Сүйекпен
нақышталған әр қапталы
нақышталған әр қапталы
Ақбайдың ағаш
үйі нар қақпалы.
үйі нар қақпалы.
Бай, болыс барша
жұртты шақырыпты
жұртты шақырыпты
Осында
«күпірлерді» қарғатқалы.
«күпірлерді» қарғатқалы.
Әлек боп
шабармандар шұғыл іспен,
шабармандар шұғыл іспен,
Танған жоқ таң
атқалы жүгірістен.
атқалы жүгірістен.
Келген жұрт кең
сарайға әрең сыйып,
сарайға әрең сыйып,
Еденде елу катар
жүгініскен.
жүгініскен.
Биікте бір
қанатта тақуалар,
қанатта тақуалар,
Үкімін іштей
отыр оқыя олар;
отыр оқыя олар;
Адамның ажалы
мен азабына,
мен азабына,
Әзелден өздерінше
пәк қуәлар.
пәк қуәлар.
Діншілдер
ортасында қажы Дөңбай,
ортасында қажы Дөңбай,
Жаны шат бір
адам жоқ казір ондай,-
адам жоқ казір ондай,-
Дегендей: «Он
артынан жүзді беріп,
артынан жүзді беріп,
Сот аузын сатып
алсам, қазынам бай!»
алсам, қазынам бай!»
Олардың ашық
жатыр көк 'құраны...
жатыр көк 'құраны...
Ортада түсі суық
сот құрамы;
сот құрамы;
Төменде ел
сабырсыз гуілдесе,
сабырсыз гуілдесе,
Сот күміс қоңырауын
соқтырады.
соқтырады.
Солардан арғы
төрде, кеңшілікте
төрде, кеңшілікте
Киіп ап
пенснесін 'кеңсірікке,
пенснесін 'кеңсірікке,
Ақбаев Әбубәкір
отыр оғаш,
отыр оғаш,
Қарай ма қалың
жұртқа кемсініп те?..
жұртқа кемсініп те?..
Кім білген,
жандар үшін сорлы маңдай
жандар үшін сорлы маңдай
Бүгін ол күтіп
отыр сырды қандай?..
отыр сырды қандай?..
Аузынан шыққан
шылым түтіні де
шылым түтіні де
Сумаңдап жөнеледі
сұр жыландай.
сұр жыландай.
Отыр ма
сайлаудағы антын бұзып,
сайлаудағы антын бұзып,
Арам ой ағысына
малтып, жүзіп?..
малтып, жүзіп?..
Қатал ол... Жарқылдайды
жалғыз ғана
жалғыз ғана
Аққұба
саусағынан алтын жүзік.
саусағынан алтын жүзік.
Ал, міне,
үнсіз-тілсіз ғарыптықпен
үнсіз-тілсіз ғарыптықпен
«Күнәкар» жандар
келді халық күткен.
келді халық күткен.
Ешқайда
карамайды, осы өмірден
карамайды, осы өмірден
Адамдай ақ
көңілі қалып біткен.
көңілі қалып біткен.
Бұл сәтте
аш-арықтан әлді ажырап,-
аш-арықтан әлді ажырап,-
Қобалжып арттағы
жұрт алды азырақ.
жұрт алды азырақ.
Екі үлын
Сағырбайдың мылтықтылар
Сағырбайдың мылтықтылар
Айдап кеп
отырғызды алға жырақ.
отырғызды алға жырақ.
Жауапты жалғыз
рет ыршығалы
рет ыршығалы
Байғазы қырын қарап
қырсығады.
қырсығады.
Тентектің барлық
ойы: «Өлтірерде
ойы: «Өлтірерде
Жанымды әзер
болса бір сығады!»
болса бір сығады!»
Ал, сонау Құрманғазы:
«Ерікпен мен
«Ерікпен мен
Келдім,- деп
отырғандай,-
отырғандай,-
зеріккеннен»,-
Үкіммен, үреймен
де жұмысы жоқ,
де жұмысы жоқ,
Мегзейді қиялға
жол беріп кеңнен.
жол беріп кеңнен.
Дегендей зұлымдарға:
«Жасты мүшкіл
«Жасты мүшкіл
Жазала, кұмардан
шық, қастық, іс қыл!.
шық, қастық, іс қыл!.
Жүзінен қаны
кашып, қалыпты тек
кашып, қалыпты тек
Қара сұр
миығында ащы мысқыл.
миығында ащы мысқыл.
