Махаббат қызық мол жылдар(жалғасы)

 
  есептесіп, қайтып оралсам, қырлы стақан босап, табақ тақырланынқырап қалған
екен. Шалғынбаев терлеп-тепшіп, қызара бөртіп кетіпті. Табақ түбінде қалған асты
сынырып-сиырып бір-ақ асады да: 

-        Сен жақсысың! Аһ! - деді ол
маған бұрылып. Содан соң қабырғамнан тағы да бір қойып кеп қалды. - Рас
айтамын. Сен жақсысың деймін!

-        Мақтағаныңызға рақмет, Шәкі-
дедім мен ыржия күліп, бүйірімді сипалап. Шалдуардың өзімді мақтап тұрғанының
әсерінен бе, білмеймін, бұл жолы бүйірім бұрынғыдан аз ауырған сияқтанды. Осы
арада: «Бәләй, жаңа ақшам көп кетті деп бұған бекер ренжіген екенмін» деп те
ойладым. Егер емеурін білдірсе сол сәтте мен оған енді бір «тіркеме» алып
беруге де пейіл едім. Бірақ Шалдуар өз шамасын біледі-ау деймін, бірден орнынан
тұрды.

-        Кеттік.

Есік алдына шыққан соң Шалғынбаев екі сөзге келген жоқ. Маған қолын сілтеді
де:

-        Ал сен кете бер, енді керегің
жок. Аһ! - деді. Содан соң көңілдене аяңдап, өз жөнімен кетті.

Осыдан кейін бір
күні жауапты секретарға жолықтым.

-        Халың қалай? - деді ол.

-        Жақсы.

-        Қаламақы алып жүрсің бе?

-        Алып жүрмін, бірақ сіз маған
көп қойып жүрген жоқсыз ба?

-        Неге олай деп ойлайсың?

-        Шалдуар мен қаламақы алған
сайын «саған көп қойыпты» деп басын шайқайды.

-        Содан сөң?

-        Содан соң: «Мұны мөлшерлі
қалыпқа келтірейік, жүр шайханаға», - дейді.

Жауапты секретарь
қалың қасы түксиіп, төмен қарады да, үстелдің тартпасын ашты. Одан бір папка
суырып, мені қасына шақырды.

-        Мынау қаламақы шқаласы, -
деді ол папканың бетін ашып. Мұнда қандай мақалаға қанша сом қойылатыны
көрсетілген. Міне, мынау - сен жазған хабарларға қойылатын баға. Осыған қарап
еткен жартыда жазған мақалаңның саны мен оған қойылатын қаламақы мөлшерін есептеп
көрші.

Мен ернім
жыбырлап, іштен есептеуге кірістім.

-        Дұрыс па екен?

-        Дұрыс сияқты.

-          Ендеше Шалдуар шатаспасын!
Бұл қаламақы дегеннің өзі қып-қызыл саясат. Мен сені қанша жақсы кергеніммен,
тиісті мөлшерден артық ақша қоя алмаймын. Өйткені ол менің өз ақшам емес қой. Түсінікті
ме, Ербол?

Мен басымды
изедім.

-        Бәсе, арқамнан ауыр жүк түскендей болды
ғой, - дедім шын қуанып.

Күн сайын жүгіріп жұмысқа барып, ай сайын ақша тауып жүрсем де, мен бұл екі
ай бойы өзімді қараңғы қапаста қалғандай сезіндім. Жатақханаға келсем де,
жұмысқа барсам да бір нәрсемді, аса бір қымбат затымды жоғалтқандай боп, іштей
аландаумен, елегізумен болдым. Кейде жеген тамақ, жұтқан суымды да ұнатпай қалатын
сәттерім кездесті. Осының бәрі маңымда Меңтайдың жоқтығынан еді. Осы күйім Меңтайға
арналған үшінші елең боп және қағазға түсті. Менің оған арнаған ең соңғы өлеңім
де осы болды. Ол мынау еді:

Күн күңгірт, түн қараңғы, ай болса да, Келмес үйқы жақсы орын, жай болса
да. Күншығыс жоқтай болып-көрінеді Төрт бұрышы төңіректің сай болса да. Күн
шығып тұрсадағы түк көрмеймін. Айналам қаранғыдай қол сермеймін. Сәулесін
аспандағы ай мен күннің Меңтайдың ақ жүзіне теңгермеймін. Жұтуға ауадағы жайсыз
аса. Сөйтпек пе әлде көңіл жабырқаса? Қайдан тәтті болмақшы ауа шіркін
Меңтайдың демлебізі қосылмаса. Іздеумен елегізіп қысылдым сан. Тән терлеп,
жүрек жүдеп, қиналды жан. Құн - күңгірт, ай - қараңғы, ауа - ауыр - Меңтайдың
бұл маңайда жоқтығынан!..

Сонымен жаз етті. Күзде оңтүстікке қарай бет түзеген тырналардай тізіліп, Алматыға
лек-легімен студенттер қайтты. Әр жақтан, алыстан келіп, өзінің үйреншікті
көліне қонған аққудай сыланып, отыз қыз өзіміздің отыз үшінші аудиторияға
жиналды?

Меңтайды көріп, менде ес қалған жоқ. Өзіме онша назар аударып, жақын
тартпаса да, бар бейілім соған ауды. Оның аудиторияға кіріп-шыққаны, жүрген
жүрісі, сөйлеген сөзі, күлген күлкісі - бәрі маған қуаныш болды. Енді маған күн
де күлімдеді, ай да жарқырады, ауа да жақсарды. Сары алтынның буына
масайғандай, кеңілім көтеріліп, көзім күлімдеп, мәз болдым да қалдым. Сөйтіп
жүріп сентябрьдің өткенін де аңғармаппын. Бұл күнде мен бұрынғыша Меңтайдың
қасына отырмаймын. Жұрттың көзі түсіп, сөзі көбейгеннен кейін, оның үстіне
өзімнін оған деген құмарлығым артқан соң, амалсыз қоныс аударғандай боп,
артжаққа, Жомартбектің қасына кеткенмін. Қазір Меңтай мен Майра жұптасып, екеуі
бірге отырып, бірге жүретін болған. Ол екеуі сияқты, курстағы еркек кіндікті
бұл екеуміздің де жұбымыз жазылмайтын.

Бір күні, октябрьдің аяқ кезінде, Жомартбек екеуміз сабақтан қайтып
жатақханаға жаңа ғана кірген едік. Жомартбек дереу шай әкелуге кетті. Оның
артынан іле-шала ентіге жүгіріп бөлмеге Тана келді. Терезе алдында тұрған менің
қасыма әзер жетті де, мойнымнан бас салып, құшақтай алып, еңіреп жылап қоя
берді. Мен шошып кеттім. Өне бойым қалтырап, не істерімді, не дерімді білмей
қалдым. Қыз байғұстын құшағы ажырайтын емес.

-        Жыламашы, тоқташы, не болды, Тана? -
дедім мен үрпиіп.

Қыз тоқтап, сәл
сабыр тұтып, сөз бастамақ боп, көзін сүртті. Сөйтті де:

-        Заман... Заман... - деп, ар жағын айта
алмай, қайтадан кемсендеп, ағыл-тегіл боп және жылады.

Тана «Заман» деп менің досым, өзінің өлген серігін айтып тұр ма деп бір
ойладым. Әлде «заман» деп дәуірді айтып, басына түскен тағы бір мұңын шаққалы
келді ме екен деп тағы да дағдардым.

Бір кезде қыз
есін жиды.

-        Сүйінші, Ербол, Заман тірі
екен! - деді бір жылап, бір күліп. - Досың тірі екен, сенің!..

Мен сенерімді де, сенбесімді де білмедім. Төбе шашым тікірейіп, өне бойым
түршігіп кеткендей болды. Өйткені осы байғұс бала ойсоқты боп кеткен жоқ па
екен деген күдік келді маған.

Сонымды сезгендей
қыз басын шайқап, безек кақты.

-        Рас, рас, Ербол, айналайын,
қуатым. Илан менің сөзіме, илан! - деп Тана тез ридикюлін аша бастады. Одан бір
конверт шығарып, конверттің ішінен екі хат суырып алды. - Мынау - Заманның
біздің үйге жазған хаты, мынау - менің сіңлімнің маған жолдағаны.

Мен жалмажан, саусақтарым дірілдеп, Заманның хаты деген қағазды аша
бастадым. Рас, Заманның жазуы, соның өз қолтаңбасы. Хаттың басына бір қарап,
дереу аяғына көз жүгірттім. «1946 жыл, 15 сентябрь» деп жазылыпты. Содан соң
мен бассалып, Тананы шепілдетіп сүйе бастадым. Осыдан нақ екі жыл бұрын бір
төсекте жатып, Тананың бетінен сүйіп, көзінен аққан қайғылы жасын қоса жұтып
едім. Енді міне, оның бетінен екінші рет сүйіп, көзіндегі қуаныш жасын қоса
сіміріп тұрмын. Екеуміз біріміздің бетімізді тыным таппай шөпілдете сүйісіп
жатырмыз.

Бір кезде дедек қағып Жомартбек келді. Сүйісіп жатқан екеумізді көріп ол
танданғандай боп сәл тұрды да, қолындағы шайнекті еденге қоя салып, жүгіріп
келіп, екеуміздің бетімізден кезек сүйе бастады.

-        Сен неге сүйесің Тананы? - деймін мен
Жомартбекке қуана күліп.

-        Сен сүйген соң сүйіп жатырмын. Ал сен
неге сүйесің?

-        Онда себеп бар. Жарайды, сен
Тананы қыз болған соң сүйдің дейік. Ал менде нең бар?

-        Сен Тананы сүйген соң, ол сені сүйді.
Өзін мен сүйсем, Тана да мені сүйе ме деп дәметіп жатырмын, - деді Жомартбек
шімірікпестен.

Үшеуміз де
күлдік. Содан кейін:

-        Ендеше сені де сүйейін,
бауырым, - деп Тана Жомартбектің оң бетінен шөп еткізді.

-        Мына бетім өкпелеп қалады,
мұны да сүйіңіз, - деп Жомартбек дереу Танаға екінші бетін тосты. Тана
Жомартбектің сол жақ бетінен тағы да сүйді.

Тағы да ду күлдік. Осыдан соң ғана есімізді жинағандай болып, хаттарды
қайта оқыдық.

Сөйтсек, 1943 жылы Заман өлмепті. Ол ротасымен қоршауда қалады. Қоршауды бұзып
шығамыз деп түнде шептегі немістерге шабуыл жасағанда Заман ауыр жаралы боп,
жау қолына түседі. Ротаның жартысы аман-есен өзіміздің жаққа өтеді. Ол
тұтқындар лагерінде болады. Бірнеше рет қашуға талаптанып, қолға түсіп қалады.
Ақыры, 1945 жылы майда әскери тұтқындармен бірге біздің қолға өтіп, кейін
сотталады. Содан бері Орал тауында шахтада жұмыс істейтін көрінеді.

Заман хатының соңында өздерінің Свердловск қаласының солтүстік-батыс
жағында сексен шақырымдай жердегі Билимбай деген жұмысшы поселкесінде тұратындығын
айтып, әдірісін көрсетіпті. Келем деген кісі алдымен Свердловскіге жетсе, одан
кейінгісі қиын емес - біздің рудниктің кен тасыған машиналары ағылып жатады
депті. Әрине, ол ешкімге де, Танаға да кел демеген, бірақ ерікті өзіне
тастаған. Ол қалай дегенмен де, уақыты бітіп, босағанша біраз қиындық көруге
тура келетінін ескерткен. Ал хатының ең соңында былай депті: «Соғыстан кімдер
тірі қалды? Ербол аман оралды ма? Көрсең, менен көп-көп сәлем айт. Әдірісімді
бер».

Сонымен Жомартбек, Тана, мен үшеуміз үстел үстіне жайып жібердікте, картаға
үңілдік. Ары қарап, бері қарап, ақыры Орталық Оралдан Свердловскіні таптық та,
оның маңынан Билимбайды іздедік.

-        Осы Билимбай дегеніміз
картаға түсетін жер аты емес, Заман ағайдың пәтерде тұрған үйінің иесі боп
жүрмесін, - деді Жомартбек күлдіріп.

-        Расында да өзі қазақ атына ұқсас
екен, - деді Тана бір жылап, бір күліп. Тана жылаған көзінде көзінен көк маржан
домаласа, күлгенде аузынан ақ маржан шашылған секілденеді.

-        Бәлкім, башкұрт жері болар, -
деймін мен оларға өз жорамалымды айтып.

-        Бәсе, - деді бір кезде
Жомартбек масаттанып, - бала кезімде бірсыпыра б... жесем керек еді. - Осылай
деп ол сұқ саусағын шошайтып, картаға тіреді.

-        Ой, ой, Жомартбек, байқа,
картаны тесіп жібересің, - дедім мен оған күлместен, жымимастан, көзімді
бақырайтқан болып. - Сенің саусағың саусақ емес, шеге екенін білмейтін бе едің?
- Жомартбек мырс етті. Өйткені арық, қолы-басы шидей Жомартбектің саусақтары
шегедей салалы, ұзын болатын. Оның саусағы бүйіріне тиіп кеткен қыздардың
қайсысы болса да баж ете қалатын. Әсіресе Зайкүл: «Әй, әй, Жомарт-бек, тілінді
қалай сұқсаң, олай сұқ, бірақ ана шегелерінді ары әкет» деп безек қағатын. -
Бірақ мақтануыңа әбден болады - бала күнінде б...-ны көп жесең, әрине табасың.
Жарайды, саусағынды тарт енді.

-        «Б» деген немене, витамин бе? - деді
Тана да мырс етіп. Жомартбек тез саусағын ала қоймады.

-        Немене, сен «б... » дегенге
ананы айтып тұрсың ғой, - деді ол маған бұрылып. Қазақта кімде-кім бала күнінде
өз кәкейін көп жесе, өскенде сол көргіш болады деген әзіл сөз бар емес пе.
Менің де ойыма келгені сол еді, Жомартбектің де «ананы» деп тұрғаны сол. - Оны
жесең, өзің жеген шығарсың. Ал мен ботқаны айтамын. Біздің жақта күріш көп болады.
Мен бала күнімде күріш ботқаны көп жегенмін. Ал ботқа жегеннің көзі көреген
болады дейтін үлкендер.

-        Біздің жақта күрішті жасық ас
деп есептейді. Сенің көреген боп жүргенің күріштен емес шығар, - дедім мен
күліп. Тана да күлді. Басын шайқап Жомартбектің өзі де қосылды. Күлкіміз
тыйылғаннан кейін Жомартбек картадан саусағын көтерді. Билимбай картада расында
да бар екен. Оған көзіміз түсіп, әрқайсымыз өз ауылымыздың төбесін көргендей,
қуанысып қалдық.

-        Ал енді не істеймін мен? -
деді Тана менің бетіме шыдамсыздана қарап. - Сенімен ақылдасуға келдім. Хатты
кеше алғамын, бүгін сабаққа да барғамын жоқ.

Мен ойланып
қалдым.

-        Заман өлді деп хабар келгелі екі жылдан
асты. Басқа сөз беріп қойған ешкімің жоқ па еді? - дедім төмен қараңқырай,
күбірлеп. Қыз жылап жіберді.

-        Ербол-ау, Заманның аты ойымда тұрғанда
мен кімге қараушы едім. Оның аты мәңгі менің жанымда, жүрегімде, жадымда емес
пе!

Осылай деп қыз көзінің жасын қайтадан сүртті. Мен күліп, әзілге
айналдырдым.

-        Маған да қарамас па едің, Тана? - дедім.

-        Иә, саған да, - деді қыз да
күліп. - Бірақ, Заман болмаса, саған қарауым мүмкін еді.

-        Рақмет, Тана, - дедім мен
қызды шашынан сипап. - Ендеше сенің Билимбайға баруың керек болар.

Қыз қуанып,
орнынан атып тұрды.

-        Өзім де осы қорытындыға келіп
едім, Ербол, - деді ол түрегеп тұрып, мені иығымнан құшақтап.

-        Ойбай, бұл мәселеден мені де шет қалдырмаңыз,
- деп Жомартбек орнынан ұшып тұрып, Танаға ол да иығын тосты. Тана оны да құшақтады.

-        Түу, рақаттанып қалдым ғой,
шашымнан бір сипап жіберіңізші. - Тана Жомартбекті шашынан сипап, басын
бауырына қысып, босатты. - Осында отыз қыздың ортасында отырмыз Ербол екеуміз.
Бірде-бірінің дәл сіздей шарапаты тиген емес бізге. Ербол Меңтайға неге құмар
десем, қыздың сипағаны жақсы болады екен ғой, шіркін!

Үшеуміз де ду күлдік. Күлкі тынған соң Жомартбек байсалды қалпына келді де,
Танаға қарады.

-        Оқуыңызды қайтесіз, Тана? - деп сұрады.

-        Тастаймын, - деді Тана
бірден. - Заманым ана жақта ауыр жұмыста жүргенде оқу, қызық маған не керек?
Барамын, қасында боламын. Ол отқа күйсе - бірге жанамын, ол су түбіне кетсе -
бірге батамын! Мен Тананың түрінен шын ғашықтың шешімін таныдым. Таныдым да:
«Ер екенсің ғой, айналайын!» деп іштей құптадым.

Ары талқылап, бері талқылап, ақыры біз мынаған келістік. ЖенПИ берсе, Тана
екінші курсын бітіргені жайында анықтама алады. Бермесе - жүре береді, артынан
жібереміз. Өйткені ол документтерін ала кетсе, Свердлов оқу орындарынын біріне
түсіп, Заманға жақын жерге орналасады. Ал, анықтаманы аттестатымен қоса кейін
жіберсек, онда ол сон-дағы бір институтта сырттан оқитын болады. Сексен шақырым
жерде институт болса, оны бітіріп алудың не қиындығы бар?!

Одан кейінгі мәселе қаражат жайына тірелді. Менің жазда курьер, корректор
болып тапкан екі мың сомдай ақшам болатын. Тананың қаражатына сол жарайды деп
есептедім. «Әттең, бір 7-8 мың сом болса, жақсы болар еді», - деп өзімнен өзім
кіжіндім. Бірақ қара табан студенттің құр кіжінгенінен не шығады?! Жоққа жүйрік
жетпегенде, ол қалай жетсін?

-          Қашан жүресің? - дедім мен содан соң.

-          Ұшарға қанатым жоқ, Ербол.
Тез жүрсем, тез жетсем, тезірек көрсем екен! - деп қамықты Тана.

Мен тығып жүрген бар ақшамды алып, ескі ақшаның көзі ғой онда, қобыратып,
Тананың редикюліне салып бердім.

-          Апырай, Ербол-ай, - деді
Тана тағы да тамағына жас тығылып, - мен сенің адал дос екенінді білгенмен,
мынадай мырза екенінді білмейтін едім...

Мен бұл сөзді де әзілге
айналдырып жіберуге тырыстым.

-          Жолдасың жомарт болса, сен
қалай сараң боларсың, - дедім күліп, Жомартбекті нұсқап.

Жомартбек менің
осы сөзімді пайдаланып, тез жәп ете түсті.

-          Мұны сіз жалғыз Ерболдың бергені деп
ойламаңыз, Тана, -деді ол қутындап. - Бұл сіздің жолыңызға Ербол екеуміздің қосқанымыз.

-          Рақмет. Бұл еңбектерінді
тірі болсам ұмытпаспын да, өтемей және тынбаспын!

-          Әрине, сіздің екі есе ғып
өтейтініңізге мен шүбәланбаймын, - деді Жомартбек қуақыланып.

