды лазаретке өткізесіз. Оның құйрығы жазылғанша
өзіңіз жаяу жүресіз.
үшін мен жазалауға тиіспін. Атыңызды лазаретке өткізесіз. Оның құйрығы жазылғанша
өзіңіз жаяу жүресіз.
- Кұп, жолдас майор.
- Немен келдіңіз?
- Сол атпен, жолдас комдив.
- Осы арадан сіздің полкке дейін неше шақырым
жер?
жер?
- Он шақырым.
- Соған дейін атыңызды жетектеп жаяу
баратын боласыз. Аяқ артпайсыз.
баратын боласыз. Аяқ артпайсыз.
- Құп.
Күн жауын, жер батпақ еді. Атымды
шылбырынан жетектеп, толарсақтан саз кешіп, шаршап-шалдығып полкке келдім.
шылбырынан жетектеп, толарсақтан саз кешіп, шаршап-шалдығып полкке келдім.
Мені аңдып, артымнан еріп отырған ешкім де
жок, штабтан былай шыға атыма мініп алуыма да болатын еді. Бірақ мен Ақбозға
аяқ артпадым. Ол менің қорыққандығым да, қуанғандығым да емес. Қанға сіңген
әділдіктің, адалдықтың заңы солай еді. Міне, Чистяковпен мен ең алғаш осылай
танысқанмын.
жок, штабтан былай шыға атыма мініп алуыма да болатын еді. Бірақ мен Ақбозға
аяқ артпадым. Ол менің қорыққандығым да, қуанғандығым да емес. Қанға сіңген
әділдіктің, адалдықтың заңы солай еді. Міне, Чистяковпен мен ең алғаш осылай
танысқанмын.
Оның кісіге шүйіле қарайтын өткір көзі,
үшкір тұмсығы мен үшкірлеу иегі көз алдымда сақталып қалды.
үшкір тұмсығы мен үшкірлеу иегі көз алдымда сақталып қалды.
Содан кейін ол бір күні біздің полкке
келді. Полктың офицерлер құрамымен танысты. Өзі жиырма жылға жуық жаяу әскер
сапында тәрбиеленген кісі ғой: турник, снарядтың барып тұрған шебері екен.
Бізге емтиханды да содан бастады.
келді. Полктың офицерлер құрамымен танысты. Өзі жиырма жылға жуық жаяу әскер
сапында тәрбиеленген кісі ғой: турник, снарядтың барып тұрған шебері екен.
Бізге емтиханды да содан бастады.
Полк командирі Журавлев бір-бірлеп офицерлердің
фамилиясын, шенін, қызметін айтып тұрады. Чистяков кезегі келген офицерді не
турникке, не брусқа шақырады. Алдына ет женділеу біреу келсе, оны сағатына
қарап тұрып жаяу жүгіртеді.
фамилиясын, шенін, қызметін айтып тұрады. Чистяков кезегі келген офицерді не
турникке, не брусқа шақырады. Алдына ет женділеу біреу келсе, оны сағатына
қарап тұрып жаяу жүгіртеді.
Бір кезде
Журавлев:
Журавлев:
- Лейтенант Момышұлы, батарея командирі, -
деп менің аты-жөнімді атады. Табаныммен жерді тесердей тепкілеп, әскери адыммен
майорға үш адым қарсы келіп тоқтадым. Чистякөв бетіме қарап сәл тұрды да:
деп менің аты-жөнімді атады. Табаныммен жерді тесердей тепкілеп, әскери адыммен
майорға үш адым қарсы келіп тоқтадым. Чистякөв бетіме қарап сәл тұрды да:
- Лейтенант, анада полкке дейін жаяу
келдіңіз бе? - деді сәл күлімсіреп.
келдіңіз бе? - деді сәл күлімсіреп.
- Дәл солай!-дедім мен күлместен.
- Мен сізге сенемін, - деді майор басын
изеп. - Жай сұрап жатырмын.
изеп. - Жай сұрап жатырмын.
Содан кейін ол турникке қарай иегін нұсқады
да:
да:
- Күнше дөңгеле! - деп бұйырды маған.
Майордың «мен сізге сенемін!» деген сөзіне
рухтанып кеттім де, жолбарыстай ырғып турникке секірдім. Сарт етіп екі қолым темірге
тиісімен екі аяғымды біріктіріп, ұзын денемді алға қарай найзадай сілтеп кеп
қалдым. Содан соң, көзді ашып жұмғанша лып етіп турникке көтерілдім де, күн боп
дөңгелендім.