...Қонырау әр
денені пысықтырды;
денені пысықтырды;
Тақымнан қалды
біреу қысып бірді,-
біреу қысып бірді,-
Атынан ақ
патшаның, «ғаділдіктің»
патшаның, «ғаділдіктің»
Ақсақ сот шойнаң
етіп ұшып тұрды.
етіп ұшып тұрды.
Елдегі шабысуды,
атысуды
атысуды
Қоздырған ақсақ
Әбіл аты шулы,
Әбіл аты шулы,
Түйені түгіменен
тағы жұтып,
тағы жұтып,
Бүгін де аямасқа
ант ішулі.
ант ішулі.
Ел одан не жақсылық
етер үміт,-
етер үміт,-
Өз жарын өзі
өлтірген екені ұмыт.
өлтірген екені ұмыт.
Сөйлесе ақ
кірпідей дүрдиеді,
кірпідей дүрдиеді,
Астынан
танауының екі елі мұрт.
танауының екі елі мұрт.
Оны әсте «елдің
дәмі, тұзы ұрмаған,
дәмі, тұзы ұрмаған,
Сыйлаған тәңір
осы құзырды оған».
осы құзырды оған».
Аузында бүгін
міне:
міне:
- Екі сотқар
Жылқы алып,
бейуақытта қыз ұрлаған
бейуақытта қыз ұрлаған
Киелі қажыны да
мазақтаған,
мазақтаған,
Тартқызып қартайғанда
азапты оған..
азапты оған..
Адаскан екі
пенде тағы-тағы
пенде тағы-тағы
Кінәны мойынына
аз артпаған.
аз артпаған.
Ә б і л:
(Байғазыға қарап)
(Байғазыға қарап)
Жалған сөздің
арты cop,
арты cop,
яки қатты...
Жасырмай паш қылып
айт ақиқатты.
айт ақиқатты.
Аяқка жығьлтғанға
мүсіркеу бар,
мүсіркеу бар,
Абайла!.. Азатғұмыр
бақи тәтті.
бақи тәтті.
Б а й ғ а з ы:
Бәндедей өз
кінәсы бәрінен де аз,
кінәсы бәрінен де аз,
Толғайды тіпті
мұқым әріден саз,-
мұқым әріден саз,-
Адалға зұлым рас
тағзым етсе,
тағзым етсе,
Сен жығыл
аяғыма,
аяғыма,
кәрі жемпаз!
Жоқ сенде
адалдықтан түйір қан да,
адалдықтан түйір қан да,
Жетіксің жетім
жанын сиырғанда.
жанын сиырғанда.
Старшин, хажы-қалпе,
өзің барда
өзің барда
Өзгеге азат
ғұмыр бұйырған ба?! -
ғұмыр бұйырған ба?! -
Ал, менің
қылмысым жоқ.
қылмысым жоқ.
Д ө ң б а й:
Уа, лағнат!
Сауысқан сары
қыста ала қанат?..
қыста ала қанат?..
Таратып ақ
малымды балықшыға,
малымды балықшыға,
Сен қылдың мені
мынау далаға мат.
мынау далаға мат.
Көргем жоқ нақ
өзіңдей құлда сұмды,
өзіңдей құлда сұмды,
Күйдірер құдай
сенің қу басыңды!
сенің қу басыңды!
Б а й ғ а з ы:
Ал, менің
арғы-бергі зәузатыммен
арғы-бергі зәузатыммен
Өзімнің ащы
терім құмға сіңді...
терім құмға сіңді...
Кім бәсе, 'қайда
бәсе, көп сауысқан
бәсе, көп сауысқан
Тірідей
қан-сөлімді жеп тауысқан?!
қан-сөлімді жеп тауысқан?!
Жемтікке құзғын
сендей .құнығар ма?!
сендей .құнығар ма?!
Құл еттің.
Жаның, сірә, мұны ұғар ма?
Жаның, сірә, мұны ұғар ма?
Ақымды сонда
сенен әпермеген
сенен әпермеген
Кұдайдың
әкесінің құны бар ма?
әкесінің құны бар ма?
Апырау, мұнша
қылмыс асбатыра ма,
қылмыс асбатыра ма,
Десең де: «Үсте
тұр алла, аста тұр алла
тұр алла, аста тұр алла
Ақ пейіл
пақырлардан садаға кет!
пақырлардан садаға кет!
Т а қ у а л а р:
Анық бұл күпір
болды, астапыралла!
болды, астапыралла!
Б а й ғ а з ы:
Мекендеп ішін
сонау Қой-үңгірдің,
сонау Қой-үңгірдің,
Екі күн
сауық-сайран,
сауық-сайран,
ойын құрдым,
Ол рас: малым
текке кетпесін деп,
текке кетпесін деп,
Апарып аш-арықты
тойындырдым.
