*** Қашаған қыдырып жүріп Аралбай ақынның үйіне келеді. Жалғыз баласы қайтыс болған екен, оны Қашаған білмепті. Қашекең бата оқитын шығар деп отырыпты. Қашаған онан хабары болмай, «Аралжан, дауысыңды сағындым, өлең айтып жіберші» депті. Сонда Аралбайдың айтқан сөзі екен:Ал, Қашеке, Қашеке,Мен шаттанып жүрген күнімдеДомбыраны қолға алғанмын,Әркімдерді талай бұрап шалғанмын.Дулығалы қара нар едім,Артуын таппай мертігіп,Мен базардан қалғанмын.Менің немді сұрайсың.Мен аяғы сынған арбамын.Қанаты сынған қарғамын.Тұяғы сынған тұлпармын,Қанаты сынған сұңқармын.Мен осындай кезі келгенде,Бір ауыз айтқан сөзің іңкәрмін.Қашеке, немді сұрайсың,Мен қанаты сынған қаршыға,Қанатынан айрылса,Қаршыға түсер шаршыға.Қашеке, өлең айт дедің,Біздей мұңдық жартыға.Қимастықтан көңілді,Бір-екі ауыз делбейін,Дүние-ау, өткен парқыңа.Уақыты, күні біткенсін,Әлдилеп сүйген, қарағым,Қайырылмай кетті-ау артына.Ойлап тұрсам әуелде,Жаратылып шығыппызЛауқы менен Мақбоздан* ._________________________ *Лауқы мен Мақбоз – діни ұғымда Адам Ата мен Хауа Ана секілді дегенді білдіреді.Шарапаттың дәмі шашырап,Слыап-сипап өсірдімМамығын төсеп астына.Уақыты, күні біткен күн,Байлаудағы ақ сұңқар,Қолымнан ұшты талпына,Басымның бұтін шағында,Аралбай едім халқыма,Қашеке, немді сұрайсың,Мен ботасы өлген боз маяТұлыбына келіп ыңыранған.Мен бір жүрген ақ киік,Лағын түзде алдырып,Орнына келіп маңыраған.Мен бүгінде ақ сұңқарКөзінің жасы төгңлгенМен жапанға біткен бәйтерек,Жағдайсыз күні бүгілген,Мәуелеп өскен миуа едім,Жемісі жерге төгілген.Мен бір тұрған ақ сауыт,Адыра қалып сөгілген.Бұл уақыт болғанда,Берекеттен айырылып,Қанатым сынып қайырылып,Көңілім сонан түңілген. Қашаған білмеген, естімегені үшін Аралбайға былай деп сөйлейді: Ай, шырағым, Аралбай, Білмедім, бүгін балаңды-ай, Тәуекел аққа шүкір ет, Аузыңа алма жаманды-ай. Бұл уақыттар болғанда, Құдайым бізге түс қылды Бұл секілді заманды-ай. Алла салса амал жоқ, Біз бір пенде адамға-ай. Жақсы менен жаман теңелер, Сыраттың жолы қадамдай. Мақшар күні жолығар, Иманды пенде оларға-ай, Қапелімде мен сасып, Білмедім сөздің парқын-ай, Қайырын берсін артына-ай, Шайтаннан Алла сақтағай. Тамұқтың оты беті шарпымай, Ұжмақтан шарап ішіргей, Күнәсін өзі кешіргей, Лауқы менен Мақпозда, Жазылған екен адамзат, Дүйсенбі күні бесінде, Кәусәрдан шарап татқызғай. Кең сарайларда жатқызғай. Мүңкір, Нәңкір келгенде Жауабын түзу айтқызғай. Айы біткен ай да өлер, Күні біткен күн де өлер, Тура құрық келген күн, Таңға жетпей түн де өлер, Тататын дәмі таусылса, Жалғыз да емес кем де өлер. Өлімге қатты налимыз, Басқа түссе пенделер Басы сау-есен, бай кісі Өз айтқаны жөн келер, Орынды жерге кез келсем, Менің де қызыл тілім дөңгелер. Қайыры болсын артының Айып етпе, шырағым, Білмей қалған қартыңның, Осы жері мін келер. Дос айтысқан көңілмен, Айтылған сөзі шын келер. Ең қиыны осындай, Алыстан аңсап келгенде, Сені мен менің алдымнан, Ата деп шығып кім келер.