рухтанып кеттім де, жолбарыстай ырғып турникке секірдім. Сарт етіп екі қолым темірге
тиісімен екі аяғымды біріктіріп, ұзын денемді алға қарай найзадай сілтеп кеп
қалдым. Содан соң, көзді ашып жұмғанша лып етіп турникке көтерілдім де, күн боп
дөңгелендім.
Солнце жасағанда бір-ақ рет айналу керек.
Өйткені ол ауыр номер. Ал мен турникте машинаның дөңгелегіндей зырылдадым.
Содан соң қарғып жерге түстім де:
Өйткені ол ауыр номер. Ал мен турникте машинаның дөңгелегіндей зырылдадым.
Содан соң қарғып жерге түстім де:
- Мен Сіздің айтқаныңызды орындадым,
жолдас майор, - дедім.
жолдас майор, - дедім.
- Өте жақсы, - деді майор.
Көп ұзамай Чистяков мені қайтадан дивизия
штабына шақыртты. Бардым.
штабына шақыртты. Бардым.
- Атыңның құйрығы жазылды ма? - болды оның
маған бірінші қойған сұрағы.
маған бірінші қойған сұрағы.
- Дәл солай, - дедім мен қысқаша жауап
беріп.
беріп.
- Демек, ескі жара бітті деген сөз ғой?
- Мал дәрігері солай дейді, жолдас майор.
- Онда мал дәрігеріне рақмет. Ал әңгіме
былай, - деді комдив түсін жылыта сөйлеп.- Сен артиллерияны жақсы біліп алдың,
басқару взводында болдың, батарея командирісің. Сен сияқты жас командирлердің
артиллерияның ғана емес, жаяу әскердің де жүйе-жүйесін білуі қажет. Сол
себептен сені батальон штабының бастығы етіп, 267-ші полкқа жібергелі отырмын.
Қарсы емеспісің?
былай, - деді комдив түсін жылыта сөйлеп.- Сен артиллерияны жақсы біліп алдың,
басқару взводында болдың, батарея командирісің. Сен сияқты жас командирлердің
артиллерияның ғана емес, жаяу әскердің де жүйе-жүйесін білуі қажет. Сол
себептен сені батальон штабының бастығы етіп, 267-ші полкқа жібергелі отырмын.
Қарсы емеспісің?
- Қарсы емеспін, - дедім мен. - «Өнерді
үйрен де жирен» және «Керек тастың ауырлығы жоқ» деген қазақ мақалы бар. Артиллерист
өнерін үйренгенім рас. Артиллерияда жүріп кавалерист те болдым. Енді бұны да
білуге ықыластымын. Отан қорғау үшін керек өнердің бәрін де білуіміз абзал ғой.
үйрен де жирен» және «Керек тастың ауырлығы жоқ» деген қазақ мақалы бар. Артиллерист
өнерін үйренгенім рас. Артиллерияда жүріп кавалерист те болдым. Енді бұны да
білуге ықыластымын. Отан қорғау үшін керек өнердің бәрін де білуіміз абзал ғой.
- Дұрыс айтасың, - деді Чистяков қуана
күлімсіреп. - Сен менің ойымды дәл түсініп тұрсың. Штаб өнері армиядағы ең
үлкен өнер. Мен сені сол өнерді үйренуге жіберіп отырмын.
күлімсіреп. - Сен менің ойымды дәл түсініп тұрсың. Штаб өнері армиядағы ең
үлкен өнер. Мен сені сол өнерді үйренуге жіберіп отырмын.
Саған әзірге көрсететін қолма-қол
көмегім мынау ғана. - Ол столының тартпасын ашып, маған Б. М. Шапошниковтың «Армияның
миы» дейтін атақты кітабын ұсынды. - Осыны оқып, артынан маған қайтарып бергін.
көмегім мынау ғана. - Ол столының тартпасын ашып, маған Б. М. Шапошниковтың «Армияның
миы» дейтін атақты кітабын ұсынды. - Осыны оқып, артынан маған қайтарып бергін.
- Сеніміңізге рақмет, - деп басымды изедім
де, комдив ұсынған кітапты алдым.
де, комдив ұсынған кітапты алдым.