тойындырдым.
Хабарсыз одан
менің туыстарым,
менің туыстарым,
Білмейді қайда
қандай ,қуыс барын...
қандай ,қуыс барын...
Ол үшін
Сағырбайдың ұрпағына
Сағырбайдың ұрпағына
Демессің: «Түгеліңмен
у іш бәрің»
у іш бәрің»
Ә бі л:
Тақ, тақ-с!..
Тас қамауға*апар да, жап
Тас қамауға*апар да, жап
Күтіп тұр мұны
кәміл «сапар», ғазап...
кәміл «сапар», ғазап...
Ал, мырза,
Құрманғазы, сізге бола
Құрманғазы, сізге бола
Қалайша ар-ұятын
сатар қазақ?..
сатар қазақ?..
Есерге ел
жылқысын тонаттыңыз,
жылқысын тонаттыңыз,
Бір сізден
өндіреміз он атты біз...
өндіреміз он атты біз...
Қалайша баска
біреу қалыңдығын
біреу қалыңдығын
Ұрлап ап,
жүрегінен оны аттыңыз?..
жүрегінен оны аттыңыз?..
...Мынаусы батты
білем жауға тым-ақ
білем жауға тым-ақ
Біреуге біреу
сөзін жалғатып ап,
сөзін жалғатып ап,
Айғай-шу
арасынан қисабы жоқ
арасынан қисабы жоқ
Аспанға
лақтырылды жалба тымақ.
лақтырылды жалба тымақ.
Азғырдың
арық-бақа көк кедейін
арық-бақа көк кедейін
Көремісің?..
Кеуде толы кек пе дейім,
Кеуде толы кек пе дейім,
Қорғаштап сонау
тұтқын сүр жігітті,
тұтқын сүр жігітті,
Даңғаза
басылмады көпке дейін.
басылмады көпке дейін.
Сөздері:
- Статьяңды ап
көрелік!..
көрелік!..
Етпесең
ғаділеттік, ақ төрелік
ғаділеттік, ақ төрелік
Жарлы мен
жақыбайдың ортасынан
жақыбайдың ортасынан
Сайгүлік он
арғымақ ат берелік.
арғымақ ат берелік.
- Күнәсыз
күйдірмеңдер ақ баланы,
күйдірмеңдер ақ баланы,
Бойда бар өнері
мен бақ-таланы.
мен бақ-таланы.
- Саламат жаннан сауал алынбасын!
- Ақталсын Құрманғазы!
- Ақталады!
- Буынсыз жерге пышақ ұрындық па?..
- Біз келдік ақ сары бас ырым қып та...
...Ақбаев енді
ғана мына сөзін
ғана мына сөзін
Шалқалап жатып
айтты орындықта:
айтты орындықта:
- Асылан, алар деймін 'бұл сипатта
Ғаділ сот ел
талабын илтифатқа.
талабын илтифатқа.
Ал, сізге,
Сағырбайыш, айтарымыз:
Сағырбайыш, айтарымыз:
Сауғасыз кеткен
қызды қайтарыңыз!..
қызды қайтарыңыз!..
Қойынға жасын
төгіп қарғайтұғын
төгіп қарғайтұғын
Жаны қас жалған
жүрек қай парыңыз?..
жүрек қай парыңыз?..
Қыз жетер: фәни
де - қыз, жұмақ та - қыз
де - қыз, жұмақ та - қыз
Қиянат-қилап
істен жырақтаңыз.
істен жырақтаңыз.
Мал беріп, бата қылған
бар деседі,
бар деседі,
Пақырдың жігітін
де жылатпаңыз.
де жылатпаңыз.
Жатпай ма һәмән
келін-кепшік өліп?-
келін-кепшік өліп?-
He қажет қатын
үшін кекті болып?-
үшін кекті болып?-
Айлақер
Ақбаевтың бұл «ақылын»
Ақбаевтың бұл «ақылын»
Күтпеген өзге
бір іс кетті бөліп:
бір іс кетті бөліп:
- Құдай-ау, түлкі ме еді төре деген,
Түн қатып
тиын-тышқан тере жеген?!-
тиын-тышқан тере жеген?!-
Мұны айтып ақ
шарқатты асыл Әуес
шарқатты асыл Әуес
Шашылып ішке түсті
терезеден.
терезеден.
Қаларын, ғайып
болып жоғаларын
болып жоғаларын
Біле алмай, әлгі
діншіл ағаларын,
діншіл ағаларын,
«Ақ сайтан», «ақ
сайтандап», «сүбіхандап»,
сайтандап», «сүбіхандап»,
Ұстады бәрі
бірдей жағаларын.