-          Әкел қолыңды, бауырым, -
деді Тана күліп, екі көзі оттай жайнап, - осы еңбектеріңді үш есе ғып өтейтініме
ант етемін.

Мен баж ете
қалдым.

-          Қой, Тана, Жомартбек
қалжындап тұр. Бұным саған қарыз емес, достық қарызының титімдей төлеуі ғана
болар бұл. Ана қарызынан кейінгі өмірде өтелмес үлкен қарыз достық қарызы
екенін білесің ғой өзің. Бұл әшейін жол қаражаты болсын -дегенім. Бала боп
кеткенбісің, қайдағыны айтып.

Мен ашуланған
болып аузымды бұлтиттым.

-          Айналайын, айналайын, қалқам,
- деді ол тағы жылап, - ашуланбашы маған аптаның орайында қалайда жүрмек болды.
Жомартек екеуміз билет алып, шығарып салуға уәделестік.Ертеңінде бұл оқиға
бүкіл біздің курсқа тарады. Жомартбек менің анада, емтихан кезінде Тана туралы
айтқан әңгімемнің шын екендігін, Тананың жігіті, менің досым Заманның өлмей,
тірі боп шыққаны, соны естіп, Тананың ЖенПИ-дегі оқуын та-стап, Оралға жүргелі
жатқанын, менің алдағы базарда костюм, пальто, аяқкиім сатып аламын деп жинап
отырған ақшамды бір тиынына дейін қалдырмай Тананың редикюліне салып бергенімді
бірін қалдырмай қыздарға айтып қойыпты. Қыздардың бәрі танаулары делдендеп,
дүрлігіп алыпты.

-        Рас па, ағай?

-        Шын ба Жомартбектің айтып
жүргені? - деп менен бірінен соң бірі сұрасады.

-        Алла-ай, не деген күшті
махаббат! - дейді Зайкүл жағасын ұстап. - Бұл заманда да мұндай махаббат болады
екен ғой. Мен ойлаушы едім махаббат анау Қыз Жібек, Баян сұлулармен біткен
шығар деп.

-        Иә, неге сен олай ойлайсың? -
деп Майра шап ете түсті оған. - Махаббат мәңгілік, ол ешқашан өшпейді деп
оқыған жоқсың ба? Ендеше әр заманның өз махаббаты, өз Қыз Жібегі болады.

-        Бірақ мен махаббат бар екен
деп сонау Оралдағы тұтқын адамға төбеңнен алтын құямын десе де бармас едім, қыздар,
- деді Зайкүл иығын қиқандатып.

-        Ол - сен ғой, Зайкүл, - деді Меңтай
козін алысқа қадап, катты ойлана отырып.

-        Сонда сен барар ма едің? - деп Зайкүл
шап ете калды оған.

-        Мен ғашық емеспін, - деді Меңтай
бұрылып. - Ал шын сүйіп, уәделескен кісім болса, әрине, барар едім.

«Рас, шын сүйіп, уәделескен кісісі болса, Меңтай сөзсіз барар еді» деп
ойладым мен де ішімнен.

-        Жоқ, Зайкүл, сен барасың.
Баратынынды өзің байқамай отырсың, - деді Қанипа қасқа тісін ақситып, көзін
құйқылжыта күлімдеп. - Төбеңнен алтын құямын десе, неге бармайсың, барасың,
әрине. Өйткені, - Қанипа бұл тұста дауысын да құбылтып жіберді, - ол алтын
ғой...   *

Қыздар ду
күлісті. Зайкүлдің өзі де күлді.

-        Қайдан білейін, - деді ол
басын шайқап, - онда барып та қалуым мүмкін-ау. - Бірақ ол бұл ойына табан
тіремей жатып, тез жалт бұрылды. - Әй, алыс қой, бара алмайтын шығармын.
Айдаладағы Орал тауы тұрғай, мына тұрған Қордай тауының етегіндегі ауылыма
барып келуге де қиынсынамын..

Жомартбек әндетіп қоя берді.

- Бектер мінер
сүр каска, Шаба алмаса, үр баска. Батырлык, байлык кімде жоқ. Ғашықтың жөні бір
баска! -

деген емес пе? Ғ
ашык болсаң - қашык болса да барасың, Зайкүл апа.

Зайкүл киім жағынан өзгелерден өзін ерекше ұстауға тыры-сатын. Кексе
әйелдерге ұксап, мойнына студент қолы жетпейтін кызыл түлкі салып, екі колын
бірдеҮі қаракөл жеңқолғапка ты-ғып, окшауланып жүретін. Сонысына ерегесіп
Жомартбек оны ызаландыру үшін кейде осылай, «апа» деп атайтын.

-        Әй, Жомартбек, сен қотыр
тоқтыша сүйкенбей, тыныш отыр, - деді Зайкүл бұл жолы оның «апа» дегеніне
шамданбай. - Мен ғашықтарды құрметтеймін. Бірақ өзімнен ғашықтық шықпайды.
Ғашық болу үшін бір-ақ кісіні сүю керек. Ал маған өзіме күле қараған жігіттің
бәрі жақсы сияқты боп тұрады. Аудиторияны бастарына көтеріп, қыздар ду күлісті.

-        Зайкүл турасын айтады, - деді Ақанас.

-        Мен Зайкүл апамды сөл шындығы
үшін жақсы көремін ғой, - деп Жомартбек орнынан тұрып, кеудесін қақты. Оған
Зайкүл масаттанып қалды.

-        Ә, бәлем, мойындадың ба?
Жақсы көретінінді айтқыздым ба өзіңе?!. Енді мына Ерболды мойындатсам, онда
тіпті арманым болмас еді.

Зайкүлдің бұл сезі тағы күлкі тудырды. Екі кезі жалт етіп, Қанипа Зайкүлге
бұрылды.

-        Әрине, группадағы екі жігітті
бірдей иемденіп алсаң, сенің не арманың болушы еді!..

Осындай әзіл-күлкімен бұл әңгіме де басылған сияқты болды. Алғашқы қос лекцияны
да тындап шықтық.

-        Қыздар, маған бір ой келіп отыр, - деді
Меңтай бір үзілістің кезінде.

-        Қойшы-ей, саған да ой келе
ме? - деді Қанипа қуақыланып. - Онда сал ортаға ойыңды.

Меңтай орнынан
тұрып, сөзін бастады.

-        Менің ойымнан Тана құрбымыз
бен Заман ағай кететін емес.

-        Ал?

-        Сонсоң? - десті Зайкүл мен Қанипа
жарыса.

-        Ол екеуінікі қандай мөлдір махаббат
десеңші, қыздар, а!

- Рас, рас! -
десіп, басқа қыздар бастарын шұлғыды.

-        Заман ағайдың суретін анада
ағай көрсетіп еді ғой бізге, - Меңтай иегімен мені нұсқады. - Сондай бір
сымбатты, өңінен инабаты білінген әсем жастың тұлғасын танығандай боп едік қой
суретіне қарап. Сол асыл жігіт тұтқынға түсіп, қор болып, мына-дай күйге ұшырапты.
- Меңтайдың дауысы дірілдеп кеткендей болды. Ол сәл тоқтап, бойын бекітіп алды
да, қайта сөйледі. - Тана болса, «өлді» дегенге сөнбей, өмір бойы күтуге
бекінген екен. Енді оның тірі деген хабарын естігенде бар бейнетке белін
байлап, соған жүргелі жатыр. - Меңтай үні тағы да булыға бастады. - Біз ғашық
тарды құрметтеген елдің қыздары емеспіз бе? Шамамыз келгенше бұл сапарға Тананы
дұрыстап аттандырып салсақ қайтеді...

Осылай деп Меңтай, сөзінің аяғын айта алмай, кемсендеп, бетін басып, жылап
жіберді. Бірсыпыра қыздар оған қосыла көздерін сүртгі. Жомартбек екеуміз де
босап, төмен қарап, партаны шұқылай бердік.

Меңтай қайтадан
басын көтерді.

-        Ағай кеше қалтасындағы бар
ақшасын беріпті ғой. «Бақа бірдеңе етсе көлге сеп» деген бар емес пе? Тананың
жолына біз де қаражат жинап берейік. Танымайтын, бөтен жерде жарын іздеген шүйкедей
жалғыз қыздың күні не болатынын кім білсін... Бірақ ең жоқ дегенде қалтасында
ақшасы болса, ол да көңілге медеу ғой... Менің дайын ақшам жоқ. Бірақ бір кесек
нәрсемді беремін. Жомартбек соны ертең базарға апарып сатсын да, ақша-сын ағай
екеуі Танаға апарып берсін.

Меңтайдың ұсынысы отқа құйған майдай болды. Қыздар лап етіп, оны бірден
қостап әкетті. Біреу елу, біреу жүз сомнан тауып беретіндерін айтысты. Нәзилаш
қолма-қол тізім жасауға кірісті. Осы кезде Зайкүл орнынан тұрды.

-        Меңтайдың жаңағы сөзі
жүйе-жүйемді босатып жіберді, қыздар-ау, - деді ол. Әшейінде Зайкүлдің әр сезін
қыздар күлкімен қарсы алатын еді. Бұл жолы ешкім езу тартқан жоқ. Әлде оның
алдында айтқан Меңтай сөзі жүректерін тебірентті ме, әлде Зайкүл қайтер екен
деп, соны сынағылары келді ме, әйтеуір, қыздар бірінші рет тырп етпестен, тыныш
күйде қалды. Бірақ Зайкүл олардың неге үндемей қалғандарына мән берген жоқ,
сөзін әрі қарай айта берді. - Иығымда түлкі жағам болған соң мына Жомартбек
мені бай деп ойлап, «апай» деп мазақтайды. Бірақ менде де бір теңге ақша жоқ.
Өйткені бір теңге ақшам болғаннан бір үзім наным болғанды артық көремін.

-        Мен де сондаймын, апамнан айнымағанмын,
- деді Жомартбек.

Осы тұста ғана қыздардың еріндерін күлкі қытықтап, сәл-пәл жымиысып қалды.

-        Жомартбек, қоя тұршы қыстырылмай,
- деді Зайкүл оның сөзін шыбын шаққан құрлы көрмей. - Одан да сен ертеңтаңертен
біздің бөлмеге келіп, менің түлкі жағамды алып кет. Соны базарла да, ақшасын
осы іске қос.

Мұндай ерлікті Зайкүлден ешқайсымыз да күтпеген едік. Бәріміз таңырқап,
таңданып, бір сәтке үнсіз қалдық. Бұл үнсіздікті Жомартбек бұзды.

-        Айналайын, апам-ай, жүрегің қандай
жақсы еді. Келші, бетіңнен бір шеп еткізейін, - деп Ш Зайкүлге қарай ұмтылды.

Зайкүл қымсынбастан бетін тосты. Жомартбек оны құшақтап, бассалды. Жұрттағы
да қыран күлкіге батты.

Ертеңінде Жомартбек қыздардың берген заттарын осы күнгі стадион орнындағы
ескі-құсқы базарына апарып өткізіп келді. Оның ең қымбатқа сатқаны Меңтайдың
қызыл көрпесі болыпты. Жомартбек Меңтайдың шешесі мен ағасынан қалған белгі -
жалғыз көрпесін сатпаймын, алмаймын деген екен. Ол: «Ал, апар, басқа бағалы
затым жоқ» деп қиылып, болмапты. Сөйтіп мен үшін махаббаттың жалауындай болған
қызыл көрпе ақыры асыл махаббатгың мұқтажына жұмсалды. Сонымен, қыздардан
бас-аяғы төрт жарым мың сом ақша және жиналды. Сол күні кешке кітапханадан
шығып, жатақханаға кірсем - маған келген телеграмма жатыр екен. Тез ашып
жіберіп, асыға көз жүгірттім.

«Алма-Ата
Виноградова, 62, комната, 69

Есенову Ерболу.

Бесконечно рад, мой бесценный друг. Обнимаю и целую тебя тысячу раз. Таня,
если хочет, если любит меня по-прежнему, пусть приедет. Буду ждать с нетерпением.
Твой Заман».

Тана келіп, Заманның хатын көрсетіп, баруға бел байлағаннан кейін мен
Заманға телеграмма жібергенмін: Тананың барғысы келеді, қабылдай аласың ба, тез
хабарын жібер дегенмін. Бұл Заманның соған жіберген жауабы екен. Демек, оның
Танамен бірге тұруға мүмкіншілігі бар деп түйдім.

Ертеңінде Жомартбек екеуміз Танаға барып, телеграмманы көрсеттік. Одан соң
Жомартбектің Жоғарғы Совет Президиумында қызмет істейтін туысына барып, келесі
күні жүретін Алматы - Москва поезына билетке бронь алдық. Сол бронымен
Свердловскіге дейін деген билет қолымызға тиді. Тек Тананың Куһбышевта басқа
поезға отыруына тура келеді.

Тана жүретін күні вокзалға соңғы лекцияны тастап, біздің группа түгел
барды. Вокзал басында қыздар Танамен шетінен көрісіп қоштасты. Әсіресе, Тана
мен Меңтай бірінен-бірі ажыраса алмай, көп жыласты.

-        Жайықтан жеке жөнелген
Төлегендей болып, жалғыз аттандың-ау, құрбым, - деп Меңтайдың егіле айтқан сөзі
бәріміздің сай-сүйегімізді сырқыратты.

Көзімнің құйрығын қайта-қайта сипалап, ернімді үсті-үстіне тістелеп, бордай
босап, ішімнен егіліп, мен тұрдым.

Содан соң Тананы
вагонға орналастырдық та:

-        Қош!

-        Қош!

-        Заманға сәлем айт!

-        Сәлем айт! - деп біз қалдық.

Алматының қою түні бүркеген поезд ішінде, вагон доңғалақтарының рельс
қоспасына сарт-сұрт соғылған ырғағымен теңселіп, белгісізге бет қойып, Тана
кетті алысқа. Аяулы ғашық аттанған поездың барлық дүрсіл-гүрсілін жүрегімізде
сақтап, біз қалдық перронда.

XV

Көктемде топыраққа түскен дән алдымен нәзік сабаққа ай-налып, артынан
уақыты жеткенде бас жарады. Уақыты жеткенде тал бүршіктейді, өсімдік түйін
тастайды, алма ағашы гүлдейді, гүл аузын ашады - шешек атады. Өсімдік үшін осы
бір ғажап шақ тек қана жазда болады. Ал махаббатқа мерзім жоқ - ол жылдың төрт
мезгілінің қалаған маусымының сәтті сағатында жүректе гүл жарып шыға келеді.
Махаббат гүлдегенде жас адамның аузынан «сүйемін» деген асыл сөз ақтарылады.

Менің Меңтайға
деген махаббатымның сол сағаты ноябрьдің алғашқы күндерінің бірінде, Никольск
шіркеуінің түнгі он бірдегі қоңырауымен қоса соқты.

Соның алдында ғана жүрегім өз-өзінен өрекпіп, үйде отыра алмай, сыртқа
шыққанмын. Жомартбек жоқ еді, Пернеш кітапханадан қайтпаған. Тек Телеубек қана
төсегінде қорыл-дап, ұйықтап жатқан. Соның қорылы ойымды бөлгеннен кейін, оңаша
жер іздегі, екі жатақхана арасындағы ашық алаңға бет қойғамын.

Калинин көшесі жақтағы жатақхана жанында, басына темір телпекті шам
орнатылған биік бағана түбінде ұзын орындық болушы еді. Соны бетке алып, аттай
бердім де, онда біреудің отырғанын аңғардым. Аяндап қасына келсем, ол отырған
Ментай болып шықты. Оның Меңтай екенін танығанда жүрегім дір ете түсіп,
өз-өзімнен дегбірім кетіп, састым да қалдым.

-        Кеш жарық, Меңтай, - дедім әр
сөзім кекештің аузынан шыққандай әрең қиюласып.

-        Жарық кеш жан ләззәтті болсын, ағай.
Келіңіз, отырыңыз.

Қасында бірнеше кісілік бос жер болса да, Меңтай сырғып, маған ез орнын
берді. Менің жүрегім одан сайын лүпілдей түсті. «Өз орнын бергені - өзгеше қадірлегені
ғой Меңтайдың» деп ойладым ішімнен. «Кадірлегенің жақсы-ау, бірақ құрметіңнің
бәрі менің аузыма қақпақ, басыма тоқпақ боп жүр ғой» дедім тағы да. Ойлағаным
осы болса да, аузымнан шықканы баска сөз болды. - Жалғыз неғып отырсың, Меңтай?

-        Жай. Жатар алдында ауа
жұтайын деп шығып едім. - Меңтай біздің жатақхана жаққа көз тасап алды да,
сөзін қайтадан жалғады. - «Кімді ойласа, сол келеді» деген рас екен, ағай. Мен
жаңа ғана сіздің бөлменің терезесіндегі шамды көріп, «ағай әлі сабақ қарап отыр
екен ғой» деп ойлап едім.

«Ойлағаның, есіне алғаның қандай жақсы, - дедім мен ішімнен. - Ал мен сені
сағат сайын ойлаймын ғой, Меңтай. Сен осыны білесің бе?

Теңіз тебіреніп, жағаға толассыз толкын лақтырғандай бір сәт гуды. Менің де
теңіздей тербеліп сөйлегім, ішімдегі Меңтайға деген махаббат толқынын ағылта
ақтарғым келді.

-        Рақмет, Меңтай, - дедім тағы да екі сөздің
басын әрең қосып. - Ойлағаныңа...

О, ғажап, теңіз тұрғай, титімдей бұлақ құрлы да қауқарымның жоғын аңғардым.
Аузымды байқаусызда біреу желімдеп кетіп, соны күшпен әрең ашатын сияқтымын.
Ашқанмен ар жағынан ақтарылар ештеңе жоқ, адасқан жалғыз қаздай қалбалақтап,
анда-санда бір сөз зорға шығады. Бірақ сыртқа шығарып айта алмағанды іштей сарнауға
шебермін ғой мен. Дегенмен, аузымды судан шыққан балықтай бостан-бос ашқаныма
мәз боп, бірсыпыра асыл ойларымды ақтардым-ау деп жорамалдадым ішімнен.

Осы кезде ыңыранып, Никольск шіркеуі үн қатты. Мен шіркеудің өзін жек
көрсем де, оның қоңырауының үнін ұнатушы едім. «Дың-дың» деп мыс қоңырау
күңгірлей бастағанда істеп отырған шаруамды тастап, аяғына дейін тындай қалатынмын.
Маған, әсіресе, ұзақ соғылатын, ұзаққа кететін осы түнгі қоңырау күңгірі аса
бір сазды, қызық күйдей боп танылатын. Сол әдетім бойынша шүу дегенде мен
тым-тырыс тыңдай қалдым да, коңырау бір-екі рет соғылғаннан кейін, оны тастай
салып, дереу негізгі шаруама көштім. Осы қоңырау үнінің дүрмегімен басқа еш жанға
естіртпей айтатын басты сөзімді Меңтайдың өзіне ғана тез ақтарып қалғым келді.
Қоңырау соғылып бітіп қалмасын деп, шапшаң Меңтайды екі қолынан ұстай алдым да,
екі алақанымның арасында «пыр» етіп ұшып кететін тірі торғай тұрғандай електеп,
аузымды қыздың құлағына тақадым.