Иван Михайлович мені екінші бөлмеге
өзімен бірге шай ішуге шақырды. Шай үстінде ол өз өмірінен, өз тәжірибесінен
біраз жайларды әңгіме етіп айтты. Мен оның өзіме байланысты қойған сұрақтарына
қысқа ғана жауап беріп отырдым.
өзімен бірге шай ішуге шақырды. Шай үстінде ол өз өмірінен, өз тәжірибесінен
біраз жайларды әңгіме етіп айтты. Мен оның өзіме байланысты қойған сұрақтарына
қысқа ғана жауап беріп отырдым.
Сөйтіп, мен батальон штабының бастығы
болып жоғарыладым. Сенбесең мына куәлікті оқы, - деп Баукең қасындағы папкадан
бір қағазды суырып алып, менің қолыма ұстатты да, өзі қайтадан шылым тартуға
кірісті.
болып жоғарыладым. Сенбесең мына куәлікті оқы, - деп Баукең қасындағы папкадан
бір қағазды суырып алып, менің қолыма ұстатты да, өзі қайтадан шылым тартуға
кірісті.
Мен кағазды алып, оқып шықтым. Машинкаға
басылған куәлікте былай деп жазылыпты:
басылған куәлікте былай деп жазылыпты:
«Куәлік
Берілді Бауыржан Момышұлы жолдасқа,
себебі ол Жұмысшы-шаруа Қызыл Армиясының кадрында 267-атқыштар полкында батальон
штабының бастығы болып қызмет істейді.
себебі ол Жұмысшы-шаруа Қызыл Армиясының кадрында 267-атқыштар полкында батальон
штабының бастығы болып қызмет істейді.
Куәлік мерзімі 1940 жылдың 1 майына
дейін. Адрес: Приморье өлкесінің Уссурий облысы.
дейін. Адрес: Приморье өлкесінің Уссурий облысы.
267-ші атқыштар
полкы штабының бастығы Копкарев».
полкы штабының бастығы Копкарев».
Куәлікті окығаннан кейін оның штемпіліне
көз жүгірттім. Онда мынадай сөздер бар екен: «СССР -ЖШКА. 105-атқыштар дивизиясының
267-атқыштар полкы, сап қызметі бөлімі. 14 декабрь 1939 ж. № 14/1239 Чернятин
пос.»
көз жүгірттім. Онда мынадай сөздер бар екен: «СССР -ЖШКА. 105-атқыштар дивизиясының
267-атқыштар полкы, сап қызметі бөлімі. 14 декабрь 1939 ж. № 14/1239 Чернятин
пос.»
Куәліктің барлық сөздерін тегіс
дәптеріме көшіріп алдым да, қағазын Баукеңнің өзіне қайтарып бердім.
дәптеріме көшіріп алдым да, қағазын Баукеңнің өзіне қайтарып бердім.
Автор. Сендім, Бауке.
Бауыржан. Сенсең сол. Ал енді саған
Чистяковпен одан кейінгі жолыққанымды айтайын.
Чистяковпен одан кейінгі жолыққанымды айтайын.
Иван Михайлович деген кісі сырт
тұлғасына, сөз әлпетіне қарағанда ұшқары мінезді адам сиякты көрінетін еді. Ал
шындығында ол үлкен ойдың да, мол тәжірибенің де адамы болатын. Олай болатын
себебі бар екен. Бұрынғы Тверь губерниясы, қазіргі Калинин облысының перзенті
Иван Михайлович он жеті жасында өзі тіленіп солдатқа кетіпті. Содан он бес жыл бойына
бір полкта болып, полк командиріне дейін көтеріледі. Жиырмасыншы жылдар командирлерінің
аяқтарына шәркей киіп жүретін қиын-қыстау күндерінің бәрін де басынан кешіреді.
Комдивтің:
тұлғасына, сөз әлпетіне қарағанда ұшқары мінезді адам сиякты көрінетін еді. Ал
шындығында ол үлкен ойдың да, мол тәжірибенің де адамы болатын. Олай болатын
себебі бар екен. Бұрынғы Тверь губерниясы, қазіргі Калинин облысының перзенті
Иван Михайлович он жеті жасында өзі тіленіп солдатқа кетіпті. Содан он бес жыл бойына
бір полкта болып, полк командиріне дейін көтеріледі. Жиырмасыншы жылдар командирлерінің
аяқтарына шәркей киіп жүретін қиын-қыстау күндерінің бәрін де басынан кешіреді.