бірдей жағаларын.
Ашынған (есіл
Әуес ентігеді -
Әуес ентігеді -
Қашан ол соңынан
сөз ертіп еді?
сөз ертіп еді?
Түтіккен...
Бүгін оның ажарына
Бүгін оның ажарына
Еш біреу отырған
жоқ елтігелі,-
жоқ елтігелі,-
Аяйды қара қазақ,
сұғынбайды,
сұғынбайды,
Жан лебін
жанарынан сығымдайды.
жанарынан сығымдайды.
Кұсталы
Құрманғазы енді ғана
Құрманғазы енді ғана
Жарқ етті.
-Мәнісін жұрт ұғынбайды,-
-Мәнісін жұрт ұғынбайды,-
Ол сезді жаладан
жар ақталмағын,
жар ақталмағын,
Ек алғаш
ашу-кегін ақтармағын...
ашу-кегін ақтармағын...
Уа, ғажап!.. Манаш
қызы ұстарадай
қызы ұстарадай
Тісімен тілді
өзінің ақ бармағын.
өзінің ақ бармағын.
Кім көрген бұдан
өжет қалыңдықты:
өжет қалыңдықты:
- Ен таза неке
су - деп, қанын жұтты.
су - деп, қанын жұтты.
Қадалып
бай-болысқа, судьяға,
бай-болысқа, судьяға,
Қаратты бір
езіне қалың жұртты.
езіне қалың жұртты.
Оқушым! Нені көрдік
ақырында?..
ақырында?..
Жаны тұр шыға
жаздап алқымында!..
жаздап алқымында!..
Сескенбей казақ
кызы қан ішер деп
кызы қан ішер деп
Әзелден ойлаған
жоқ ақының да.
жоқ ақының да.
Ә у е с:
Ақбаев, старшина
'кұдірётті
'кұдірётті
Жаныма
жазылмастай құзыр екті.
жазылмастай құзыр екті.
Мен одан
айдалаға ала 'қаштым,
айдалаға ала 'қаштым,
Бір ғана махаббатқа
күл жүректі.
күл жүректі.
Ал, мені
жазғырсаңдар кінәм осы-ақ,
жазғырсаңдар кінәм осы-ақ,
Бұйырмас дедім
маған сірә қосақ.
маған сірә қосақ.
Ақбаев
қолқалаған жүрегімді
қолқалаған жүрегімді
Аш бөрі койсын
дедім бір-ақ асап.
дедім бір-ақ асап.
Ақ бетім тоятына
жараса шын,
жараса шын,
Құзғын да болсын
дедім арашашым.
дедім арашашым.
Жан-жаққа желмен
кетіп, шырмауыққа
кетіп, шырмауыққа
Оралып қалсын
дедім қара шашым.
дедім қара шашым.
Әкетті солай
намыс ертіп алға,-
намыс ертіп алға,-
He дерсіз өлімге
де еркі барға?!
де еркі барға?!
Жақсылык көре
алмаса екі көзді
алмаса екі көзді
Таласып жесін
дедім екі қарға.
дедім екі қарға.
...Өлмедім...
Хордың қызы өзім екен,
Хордың қызы өзім екен,
Бақшам бар
сайрандасам өзіме кең.
сайрандасам өзіме кең.
Жаралған бір мен
үшін жалғыз тәңір,
үшін жалғыз тәңір,
Көрінем
періштемен «өзіне тең.
періштемен «өзіне тең.
Міне ол -
тәңірім мені өлтірмейтін!
тәңірім мені өлтірмейтін!
Әбеке, пендең
емес ол кірлейтін!
емес ол кірлейтін!
Соттама!.. Күн
тұтылса қорқатұғын
тұтылса қорқатұғын
Бабаңның көз
алдыңа келтір кейпін!..
алдыңа келтір кейпін!..
He сұмдық оған
үкім кесті дейтін?!
үкім кесті дейтін?!
Құдай жоқ Құрман
сазын естімейтін,-
сазын естімейтін,-
Өлгенше өнерді
сүй!.. Маң далада
сүй!.. Маң далада
Құлазып қалады
ертең ескі бейтің!
ертең ескі бейтің!
Ұғып ал! Қайғысынан
бір басының
бір басының
Жынданған шағы
деме ұрғашының!-
деме ұрғашының!-
Өжет жар осыны
айтып, тәлтіректеп
айтып, тәлтіректеп
Ұмтылды құшағына
Құрмашының.
Құрмашының.