- Меңтай, мен сені сүйемін! Шексіз сүйемін! - дедім біреу «тәйт!» десе,
жылап жібергелі тұрған жас баладай кемсеңдеп. Қанща әсемдеп, әдемілеп айтам деп
пәленбай уақыт ойланып, оқталып, жадымда жаттап журсем де мен Ментайға деген
мәңгілік махаббатымды, арман-тілегімді, шексіз ықылас, қалтқысыз құрметімді,
оны бар дүниеден өзгеше бағалайтынымды ауызбен айтып жеткізе алмадым. Көптен
бері айтамын деп әзірлеп жүрген сездерім дәл қажетінде ауызға түспейтін бұлдыр,
буалдыр бірдене болып кетті. Әшейінде тақылдақ тілім «болдырған жорғадай
сенделектеп, сүрініп, тұтығып, тоқтап қалды. Енді сол ауыз жеткізбегенді
лүпілдеген жүрек, дірілдеген дене, денедегі лыпыл каққан сансыз тамырлар қосыла
айтып, Меңтайға асыға баяндап жатқандай болады. Меңтай енді солардың сөзін
тындағандай, бар зейінін соларға аударғандай боп, жым-жырт, үнсіз отырып қалды.
Осы үнсіздік кезінде саусақтарым терлеп, буын-буыным қалтырап кеткен маған
кешедегі күнде міз бақпай, бақырайып тұратын электр шамдары өз-өзінен жыпықтай
жөнелген сияқтанды. Екі жатақхана ортасынан сылдырап ағып жатқан арықтың суы да
демін ішіне тартқандай, үнсіз қалды. Ағаш бұтақтарындағы соңғы жапырақтар да
сыбдырын тоқтатып, сілтідей тынды. Бірақ өзіммен өзім әуре мен олардың неге
өйткендеріне мән бермедім, менің басыма төнер не сұмдықты сезгендерін
аңғар-мадым. Есілдертім Меңтайда болып, оны құшақтағым, құшқым келді. Алғашында
иық тиістіріп отырған мен оның үндемегенінен дәмеленіп, оң қолымды босатып,
қызды қаусы-ра құшақтап, өзіме қарай тарттым. Неге екенін білмеймін, Меңтай
менің құшағымнан сытылып шығуға әрекет етпеді. Соған батылдандым ба, білмеймін,
мен еңкейіп, оның діріл қаққан ыстық ерніне ернімді тигіздім. Ментай оған да қарсылық
көрсетпеді. Осыдан кейін маған Меңтай мендік екен деген ой келді де, асыл
арманыма шынымен қолым жеткені ме деп, көкіректе бұрқ-сарқ қайнаған қазандай
тасыған қуаныштың ыстық буы көзімді шарпыды. Бірақ мұның бәрі Меңтайдың мені
ескеруі ғана екенін келесі сәттерде бірақ білдім.

Ол менің сөзімді тыңдап болғаннан кейін төмен қарап, қоңыраудың соңғы соғылуы
біткенше үнсіз отырды. Одан соң да ләм демеді. «Кей қыздар жігітпен кездескенде
оған сүйетін, сүймейтінін бірден айтады. Бағзы біреулер өз ойын олай етіп
жеткізе алмайды. Көпшілік қыздар ауызбен айтар сөзді іштей айтып, үнсіз баян
етеді. Сырттай сөзі де, үні де мәлт етіп төгілген көз жасы ғана болады. Сол әр
тамшы жаста әр алуан отты, ыстық сөздер мен жан күйдірген күйініш немесе жүрек
жарған сүпініштер жатады. Ментай да маған деген сөзін іштей айтып отырған
болар» деп малдандым мен.

Бірақ  бетіне қарасам, Меңтай бір қызарып,
бір бозарып отыр екен. Кейде дем ала алмай, кысылғанда сияқтанады. Оны
керген-де мен Меңтай сырқаттанып калған екен деп сасқалақтадым.

-          Немене, Меңтай, ауырып отырған жоқсың
ба? - дедім көзім бакырайып. - Әлде менің жаңағы сөзіме ренжідін бе?

-          Жоқ, ағай, - деп әлден
уақытта Меңтай сәл басын көтерді. - Мен сіздің сөзіңізге емес, басқа нәреге
қиналып отырмын.

Осылай деп Меңтай тоқтап қалды. Сәл бегелігі, одан соң әр сөзін үзіп-үзігі
айтып, қайтадан сөйледі.

-          Мен де сізді жақсы көремін,
ағай. - Менің бұл сөзді құлағымның естігеніне, ол сөздің Меңтай аузынан
шыққанына сенер-сенбесімді білмей, екі көзім жыпықтап кетті. Оған бұрынғыдан
бетер жабыса түсіп, қолын қайтадан сипалай бердім. Меңтайдың «Мен де сізді
жақсы көремін» деген бір ауыз сөзі мені Алатаудың етегінен ең төбесіне шырқатып
бір-ақ шығарғандай болды. Меңтай сөзі тағы естілді. - Бірақ... - Осы кезде
екеуміздің иығымыз ажырап, арамыз сәл ашылып кетті. Маған «бірақ» деген сол
жалғыз сөз кенет жер жарылып, Ментай екеуміздін арамыздан түпсіз шыңырау шыға
келгендей боп керінді. Сол шыңыраудың Меңтай бір жағында, мен бір жағында
қалған сияқтандым. - Бірақ, мен басқа біреуге уәде беріп қойған едім. -
Меңтайдың ендігі сөзі маған алыстан, шыңыраудың арғы жағасынан әрең естіліп
тұрғандай болды. - Сіз Совет Одағының Батыры Мәлкен Ғабдуллаевты білесіз бе?
Білсеңіз, менің ағайым Жүніс Ербосынов соғыста сол кісінің қарамағында қызмет
етті. Оқ тиіп, ағайым келгенде қасында Тұмажан деген досы болған екен. Өлерінде
жалғыз бауырым, жан ағатайым Жүйке мені аузына алыпты. «Менің қарындасымның
суретін сан рет көрдің ғой. Тірі қалсаң, сен соған серік, сүйеу бол - өмірлік
жар ет. Меңтайға менің өлер алдымдағы осы өсиеттілегімді жеткіз» депті
Тұмажанға. Ауызша айтқан өсиетік хатқа түсіріп және беріпті, - деп Меңтай
көкірек жара бір күрсініп қойды. - Соғыс біткеннен кейін жігіт еліне барып,
елінен мені іздеп осында келіп, ағайымның қалай өлгенін баяндап берді. Ең соңында
ағайымның өмірден өтерде аузынан шыққан ақтық сөзін - өсиетін жеткізді. Мен
солқылдап көп жыладым. Көп уақытқа дейін өксігімді баса алмадым. Жігіт қасымнан
кетпей отырып алды. «Мендік боламын деп маған уәдеңді бер», - деді. Жанымдай
көретін жалғыз ағамның өсиеті солай болған соң және ел қорғап, соғыстан келген
жіпттердің жақсы-жаманы жоқ шығар деп ойлап, «жарайды» дедім де, уәдемді
бердім.

Меңтай терең бір
дем алып,,сөзін аяқтауға кірісті.

-        Бар мәнжай осы, ағай. Мен ол жігітгі
сізден артық демеймін. Айта берсеңіз, қандай екенін де білмеймін. Ендігісін өзіңіз
біліңіз. Тұмажанды таста, уәденді бұз дейсіз бе, оны өзіңіз айтыңыз. Мен сізге
сенемін. Бұз десеңіз, бұзып-ақ кетейін, ағатай!..

Меңтай осылай деп айтарын айтып қалды да, бірақ бекер айттым-ау деп өкінгендей,
тез тағы да сөйлеп кетті.

-        Бірақ уәде бұзған адам она ма,
ағай? Уәдеге беріктік - адамның асыл қасиеті болуы керек қой. Ендеше қайтып
бұзамын мен ол уәдемді.

Енді Меңтай емес, мен қиын жағдайға қалдым. Ол ендігі билігін өзіңіз
айтыңыз деген жаңағы соңғы сөзімен менің махаббатым мен адамгершілігімді сынға
салғандай болды. Таразының бір басында мен, екінші басында Меңтай тұрған
сияқтанды. Қай жағына ауарын білмей таразы дірілдеп, ұзақтұрып қалған іспеттенді.
Бір кезде оның Меңтай жақ басы дір етіп қозғалып, бұлдырап кетті...

Төрт жыл бірге болған майдандас достарым есіме түсті. Ол кездегі бәріміздің
бірінші арманымыз - жауды жеңу болса, екінші арманымыз - соғыстан соң бір-бір
жақсы жар құшып, жарасты өмір кешу еді. Көп жолдастарым осы арманына жетпей, келіп
кетті. Тұмажан да көкірегіне сондай арман тұтып, аман келген азамат шығар.
Ендеше оның серттескен қызын бұзып алу солдаттың солдатқа жасаған қиянаты
болар. Мұным адамшы-лықка жатпас, арсыздықпен шектесер деп бір ойладым. Жоқ,
қыз мені жақсы көремін деп тұр ғой. Ендеше неге бөгелемін: бұз дейін уәдеңді,
бұздырайын деп тағы қобалжыдым. Осы кезде баяғы танкпен жекпе-жек шайқасқанда
өлген өз достарым көз алдыма келді. Олар бірінен соң бірі: «Жоқ, сержант,
өйтпе. Азғырма солдаттың серттескен қызын» деп, бастарын шайқап тұрғандай боп
көрінді. Наводчигім өзіммен өте сырлас еді. Сәлима күйеуге тиіп кетіп, мұңайып
отырғанымда ол келіп арқамнан қағып: «Жан табылса - жар табылады, сержант.
Уайымдама!» деп жұбатқан еді мені. Сол наводчигім ерекше мұңайып: «Жан
табылса  жар табылады ғой, сержант. Сен
тірі қалдың. Жаны кеудесіндегі кісінің жары жолында - алдында емес пе. Тағы
ілгері жүр, ізде, табасың әлі. Бүркітбай сенің Сәлимаңды бұзып алғанда
күйінгенің есіңде ме. Ендеше өзіңмен қарулас болып, жеңісті бірге шындаған
солдаттың жанын жаралама, сержант. Өтінемін!» деп тұрғандай болды.

Біресе көзіме Заман елестеді. Маңдайына түскен қою шашын сілкіп тастап ол:
«Әй, әй, мен сенен мұндай қиянат шығады деп ешқашан ойламаған едім» деп теріс
айналған іспеттенді. «Жоқ, Заман, - дедім мен оған іштей үн қатып. - Мен
қиянатқа қаспын Азғырсам - жігітке қиянат, ыстық уәдесін бұздырсам - қызға
қиянат. Сенің досын қос қиянатты арқалай алмайды. Солдатты қадірлегендіктен, қызды
сүйгендіктен өйте алмаймын мен».

-          Жоқ, Ментай, олай болса...
- дедім еріндерім дірілдеп, өн-бойым қалтырап, - мен саған сертінді_бұз дей
алмаймын. -Алтыбақан тепкен екі адамның бірі төмендегенде екіншісінің шырқап
жоғары көтерілетініндей, таразының Меңтай жақ басы биікке бір-ақ шықты. - Онда,
буынсыз жерге пышақұрып, орынсыз қинағаныма ғапу ет...

Міне, осылай дедім. Бұлай дейтінім, тілі шабан, тілегі жүйрік ауыл
баласымын ғой мен. Уәдеге берік, антка адалдықты жоғары бағалап, оның өзіме
келтірер залал, зиянын пайымдап жатпастан өз үкімімді өзім шығардым сөйтіп.
Әккілігі жоқ, аңғал, адал көңілдің, жүрегіме бала жасымнан ұйып, ұялаған
арлылықтың сөзін айттым. Адалдық, тазалық, шыншылдық, туралық - емшек сүті,
мектеп өнегесі, әскер тәрбиесімен бойға сіңген қасиетім ғой менің. Момын әке,
жуас шешеден туып, көшпелі колхозды ауылдың баласы болған соң, осылай айтуым заңды
да болатын. Өзімшілдігі жоқ бөп өскен жастың бірі болғандықтан ол түнде өзіме қас
үкім шығарыппын мен. Әрине, мен мұныма өкініп тұрғаным жоқ бүгін. Егер жастық
шағым қайта оралып, мен сол жағдайға жаңадан тап болсам, соз жоқ, сол шешімімді
іркілместен тағы қайталаған болар едім қазір.

-        Сіз ренжімеңіз, ағай, - деді
біраздан соң. - Біздің курстағы қыздардың бәрі де сізді жақсы көреді. Олардың
бірен-сараны болмаса, бәрі де жақсы қыздар. Әсіресе Майра кандай жігітке болса
да адал жар, акпейіл дос, сенімді серік бола аларлык жан.

Сонымен мен Меңтайға бірінші рет ашық түрде сөз айттым. Ол қарсылығын
осылай, қамқорлықпен, елжірей отырып білдірді. Меңтайдың қарсылығының өзі маған
хош алғандай боп көрінді.

Ойын айтып болған соң ол он бойы қалтырап, сәл діріл қаққан тәрізденіп,
орнынан тұрды. Енді кішкентай бөгелсе, өзін-өзі ұстап тұра алмастай көрді-ау
деймін. Қолымды босатқысы да келмей, босатпай да тұра алмай, әлденеге
күбіжіктеп, бөгелгендей болды. Сонсоң тез-тез басып, жатақханаға карай жонеле
берді.

Қолды пышақ кесігі кеткенде адам оның ауырғанын бірден өілмейді. Сол
сияқты, өзімді өзім аяусыз жаралағанымды мен де 
Меңтай жанымнан ұзай бастағанда бір-ақ білдім. Алдындағы бір тар қойды
қақаған қатты қыс жұт болып жалмап, қотан шетінде таяғын ұстап жалғыз қалған
сорлы шопандай күйде болдым мен.

Менің қолыма түсер деп дәмеленген бар байлық Меңтайдың махаббаты еді. Одан
айырылып, әп-сәтте жұрдай боп, жұтадым да қалдым.

Өстіп ескі түрік қағанаты кезінен қалған тас мүсіндей, серейіп тұрдым-тұрдым
да, ілбіп, үйге қарай аяндадым. Аяғыма батпан байланып қалғандай, әрең
қозғаламын. Әр аттаған сайын жер басып келе жатқандай емес, қара жердің астына
шым-шымдап батып бара жатқан сияқтанамын. Аттаған сайын: «Енді маған Меңтай
жоқ, Ментай жоқ!» деп күбірлеймін өз-өзімнен.

Сол кезде Никольск шіркеуінің ыңырана, күрсіне шыққан үні келді құлағыма.
Ол да маған: «Енді саған Меңтай жоқ! Жоқ! Жоқ!» деп тұрған сияқты болды. Шіркеу
қоңырауы түнгі сағат он екіні жариялады - маған он екі рет «Жоқ! жоқ!» деп
қақсады. Бағана ғана сазды музыкадай көрінген қоңырау үні енді маған дүниедегі
ең сүйкімсіз, құлаққа түрпідей қадалған қаңғыр лақ дыбыстай боп танылды. Қоңырау
күңгірі алыстап, талаурап барып үзіліп кетті де, дүние тым-тырыс бола қалды.
Күңгірдің соңғы дірілімен бірге менің жүрегімдегі Меңтайға деген соңғы үміт қоса
үзіліп кеткендей болды. Мен сүрініп, шайқалып кеттім, сол кезде өзімді шыңнан
шыңырауға құлап бара жатқандай сезіндім де, жалма-жан жолдағы қарт теректі құшақтай
алдым. Оған мұнымды шаққандай өкіріп, өксіп қоя бердім...

Ертеңінде мәңгіріп, дел-сал болып қалыппын. Әлдекім мені сойыл сілтеп, соққыға
жығып, аяусыз жаулықпен естен тандыра ұрып кеткен сияқты да болады. Үлкен ұрысқа
әзірленіп, түні бойы жәшік-жәшік снаряд тасып, таңертең шабуылға шығып, кешке
жаудан жеңіліп, кейін шегінген сәтте де осындай боп өлердей бір шаршайтын шақ
болатын еді. Сонда кез келген шұңқырға түсіп, жантайып жата қалғын келетін.
Өлсем де осы жерден тұрмасам екен деп ойлайтынсың. Сондай күйге түстім де,
түске дейін тесектен тұра алмай, тұралап жаттым. Махаббатка күйреу де сөғыста
жасанған жаудан жеңілуден кем болмайтынын мен сонда білдім.

Студенттің бақырауық түйедей бажылдақ темір кереуетін қайта-қайта
сықырлатып, бір жамбасымнан екінші жамбасым аунақши беремін. «әлі тиіп» жатқан
қойдай тыпырлаймын. Бірақ маған «өлі» тиген жоқ, тірі тиген. Тірі болғанда
мылтық кезеп, қылыш суырып, қырқыса кетер жау емес. Маған тиген - қарусыз қыз.
Ол маған жау пиғылын, жат мінезін танытқан да жоқ. Күліп жүріп, күлімсіреп
тұрып, ең ақырында көзінен бұрқ еткен ыстық жас шығарып, мені осындай күйге,
аурудай халге ұшыратты. Мен соны ойлап, дөңбекшимін. «Не деген асыл жан еді!»
деймін. Меңтайдың көз қызығып, көңіл сүйсініп, тамаша етерлік сырт тұлғасына
ішкі адамгершілік парасаты қосылғанда адамды тебірентпей, тербелтпей қоймайтынын
енді ғана білгендей болдым. Оған алғашқы көрген сәтімнен бастап, көп күндер
бойы ғашық боп жүргенімнің де себебін сонда ғана аңғардым.

«Бұған баға жете ме? Жоқ, жетпейді!» деймін өзімнен өзім ойланып жатып.
Сондай баға жетпес қыздан айырылып қалғаныма жүрегім сыздап, жарылып кетердей
боп, екінші жамбасыма қайтадан аунаймын. Жұдырықтан орлы жүректіңез денемді
тәсек үстінде олай бір, былай бір лақтыруға ғана әлі келеді. Сонысымен ол маған
қарсылық білдіріп, наразылық айтып жатқан секілденеді. «Сен неге Меңтайға тек
мені сүй, тек қана менімен бол демедің?» деп мені жазғырып, жазалап жатқанға
және ұқсайды. Осы арада Меңтайға жазда, емтихан бітіп, отыз үшінші аудиторияда
сауық өткізген кештің түнінде шығарған өлеңімнің бір шумағы еріксіз есіме
түседі.

Бәрі аз бағасына барлық санның, Тәжтағы, дүние, мүлкі патша, ханның -
Меңтайды мәңгі құшып сүйе тұғын Бар екен не арманы Тұмажанның?!

Өлеңнің аяғындағы «жігіт жанның» деген сөзді «Тұмажанның» деп қалай
өзгерткенімді өзім де аңғармай қалдым. «Жоқ, енді Меңтайға өлең шығармаймын» -
дедім ішімнен өзіме-өзім ант еткендей. Меңтайға ешбір өлеңнің керегі жоқ.
Меңтайға керексіз дүние - маған да керексіз. Жоқ, енді мен Меңтайды көруге де
құмартпаймын. Енді мен оны ешқашан да ойламаймын.

Бірақ ғашықтың
ойы басқа да, ісі басқа болады екен. Ғашық көрмеймін, бармаймын десе, өзінің
қалай барып, қалай кездескенін де білмей қалады екен ол.

Сол, мен үшін қайғылы түннен кейін Меңтайды ертеңінде кешке, театрда
кездестірдім тағы да. Бір-екі минуттай ғана қасынла тұрдым. Содан кейін мен
оны, расында да, бірнеше күннен соң бір-ақ көрдім. Бәлкім бір аптадан кейін де
болар шамасы.