Комдивтің:
- Бір ротадағы
4-5 командирге бір пар ғана етік тиетін де, оны біз кезекпен киюші едік, -
деген сезін өз кұлағыммен естігенмін.
4-5 командирге бір пар ғана етік тиетін де, оны біз кезекпен киюші едік, -
деген сезін өз кұлағыммен естігенмін.
Отыз алтыншы жылы сауатты, тәжірибелі командирлер
іріктеліп, Қиыр Шығысқа жіберілгенде Чистяковке де 92-атқыштар дивизиясына
жолдама беріледі. Дивизия штабы
іріктеліп, Қиыр Шығысқа жіберілгенде Чистяковке де 92-атқыштар дивизиясына
жолдама беріледі. Дивизия штабы
оперативтік бөлімінің
бастығы боп бірнеше жыл қызмет істейді. Содан біздің 105-ші дивизияға командир
боп келді ғой.
бастығы боп бірнеше жыл қызмет істейді. Содан біздің 105-ші дивизияға командир
боп келді ғой.
Иван Михайлович өзі де өте тәртіпті
кісі екен, өзгеден де тәртіпті қатаң талап етті. Ол кісі жеңістің төрт шарты
бар деп есептейтін. Ол шарттар: 1) жағдайды дәл ұғу, 2) тез әрі дұрыс шешім
қабылдау, 3) штабтың іскерлігі; 4) солдаттың ерлігі мен табандылығы дейтін.
Дивизиядан кетер-кеткенше осы мәселелерге үнемі назар аударып отырды. Өзінің
іскерлігі, жігерлілігі, мол тәжірибемен ұштасқан білімінің арқасында Иван Михайлович
біздің дивизиядан корпус командирінің орынбасары болып жоғарылап кетті.
кісі екен, өзгеден де тәртіпті қатаң талап етті. Ол кісі жеңістің төрт шарты
бар деп есептейтін. Ол шарттар: 1) жағдайды дәл ұғу, 2) тез әрі дұрыс шешім
қабылдау, 3) штабтың іскерлігі; 4) солдаттың ерлігі мен табандылығы дейтін.
Дивизиядан кетер-кеткенше осы мәселелерге үнемі назар аударып отырды. Өзінің
іскерлігі, жігерлілігі, мол тәжірибемен ұштасқан білімінің арқасында Иван Михайлович
біздің дивизиядан корпус командирінің орынбасары болып жоғарылап кетті.
Содан кейін мен Чистяковпен 1942 жылдың
басында қайтадан кездестім. Енді майор емес, генерал-майор Чистяковпен жүздестім.
Панфилов өлгеннен кейінгі екі айдың ішінде екі командир орнынан босатылды да,
дивизиямызға үшінші командир боп Чистяков тағайындалды. Он сегізінші январьда
ол 8-гвардиялық Панфилов атындағы дивизияның штабы тұрған Нахабино селосына
келді. Осы жерге барлық командирлер жиналып, жаңа комдивпен жүздестік. Мен оны
бір көргеннен-ақ таныдым. Алғашында ол ма, ол емес пе деп шүбәланып келген едім.
Өйткені өмірде фамилиясы бірдей кісілер көп кездесе береді ғой. Сөйтсем сол
кісі, бұрынғы командирім екен. Денесі де сол төртбақ күйінде, мұрны да, иегі де
үшкір қалпы. Қатты қажып, жүдегені көрінеді. Бұрынғысынша кісіге сәл күлімсіреп,
шүйіле қарайды екен.
басында қайтадан кездестім. Енді майор емес, генерал-майор Чистяковпен жүздестім.
Панфилов өлгеннен кейінгі екі айдың ішінде екі командир орнынан босатылды да,
дивизиямызға үшінші командир боп Чистяков тағайындалды. Он сегізінші январьда
ол 8-гвардиялық Панфилов атындағы дивизияның штабы тұрған Нахабино селосына
келді. Осы жерге барлық командирлер жиналып, жаңа комдивпен жүздестік. Мен оны
бір көргеннен-ақ таныдым. Алғашында ол ма, ол емес пе деп шүбәланып келген едім.