Қым-қуыт
кетерілді елдің үні,
кетерілді елдің үні,
Еш біреу тыңдар
емес ендігіні.
емес ендігіні.
Қалшылдап ақсақ
Әбіл құлап кетті,
Әбіл құлап кетті,
Табады кояншыққа
емді кімі?
емді кімі?
Үрейлі тақуалар
үшкіреді,
үшкіреді,
Қазірет қағаз
езіп іштіреді.
езіп іштіреді.
Құлпырған Құрман
ғана, мынау даң-дүң
ғана, мынау даң-дүң
Айғайдан санаға
бір күш кіреді.
бір күш кіреді.
Көздері бал-бұл
жанып, күлімдейді.
жанып, күлімдейді.
Елестеп өлген
әке «ұлым»!-дейді...
әке «ұлым»!-дейді...
Күн бейне
күркіреиді... Ат дүбірі...
күркіреиді... Ат дүбірі...
Арғысы құлағына
ілінбейді.
ілінбейді.
Мылтық та енді
мүлде еленбейді,
мүлде еленбейді,
Бұл ғана
өз-өзінен елендейді.
өз-өзінен елендейді.
Білегін
қайта-қайта жалаңаштап,
қайта-қайта жалаңаштап,
Белгісіз бір
сарынға ерем дейді.
сарынға ерем дейді.
Құстаның қара
бұлтын таратқалы,
бұлтын таратқалы,
Ол бір сәт бері
аттады
аттады
әрі аттады.
Ел, кенет мылтықтыдан
ажыратып,
ажыратып,
Тұтқынды
алды-артына қаратпады.
алды-артына қаратпады.
- Ақталдың?
- Өнер ұлы, азат болдың!
- Үкімі кесілген жоқ азап-сордың!
Сүйінші!
Қасиетің арқасында
Қасиетің арқасында
Тағдырдың
тауқыметін аз-ақ кәрдің.
тауқыметін аз-ақ кәрдің.
- Әбілді құдай өзі талықсытты,
Қабағын аруақтар
анық шытты!-
анық шытты!-
Жұрт 'солай
шуылдасып, жамырасып,
шуылдасып, жамырасып,
Боздағын
бостандыға алып шықты.
бостандыға алып шықты.
Құрманның үлесіне
жақсы ат тиіп,
жақсы ат тиіп,
Жалына қолы
жетті. Мақсат 'биік...
жетті. Мақсат 'биік...
Сағырбай ұрпақтары
аттанарда
аттанарда
Естілді ел
ішінен «Ақсақ киік».
ішінен «Ақсақ киік».
Соқыр шал отыр
оны безектетіп,
оны безектетіп,
Және де бір жас
ұлан өжет кетіп,
ұлан өжет кетіп,
Бабадан
қалыспайды, осынау күй
қалыспайды, осынау күй
Барады оттан
ыстық өзекті өтіп.
ыстық өзекті өтіп.
Кеудеге жатыр
сарын жылап кіріп,
сарын жылап кіріп,
Құрман да өз
күйіне құлақ түріп
күйіне құлақ түріп
Шошиды;
арман-қиял зымырайды
арман-қиял зымырайды
Жаралы жас
киіктей құлап тұрып.
киіктей құлап тұрып.
Асыл жан нұр
сәулелі, шұғылалы
сәулелі, шұғылалы
Жеткен жоқ
биігіне шығып әлі -
биігіне шығып әлі -
Заулайды...
Екпінінен безек қағып
Екпінінен безек қағып
Жел-құйын
әлдеқайда шығынады?!
әлдеқайда шығынады?!
Екпіннен әлі
қанша жел еседі?
қанша жел еседі?
Қанша жыл қайран
дыбыс ілеседі?..
дыбыс ілеседі?..
Үн кетіп,
'бір төбеде өзің
қалсаң,
қалсаң,
Олжалап оны
кімдер үлеседі?..
кімдер үлеседі?..
Жоқ, оны тонай
алмас жендетің де!
алмас жендетің де!
Құяды ол Еділ,
Жайық, Жемге, түнде...
Жайық, Жемге, түнде...
Шырқайды таң
атарда кең аспанда,
атарда кең аспанда,
Күймейді өкпесі
де жер бетінде!..
де жер бетінде!..
Күй боздар айт
күні де, күзем күні,
күні де, күзем күні,
Кіндігін кіші
пенде үзер күні...
пенде үзер күні...
Осынау бір
қиялда ат үстінде
қиялда ат үстінде
Шіренді Құрманғазы
үзеңгіні.
үзеңгіні.
- 218 просмотров