Түнде. Жомартбек, Пернеш, Төлеубек үшеуі шырт ұйқыда жатқан сағат бірдің
мөлшерінде, жатар алдында азғана ауа жұтбақ 
боп, аулаға шықтым. Ауладағы Меңтай екеуміз ажырасқан орындыққа еріксіз
көз салдым. Осындай оңашада анада Меңтай отырған жерге барып отырғым келді.
Неге екенін білмеймін, ол отырған орындықтың тақтайын алақаныммен бір сипасам
деп ойладым. Бәлкім, онда Меңтайдын жұп-жұмсақ қолдарын қайта-қайта сипағаным
еміс-еміс есіме келген болар. Ол сәтте орындықтың қатты тақтайы қыз қолы емес
екенін ескермеген де шығармын.

Қарасам, оңаша орындықта, айнала құлаққа ұрған танадай жым-жырт тыныштықта
бұйығып біреу отыр. Жақындап келсем, Меңтай екен. Жағын таянып, шынтағын
тізесіне тіреп, төмен қарап қалыпты. Менің тықырымды да сезбегендей, селт
ететін емес.

Жүрегім кеудемді ұрғылап, тағы да дүрсілдеп қоя берді. «Жүрсенші,
жүгірсеңші. Тұмажанды таста, мені сүй деп, жалынсаңшы Меңтайға. Аяғына
жығылсаңшы жылдам!» деп тағы да зарлап, жылап жіберген іспеттенді. «Енді
Меңтайдың жанына жақындамаспын, оған ешқашан бір ауыз тіл қатпаспын» деген антымды
мен біржола ұмыттым. Жел қуған қаңбақтай домалап, жанына жетіп барғанымды өзім
де аңғармай қалдым.

-        Сәлеметпісің, Меңтай. Жеті
түнде неге жалғыз отырсың? Бір жерің ауырып отырған жоқ па, жабырқаусың ғой
өзің, - дедім оған бірнеше сөзді бір-ақ лақ өткізіп.

Бірнеше күн кездеспегендіктен бе, ол маған шынында да ауырып, жүдеп
қалғандай боп көрінді.

-        Жоқ, қазір саумын ғой, - деді Меңтай
жауап сәлемін айтқан соң. - Жай, басым ауырған соң далаға шығып едім.

-        Бірсыпырадан бері қайда болдың?

-        Ауырып, үйде жаттым.

-        Не дейсін, қыздар маған айтпады ғой.

-        Мен қыздарға айтпаңдар, ағай
босқа мазасызданбасын дегенмін. Отырыңыз.

«Мазасызданады деп менің қамымды ойласа, онда әлі менен безбегені ғой. Кет
әрі емес болғаны ғой» деп ойладым мен қуана бастап. «Мүмкін Меңтай менің
әнеукүнгі өтінішімді қабылдаған шығар. Сонда «мен де сізді жақсы көремін» деп
еді ғой. Бәлкім сол жақсы көргені жеңген шығар. Он күн ойлап, менің тілегімді қабылдауға
бел байлап, бүгін мені әдейі күтіп отырған болар».

-        Меңтай, - дедім мен оның қасына
отырғаннан кейін әнеукүнгідей оның қолдарын қос қолымның арасына алып. - Мен...
мен... мен...

-        Иә, сіз, - деді Меңтай қоңыр үнмен.

-        Өткен жолы сен: «Тұмажанды таста
деңізші. Уәденді бұз деңізші. Сіз солай десеңіз, мен бұзып-ақ кетейін» деп едің
ғой. Мен солай дегелі келдім саған. Сөйтші, Меңтай. Мен сені жанымдай жақсы
көремін!...

-        Жоқ, ағай, кеш қалдыңыз, - деді Меңтай қапалы
үнмен.

-          Неге кеш, неге? - деп мен оны өткен
жолғыдай етіп, тағы да құшақтай бастадым.

-          Жоқ, жоқ, енді болмайды,
ағай, - деп Меңтай құшақтатқысы келмей, бойын аулақтата берді.

-          Неге болмайды, - дедім мен оны
бассалып құшактағаныма әрі қысылып, әрі оның өткен жолы емес, дәл бұл жолы
бұлқынғанына таңданып.

-          Өйткені болары болып, бояуы
болып қалды, - деді ол менен сәл алысырақсырғып барып, төмен қарап отырып,
соншама бір солғын, бәсең үнмен. - Бәріне өзіңіз кінәлісіз...

Осылай деп солқылдап
жылап жіберді. Орамалын алып, бір қолымен бетін басып, өксіп отырып қалды.

Мен не істерімді, не дерімді білмедім. Бар болғаны қыздың жанына жақындап,
оның бос екінші қолын екі алақаныммен қайта-қайта сипай бердім. Оған да тағат
қылмай, шашын сипадым. Біраздан соң ол өксігін басып, қайтадан сөйледі.

-          Әнеукүні сіз театрға
Тұмажанды ертіп әкелдіңіз. Сізбен екеуміз осы арада отырып сөйлесетін түннің
ертеңінде. Мен сол күні одан қашып, оны көрмейін, көрінбейін деп театрға кетіп
едім. Оның бұл мейрамда қалайда келетінін білгенмін... Сіз театрда бізді табыстырып,
кетіп қалдыңыз... Содан ол үш күн жатты... Мені босатпады, - деді қыз тағы да
солқылдай жылап. - Содан соң бітті, бәрі бітті...

XVI

Ол күні мен төсекте езіліп күні бойы жатып, кешке таман жатақханадан сыртқа
шыққамын. Шықсам, аулада, кешегі Меңтай екеуміз қоштасқан орындықтың үстінде
бірсыпыра таныс студенттер карта ойнап отыр екен. Солардың қасына бардым. Күн жексенбі
және мейрамға бір-екі-ақ күн қалғандықтан ба, әйтеуір студенттер көңілді екен.
Мені көре сала олар орталарына шақырды.

-          Кел, кел, Ербол, - деді
Төлеубек, - қарта ойнаймыз. Күні бойы ұйықтап, басың күп боп ісіп кеткен шығар
сенің. Мен басымды шайқадым.

-          Неге, ойнамайсың ба?

-          Ойнай білмеймін.

-          Ең аяғы бес картаны да білмеймісің?

-          Иә.

Төлеубек қарқылдап
кеп күлді.

-          Карта білмейсің, темекі тартпайсың,
арақ ішпейсің. Сонда сен не білесің осы?

 

-        Төке, Төке, ол сабақ оқуды ғана біледі,
- деді Жомартбек. - Жүріңіз, кәне, кезек сіздікі.

Жігіттер мені жайыма тастап, құлаштай соғып, картаны өздері ойнай берді.

Осы кезде жатақхана қақпасынан елбелектеп, бірі сақа, бірі жастау - екі
жігі кіріп келе жатты. Сақасы едірендеп алға шығып, біздің қасымызға тоқтай
қалды да:

-        Жігіттер, амансындар ма? - деді.

Карта ойнап отырғандар оған оншама мән бере қойған жоқ. «Аманбыз» дей салды
да, отыра берді. Едірендеген жігіт маған көз тоқтатты да, үстімдегі
гимнастеркамды көріп:

-        Әй, сен өзің солдат болып па
едің, әлде солдат көйлегін киіп отырсың ба? - деді нақ бір мені тексеруге
келгендей бірден тергей жөнеліп.

Мен оның бетіне қарадым. Дауысы шіңкілдек, мінезі ажар-лау, қаймыжықтай жұқа
ерінді, бітік кездеу келген талдырмаш сары жігіт екен. Жаңа өсіп келе жатқан,
тікендей тікірейген сүйкімсіз шашы бар. Үстіндегісі су жаңа әскери киім: шұға
галифе, гимнастерка, офицер белбеуі, жып-жылтыр қара хром етік. Тек фуражкасы
ғана жоқ. Екіншісінін үстінде де көнетоз солдат киімі бар.

-        Иә, солдатпын, - дедім басымды көтеріп.

-        Солдат болсаң, бері кел, -
деді өл маған көмандирімдей-ақ өкім сөйлеп.

«Мұның менде не шаруасы бар, ей?» деп ойладым да, орнымнан тұрдым. Ол мені
үйдің бұрышына таман алып келді де, тағы да тергей бастады.

-        Сен студентпісің?

-        Иә.

-        Қай факультетте оқисың? Мен оны да
айттым.

-        Қай курстансың?

-        Үшіншіде.

Мен тарих-филология факультетін айтқанда-ақ ол ежірендеп қалып еді. Ал
үшінші курста оқитыным оның шамына тигендей боп, шытынап кетті.

-        Онда сен Ербосынованы білесің бе?

-        Меңтайды ма, білемін, - дедім әлде неге
жүрегім су ете қалып.

-        Қалай білесің?

-        Бірге оқимыз.

-        Басқа ештеңен жоқ па?

Мен сәл үндемей
тұрдым да:

-        Жоқ, - дедім.

Ол менінң бұл жауапты кідіріп барып бергеніме күдіктенгендей болды. Сенерін
де, сенбесін де білмегендей, бетіме шегір көзін сығырайтып, тағы да тесіле
қарады.

-        Ендеше сен оны қазір бізге шақырып кеп
бер, - деп бұйырды ол.

Енді мен оның  бетіне тесіле қарадым.
Бақсам, жігітім ептеп жұтып алған екен. Маған өктем сөйлеп жүргені де содан
болуы керек. «Шабуылға шығарда сілейе шарап ішіп алып. ес-түсін білмей оққа
қарай жүгіретін фрицке ұқсауын!» дедім оны ішімнен

кекетіп.

-        Кім шақырды деймін!

«Онда не шаруаң бар?» дегендей сары шегір маған тіктене қарады. Көзі от
шашқандай боп, қанталап кеткен екен. Морт, есерлеу адамның әлпетін танытгы. Ол
көзін тікендей қадап, қанша ежірейсе де, мен орнымнан қозғалмай тұра бердім.

Сары шегір оның
өз жөнін білмей шақырып бермесімді ұқты да, мойнын күжірейтіп теріс айналды.

-        Ағаң шақырады. Тұмажан келіп
тұр де, - деді шіңкілдеп.

Мен селк ете түскендей болдым да, оның бетіне қайтадан жалт қарадым. Қақас
естіген жоқпын ба деп қайыра сұрадым.

-        Кім дейсіз?

-        Тұмажан Ошакбаев, - деді ол
маған жеки сөйлеп. - Саңыраумысың өзің?

-        Иә, соғыста артиллерист болғанмын, -
дедім мен де оған тіктеп, сыздана қарап. - Содан қалған құлағымның мүкісі бар.

Мен бұл сөзді шегір сарының әкірендегеніне ыза болып айттым. Қанша ыза болғанмен,
шыным да сол еді. Бар қиратқаным, дауысымды көтеріп айтқаным болды. Бірақ бұған
өзімніңде айызым қанбағанын сездім. Содан соң лақ еткізіп, аузыма келген
бірінші сөзді және айтып қалдым.

-        Көп болса Қыз Жібегін іздеп келген
Төлеген шығарсың. Бірақ мен саған Бекежан емеспін, әкірендеме өйтіп!

Осылай дедім де жалт бұрылып, кетуге ыңғайландым. Алғашында қайтадан карта
ойнаушылардың қасына барайын деп ойлаған едім. Сонсоң осы дәлдірге ашуланып
қайтемін, барып айта салайын дедім де, жатақханаға қарай кеттім.

Меңтай бөлмесінде
жоқ екен. Майра екеуі театрға кетіпті.

-        Қай театрға? - деп сұрадым
қыздардан оның үйде болмағанына бір жағынан қуанғандай, бір жағынан өкінгендей
болып.

-        Драмаға.

Екі жігіт мені тосып тұр екен. Темекі сорған сары шегір көк түтшді
көмейлете жұтып, шпыршық атады. Қасындағысы мені көргенде елең етіп, үсті-басын
түзеп, әлек боп қалды.

Сары да екі саусағын
белбеуіне тығып жіберіп, қораздана бастады.

-        Меңтай үйде жоқ, - дедім мен олардың
қасына онша жақындамай тоқтап.

-        Қайда кетіпті? - деп сары шегір тағы
әкірен ете қалды.

-        Театрға.

-        Қасындағы жолдас қызы да жоқ па екен? -
деді екінші жігіт сәл қысыла үн қатып.

-        Майра қайда екен? - деді Тұмажан онымен
жарыса.

-        Екеуі де кетіпті.

-        Қай киноға дейсің? - деп сары шегіт қайта
сұрады.

-        Киноға емес, театрға. Өзің
саңырау емеспісің? - деп мен де оны шағып алдым.

Тұмажан менің
кекеткеніме мән бермеді. Қайта сұрақ қойды.

-        Ол қай жерде, алыс емес пе?

-        Жоқ, алыс емес. Осыдан үш-төрт-ақ
квартал жерде, Дзержинский мен Виноградов көшелерінің қиылысында, - дедім
Никольск шіркеуі жақты нұсқап.

Мен олардың қасынан өтіп, жаңағы карташыларға қарай беттедім. Зығырданым
қайнап, өзімнен-өзім ыза боп келе жаттым. Неге ашуланғанымды және білмеймін.
Осы кезде сырт жағымнан: «Ағай, тоқтаңызшы» деген дауыс естілді. Мойнымды
бұрсам, сары шегіттің жолдасы екен.

-        Ағай, ана кісінің сөзіне
ашуланып қалдыңыз ба? Ол кісінің мінезі солай. Майданда батырдың жолдасы болған
кісі, өзі де ер мінезді адам. Меңтай оның қарындасы емес, уәделескен қызы, жаңа
оны өзіңіз дәл тауып айттыңыз. Алда мейрам келе жатқан соң сол кісіге жолығып
қайтайық деп ауылдан, сонау Нар станциясынан келіп едік. Оның үстіне ана кісі
«Меңтайдың жақсы құрбысы бар, соны саған таныстырамын» деп сүйрелеп болмады
мені. Менің де әскерден келгеніме екі ай ғана болып еді. Өзіңіз де солдат
екенсіз. Сізден өтінішім, мына екі солдат бауырыңызды театрға ертіп апарсаңыз
екен. Біз оның қай жерде екенін білмейміз. Ағай, мен сізден жалынып өтінемін...

Осылай деп, Тұмажанның жолдасы лақ еткізіп бар сырын бір-ақ айтты. Және
іші-бауырыма кіре өтініш етті. Мен бұл жас жігіттің тілегін қайтара алмадым.
Осы жігіт үшін екеуін театрға алып бармақ болдым.

Үшеуміз Никольск базарын басып өтіп, шіркеудің жанымен, базар маңындағы
ескі үйлерді артқа тастап, алдымен Дұңған көшесіне, одан соң Аманкелді көшесіне
шықтық. Жас жігіт екеуміз анда-санда тіл қатысып қоямыз. Одан жөн сұрадым. Ол Нар
ауданындағы бір колхоз председателінін баласы екен. Аты - Ерғазы. Бұл әскерде
жүргенде әкесі ауылдағы біреудің қызын әпермек боп, уәделесіп қойыпты. Бірақ
жігіт оны ұнатпапты. Қасындағы ағайы бір күні ауылдарына уәкіл болып келіп,
үйлерінде қонақ болып отырып: «Мен саған Алматыдан қыздың көкесін тауып
беремін» депті. Сонымен ол мұнда «қыздың көкесін» іздеп келіпті. Ерғазы қалған
сырын осылай, шелектен су құйғандай етіп, тағы бір ақтарып салды да, кейінірек
келе жатқан Тұмажанға естіртпей:

-          Бұл кісі аудандық мекеменің
меңгерушісі, - деп қойды. Өзбек көшесін кесіп өтіп, драма театры тұрған
Дзержинский көшесіне келіп тірелдік.

-          Театр осы, - дедім мен кеше
жақ қабырғасында кішігірім қазандай аспалы сағаты бар, бүйіріне сыған
әйелдерінің киіміндей әр түрлі алаба жақ афиша қағаздары жапсырылған, жатаған,
өзен пароходына ұқсас, үлкен үйді нұсқап.

-          Бұдан біз қалай табамыз? - деді Ерғазы
апалақтап.

-          Билет алып, ішіне кіріңіздер.

-          Қазір ойын басталып кетті ме екен?

-          Басталған болар. Бірінші акт
бітіп, жұрт үзіліске шыққанда тауып аласыздар ғой.

Арттан ырғала
басып Тұмажан келді. Ол келе сала театр қабырғасындағы афишаға үңілді. Онда
көрсетілген спектакльдерді бір-бірлеп оқи бастады.

-          Е, бүгін «Қобыланды» екен ғой, - деді
ол.

-          Иә, «Қобыланды» екен, -
деді Ерғазы. «Әр Дон-Кихоттың өз Санчо Пансасы болады» дедім мен ішімнен.
Сонсоң бұрылып өз жөніммен кетуге оңтайландым.

-          Тоқта, сен қайда барасың? -
деді «батырдың жолдасы» дегбірсізденіп.

-          Театр осы. Керек
кісілеріңізді осыдан іздеп тауып алыңыздар.

-          Әй, сен тауып берсеңші, біз қалай
табамыз?

Бағанағыдай емес, «батырдың жолдасы» жұмсарып қалыпты. Бұл жолғы үні тіпті
жалыныштылау болып шықты. «Батырға да жан керек» деген емес пе, театрға келген
қалың жұрттың ішінен өзіміз таба алмаспыз деп қорыққан болуы керек.

-          Ағай, сөйтсеңізші, - деп Ерғазы қоса
жалынды.

Мен олардың бұл өтінішін тағы да жерге тастай алмадым. Ішке кірсем, фойеде
кассирден басқа ешкім жоқ екен. Ойынның басталғанына жарты сағаттай болыпты.
Бірақ билет бар екен. Мен қойны-қонышымды тінтіп, әрең дегенде балконға кіретін
илеттің ақшасын жинап алдым. Бұл ертең тамақ ішуге тиісті  ақшам еді. Намыстанамын деп жаңағыларға ақшамның
жоғын да айтпадым. Ішке кіріп, қараңғы дәлізбен өзіміз әзілдеп «Студенттер олжасы»
деп атайтын балконға көтерілдім. Қап-қараңғы есіктен ішке бас сұқтым.

Сахнада - сәнді сарай көрінеді. Бұл - Қобыландыға жау ел - Қызылбас
жұртының ханы Көбіктінің сарайы. Сарай алдында «Кек, кекелеп» өзінен өзі
қойқандап батыр Қазан жүр. Осы арада сыртта қалған Тұмажан ойыма түсті де: «екі
заманның екі есер батырының бір-біріне ұқсауы-ай» дедім ішімнен. Бір жақтан
сыздана алшандап Алшағыр батыр және шықты. Екеуі хан қызы Қарлығаға таласып,
біріне-бірі сапы ала жүгірісіп, текедей тіресті де қалды.

Балконның ең артында түрегеп тұрып көрген бұл көрініске мен мырс етіп тағы
да күлдім. Жаңағы Тұмажан екеуміздің жатақхана жанында шарпысқанымыз ойыма
түсіп кетті. Бұлар да қызға таласып жатыр екен ғой дедім ішімнен.

Сахнадағы бұдан кейінгі көріністерге жете назар аудармадым. Бар болғаны
Кекланның шашы жалбырап, «Зу-зу арзу» деп сахнада ұшып жүргені. Қарлығаның
өзіне құмар қос батыр Қазан мен Алшағырға қыр көрсетіп, жалаң қылышты жарқылдата
би билегені есімде қалды.