Өйткені өмірде фамилиясы бірдей кісілер көп кездесе береді ғой. Сөйтсем сол
кісі, бұрынғы командирім екен. Денесі де сол төртбақ күйінде, мұрны да, иегі де
үшкір қалпы. Қатты қажып, жүдегені көрінеді. Бұрынғысынша кісіге сәл күлімсіреп,
шүйіле қарайды екен.
Танысам да мен генералға қарай тұра
жүгірмедім. Келіп тоқтаған жерімде қозғалмастан тұра бердім. «Генерал мені
таныр ма екен, танымас па екен? Таныса - жақындармын, танымаса - үн-түнсіз жүре
берермін» деп ойладым.
жүгірмедім. Келіп тоқтаған жерімде қозғалмастан тұра бердім. «Генерал мені
таныр ма екен, танымас па екен? Таныса - жақындармын, танымаса - үн-түнсіз жүре
берермін» деп ойладым.
Жұрт жиналып болған соң дивизия штабының
бастығы И.И. Серебряков пен комиссар С. А. Егоров екеуі кезектесіп, біздің
аты-жөнімізді, лауазым, дәрежемізді атап айтып, генералға таныстыра бастады. Аты
бұрын аталғандар қасына барып, генералдың қолын алып жатты. Генерал
әрқайсысымыздың бетімізге шүйіле қарап, іштей баға беріп, ойлы қалыпта тұрды.
бастығы И.И. Серебряков пен комиссар С. А. Егоров екеуі кезектесіп, біздің
аты-жөнімізді, лауазым, дәрежемізді атап айтып, генералға таныстыра бастады. Аты
бұрын аталғандар қасына барып, генералдың қолын алып жатты. Генерал
әрқайсысымыздың бетімізге шүйіле қарап, іштей баға беріп, ойлы қалыпта тұрды.
- Александр Фомич Галушко - дивизия саяси
бөлімінің бастығы.
бөлімінің бастығы.
- Подполковник Георгий Федорович Курганов
- 857-ші артполктың командирі.
- 857-ші артполктың командирі.
- Майор Григорий Ефимович Елин - 1073-ші
полктың командирі.
полктың командирі.
- Полковник Зиновий Самойлович Шехтман -
1077-ші полктың командирі.
1077-ші полктың командирі.
- Капитан Бауыржан Момышұлы - 1075-ші полк
командирінің орынбасары...
командирінің орынбасары...
- Тоқтаңыз, тоқтаңыз, - деді Чистяков
комиссар Егоровтың сөзін бөліп.
комиссар Егоровтың сөзін бөліп.
- Фамилиясы кім дейсіз, қайта айтыңызшы.
- Капитан Бауыржан Момышұлы, 1075-ші полк командирінің
орынбасары, - деп қайталады Егоров.
орынбасары, - деп қайталады Егоров.
- Бұл менің Момышұлым емес пе? - деді
генерал маған қарай бұрылып.
генерал маған қарай бұрылып.
- Дәл солай, жолдас генерал, - дедім мен,
- бір жүз бесінші Қиыр Шығыс дивизиясынан.
- бір жүз бесінші Қиыр Шығыс дивизиясынан.
- Астына Ақбоз ат мініп, беліне қылыш
тағып жүретін?
тағып жүретін?
- Дәл өзі, жолдас генерал.
- Қазір де қылышы белінде, Акбоз аты есік
алдында байлаулы тұр,- деді комдивпен танысуға келгендердің бірі. Ол рас еді.
Мен мұнда да Ақбоз ат мініп жүретінмін. Осында бір жерде әскери фотограф
Нарциссовтың мені 8-ші гвардиялық дивизия Ақбоз атының үстінде түсірген суреті
жатқан да болуы керек.
алдында байлаулы тұр,- деді комдивпен танысуға келгендердің бірі. Ол рас еді.
Мен мұнда да Ақбоз ат мініп жүретінмін. Осында бір жерде әскери фотограф
Нарциссовтың мені 8-ші гвардиялық дивизия Ақбоз атының үстінде түсірген суреті
жатқан да болуы керек.
Генерал бір адым шегініп, мені
басымнан аяғыма дейін күлімсірей шолып шықты. Жаңа комдив бізді колхоздың
қыстай от жағылмаған суық клубында қабылдағандықтан бәріміз де сырт киімдерімізді
шешпегенбіз. Менің иығымда буркам бар еді. Елден ерекше боп тұрғаннан кейін
содан шығарды ма, генерал:
басымнан аяғыма дейін күлімсірей шолып шықты. Жаңа комдив бізді колхоздың
қыстай от жағылмаған суық клубында қабылдағандықтан бәріміз де сырт киімдерімізді
шешпегенбіз. Менің иығымда буркам бар еді. Елден ерекше боп тұрғаннан кейін
содан шығарды ма, генерал:
- Сіз казір Багратионға да, Чапаевқа да
ұқсайсыз, - деді.
ұқсайсыз, - деді.
- Жоқ, жолдас генерал, - дедім мен
күлместен, жымимастан түсімді суыққа салып. - Мен тек Момышұлына ғана ұқсаймын.
күлместен, жымимастан түсімді суыққа салып. - Мен тек Момышұлына ғана ұқсаймын.
Генерал сәл бөгеліп, менің бұл
жауабыма мән бере ой жүгіртіп өтті. Содан кейін қайтадан күлімсіреді де:
жауабыма мән бере ой жүгіртіп өтті. Содан кейін қайтадан күлімсіреді де:
- Иә, иә. Сіз 1938 жылғы Момышұлына өте
ұқсайсыз. Солай емес пе? - деді.
ұқсайсыз. Солай емес пе? - деді.
- Дәл солай.
- Сізбен кездескеніме өте қуаныштымын! -
деп генерал құшағын жайды. Әкесі өліп, әркімнен сөз естіп, көзге түрткі болып
жүдеп жүрген жетім баланы біреу есіркеп маңдайынан сипаса қандай болушы еді.
Сол сияқты менің де ішімдегі қатты бұралған домбыра шегі сияқты бірдеңелер
бырт-бырт үзіліп кеткен сияқты болды. Бірақ тез бойымды жиып, босаған көңілімді
қатайтып алдым. Содан кейін қазақша қос қолымды қусырып кеудеме бастым да,
генералдың алдына келіп, басымды иіп, тіземді бүктім. Алыс сапардан келген
баланың әкеге берер сәлемін жасадым. Генерал екі иығымнан қапсыра құшақтап,
орнымнан тұрғызды да, біз бір-бірімізді екі беттен кезек сүйістік.
деп генерал құшағын жайды. Әкесі өліп, әркімнен сөз естіп, көзге түрткі болып
жүдеп жүрген жетім баланы біреу есіркеп маңдайынан сипаса қандай болушы еді.
Сол сияқты менің де ішімдегі қатты бұралған домбыра шегі сияқты бірдеңелер
бырт-бырт үзіліп кеткен сияқты болды. Бірақ тез бойымды жиып, босаған көңілімді
қатайтып алдым. Содан кейін қазақша қос қолымды қусырып кеудеме бастым да,
генералдың алдына келіп, басымды иіп, тіземді бүктім. Алыс сапардан келген
баланың әкеге берер сәлемін жасадым. Генерал екі иығымнан қапсыра құшақтап,
орнымнан тұрғызды да, біз бір-бірімізді екі беттен кезек сүйістік.
Өзге жұрт аң-таң күйде, тым-тырыс болып
қалды. Генерал мені құшағынан босатты да:
қалды. Генерал мені құшағынан босатты да:
- Ғапу етіңіздер, жолдастар, - деп
жан-жағына қарады. - Біз Қиыр Шығыста бірге қызмет етіп едік. Бұл менің батарея
командирім, мен мұның дивизия командирі болдым. Міне, Москва түбінде мен баласымен
кездескен әкедей болып тқрмын.
жан-жағына қарады. - Біз Қиыр Шығыста бірге қызмет етіп едік. Бұл менің батарея
командирім, мен мұның дивизия командирі болдым. Міне, Москва түбінде мен баласымен
кездескен әкедей болып тқрмын.
- Әрине, әрине, - десіп кейбіреулер бас
изесті. Кейбіреулер: «Дивизия командирлері осыны-ақ жақсы көре береді екен»
дегендей, маған ала көздерімен қарасты. «Қалай қарасаң, олай қара, біздің бірге
қызмет еткеніміз рас» деп, міз бақпастан мен тұрдым.
изесті. Кейбіреулер: «Дивизия командирлері осыны-ақ жақсы көре береді екен»
дегендей, маған ала көздерімен қарасты. «Қалай қарасаң, олай қара, біздің бірге
қызмет еткеніміз рас» деп, міз бақпастан мен тұрдым.