Бір кезде жарқ етіп шам жанды. Жұрт орындарынан тұра бастады. Үзіліс
болғанын мен сонда ғана білдім. Жалма-жан балкондағы жұртқа бір, төменге бір
қарап, өзі арық мойнымды қыл-қандатып соза бастадым. Жоғарыға шапшаң көз
жүгіртіп, төмендегі жұрт арасынан іздеуге асыққандықтан ба, балконда біздің
қыздар жоқ сияқты көрініп, тез төмен қарай жүгірдім. Жан-жағыма алақтап көз
салып, әркімге бір тесіле қарап, елпендей басып келе жатыр едім. Сол кезде
фойедегі жұртты қақ жарып, таныс, бейтаныс адамдарымен қайта-қайта бас изей
сәлемдесіп, көрермен қауымға мейірлене, бейілдене жымиып. сол жымиюмен
жан-жағына шуақты жылу шашып, маңғаз аяндап профессор Әуезовтің қарама-қарсы
көп қалғанын бір-ақ аңғардым. Жалма-жан шетке бұрылып:

-        Мұхит аға, сәлеметсіз бе, -
деп оң қолыммен кеудемді басып, бас идім.

-        Бәле, бұл, Ербол, сенбісің,
«Қобыландыны» көруге келдің бе?-деп Әуезов бұрылып келіп, мені білегімнен ішды.
Осы арада мен көптеген таныс, жүздеген студенттері бар Әуезовтің адам аттарына
соншама зеректігіне тан қалдым. Профессорға сәлем бере тұрып, бұл кісі менің жүзімді
танығанымен, атымды біле қояр дейсің бе? Күн сайын алдынан топ-тобымен өтіп
жататын шәкірттерінің қайсысының аты-жөнін біле береді, менің есімім де есінен шыққан
шығар деп ойлаған едім. Жоқ, олай емес екен. Профессор мені өзімен ілесе жүруге
икемдеп, сөзін жалғады. - «Қобыландыны» көруге келгенің абзал болған, көру
керек. Жалпы театрға көп барғаның, спектакльдерді көп көргенін дұрыс. Мен
Ленинградта оқығанда әрбір жаңа спектакльді босатпай көретінмін. Кітаптан оқығанда
көп нәрсе көзден таса қалып қояды. Ал сол оқиғаны сахнадан көрсең, ол ешкашан
ұмытылмастан есінде жүреді. Сахна тәрбиесі деген - ерекше тәрбие. Ол ұғымды,
жұғымды, ұтымды болады, Ербол. Жалпы өнердің бәрі ұстаз ғой. Ал ұстаздардың
ішінде тындаушының құлағына құйып беретін бір сұңғыла, шешені, ұқпас ерік
алдыңа қоймайтын өзгеше салауаттысы болмай ма? Ендеше театр өнерін де сондай
ұстазға пара-пар деп білуің керек. Театр - бос ермек, орынсыз күлкінің орны
емес. Ол ақыл мен сезімге нәр беретін орын...

Әуезов өзінің теңіз ырғақты үнімен тебірене сөйлеп кеткен еді. Мен даладағы
екі жігітті де, театрдан өзім іздеуге келген екі қызды да ұмытып, профессордың
шабытты сөзін ұйып тындап қалған болатынмын. Осы кезде біреу көлденең деп
келіп, қос қолын бірдей ұсынып, Әуезовтің сөзін бөліп жіберді. Онымен
амандасқаннан кейін профессор қайтадан маған қарады.

-        Орның бар ма өзіңнің? Қай жерде? - деп
сұрады.

-        Бар, Мұхит аға, - деп мен
саусағымды шошайтып, төбені нұскадым. Оным «орным балконда» дегенім еді.

-        Менің қасымда, бірінші
қатарда бір бос орындар тұр. Мен саған ақша берейін, Ербол. Егер сол орындардың
бірі шын бос болса - билет ал. Орын болмаса - ақша қалтанда қалсын, басқа бір
керегіңе жаратарсың, өз орнында отырып көре бер, - деп Әуезов жұрт көзінен
тасалай қалтасынан жүз сом суырып, менің алақаныма салып, жұдырығымды өзі
жұмды. Сонсоң иығымнан қағып: бар, тез билет алып кел, Ербол, - деді.

Мен: «Рақмет, Мұхит аға» деп міңгірлеп, өз-өзімнен қызарып, сыртқы есікке
қарай аяндадым. Есікке тақағанда бүйірден бір таныс дауыс құлағыма шалынды.

-        Иә, ағай, кімді іздеп жүрсіз?

Жалт қарасам,
Майра екен. Қасында Меңтай тұр.

-        Сендерді, - дедім қуанып
кетіп. - Қайда отырсыңдар өздерің, бағанадан бері шарқ ұрып, таба алмай жүрмін.

Сөйтсем олар балконда, нақ менің алдымда, иегімнің астында отырыпты. Мен
жарты сағаттай қараңғыда, солардың желкесінде тұрыппын.

-        Иә, ал, неге бізді іздедіңіз?
- деп сұрады Майра. Меңтай да етіме қарады. Бұл сұрақты ол маған үнсіз қойды.
Менің жүзімнен өзіне аса қажет бір нәрсені іздегендей боп, қымсына, қиыла,
үміттене, үзіле қарағандай болды. Сәл тобарсыңқырап тұрған жұқа ернінің жиегін
күлкі қозғап өткен іспеттенді. Содан соң лезде ернін жымырып, орынсыз келген
күлкіні қымтап, тас қылып бекітіп тастаған сияқтанды, - Жай, бір кісілер іздеп
келген екен екеуіңді... Солар тауып бер деген соң...

-        Иә, ол кім? - деді Майра
сөзімді аяқтатпай маған қарай сәл ентелей түсіп.

Меңтай үндемеді. Қайта менің: «Бір кісілер екеуінді іздеп келіпті» деген
сөзім оның иығынан батпан болып басқандай, жаңағы күлкі қозғаған ернін
жазалағандай боп, аяусыз тістелеп, төмен қарады. - Иә, қандай кісілер - әйел
ме, еркек пе, айтсаңызшы тез.

-        Екі жігіт, бірі Меңтайдың
ағасымын, атым Тұмажан дейді, - дедім мен бәсең, солғын үнмен.

Меңтай селк
еткендей боп, ернін одан сайын тістелеп, теріс айналып кетті.

-        Неге әкелдіңіз оларды?
Әкелмеуіңіз керек еді ғой, - деді қынжылған қалып білдіріп.

Мен сасып қалдым. Біреуге істеймін деген жақсылығым екінші біреуге жамандык
болар деп ойламаған басым не айтарымды, не дерімді білмедім.

-        Жік-жапар боп жалынған соң... Қайдан
білейін... және уәдем бар демеп пе едің өзің...

Меңтай
қиналғандай боп басын шайқады. Онысы уәдем жоқ дегені ме, әлде тағы да бекер
әкелгенсіз дегені ме - оны анық ұға алмадым.

-        Ендеше көргемін жоқ, таба алмадым деп
айтыңызшы, - деді ол жалынғандай боп.

Мен қысылдым, не
дерімді білмедім. Бар аузыма түскені:

-        Меңтай-ау, қалай өтірік айтамын, -
деппін.

-        Иә, рас, ағай не деп өтірік
айтады, - деді Майра. - Жүр шығайық. Әдейі іздеп келген кісілерге шықпау ұят
болады.

Ол Меңтайды білегінен ұстап, сыртқа қарай икемдеді. Меңтай басын шайқап,
күрсінді де: «Ал, баста» дегендей ишара жасады. Байқасам, бетінде қан қалмай,
бейне бір өлімге бара жатқан адамға ұқсап қуарып кетіпті. Мен өзімді Меңтайды
жігітімен жүздестіруге емес, дар ағашына қарай айдап апара жатқан жендеттей
сезініп, қалбақтап алға шықтым.

-        Онда мен... мен... жоқ екен деп айтайын,
- дедім.

Қыздар менің бұл сөзімді естімеді ме, естісе де енді кеш деп, елемеді ме,
ілбіп, ілгері жүре берді. Жігіттер сыртқы дәлізге кіріп, бір бұрышта күтіп тұр
екен.

Шегір көз сары қыздарды көргенде құбылып сала берді. Жымыңдап, жылмиып,
маймаңдап басып, бізге қарай ұмтылды. Иіріліп, иіліп, еңкейіп келіп, Меңтайға
бас иді. Аяғын сарт еткізіп жіберіп, оның қолын алды да, алдымен ернін тигізді,
сонан соң алақанын апарып бетіне басты. Меңтайдың қолын жайлап босатып, тез
Майраға қарай бұрылды да, аяғын тағы да сарт еткізіп, жанағы жасағандарын
жылмия тұрып қайталауға кірісті.

«Апырай, мына Тұмажан бір емес, екі кісі болып шықты-ау, - деп ойладым мен
оның мына қылықтарына қарап тұрып. - Жаңа маған соншама сызданып еді. Енді қыз
алдында құрдай жорғалауын қарашы».

-        Бикештер, өздерің қашып, ұстататын
емессіндер ғой, - деді ол қыздарға қырлана үн қатып.

-        Бізді аяғымыздан тұсап, арқандап
кеткен ешкім жоқ шығар, - деді Меңтай сабырлы үнмен.

Шегір көз сары иығын қозғап, ұрынбақ болып қопандап қалып еді. Одан бұрын
Майра сөйлеп кетті.

-        Иә, Меңтай түні бойы қатты ауырып, түске
дейін төсекте жатып еді, - деді ол. - Содан соң бой жазайық деп театрға келдік.
Әйтпесе, әрқашанда үйдеміз.

Шегір сары
Меңтайға қадалып, оның шынында да жабырқап тұрғанын көрді. Сондықтан ол оқталған
сөзін айтпады.

-        Ал, қош болыңыздар, - дедім мен кетуге
ыңғайланып.

-        Ағай, сізге ракмет, - деп
Ерғазы келіп қолымды алды. - Сіз болмасаңыз, біз таба алмайтын едік бұл
кісілерді.

Тұмажан жай ғана иек қақты. Меңтай үнсіз, төмен қараған күйде қалды. Майра
көзінің астымен Меңтай мен Тұмажан екеуіне кезек қарай берді.

Мен енді қайта театрға кіре алмайтынымды, кірсем де орнығып отырып, ұғып,
ойын көре алмайтынымды сездім. Театрдан шықтым да, ішім толып бара жатқандай
боп жатақханаға қарай жүгірдім. Өкпем күйгенде барып бір-ақтоқтадым. Ненің
қуанышы қуалап жүгіргенімді өзім де білмедім. Жоқ, ол қуаныш емес еді.
Бағанадан бері денесінде снарядтын жарықшағы қалған жаралы адамдай күйде
болатынмын. Енді сол «жарықшақ» қозғалып, жанымды шығара бастады. «Апырау, неге
ертіп әкелдім осы екеуін сол пендетіп?» - деп бір өкіндім. «Мен әкелмегенмен олар
бірін-бірі бәрібір табады ғой», - деп қайтадан өзімді өзім жұбаттым. «Меңтайдың
өтінішін орындап, қыздар мұнда жоқ екен деп, неге өтірік айта салмадым оларға?
Өмірімде бір рет өтірік айтсам, аузым қисайып кетпейтін еді ғой» деп және
қиналдым. «Қой, өлсем де, өтірік айтпаспын» деп ол ойыма тағы қарсы болдым.
Мені мұншама ойға қалдырып, жанымды қинаған «жарық шақ» -қызғаныш пен өкініш
еді. Мен Меңтайды уәделескен жігітінен қызғандым. Мен оған берген уәденді
бұзбадегеніме бір өкінсем, енді екеуін қолдарынан жетектегендей боп
біріне-бірін табыстырғаныма және өкіндім. Өкініш пен қызғаныш өксік болып,
тамағыма кептеліп еді.

Ол күні осылай
болған-ды.

-        Сол үш күн бойына сізді ойыма
алумен болдым, - деді Меңтай күрсініп, қайтадан сөзін жалғап. - Тұмажанды
тасырлап, одыраңдап театрға жетіп келгенінен-ақ ішім жаратпап еді. Оны сол
ұнатпағаным ұнатпаған болды. Меңтай булығып, қыстығып сөйледі. Әлденеге іш құса
болған адамның қалпымен ішіндегі ешкімге жария етілмес жасырын деген сырын
актарды.

-        Ол мені ерік алдыма қоймай,
көшеде жүргенімізде Майрадан бәліп, оңаша үйге алып кетті, - деді Меңтай
орамалымен көз жасын тағы бір сүртіп алып. - Майра анау жуас жігіттен құтылып
кетіп, шарқ ұрып, мені іздепті. Бір қаланың ішінен бір адамды табу бір мая шөп
ішінен жоғалған инені іздеумен пара-пар ғой, таба алмапты. Үш күннен кейін ана
пәледен құтылып, үйге келсем, менен айырылдым деп жылап-сықтап Майра жатыр
екен. Келгенімді көріп, жаны қалмай қуанды ол байғұс.

Келгенімді қайтейін, кеше ғана қыз боп аттап жүрген табалдырығымнан енді
басқа боп аттаған соң. Жұрттың бәрі маған Тұмажанның не істегенін біліп отырған
сияқты болды. Маған бәрінен де сол батты. Бөлмедегі қыздардың бетіне қарай алмадым.
Тұмажан ойыма түскенде сө сұммен қалай бірге жаттым деп, өзденемнен өзім
жиіркендім. Тұмажанның дегеніне көніп, оны ұнатпай тұра осалдық жасағаныма
өкіндім. Ішім удай ашыды. Оған неге көнгенімді, жетегіне неге ергенімді өзім де
білмеймін, сенсеңіз. Содан соң сізді есіме алып, және жылай бердім егіліп. Осы
бір жылдың ішінде сізге сондай бауыр басып кеткенімді сол үш күнде бір-ақ білдім.
Сыртқа сездірмесем де маған сіздің адалдығыңыз, әділдігіңіз, ақ көңілдігіңіз
ұнайтын. Жаныңыздын жұмсақ, жүрегіңіздің мейірбандығын жаратушы едім. Көпшіл
көңіліңіз, адамға деген қамқорлығыңыз жанымды тебіренте тербейтін. Ата-анадан,
сүйген қыздан, сүйікті достан айырылып қалған күйініш, қасіретіңіз, олар
жайында адал көңілмен бәрімізге айтып, ақтаратын мұңды әңгімелеріңіз жүрегімді
елжіретуші еді. Сіздің маған деген оттай ыстық махаббатыңыз ерітіп, есімді
алатын. Бірақ бұрын біреумен уәделесіп қойғаннан кейін сізге сырымды бермей, ұқпаған,
елемеген, естімеген боп жүре беретінмін. Еріп, елжіреп тұрсам да шегедей қатты,
шегендей берік боп көрінуге тырысатынмын. Меңтай аузынан бұл сөздерді естігенде
мен өне бойым қалтырап, не болғанымды білмей кеттім. Қатты тістеніп,
қайта-кайта басымды шайқай бердім.

-        Оны мен білдім бе, Ментай-ау,
- дедім онымен қоса жыларман болып, дауысым дірілдеп. - Өзін уәдем бар, сол
кісіге сөзімді беріп қойдым деген соң... Оның үстіне ағайымның өсиеті еді
дедің...

-        Ой, ағай-ай, сіз қызық
екенсіз ғой. Қай қыз жігітке айтқаның бола қойсын дейді. Көңілі бар қыздың
«болмайды» дегені -«болады» дегені екенін білмейтін бе едіңіз? Сонда сіз анау
Тұмажанға ұқсап, бауырыңызға қысып, босатпай қойсаңыз, онда сіздікі едім ғой.

-        Ендеше... әлі де... кеш емес
қой, - дедім сөзім үзік-үзік шығып, Меңтайдың Тұмажанмен қосылып қойғаны
көңілімді күпті етіп, ішімді ашытса да, оны елемеуге тырысып. - Әлі де
өтінемін, Меңтай, мендік бол.

Меңтай басын шайқады.

-        «Кіммен қарайсаң, сонымен
ағар» деген мақал бар қазақта, - деді ол. - Мен енді не болса да Тұмажанмен
боламын. Өйткені сонымен қарайып қалдым. Уыздай ақ күнімде қасыңызда,
еркіңізде, құзырыңызда едім. Үндемей жүріп, ішпен ғана сізді тіледім. Енді бәрі
бітті, маған өкпелемеңіз, ағай... Осыны айтып, орамалымен бетін басып, Меңтай
тағы да жылады. Мен не істерімді білмей, оның ақ білегінен ұстап, қоса қиналып,
қолының басын қайта-қайта сипай бердім. Төбедегі шамның жарығы орындықта
отырған ақ жүзді, ақ мойын, ақ жүректі ару Меңтайдың сол сәттегі мұңды пішінін,
ұлы суретшінің майлы бояумен жасаған картинасындай етіп, менің жүрегіме мәңгі
сақталып қалу үшін, сансыз сәуле, нұрмен өрнектегі салып жатқан сияқты еді.

Меңтай орнынан
тұруға ыңғайланып, ең соңғы сөзін айтты.

-        Еркек өзін сүймеген қызбен жау
боп, жамандасып кетеді деп ойлушы  едім.
Ең жоқ дегенде ол қызға теріс айналып, өш алу үшін басқан ізін андып,
кекеп-мұқап жүретін болар деп ойлайтынмын. Солай екені де рас. Сіз өйтпедіңіз,
қасыма келіп, хал-жайымды сұрадыңыз. Мен оған лайық болмасам да, жылы көңіл
көрсеттіңіз. Мен сірдің бұныңызға да шексіз ризамын. Рақмет, ағай.

Меңтай орнынан тұрып, кібіртіктей басып, өз жатақханасының (бұл кезде ол
Калинин көшесіндегі корпуста тұратын) есігіне қарай аяндады. Менің қабырғам
сөгіліп, іші-бауырым езіліп бара жатқан сияқтанды. «Әйел жанын ұғу оңай емес
деген осы екен-ау, - деп ойладым. - Тұмажанды жек көремін дейді. Жақсы көретін кісіге
және бұрылмайды. Кіммен қарайсам, сонымен ағарамын дейді. Ағарасың ба? Ағарсаң
жақсы-ау» деп, мен басымды қайта-қайта шайқадым. «Көзге жақын, көнілге алыс қыз
шіркінді түсіну қиын екен-ау» деп қиналдым. Қозғалмасын деп біреу өзімді
орындыққа қыл арқанмен таңып тастағандай боп көрінді, Меңтай есік алдына барып,
кейін бұрылып, маған иіліп, бас изеді де ішке кіріп кетті. Ай батып, айналам
түнек тартып, қараңғыға қамалғандай боп, мен қалдым.

Ойлап-ойлап, ақыры мен университеттен кетуге бел байладым. Өзімді де, Меңтайды
да кинамайын дедім.

Ертеңінде университеттің сырттан оқу бөліміне ауысып, емтихан, сынақтың
бәрін келесі жазда келіп тапсыруға рұқсат алдым. Содан соң газет қызметіне
орналасармын деп көрші облысқа жүріп кеттім.

Облыстық «Алатау жұлдызы» газетінің редакциясы мені жұмысқа бірден
қабылдады. Газеттің  аудандарға жүріп
тұратын тілшісі болып, бара сала қызметке кірістім.

1947 жылы июльдің басында мен өзім тұрған облыс орталығынан поезбен
Алматыға сапар шектім. Университетке, сырттан оқитындардың жазғы сессиясына қатысуға
келе жаттым. Бір купеге балуан бітімді, ұзын қара мұртты, қартаң қазақпен қатар
жайғасқан едім. Біз отырғаннан кейін поезділгері қозғалып, қала кейін сырғып,
артта қалды. Көршім терезеге үңіліп, мен кітапқа бас қойдым. Сөйтіп уақыт
өткізуге кірістік.