Біздің бәрімізбен танысып болғаннан
кейін жаңа комдив бізді қысқаша өз өмірбаянымен таныстырды. Біздің 105-дивизиядан
корпус командирінің орынбасары боп кеткеннен кейін Чистяков Владивостоктағы
әскери училищенің бастығы болады. Одан соң бұрынғы өзі орынбасар боп істеген
корпусқа командир боп тағайындалып қайта келеді. Содан 1941 жылдың басында Бас
штаб академиясына оқуға жіберіледі. Соғыс басталғаннан кейін Москваны қорғауға
қатысады. Бірнеше күн бел шешпестен жүріп, теңізшілер бригадасын басқарады. Сөйтіп
Москва түбінен немістерді кері қайтарған қаһарман құрамалардың сапында болады.
Осы еңбегі үшін оған Қызыл Ту ордені мен генерал атағы беріледі. Сол алғы шепте
жүрген қалпында Чистяков біздің дивизияға жіберіледі.
кейін жаңа комдив бізді қысқаша өз өмірбаянымен таныстырды. Біздің 105-дивизиядан
корпус командирінің орынбасары боп кеткеннен кейін Чистяков Владивостоктағы
әскери училищенің бастығы болады. Одан соң бұрынғы өзі орынбасар боп істеген
корпусқа командир боп тағайындалып қайта келеді. Содан 1941 жылдың басында Бас
штаб академиясына оқуға жіберіледі. Соғыс басталғаннан кейін Москваны қорғауға
қатысады. Бірнеше күн бел шешпестен жүріп, теңізшілер бригадасын басқарады. Сөйтіп
Москва түбінен немістерді кері қайтарған қаһарман құрамалардың сапында болады.
Осы еңбегі үшін оған Қызыл Ту ордені мен генерал атағы беріледі. Сол алғы шепте
жүрген қалпында Чистяков біздің дивизияға жіберіледі.
- Жаңа капитан Момышұлы айтқандай, әр
командир бір-біріне ұқсамайды, - деді ол сөзінің аяғында. - Багратион біреу, Чапаев
дара күйінде қалады. Оның үстіне ешқашан да екінің бірі Панфилов бола алмайды.
Ендеше мен сіздерге Панфиловтың орнын олқысыз басамын деп айта алмаймын. Бірақ
титтей де болса Панфиловқа ұқсауға тырысамын. Бұл менің абыройлы борышым. Ал
сіздер Панфилов бар кездегіден титтей де төмендемеуге тырысыңыздар. Сөйтіп,
сіздер болып, біз болып, бәріміз Панфилов дивизиясының атағын түсірмейік, Отан
үшін опат болған қадірлі генералдың атына кір келтірмейік.
командир бір-біріне ұқсамайды, - деді ол сөзінің аяғында. - Багратион біреу, Чапаев
дара күйінде қалады. Оның үстіне ешқашан да екінің бірі Панфилов бола алмайды.
Ендеше мен сіздерге Панфиловтың орнын олқысыз басамын деп айта алмаймын. Бірақ
титтей де болса Панфиловқа ұқсауға тырысамын. Бұл менің абыройлы борышым. Ал
сіздер Панфилов бар кездегіден титтей де төмендемеуге тырысыңыздар. Сөйтіп,
сіздер болып, біз болып, бәріміз Панфилов дивизиясының атағын түсірмейік, Отан
үшін опат болған қадірлі генералдың атына кір келтірмейік.
Осы сапардан мен полкқа қатты
тебіреніп қайттым. Тебіренетін себебім құдай маған сезімтал, сергек жүрек
берді. Оның үстіне, өтімді затқа өтпейтін нәрсені қалайда қосақтап
тебіреніп қайттым. Тебіренетін себебім құдай маған сезімтал, сергек жүрек
берді. Оның үстіне, өтімді затқа өтпейтін нәрсені қалайда қосақтап
сататын кейбір
сатушылар сияқты, қыңырлықты және маған берді. «Бүкірді көр түзетеді» дейтін орыс
мақалы бар. Ал әскерде қыңырды командир түзетеді. Әрине, командирдің бәрі
бірдей қисыққа тез бола алмайды. Бола алмайтыны біреудің шеберлігі жетпейді,
біреудің материалға әлі келмейді. Сөйтеді де оны түзетемін деп не сындырып, не
бүлдіріп алады. «Материал» деп отырғаным адам, солдат екенін түсінетін
шығарсың. Ауылда сынықты сипап отырып орнына түсіретін сынықшылар болады. Сол
сияқты ақылды командирлер де ақырмай-ақ сені ырқына көндіріп, түзетіп алады. Түзетпесе
сол қисық күйінде кәдеге жаратады. Өйткені олар қылыш қайқы болса да өз қызметін
түзу атқаратынын біледі. Құдай мені қисық кып жаратса да, алдымнан ылғи жақсы
командирлерді кездестірді. Кешегі пом-
сатушылар сияқты, қыңырлықты және маған берді. «Бүкірді көр түзетеді» дейтін орыс
мақалы бар. Ал әскерде қыңырды командир түзетеді. Әрине, командирдің бәрі
бірдей қисыққа тез бола алмайды. Бола алмайтыны біреудің шеберлігі жетпейді,
біреудің материалға әлі келмейді. Сөйтеді де оны түзетемін деп не сындырып, не
бүлдіріп алады. «Материал» деп отырғаным адам, солдат екенін түсінетін
шығарсың. Ауылда сынықты сипап отырып орнына түсіретін сынықшылар болады. Сол
сияқты ақылды командирлер де ақырмай-ақ сені ырқына көндіріп, түзетіп алады. Түзетпесе
сол қисық күйінде кәдеге жаратады. Өйткені олар қылыш қайқы болса да өз қызметін
түзу атқаратынын біледі. Құдай мені қисық кып жаратса да, алдымнан ылғи жақсы
командирлерді кездестірді. Кешегі пом-
комвзвод Редин,
полковник Коваленко, комбриг Дотоль, генерал Панфилов осындай өзгеше жандар
еді. Олардың алдында Емельянов, Дубовик, Бархан тәрізді ұстаздарым тағы болды.
полковник Коваленко, комбриг Дотоль, генерал Панфилов осындай өзгеше жандар
еді. Олардың алдында Емельянов, Дубовик, Бархан тәрізді ұстаздарым тағы болды.
Редин өлгенде
бірге туған інімнен ажыраған іспеттендім. Коваленкоден ажырағанда - ағамнан,
Дотоль кеткенде - әкемнен айырылғандай болып едім. Ал Панфилов опат болғанда -
інім, ағам, әкем үшеуі қатар өлгендей күйге түстім. Көп күйзеліп, ішімнен көп
күңірендім. Омір бойы Панфиловтың орнын өксеумен өтетін шығармын деп ойладым.
бірге туған інімнен ажыраған іспеттендім. Коваленкоден ажырағанда - ағамнан,
Дотоль кеткенде - әкемнен айырылғандай болып едім. Ал Панфилов опат болғанда -
інім, ағам, әкем үшеуі қатар өлгендей күйге түстім. Көп күйзеліп, ішімнен көп
күңірендім. Омір бойы Панфиловтың орнын өксеумен өтетін шығармын деп ойладым.
- Сен өзің байқап, аңғарып жүрсің бе,
білмеймін, - деді Баукең бұл тұста сөзін соза, жайлап айтып,- Адамдарда бір жаман
әдет бар ғой. Ол - күншілдік, көре алмаушылық.
білмеймін, - деді Баукең бұл тұста сөзін соза, жайлап айтып,- Адамдарда бір жаман
әдет бар ғой. Ол - күншілдік, көре алмаушылық.
Бүгінгіге жағыну
үшін бұрынғыны жамандап шыға келушілік. Өзімді ғана мақта, өзгенің аты өшсін
деушілік. Өлгеннің абыройын қызғанушылық. Оған деген сүйіспеншілікті суытып, оның
атағына байланыстының бәрін аяққа таптауға тырысушылық. Осындай оңбаған әдеті
барлар біздің дивизиямыздан да табылды.
үшін бұрынғыны жамандап шыға келушілік. Өзімді ғана мақта, өзгенің аты өшсін
деушілік. Өлгеннің абыройын қызғанушылық. Оған деген сүйіспеншілікті суытып, оның
атағына байланыстының бәрін аяққа таптауға тырысушылық. Осындай оңбаған әдеті
барлар біздің дивизиямыздан да табылды.
- 230 просмотров