Жолда, Нар станциясынан біздің купеге жүзі таныстау сияқты бір жігіт келіп
кірді. Мен быржиып семіре бастаған бұл адамды қайдан көрдім деп ойланып
отырғанда ол мені тани кетті.

-        Ой, сен солдат емессін бе? - деді салған
жерден.

-        Иә, бірақ қайдағы солдат?

-        Қой, қой, бұлталақтама, -
деді бейтаныс адам бірден сен деп сөйлеп, бейне бір менімен бірге өсіп, өмір
бойы біте қайнасып келе жатқандай-ақ. - Сен КазГУ-де оқисың ғой. Өткен күзде
көріп едің ғой, 7 ноябрьдің қарсаңында, жатақхана жанында. - Менің жүрегім жырқ
ете түсті. «Апырау, осы сол болмасын» дедім ішімнен оған абайлай қарап. - Ұмыттың
ба? Сен мені театрға ертіп апарып, Меңтаймен жолықтырғаның қайда?

Анық сол болды.

-        Иә, аман-есенсіз бе? - деп
қолымды ұсындым. - Сіздің атыңыз, ұмытпасам, Тұмажан Ошақбаев еді ғой.

_ Иә оны қойшы. Саған, жігітім, сол жолғы қызметің үшін көп рақмет. Сен
болмасаң, мен ол жолы Меңтайды таба алмай кететін едім де, онын несі... - деп
танауын желбендетті сары шегір. - Өзің де білесіғ ғой қыздың бойындағы ана
несін... белгісін... Сол жолы сен кездеспесең, маған ол қыздың сонысы
бұйырмайтын еді. Нардан Алматыға босқа далақтап, барып қайтатын едім. Бірақ
жолым болды.

«Жолы болғыш келеді мұңдайлардың» деп ойладым мен ішімнен.

-        Өзім де «Әттең, қолыма түссе» деп
алақаныма түкіріп барып едім. Түсті ақыры. Өй, құлындай шыңғырттым-ау өзін
де... Ошакбаев опық жемейді!

Мен не дерімді, не істерімді білмей, қызарып, қысылғанымнан терлеп кеттім.
Ол мені әңгімемнің қызықтығына елтіп отыр деп ойлады-ау деймін, дарақыланып,
жаңағы сөзін сол тұрпайы қалпында қайтадан жалғастырды.

-        Ал үшінші күні қызың сүзектен
тұрғандай боп, екі көзі шүңірейіп қалды. Кешке қарай көшеден такси ұстап
әкелдім де, ішіндегі бар нәрін сорып алып, сыртындағы қабығын лақтырып жіберген
лимондай етіп, қызды жатақхана жанына жеткізіп тастадым. Ол сең соққан балықтай
теңселіп, салы суға кетіп, есікке қарай жылжыды. Ал мен бір рота немісті жалғыз
өзім жайпағандай көңілім есіп, Нарға қарай тарттым да кеттім құйғытып. Ошакбаев
опық жемейді!

«Ошақбаев опық жемейді» деген мұның сөзінің мәтелі екен. Әр сөйлемнің
соңында осы бір дарақы, жаттанды сөзді екілене қайталауды ол өзінің әдетіне
айналдырып алыпты. Мен бұл парықсызға не айтарымды білмедім.

-        Сіз қыздың ағасымен дос
болмап па едіңіз? - дедім бар аузыма түскен сөз осы болып.

-        Болса несі бар, онда не тұр?
- деді Тұмажан екі танауы едірендеп. - Қыздың не үшін жаратылатынын білесің бе
өзін? Білмесең мен айтайын: қыз - қызық үшін, ләззат үшін жаралған. - Осылай деп
өз-өзінен тамсанып, тісін ақситты. Бұл тұста ол маған кісі емес, тісі сақылдап
тұрған қасқыр сияқты боп көріңді. - «Қыз» деген сөздің өзі қызды көріп, бүйрегің
бүлкілдесін, бүйірің қызсың, оны көрсең лап қой, бассал да, умажда деген
мағынаны береді. Ал мен бас салдым да, өмірдің өзіме тиісті қызығын көрдім. Кеше
немістермен біз не үшін соғыстық осындай қызық көрмесек, а? Мен саған айтайын
бар ғой, Дүние екі келмейді. Сондықтан тірі күніңде тәтті қыздардың шырынын
сорып қалу керек, мына мен құсап. - Ол жыртқыштың тұяғы іспетті мұқыл саусағымен
өз кеудесін бір түртіп қойды. Содан соң қысық көзін одан сайын сығырайта түсіп,
сөзін аяқтады. - Жалғыз қыз ғана емес, өмірдегі тәттінің бәрінен өз үлесінді
үзіп, жұлып, жұлмалап, алып қалуың керек! Міне, мұны білетін Ошақбаев ешқашан
опық жемейді!

«Философиясын азғынның» дедім ішімнен қаным қыз-қыз қайнап. Одан соң оның
арсыздығын бетіне баспақ боп, тағы да бір сұрақ қойдым.

-        Қыз ағасының сізге айтқан
өсиеті бар емес пе еді: тірі қалсаң, менің қарындасыма қосыл, қорған бол деп
тілек етпеп пе еді? Сонда сіздің мұныңыз қалай болғаны?

-        Тоқтай тұр. Оны сен қайдан
білесің? Тегі сенің сол қызбен бірдеңең бар шығар, түрің жаман, - деп Тұмажан
бетіме тесірейді. Көзі жыланның көзіндей өткір екен, кірпігін қақпады. Содан
соң бейне бір менің кінәмді кешіргендей боп, мардымси сөйледі. - Жарайды,
болса, бола берсін, - деп қолын бір сілтеді де, сұрағыма жауап берді. - Бірақ
«өлгеннің өсиетін тірі орындамайды» деген бар емес пе, сен оны білесің бе? Мен
өзім өмірде осы қағиданы мықтап ұстайтын кісімін. - «Сен кісімісің, кісі
бейнесіндегі қорқау емеспісің?» дегім келді осы жерде. Бірақ ол сөзін аяқтасын
деп, үндемедім. - Өлген адам өлді, топырағы торқа болсын! - Ол өз-өзінен
ыржалақтап, кеңкілдей күліп қойды. - Өлген адамның жамбасы жайлы жерде жатыр.
Ал тірі менің де, - ол тағы кеудесін түртті, - жаныма жайлы өмір кешуім керек.
Ендеше шөп желке бір студент қыз оқу бітіреді екен деп алтын өмірімді өксітіп
отырмақпын ба тосып? Оқуды таста, маған қатын бол дедім ол қызға. Көнбеді.
Көнбесе өз обалы өзіне оның. Ошақбаев опық жемейді!

Осы сәтте әлдебір
ерлігі есіне түсіп кеткендей, Тұмажан қай-мыжықтай ернін жымырайтып, жымиып
алды. Тілін шағатын жыланның тіліндей жалақтатып қойды.

-        Өзім де қумын, - деді ол содан
соң маңғазданған боп. - Оқ тиіп, құлағаннан кейін қыздың ағасы өлетінін біліп,
қарындасын маған тапсырды. Тірі қайтсаң көз қырынды салып, қамқорлық жаса, менің
орныма аға бол деді. Оның қарындасының суретін талай рет кергемін, сұлу екенін
білетінмін. Бір жаман ой келе қалды да: «Осы айтқаның рас болса, қарындасыңа
деген бұл өсиетінді қағазға жазып кет» деп, қойын дәптерімді алдына тоса
қойдым. Ол сорлының ойы шын екен. Өлетін адам өтірік айта ма? Бейшара қолы қалтырап,
сөз құрастырып жаза алмады. Сонсоң блокнотты шапшаң қайта алдым да, ақ бетіне
сүйкектете жөнелдім. Анау өліп кетпей тұрып, тез қолын қойдырып алайын деп
асықтым. Ақ қағаз бен оның қағаздай боп ағарып кеткен бетіне кезек қарай
отырып, былай деп жаздым:

«Бауырым Меңтай! Тумажан - менің досым. Елге тірі барса, осының етегінен
ұста, сенің басыңды қор қылмайды. Бұл менің саған өлер алдында айтқан өсиетім,
бауырым. Орында, қалқам, Ағаң Ербосынов»

Осылай деп, оған сүйемелдеп отырып, қолын қойдырдым. Не жаздын деп сұрауға
да шамасы келген жоқ. Тез қолын қойдырып алғаным жақсы болды. Өйткені Жүніс
содан кейін бірден әлсіреп, сәл сұлық жатты да, біраздан соң өне бойы қақайып,
ол дүниеге кетті. Аяғында жақсы ботинкасы бар еді, алдымен соны шешіп,
обмоткасымен орап, киіп алдым. Қалтасындағы заттарын, қойнындағы қыздың суреті
мен әдірісін алдым да, сүйегін сүйретіп бір шұңқырға апарып тастай салдым.
Ошақбаев опық жемейді!

«Тым болмаса мынау
сасық мәтелді осы жерде айтпасаң етті» деп ойладым мен. Одан соң:

-        Бетін де жаппадыныз ба? - дедім оған
шошына қарап.

-        Оның қажеті не? Топырақ өзі де бүркеп
алады, - деді Тұмажан шімірікпестен.

-        Ал сіз ол кісінің басына
зират орнаттым деп келіпсіз ғой, - дедім мен Меңтайдың маған бұл адамның
ағасына жасаған «жақсылығын» соншама сүйсіне айтқаны есіме түсіп.

-        Сен оны да біледі екенсің
ғой, - деп Тұмажанның жылан көзі маған тағы да шаншыла қадалды. Содан соң көзін
тез тайдырып әкетті де, өзіне-өзі риза болғандай, қарқылдай күлді.

-        Қыздар ертегіні жақсы көреді.
Ендеше сен оны біліп қой. Оның үстіне менің ол қыздың басын айналдырып, алдымен
уәдесін алуым керек болды емес пе? Қыз бен командирдің алдында лыпылдап
тұрмасаң болмайды. Сонда олар сенің сыртыңды ішің екен деп қабылдайды, өңінді
өзің деп түсінеді. Бірақ тәжірибелі командир сенің ар жақ, бер жағыңды бірден
аңғарады. Ал тәжірибесіз қыздар жігіт неғұрлым жылпылдай берсе, соғұрлым соған
қарай жығыла береді. Мен де сөйттім. Ошакбаев опық жемейді.

Мен ернімді тістеп, басымды шайқадым. Тұмажан өзінің арсыз қылығына өзі мәз
болып, поездың терезесіне бір қарап қойды да, әңгімесін жалғады.

-        Соғыстан келген соң қызды
Алматыға іздеп барып, ағасының сәлемін алдымен ауызша айттым. Сенбеді. Сонсоң қойнымдағы
сары майдай сақтап жүрген блокнотты суырып алып, жаңағы сөздерді оқыттым.
Дәптерімнің сол бетіне бір қызыл бояу да жағып қойған едім. «Мынау ағаңыздың
жарасынан тамған қаны», - дедім қызға. Осыдан кейін қыз байғұс оқ тиген
жапалақтай боп, жалп ете түсті. «Өзің жапалақ, зұлым, - дедім мен

ішімнен. Оқ тиген үйректей деуге тілін келмей ме сен сұмның. Періштедей
Меңтайды жапалаққа теңеуін бұл жауыздың. Өзі құзғын болған соң өзгені жапалақ дегі
біледі ғой бұл сұмырай!» - Жалп еткені емес пе, блокноттағы ағасының қолын
танып, оны қайта-қайта бетіне басып, ағыл-тегіл жылады-ай көп. Ақыры уәдесін
берді. Бірақ бойына дарытпады, «асықпаңыз» деп қарыласып отырып алды. Әйтпесе
мен оны сол жерде-ақ жайлап кететін едім. Ал асықпағаннын арты жаңағыдай болды.
Оқуды тастап, маған ти, ауылға кетейік деп бірнеше рет хат жаздым. Көнбей
қойды. Көнбесең... дедім де, - ол былш еткізіп былапыт сөздер айтты, - мен елде
үйі-күйі, қора-жайы, 3-4 сиыры бар, шалқып отырған жесір, жас, бай әйелге
үйлендім де алдым. Тышқақ лағы жоқ студент қыздың қасында бұл дегенің шылқып
жатқан байлық емес пе? Өйткені Ошакбаев опык жемейді! -Тұмажан менің бас изеп,
мақұлдауымды күтті. Мен міз бақпай, отырып қал-дым. - Үйленер алдында ол қызды
ең болмаса бір жайлап кетейін деп, қалтаға ақшаны сықап, қасыма Ерғазыны алып,
ә дегенше апыл-ғұпыл айда Алматыға тарттым да кеттім емес пе! Жаңа айттым ғой,
онда мына сенің көмегіңмен ойлағанымды орындап, «екі жылдан соң оқу бітіресің,
содан соң, біржола аламын» деп қызды алдап, абыройын жосадай ағызып, қатын ғып
кеттім де, келе сала жаңағы әйелге үйлендім. Енді маған бұл әйелім де бір,
Алматыда қызбын деп жүрген Меңтайың да бір. Қыз атандыратын белгісі бойынан
кеткеннен кейін әйелден әйелдінайыр-масы болмайды, шырағым.

«Жоқ, бекер айтасын, - дедім мен іштей зығырданым қайнап. - Алтынды адал қол
да, арам қол да ұстайды. Арам қол бір тигенге алтын арам болып қалмайды. Сол
қадірлі, қымбат күйінде қалады. Ендеше Меңтай сол саф алтын сияқты. Сен алтынға
тиген арам қолсың ғой. Алтынды бір сипағанға арманымнан шықтым деп ойлайсың.
Оны кірлетіп, кадірін кетірдім деп түсінесін. Жақсы кыздың абырой белгісі
тәнінде ғана емес, жанында болатынын сен білмейсің, сұмпайы. Меңтай бойындағы
асыл белгі - оның ақылдылығы, адалдығы, арлылығы, жанының жібектей жұмсақтығы.
Меңтай бойындағы бұл белгіні сен ешқашан да жоя алмайсың, ақымақ. Болатты тот
баспайды, алтынға кір жұқпайды. Меңтай суы таза, мөлдір бұлақ іспеттес. Ал сен
- итсің. Иттің тұмсығы бір тигенге бұлақарам болып қалмайды... »

Осы сөздер көмейіме келді. Лак еткізіп айтып салсам ба деп те ойладым.
Бірақ аузымнан басқа сұрақ шықты.

- Сіздің мұныңызды, үйленіп қойғаныңызды Меңтай біле ме? - дедім қыстығып.
Ана жолы бұл сұмның өтінішін орындап, театрға ертіп барып, Меңтайға
кездестіргенімді қылмыстай көріп, өзімді өзім жерледім. «Меңтайдың мені
сүйетінін неге анғармадым, неге батылдық жасамадым, не деген соқыр, не деген
ынжык едім мен», - деп Тұмажан жасаған қылмысты өзім жасағандай қиналдым. Оның
осы қылмысты жасауына анқаулық, адалдықпен еріксіз көмекші болғаныма күйіндім.

-          Е, білмегенде ше, - деді Тұмажан
едірендеп. - Олардың өткен қыстағы каникулы кезінде мен әдейі командировка
алып, Алматыға бардым. Ондағы ойым ол қызды тағы да бір жәукемдеп кету еді.
Бірақ өткен жолғыдай емес, қыз қиқандап, маңына жуытар болмады. Жалынып та
айттым, қорқытып та айттым. Көнбеді. «Енді оқу бітіргеннен кейін бір-ақ
қосылайық. Әйтпе-се бойыма бала бітіп қалады, сонсоң оқуды бітіре алмаймын» деп
бәлсінді. Тіпті ыза болғаным сондай, сол жерде бетіне былш еткізіп айттым да
салдым: «Ендеше, сенің бір тиынға да керегің жоқ. Мен үйленгелі екі ай болды.
Сен құр тұлыпқа мөңіреген сиырсың» деп. Бірақ соны бекер айтқан екенмін деп
өкінемін. Қызға өзімнің үйленіп қойғанымды айтпай, қатынға сездірмей, оқу
бітіргенше оны да пайдалана беруім керек еді, бірін бәйбіше, бірін тоқал етіп.
Шыдамсыздық жасадым. Өйтпесіме тағы болмады. Жігіттік намысым жібермеді.
Білсін, бәлем, онсыз да күн көре алатынымды деп, айттым да салдым, қайдан
шықса, одан шықсын деп. Ошақбаев опық жемейді ешқашан!

«Намысының түрін шошқаның!» дедім ішімді ыза кернеп. Оның бетіне былш
еткізіп, түкіріп те жібергім келді. Немесе шарт еткізіп жағынан шапалақпен
тартып жіберсем бе екен деп ойладым. Өйтсем, бұл ит менімен төбелесе кетеді де,
мені қазір милиция бұл түсетін Біртөбеден қоса поездан алып қалып, тергеу,
тексеруге салады. Сөйтіп, уақыт босқа кетеді, жазғы сессияға кешігіп қаламын
деп, өзіме-өзім амалсыз тежеу салдым.

-          Анадағы, қасыңыздағы еріп
келген жігіт қайда? - дедім Тұмажанға теріс қарап отырып.

-          Ерғазы ма? Ол бір ашық ауыз
ғой. Алматыда қолына ұстатқан мынадай қыздан аузы аңқайып, айырылып қалған одан
не сұрайсың. Жүр ауылда әлі күнге дейін әйел ала алмай.

Осы кезде поездың жүрісі баяулап, Біртөбе станциясына жақындап қалды.
Тұмажан шеті жемтір-жемтір әскери сумкасын қолына алып, орнынан тұрды.

-          Не қызмет істейсіз? - деп сұрадым мен
одан орнымнан қоса түрегеліп.

-          Осы мына Біртөбе ауданында жинақ
кассасының бастығымын, - деді ол қолымен сол жақты нұсқап.

-          Ақшаның көп жерінде екенсің ғой.

-        Еһе, көп жерінде. - Осыдан
кейін ол менің құлағыма сыбырлады. - Мемлекет деген қайнап жатқан қара қазан
ғой. Ебін тапсаң, ол қазаннан қалқып ішіп, қылқып жей беруіңе болады. Нарда бір
көктөбел үйім, осында бір шифер шатырлы үйім бар. Құдайға шүкір, жаман
тұрмаймын. Ошақбаев опық жемейді! - деді.

Осыны айтып болып ол қисандай аяндап, есікке қарай жөнеле берді. Есікке
жете бере артына қайта бұрылып, маған қарады.

-        Сен Алматыға бара жатсаң,
бұрынғы байың сәлем айтты де Меңтайға, - деді ол кеңкілдей күліп, томпиған қозы
қарнын үсті-үстіне сипалап. Мен қабағымды шыттым. Соны аңғарды ма, ол сөзін
дереу басқа арнаға бұрды. - Айтпақшы, сенің көңілің болса, ол қызды нетуіңе
болады, - деді ол бұғақтанып қалған мұқыл иегімен поездың алдыңғы жағын нұскап.
- Ол нешауа қыз. Бірақ енді маған оның керегі жоқ. Ошақбаев опық жемейді!

Осы сөздерімен ол мені бақытты еттім деп ойлаған болуы керек. Есікке қарай
қайта бұрылып, талтандай жөнелді.

-        Әй, тоқта, - дедім мен осы
кезде өзімді-өзім ұстай алмай, өне бойым қалш-қалш етіп. Оның қасына қалай
жетіп барғаным-ды да білмеймін. Бара сала бала күнгі әдіспен шықшыттың астын
ала бар пәрменіммен періп кеп жібердім. Тұмажанның басы сарт етіп, вагонның
қабырғасына соғылды да, қолтығындағы сумкасы сусып, жерге түсіп кетті. Ол көзі
бақырайып, қайта түзеле берген кезде иектің ұшынан баспен және бір сүзіп кеп
қал-дым. Ошакбаев үн шығара алмастан жалп етіп барып, еденге құлады. Осы кезде:

-        Ұр, айналайын! - деп
бағанадан бері біздің сөзімізді үнсіз тындап отырған еңгезердей мұртты қазақ
орнынан атып тұрды. - Қызды қорлаушының сазайын осылай беру керек! Ұр,
айналайын!.. Ата-бабамыз оң жақтағы қыздың өзі түгіл, отауына шаң жуытпаған;
қыз абыройын қызғыштай қорыған. Қыз балаға қасқыр боп тиген еркекте еш қасиет
болмайды. Бұл жігіт емес, жылмандаған ұры ит қой, шырағым. Аяма мұндай
сүмелекті!

Онсыз да қаным
қарайып, Тұмажанды түтіп жердей күйге келген едім. Оның үстіне мына сөз жаныма
және қамшы болды ма, әлде көрші қазақтың өзімді қостағанына арқаландым ба,
білмеймін, орнынан тұрып келе жатқан Тұмажанды ал көп тепкілейін. Проводник
әйел жүгіріп келіп, арашалағанда ғана әрең тоқтадым.

Менің долданып алған түрімнен қорықты ма, әлде қасымдағы таудай қазақтың
қияпатынан сескенді ме, әйтеуір, Тұмажан ләм деп аузын ашқан жоқ. Бар болғаны:
«Әй, сен де осындай ма едің?» деп таңданғандай, жыпылықтап бетіме қарай берді.
Содаң соң

жанында жатқан
сумкасын алып, орнынан сүйретіле көтеріліп, есікке қарай зытты.

-        Арсыз! - дедім мен оған артынан айқайлап.

Тұмажан менің сөзімді естімеді ме, естісе де елемеді ме, жаман сумкасын
бауырына қысып, семіз денесін алға нтіндіріп, вагоннан түскелі жатты. Терезеден
оның домалаңдап жерге түскенін көргенде, үйге кіріп кеткен сұр жыланнын сыртқа
шыққанына көзім жеткендей, «уһі!» деп, орныма келіп отыра кеттім. Бұндай сұмға
жұдырық өте ме? Бұғанам қатқан білікті журналист болып, өмірдегі осындай
сұмдардың қылмыстарын ашып, өздерін фельетоннын өткір найзасымен аяусыз түйрер
ме едім! - деп кіжіндім ішімнен.

Ол күні вагонда түні бойы жаман түстер көріп, ұйықтай алмай шықтым.
Тұмажанмен төбелесіп, милиция қолына түскен екенмін деймін. Мені тергеп отырған
милиционер біресе Тұмажан болып: «Ошакбаев опық жемейді» деп сақ-сақ күледі
келіп. Содан соң ол әлде қайдан Меңтайды шашынан сүйреп алып келіп, қол-аяғым
байланып қалған менің көз алдымда іштен тепкілеп, сабай бастайды. Жаны қысылған
Меңтай мені көмекке шақы-рып, құлындағы дауысы құраққашығып: «Аға-а-ай!»деп шыңғырып,
мені шақырады. Мен жан терге түсіп, не тұра алмай, не қолымды босата алмай,
қиналамын.

Өстіп қысылыгі
жатқанымда мені қасымдағы көршім, Алма-тыға қазақша күреске қатысу үшін келе
жатқан балуан қазақ  түртіп, оятып
жіберді.

-        Жаман түс көрдің білем, шырағым,
- деді. Осыдан кейін ұйқы болған жоқ. Меңтай байғұсты аяп, қазір қандай күйде
екен деп жаным отқа ұстаған майдай шыжғырылды. Оның маған ең соңғы айтқаны:
«Кіммен қарайсаң, сонымен ағар» деген мақал бар емес пе? Мен енді осы кісімен
қарайдым, осы кісімен ағаруым керек» деген сөз еді. Мен онда Меңтай Тұмажанға
қосылады деп кәміл сенгенмін. Сенгендіктен де басқа ештеңеге қарайламай,
облыска кеткенмін. Анда-санда Жомартбектен хат алатынмын. Бірақ ол бұл жайды
білмейді, арлы қыз жан қиналысын ешкімге айтар ма, сірә? Айтпаған ғой деп
ойлаймын ішімнен. Қаладан Меңтайды таба алар ма екенмін? Әлде ол каникулға,
еліне кетіп қалды ма? Тапсам, енді ол менің тілегімді қабылдар ма екен? Әлде
тағы да басқа біреумен серт байласып қойды ма?

Міне, осы ойлармен мен шілденің ыстығында екінші Алматы вокзалына келіп
жеттім.

Облыстан шығарда курстас қыздар қарсы алар деп Жомартбек атына телеграмма
берген едім. Поезд тоқтағаннан кейін вагон терезесіне қарағанымда маған келіп
тұрған ешкім байқалмады. Бәрі де жазғы каникулға тарап кеткен болар деп,
чемоданымды алып, вагонның аузына келдім. Есіктен шыға бергенімде аяғы аяғына
жұқпай сумандап, плашының етегі түлеген жыланның үстінен түскен қабықтай
сусылдап, вагоннын жанына Зайкүл жетіп келді.

-        Сәлем! - деді ол ақ қолғапты
қолын жоғары көтеріп, екі көшенің қиылысында машиналарға жол сілтеп тұрған ақ
қолғапты милиционердей қалшиып.

-        Сәлеметпісің, Зайкүл? Аман-есенбісің?

-        Есен-есен, Ербол, - деп ол
қолын созып, жақындай берді. - Қайда жоқ боп кеттің сен, сағындырдың ғой әбден.
Екеуміз қол алыстық. Құшақтассақ та болатын еді. Зайкүл оған тіпті де қарсы
еместей екен. Бірақ мен бірден чемоданымды көтеріп, жүруге ыңғайландым.

-        Жомартбекке телеграмма берген
екенсің, - деді Зайкүл аяғы көстендеп менімен қатар аяндап. - Ол кеше аулына қайтып
кетті. Басқа қыздар да кетіп қалған. Жатақханада қазан түп болып жалғыз қалған
мен ғана болған соң өзім қарсы алдым сені. Сені бәріміз сондай сағындық, Ербол.

-        Рақмет, Зайкүл.

-        Сен бізден бекер кетіп қалдың.
Рас, Меңтайға қолым жетпеді деп өкпелеп кеттің. Бірақ бізде басқа да қыздар бар
емес пе еді?

-        Өзіңе бұйырмайтын өзге қыздан не пайда,
Зайкүл.

-        Мен-ақ бұйыратын едім ғой.
«Зайкүл, айналайын» деп бір күн жалынсаң болып жатыр еді. Ал сен: «Меңтай!
Меңтай!» дедің де жүрдің өзгені көзге ілмей. Тегі жігіттерде ақыл жоқ осы.
Өйткені олардың бәрі өз шамасына қарамай, жақсы қызға қарай жүгіреді. Жақсы қыз
жете ме, қарағым-ау, бәріңе бірдей. Сөйтіп, көп жігіттер біз сияқты өзіне
лайықтыдан құр қалып, артынан өкінеді.

Біз аялдамаға
келіп, жатақханаға баратын екінші трамвайға отырдық.

-        Жігіттер ауылда қыздарға
үйленіп алып, артынан оқу оқып келемін деп, тастап кетіп жатыр ғой адастырып, -
деді Зайкүл трамвайға мінгеннен кейін. - Сен де сөйтпедің бе? - Орындықта
отырған Зайкүлдің қасында түрегеп тұрған мен басымды шайқадым. - Онда қазір
Меңтайдың да басы бос. Ал ол анау Тұмажан зәліммен жанасып қойды десең, мен
бармын...

-        Сен жанаспаған шығарсың, - дедім мен
күліп.

-        Құдай ақына. Сен өзің сенсеңші маған.
Кешке паркке барасың ба?

-        Жоқ, сенемін, - дедім мен тағы да күліп.
- Саған сенбегенде кімге сенемін?

Бұдан әрі
сұрамауға шыдамым жетпеді.

-          Меңтай қайда, Зайкүл? - дедім біраз
бөгеліп барып.

-          Меңтайды қайтесің? Ана сұм
алдап кетті. Содан соң тағы бір жігіт сонына түсіп жүріп, терезеден тас лақтырып,
басын жарды көктемде. Биыл ауылыма бармаймын деген. Осыдан екі күн бұрын
Майраға ілесіп, Бүргендегі соның үйіне кетті-ау деймін тегі. Жаздай сонда
болуға тиіс. Әлгі тас лақтырған сүмелегі соңынан қуып барып, шырқын бұзбаса
тағы. Айтпақшы сол сүмелек тағы біреуді ұрып, милицияға түсті деген ақыры.

-          Ол кім?

-          Сен білесің оны, Ербол.
Әлгі Сейітқали деген сүмелек бар емес пе еді ақынмын деп кеудесін қағып
жүретін. Бір газетке «Қызыл бұзау» деген өлеңі басылып, қыздар тегіс оны Қызыл
бұзау деп атап кетіп еді ғой. Ол өзі барып тұрған жағымпаз болатын. Әр
лекциядан кейін оқытушыны тоқтатып алып: «Сіздің бүгінгі лекцияңыз ғажап болды,
ағай. Тура миға құйып бердіңіз. Бұл лекцияға Әуезовтың лекциялары да астар бола
алмайтын шығар» деуші еді ғой беті бүлк етпестен. Енді есіңе түсті ме? Міне,
сол. Меңтайдың басын жарғаннан кейін университеттен қуып жіберген оны.

-          Меңтайды неге ұрады ол?

-          Менімен жүрмейсің,
айтқаныма көнбейсің деп ұрады да. «Мен саған ғашықпын!» деп көкиді. Ал Меңтай оны
иттің етінен жек көреді. Сол Қызыл бұзау еліне кетпей осында жүр деген мөңіреп.
«Мен Меңтайды қайтсем де аламын. Меңтайды алмасам - анам қатыным болсын!»
дейтін көрінеді оттап. Айттым ғой мен жігіттерде ес жоқ деп. Өздерін сүймейтін
қыздардың аяғына бас ұрып, жатып алады. Ал өздерін сүйетін қыздарды олардың ешқайсысы
көрмейді.

Зайкүл сықылықтап
көп күлді.

-          Мына өлең есінде ме? - деді де ол
тақпақтата жөнелді:

Өртенуші ем
көрген сайын Сенің нұрлы жүзінді. Сүюге де едім дайын Басып кеткен ізінді. Бір
сен үшін суға батып, Отқа түсіп, күюге. Әзір едім алдып жатып, Аяғыңнан
сүюге!..

Ал, мен, қымбаттым, «андып жатып, аяғымнан сүймей-ақ», жігіттер саусағымнан
сүйіп отырса да, разы болар едім, - деп Зайкүл көзін құйқылжытып, басын қиқандатты.

Никольск
базарының қасына келіп, трамвайдан түстік.

-        Меңтайдың басы қатты жарылды
ма? Зақым келген жоқ па? - дедім мен жатақханаға қарай бет ала беріп.

-        Алла-ай, немене, жаның ашып
бара ма? Ол бәрібір сенің қызың емес қой қазір.

-        Әңгіме онда емес қой, Зайкүл.
Жолдастың жайын сүрап білуіме болмай ма менің?

-        Иә, жолдас деп жаның шығып
бара жатқан шығар сенің. - Зайкүлдің мінезі қызық болатын. Алдында қылжақтап тұрса
да, соңынан түзу жауабын бере салатын. Бұл жолы да сөйтті. - Қазір жарасы
жазылып кетті. Шашының арасында пышақтың қырындай ғана ақ дақ қалған. Бірақ
білінбейді онысы. Сүйегі аман. Ал түсті ме жүрегің орнына?

Зайкүл екеуміз
жатақхана алдында қоштастық.

-        Ал, кешке паркке келесің бе, Ербол?

-        Рақмет, Зайкүл, - дедім мен.
- Қарсы алғаныңа, айтқан әңгімелеріңе - бәріне рақмет. Бірақ мен бүгін ешқайда
тырп ете алмайтын шығармын. Қазір университетке баруым керек. Ертең - емтихан.

-        Қойшы, сен емтиханды көзіңді
жұмып отырып тапсырасың ғой. Бұрын да жақсы оқитынсың. Ал мен кеттім онда.
Айтпақшы, мен ертең Қарағандыға жүремін, сондағы туыстарыма барып қайтамын. Көшеден
бері жатақхана емес, апайдың үйінде жатырмын. - Осылай деп ол маған қолын
берді. - Сен жаңағы менің айтқандарымның бәрін шын екен деп қалып жүрме,
жігіттер жайындағы сөзімді айтамын. Оның бәрін жай, қалжың үшін, сен қайтер
екен деп айтып жатырмын.

-        Оны түсінемін ғой, Зайкүл. Ал жолың
болсын!

Жазғы сессия біткен күннің ертеңінде мен Меңтайды іздеп, Бүргенге бардым.
Сессияның арасында барып қайтсам ба деп талай рет оқталдым да. Бірақ шыдадым.

Бүргенге келіп, автобустан түскен соң, алғашқы кездескен біреуден Абаеваның
үйі қайсы деп сұрадым. Маған ауылдың орта тұсындағы көк терезелі, тоқал үйді нұсқады.

Қос қыз үйде онаша отыр екен. Олар мені қуана қарсы алды. Әсіресе Майра
жылап көріскендей бөлды.

-        Иә, иә, есенсіз бе, ағай? -
деп кеудеме мандайын төседі. Осы кезде оның көзінен жас та шығып кетті. Оған
мен де босаңсып, көзім жыпылықтай жөнелді. Тек Меңтай ғана сыр бермеу-ге
тырысып, ернін тістеп, бір қызарып, бір бозарып, қолынын ұшын ғана берді де,
үнсіз қалды. Амандасқаннан кейін қыздар мені есік алдындағы көленкелі жай -
беседкаға алып барды. Онда, дөңгелек үстел жанында салулы көрпе бар екен. Майра
үкідей ұшып, үйден екі жастык әкеп 
жаныма қойды.

-        Иә, ағай, жастыққа жантая отырып,
демалыңыз, - деді Жайғасып отырғаннан кейін мен қыздардың бетіне қарадым;

Майра бұрынғысынан сәл тола түскенге ұқсайды. Меңтай жүзі шүберектей боп,
қатты жүдегі қалыпты.

-        Ал, халдерің қалай, қыздар? - дедім мен.

-        Иә, не халды сұрайсыз, - деді Майра тез
және  жауап беріп. - Сіз кеткеннен кейін талай
сұмдықты бастан кешірдік қой Меңтай екеуміз.

Осылай деп ол Меңтайға қарады, содан соң сөзін әрі қарзй жалғастырмай,
үнсіз отырып қалды.

-        Мен бәрін де естідім, бәрін
де білемін, - дедім қыздар ол сұмдық жайларды естеріне алып, тағы да қиналмасын
деп-  Зайкүл айтты. Тұмажанды да көрдім.

-        Иә, Зайкүл байғұс бәрін де айтып
үлгірген екен ғой, - деді Майра күліп.

Меңтай басынан өткен бар ауыртпалықгы өз құлағыммен естіп келгендіктен бе,
мен өзімді оның алдында кінәлідей танып  кібіртіктей берген едім. Осы тартқан азабына
мені жазғырып  жазалайтындай кергемін.
Бірақ Меңтай өйтпеді. Жылап-сықтап мұң да шақпады.

-        Мұндай өкінішке ұшыраймын деп
ойламап едім, - деп бір өкініш, арызын бір-ақ ауыз сөзге түйіп, үндемей отырып
қалды-Содан соң барып, сәл ғана иегін көтерді. - Жігіттің де жігіті,
майдангердің де майдангері бар екен ғой...

-        Иә, ол рас. Ал ағай, өз жайыңызды айта
отырыңыз, - деді Майра.

Мен қос қызға жақсы әңгіме айтып, жандарын жадыратсам  деп ойладым. Бірақ ондайда аузыңа тілеген
әңгімең келіп түсе қоя ма? Мен алдымен облыстық газетке тілші боп қызмет
істегенімді  ел аралағанымды айттым. Көп
мақалалар жаздым дедім.

-        Иә, бізден кеткеннен кейін
басыңыздан кешкеннің бәрін де айта беріңіз, - деді Майра.

-        Айтайын, - дедім мен аузыма қыздарды
күлдіретін ешбір  қызық әңгіме түспей, сасқалақтап.

-        Тек көргеніңізді ғана
айтыңыз, ағай, естігеніңізді емес, " деді Майра сұқсаусағын шошайта күліп,
профессор Әуезовтың оқыған Алдаркөсе жайлы лекциясын еске түсіріп.

Мен де күліп,
басымды изедім. Осы кезде Меңтай сұрақ 
қойды.

-        Сәлиманы көрдіңіз бе? - деді баяу үнмен.

-        Көрдім.

-        Иә, соны айтыңыз, - деді Майра.

-        Айтайын.

XVIII

-        Көленкесін сүйретіп ашық
күнде ұзақ жортқан салт атты жолаушыға ұқсап, біздің тілші деген ағайындар да
кезбе келеді, - деп бастадым мен әңгімемді. «Иә, бәсе, ағайдың әңгімесі осылай
боп келсе керек еді», - деп Майра күлміндеп, қуанып қалды. Меңтай да ықыластана
жымиып қойды. Олар күлгенге мен мәз болып, әр сөзімді одан сайын бейнелеп,
бедерлеп айтуға тырыстым. - Ел кезіп, аудан аралап жүрген күндердің бірінде
жолым түсіп, өзіміздің «Ақбота» ауылына соқтым. Жұмабай жездем соғыстан
аман-есен қайтқан болатын. Кешке келіп сонда түсіп, апайымды, жиендерімді
қуантып, аунап-қунап жаттым да, ертеңінде Бүркітбайға сәлем берейін деп колхоз
кеңсесіне бардым.

-        Ассалаумағалейкүм, - дедім председатель
кабинетінің табалдырығын аттай бере.

Төрде күжірейіп Бүркітбай отыр екен. Мен бала күнімнен білетін кешегі ширақ,
кірпі шаш, ұзын бойлы, көзі тұздай көк сары жігіт бұл күнде үйелмендей сары шал
болыпты. Иегі ілгері ұмсынып, шошқаның кірпігі сияқты қою ақ кірпік торлаған,
тұзы азайғандай түссіз көк көздері өзін жұтқалы келе жатқан жыланнан қорыққан
тышқандай боп бүрісіп, бұғып қалған қарсы алдындағы жұдырықтай әйелге
тікенектей қадалып, тесірейе қалыпты. Бүркітбай маған мойын да бұрмастан,
ормандағы сары аюдың табанындай балпиған күректей етженді алақанын жас баланың
қос жұдырығындай қызыл мұрнына қонған шыбынды қаққандай бір сілтеп қалып:

-        Әй, сәлемінді қойшы әрі, - деді.

Бүркітбай бұрынғысынша
жай сөйлейді екен. Әр сөзін ақпанда құтырып, адам тарпыған бураның тізесіндей
тегеурінмен нығарлап, нығыздай айтатын болыпты.

Оның оң қол жағында соғыста үлкен командирлер ғана ұстайтын, қалындығы
қылыштың қырындай сары әмірқан былғарыдан жасалған, иыққа асынатын ұзын баулы,
әскери сумка жатыр. Шабуылға шыққанда кей командирлер оған гранат, немістердің
олжа пистолет - ауыр парабеллумын салып алатын. Бүркітбай шарап сауытының тығынын
бұрала сүңгіп тесіп өткен темір бұрандадай боп әйелге қадалып қалған түссіз көк
көзін бұрмастан, он қолын сумкаға қарай созып, сипалап, оның аузын ашабастады.
Мен мына мылқау дүңгене сумкадан мылтык суырып алып, сорлы әйелді бүрісіп
отырған бойында басып салар ма екен деп қорықтым. Шынында да ол сумкадан
немістердің ағаш сапты гранатасы сияқты ұзындау бірденені суырып алды. Сөйтсем
онысы ішімдіктен босаған сида сауытқа толтыра салып алған, тышканның құмалағы
сияқты, қныршық-қиыршық қара бұйра насыбай екен. Соның шошайған қағаз тығынын
алып, сол жақ алақанының шұңқырына бір уысқа жуық  насыбайды бір-ақ салды да, насыбай емес, қылқ
еткізіп коньяк жұтқандай етіп, апандай аузына апарып, тастап кеп жіберді.
Тілінің ұшымен екі ұртын кезек-кезек бұлтитып, тығырыққа қасқыр қуып тықандай
құмарлықпен, аузындағы насыбайды салпы ерін мен сары тістің арасына жинады да,
рақаттанғандықтан екі езуі үнсіз ырылдаған сары төбеттің езуіндей жыбырлагі қоя
берді. Содан соң, сабалақ сары шашты аю басын әрең қозғап, солға қарай бұрды
да, кәрі қойдың тісіндей мүжіліп, түп жағы қарайып кеткен, ұш жағы сап-сары
сирек тістерінің арасынан сыздықтата, шырт еткізіп түкіріп қалды. Бүркітбай
түкірмек боп басын бұрған кезде бұрандаға ілініп, суырылып бара жатқан тығындай,
әйел байғұс орнынан көтеріле берді де, Бүркітбай бері қарай қайта бұрылғанда
әйел де сылқ етіп, орнына отырды - өн бойын темір бұранда бойлай кіріп,
қозғалтпай тұрған тығын сол күйінде қалды.'

Бүркітбайдың түкірігі сол жақтағы үстелде бұқиып бірдеңе жазып отырған
есепшінің оң жақ бетіне шылп ете түсті. Есепші ыржың етіп басын бір көтерді де,
бетін алақанымен сипай салды. Содан соң қағазына қайта бұқиып, жағына
Бүркітбайдың түкірігі емес, нақ бір құдайдың жылы жаңбыры тигендей масайрап,
мыңқ етпестен отыра берді. Есепші жігіт біздің ауылдың Тұрсын деген баласы
болатын. «Тұрсын, төбеңнен құдай ұрсын» дедім мен ішімнен оның бетіндегі
Бүркітбайдың насыбай аралас түкірігінің айғыз-айғыз ізін көріп тұрып.

Бүркітбай рақаттана түкіріп тастап, қатты бауырсақ шайнағандай, аузын
қайта-қайта малжандатып, тышқанның боғындай түйіртпек насыбайдан әлдебір әл
алғандай боп, алдындағы әйелге одан сайын тесірейе қарады.

- Сендер, немене, соғыс бітті, енді Бүркітбайдың сөзінің бұты бір тиын деп
ойлайсыңдар ма? Жоқ, соғыс бітсе, соғыстан бүлінген дүниені қалпына келтіру
бар. Бұл да соғыстан кем емес. Ендеше Бүркітбайдың бұрынғы бұйрығы - бұйрық,
оның бұрынғыдай, ақ дегені - алғыс, қара дегені - қарғыс! Біліп қойындар мұны.
Ертеңнен бастап өзің шөпке жұмысқа барасың. Ал балаң тракторға шығады.

-        Бала тәуір боп қалды, барсын,
- деді әйел тамағы кеберсігі, үш-төрт сөзді бөліп-бөліп әрең айтып. - Ал маған
екі-үш күн аял бер, Бөке, қатты ауырып жүрмін.

Әйел бойындағы
бар қасіретті жүзіне жинап, Бүркітбайға жалына қарады.

-        «Ауырып жүрмін», - деп
кекетті Бүркітбай оны. - Ауырсаң, жұмыс басында ел, білдің бе, үйде жатпа.
Кеуденде жаның болса, ертең сені шөп басынан көретін болайын, білдің бе? Ал
өйтпесең, онда менен жақсылық күтпе, білдің бе?

Әйел амалсыз көнгендей боп, басын изеді. Содан соң үнсіз орнынан тұрып,
есікке қарай беттеді.

-        Әй, қатын, тоқта, - деді Бүркітбай
әйелге жеки ақырып. - Неге үндемей барасың: шығасың ба өзін жұмысқа, жоқ па?

-        Өмір бойы осы колхоздың
жұмысымен көзіміз шығып келеді ғой, Бөке. Ауырған соң, амалсыздан бір күн қалып
едім. Жарайды, өлсем, сол шөбіңнің басында-ақ өлейін, - деді әйел. - Ауданға
барып, дәрігерге қаралып келемін бе деп едім, жібермедің ғой. Қайтейін.

Бұл әйелдің кім екенін ол токтап, кейін бұрылғанда бір-ак білдім. Ері мен
үлкен ұлы соғыста өлген Канша апай екен. Со-ғыста өлген үлкен үлы менімен
түйдей кұрдас еді. Қолындағы кенжесі біз соғыска кеткенде кішкентай бала
болатын. Сол есейіп, әжетке жарап, қаршадайынан жүмыс істеп, шешесіне сүйеніш
болып жүр деп естігенмін.

-        Сәлеметсіз бе, Қанша апай? - дедім әйел
председательге акырғы жауабын беріп болғаннан кейін. Канша апай да мені енді
таныды.

-        Аманбысың, айналайын, Ербол екенсін ғой,
- деп жақын-дап кеп, бетімнен сүйді. - Кашан келдің? Окуың бітті ме, кал-кам?

-        Кеше келдім, окып жүрмін әлі.

-        Нарша байғүс куанып, ақ түйенін карны
жарылып жатыр десеңші онда. Жарайды, қалқам, үйлеріңе барып жолығамын ғой, -
деп Қанша апай қайтадан есікке қарай беттеді.

-        Әй, қатын, - деді Бүркітбай
әйелді тағы тоқтатып. Қанша апайдың әкесі азан шақырып қойған аты Бүркітбай
үшін мүлде өшкен сияқты, қайта-қайта «қатын» деп атайды. - Дәрігер сенің не
теңің, жұмысқа бара бер. Егер балаң ертен тракторға жанар-май тасуға шықпаса,
онда ауданнан мелитса шақыртып, айдатып жіберемін ұлынды. Білдің бе?

Бүркітбайдың бар
құқ айына төрт жылдан бері шарасыз көніп келе жатқан жесір әйел бір ауыз қарсы
сөз айтпастан, тағы да бас изеп, есіктен шығып кетті.

Бұрынғы бригадирімнін мынадай боп кеткеніне мен тан кал-дым. Алғашында оның
сәлемімді алмағанына ренжіп калып едім. Артынан әлгі сорлы әйелдіңсонша
жәбірленгенін көргенде оған зығырданым кайнады. Өзімді-өзім әрең ұстап, оған
кайтадан сәлем бердім.

-        Ау, сен қайдан жүрсің? - деді
ол сәлемімді алған болып. Мен жөнімді айтып, тілшілік куәлігімді көрсеттім.

-        Е, тілші деген қалада
отырмайтын ба еді, - деді ол енді мені мысқылдап. - Жұрт қалаға жете алмай
жүрсе, сен Алматыдан облыс келігі, облыстан ауылға шапқылап жүргенің қызық екен.
«Сары иттің басын сары табаққа салса, шоршып түседі» деген осы-ау, - деп ол
өзінен-өзі рақаттанып, кеңкілдеп кеп күлді. «Сары ит - сенсің, - дегім келді оған.
- Шашың да, қасың да, шарықтабақтай бетің де сары. Сен өңкиген сары аюсың!»
Бірақ әдеп сақтап, жасы үлкен кісімен тайталаспадым. Жөн жауап бердім.

-        Қала қайда қашар дейсіз, -
дедім де койдым. Бүркітбай тағы кеңкілдеді.

-        «Өзі жақсы кісіге - бір
кісілік орын бар» деген кайда? Жалпақ жұрт сыйып жатқан қалаға сенің бір
басыңның сыймағаны қиын екен, шырағым. Жарайды, жарайды, қалаға сыймасаң - дала
кең. Өзің біл.

«Бұл қақпас неге менен ауылды қызғанып тұр?» деп ойладым ішімнен. Оның
себебін артынан білдім.

-        Ал, менде не шаруаң бар, тілші болсаң? -
деді Бүркітбай арт жағынан оны біреу ауыздықпен шаужайлап отырғандай, екі езуін
кезек қайшылап.

-        Бірінші шаруам сізге сәлем
беру еді. Оны әрең орындадым. Берген сәлемді алмайтын боп кетіпсіз. Екінші
айтарым - колхозшы әйелмен жаңағыдай сөйлесуіңіз дұрыс емес. Сіз ол кісіні
өзімнің меншікті күңім деп ойлайсыз ба? Жоқ, олай емес. Ол кісі осы колхоздың қожаларының
бірі.

-        Оны кім айтты саған?

-        Партия.

-        Маған ақыл үйрететін кімсің сен өзің?

-        Облыстық партия комитетінің
тілі - «Алатау жұлдызы» газетінің қызметкерімін.

Бүркітбай
булығып, үндей алмай қалды. Мен бұрылдым да, қоштаспастан шығып кеттім.

Ертеңінде қалаға
қайтпақ болып, Төкешті іздеп, төменгі ауылға қарай беттеп, мектептің қасынан
өтіп бара жаттым.

-        Аға-а-а! - деп торғайдай шырылдаған бір
бала дауысы шықты артымнан.

Жалт карасам, шашы жалбыраған бір кішкентай қыз соңымнан жүгіріп келеді
екен. Мен тоқтап, тосып алдым.

-        Аға, сізді мұғалім тәтем, - деді
кішкентай қыз ентігін баса алмай, - Сәлима тәтем шақырады. Өзі класта отыр.

Осы кезде
мектептен жамырай жүгіріп, басқа балалар шықты.

Мен Сәлиманың осында мұғалім екенін білетінмін. Бірақ барып жолықпаған
болатынмын. Өзі шақырған сон, барайын деп мектепке қарай бұрылдым. Колхоз
кеңсесі мектептіңдәл қасында еді. Оның сығырайған кішкене екі терезесі
әлдекімді андығандай боп, мектеп жаққа жұтына, жымия қарап, телміріп тұратын.

Бұрынғы у-шуы кеп, орталау мектеп соғыс кезінде жабылып, бастауыш мектепке
айналған. Оның тұтас бір жақ жартысын колхоз алып, астық қоймасы етіп
жібергенін естіген болатынмын. Өзімнің ең алғаш қанат қағып ұшқан ұям
болғандықтан ба, әлде өмірлік жар болар деген үмітпен ең алғаш құшақтаған қызым
Сәлима ішінде отырғандықтан ба, әйтеуір, мектептің табалдырығын аттай бере
жүрегім қатты лүпілдеп кетті. Сәлима екеуміз ең алғаш рет сүйіскен класта,
мұғалім үстелінің басында, есікке қырыңдау отыр екен. Онын қарсысындағы өзім
бала күнімнен таныс парталар бұрыш-бұрышы күшіктің құлағындай делдиіп: «Апырау,
мынау Ербол ма?» деп, жапырлай маған қарасқан сияқты болды.

Есіктің ашылған дыбысын естіп, Сәлима жазып отырған журналының бетін жапты
да, мойнын бұрды. Класқа кірген адамның кім екенін білген соң, орнынан ауыр көтеріліп,
мен үшін өзгеше бір жат қимылмен, үйрекше, екі жағына кезек теңселе басып, бері
қарай аяңдады. Ол өзіме жақындағанда іші едәуір білініп қалған екі қабат екенін
аңғардым. Бұрынғы әппақ беті тарғақтың жұмыртқасындай тарғылданып, әр жеріне
әжімге әсте ұқсамайтын жалпақ, қызғылт сызықтар тартылыпты. Екі қабат әйелдің
бетіне «ноқта» түседі деген осы екен ғой дегі ойладым. Сәлиманың бұрын да бір
баласы бар деп еститінмін. Ішіндегі екіншісі болар деп жорамалдадым.

Сәлима маған қол
беріп амандасты. Мен де одан артыққа бармадым. Тарғыл бет, шартиған іш, үйрек
аяң - бәрі маған біртүрлі жатта, жиіркеніштілеу де көрінеді. Бірақ мұнымды
сездірмеуге тырыстым.

Сәлима алдымен
өзі барып сәлем бере алмай жатқанына кешірім сұрады.

-        Соғыс кезінде келгенінде де көре алмап
едім, - деді.

-        Оқасы жоқ, Сәлима, - дедім мен. - Оз
халың қалай?

-        Халдың несін сұрайсын? - деп
күрсінді ол үстел жанындағы өз орнына отырын жатып. Мен шәкірт сияқтанып, оның
алдындағы бірінші партаға жайғастым. - Қара түнде адасып, қанғып, елсіз шөл
далаға шығандап кеткен адамда не хал болушы еді?

Мен үндемедім. Сәлиманың жүрегіндегі ескі жараның аузын тырнағым келмеді.
Бірақ Сәлима өз жайын мен сұрамай-ақ баяндай бастады.

-        Мен сені ешқашан да
кінәламаймын, - деп бастады ол сөзін. - Осалдың омыртқасын омырып, беріктің
белін бүгілдіріп кеткен соғысты кінәлап, жас өмірімді мәңгілік өшпес өртке салып
кеткен соған лағнег айтамын. Осалдық жасап, омырылып қалғаныма өкінемін, өзімді
кінәлаймын.

-        Осылай деді ме? Тура осылай
деді ме, ағай? - деп Меңтай білегімнен ұстай алды.

-        Иә, - деп мен басымды изедім.

-        Түу, ағай, қандай жақсы
болған. Мен сіз Сәлимамен кездесіп, ол тура осылай деп, өз қатесін сіздің алдыңызда
мойындаса деп ойлаушы едім. Кездескеніңіз, Сәлиманың осылай дегені қандай жақсы
болған!

Меңтай арқасынан
әлде бір ауыр жүк түскендей, ішіне сыймай жүрген осы бір мойындау сөзін Сәлима
емес, бейне бір езі айтқандай боп, масайрап, рақаттанып қалды.

-        Сәлима бұдан басқа да бірсыпыра сөздер
айтты.

-        Енді ретімен айта беріңіз,
ағай. Маған ең керегі жаңағы мойындауы еді, - деп Меңтай қайтадан сабырлы
қалпына келді.

-        Өзімді кінәлайтыным, - деді Сәлима ауыр
бір күрсініп алып, - мен анау Танадай тұрақты бола алмадым. Сым қоршаудың
ішінде болса да ол қазір сүйгенінің қасында жүр. Шын ғашыққа одан артық мұрат
бар ма?

-        Тананың қайда екенін біледі екен ғой, -
деді Майра.

-        Біледі екен...

-        Ойлап қарасам, менің саған
жазған соңғы хатым аққудың ақырғы әніндей бопты, Ербол, - деп Сәлима тағы бір
күрсініп алды.

-        Ол хат әлі күнге дейін сақтаулы, - дедім
мен.

Сәлима басын
изеді.

-        Онда мен шешен де, шебер де
екенмін. Ақын болсам деген талап бар еді ғой онда кеудеде. Соның бәрі мына сары
шалдың, саңырау дүлейдің, - Сәлима мектеп сыртындағы колхоз кеңсесі жақты нұсқады,
- алқасында қалды. Тұяғы қанданып, тұмсығы майланып, қорбандап, жас жемтіктің
кеудесін кеулеп жатқан кәрі қасқырдай күйге жеткен соң ақын емес, ақымақ қылды
ғой ол мені.

-        Сен әлі де акынсың, Сәлима, - дедім мен.
- Мына сөздеріңнің өзі тегіліп тұрған теңеу ғой.

-        Акындық қайда енді бізге, -
деп күрсінді ол. - Бала-шағамен қалдық қой біз. Ал сен нағыз журналист боп
кетіпсің, Ербол. Жазгандарыңның бәрін газеттерден үзбестен оқып жатамын.

-        Нағыз журналист болуға әлі ерте ғой, -
дедім мен басымды шайқап. Сәлима да басын шайқады.

-        Жоқ, жок, рас айтамын.

Осьгдан соң ол
сәл ойланып, үнсіз қалды да, алғашқы баста-ған әңгімесін қайтадан жалғады.

-        Тағы да айтамын, Ербол, мен
сені ешқашан да кінәламаймын. Тұл - жетім, жар - жесір болып, әр кеудеде жүрек
орнына жүдырықтай мұз жатқан, әр адамның кезінен аққан қанды жасы екі бетті
кислотадай күйдірген сұрапыл соғыс жылдарының азабын, зардабын кім ұмытады
дейсің. Бұл да сол мындаған жанның жүрегінде қалған тарқамас шердің бірі ғана
ғой. Оның үстіне өмір бойы өзімді кінәлап өтермін дедім емес пе жаңа. Егер үнім
жетсе, мен бар қызға, қыз боп туар болашақ бар ұрпаққа былай деп жар салар
едім: «Қыздар, бай деп, бақты деп ешқашан да шалға шықпандар. Жаның сүйген тең
құрбы, до-сыңа балғын бал көңілмен берген уәденді өлсең де бұзба!» дер едім.
Бірақ менің үнімді кім естиді, кімге айтамын? Сөзінде тұра алмай сорлаған,
шатасып, шалға шыққан Сәлиманың ендігі сөзі кімге керек, кімге дәрі...

-        Түу, байғұстың жағдайы қиын екен ғой,
аяп кеттім ғой, - деді Майра. Меңтайдың да мөлтілдеп көзіне жас келген
сияқтанды. Мен әңгімемді ары қарай жалғадым.

-        Осы арада Сәлима ексіп жылап
қоя берді. Оның жылағанын көріп отырып, өзім де қиналдым. Бірақ, қиналғанмен
менің қолымнан келер не бар? Сәлима ексігін тоқтата алмай, қайта-қайта жылай
берді. Оның ендігі сезі екі өксік арасында айтылып қалған үзік-үзік ойлар
түрінде жалғасты. Ол маған шал күйеуінің соғыстан соңғы бір жыл ішінде өзіне
істеген зәбірін жеткізді. Бұл ауылда Бүркітбай етегін ашпаған жас әйел, әңі
бүтін орта жастағы қатын кемде-кем көрінеді деді.

-        Бұл қорлыққа көнгенше
өлгеннің өзін хош көрген сәттерім де болды, Ербол, - деді ол тағы бір ексіп алып.
- Алайда мезгілсіз жан шықпайды екен кеудеден. Әлі күнге дейін өлмей, тірі
келемін. Бірақ тек тірі жан дегенің болмаса, мендегі ендігі тіршілік шамалы боп
қалды бұл күнде. Әйтеуір бала-шаға болған соң бой үйреніп, кендігіп кетіп бара
жатырмын, тенізге лақтырылған бір кесек тастың су түбіне қарай сыбдырсыз
домала-ғанына ұқсап.

Сәлима көзінің
жасын сүртіп, сөзін жинақтай бастады.

-        Сені терезеден көрген соң,
шыдамай шақырттым, Ербол. Келгеніне рақмет, саған шағып, ішімдегі шемен шерім
біраз босап қалғандай болды...