*** 1902-ші жыл шамасында Қаңбақты елін су алып, қырғынаға ұшырағанда Бегім деген хан Қашағанды шақырыпты: «Қашеке, осындай уақиға болды, осыған не айтасың? Бұрын мұндай тарихи уақиға болды ма? Болса не себептен болды, соны айтып берсеңіз екен?» - депті. Сонда Қашаған айтыпты: «Бұрын да көп уақиға болған, асқаннан, тасқаннан, тәкаппар менменнен талай елдер шарпылып, әрекет болған» - деп, айтқан сөзі мынау: Тақсыр-ау, Бегім ханымыз, Айтайын заман толғаннан, Толып бір талай солғаннан. Өзіңді өзің зор сынба, Біреулерді қорсынба. Жақсылық ниет ойласаң, Екі аразды табыстыр, Қиянатшылық ойласаң, Ауылүйді қағыстыр. Біріне-бірін шағыстыр. Ноғайлының елінде, Үшқиянның жерінде, Еділ мен Жайық кеңінде, Талай ерлдер шалқыған. Шалқыған ерлер де алқынған. Дәреже тапқан байлар бар, Саланың бойы салқыннан. Едіге ерді кемсініп, Тоқтамыстың елі шарпылған. Басында бақыт барында, Қалмақ халқы қорықты, Орақ-Мамай даңқынан. Алшын-Смаиыл қалу Сарыдан Онан да бақыт арылған, Талай патшалар ауған тағынан Қыдыр көрген байлардың Қоңсысы кетті жанынан. Батырлар да кетті аруақты, Бек сауытын жамылған. Дұшпаннан кегі алынған. Он сан ноғайлы елін басқарып, Асан Қайғы атаңыз, О да кеткен анау бір, Көлденең жатқан Нарыннан, Ол күндегі Нарынның Кеңшілігін айтайын, Баққан құлы қара бүркіттей, Дулығасы үйген іскірртей, Нары болса қом алған, Қары бие жал алған, Қара саулық шайлаған, Еркек қой мен тоқтысын, Шаруасы ерте байлаған. Ерлері бар егескен, Дұшпаныменен шенескен. Ол Нарыннан көшерде, Асан Қайғы бас болып, «Тақ салған» деген жерде кеңескен Құбарлан ертіп құс салған, Лашын-сұңқар ұстаған, Елеуретіп тай мініп, Екі жүйрік желдіріп, Оның сулығын сар алтынменен кердіріп, Еділ мен Жайық Нарынның Осылай екен келісі. Бір алланың берісі, Балқашта жатып мал жеген. Аралас үйрек, қаз жеген, Жалының жақын өрісі Құлынның ұзын желісі, Ағашына біткен алма бар. Балаларының жемісі Тайшық хан елі толғанда, Тай тулап талқан болғандйа, Орманбет ханның Елі келіп қонғанда, О да бір құтырған Құртқа жолықты, Қайтуында мұнан торықты. Арша деген ағаштың басына, Бір боз торғай келіп қоныпты. Ол ағаштың басынан, Сол құтырғанн құртты жеп, Сонан себеп болыпты. Құтырып торғай шырлайды, Көкке қарай пырлайды, Қанатын сырпып зырлайды. Өзнен зордан қаша алмай, Шарықтап айналып ұшқан нән бүркітке Шапқан екен торғай тайсалмай, Ойласам шығар түрлі көп, Уақиға бұрын болған көп. Нән бүркіт те желденді, Еділге таман келген-ді Ол Еділдің бойында, Ойнап жатқан нән балық Салған екен бүркіт шеңгелді. Нән балық та жанын қарманды, Құтырып келген бүркітті Жұтып салып жалмады, Бір шай ішім мұрсат болмады, Нән балық та құтырып, Суға сыймай сандалды. Желігіп балық сандалып, Жұтамын деп жапанды, Жағаға шықты қайырлап, Көріпті батыр Сайынжап Жағаға шыққан нән балық. Балықты жеді ел алып, Жеген елдер құтырып, Біреулерді біреу жеп, Азайған сөйтіп көп халық. Су аяғы Жем еді, Жетімдерді жебеді. Біреулерді дауыл, жел алып, Біреулерді тасқын су алып Біреулерді жау алып, Қашаннан да бұл қоныс, Ашулы қара қақпандай, Қайғылы болған жер еді. Су аяғы сор деген, Сор жайлаған елдер қор деген. Шөбі малға бай болар, Аш-арығы жай болар, Бірақ қайғылы көңіл қап болар. Асан Қайғы атаңыз, Осылай болар деп еді. Сөйлейін сөздің парқынан, Бұл қоныстан көп еді Талай толқып шалқыған. Жем аяғын пайда деп, Келуші еді бұл жерге, Ырғыз бенен Торғайдан. Қара өзен мен Сары өзен, Ішкі орда жақтың халқынан. Хиуа, түрікпен, сартынан. Пайдалы деген даңқынан, Қайтушы еді еліне, Туып өскен жеріне. Ақшаға жаны толулы, Әбден жолы болулы, Қажетті көңіл шаттанып, Азаматтар мақтанып, Жем аяғы сол күнде, Толығып еді мал айдап, Төрт түлік дәулет қара айдап, Сарытау менен Самардан, Қаңғырып келген нашарлар, Бұ да көкке қарады.қазына жинап сарайлап, Сахарада көшкен біздің адайдан Қой баққанды қорлық деп, Наданның сөзін зорлық деп. Осы жерде мінекей, Тыншыған қоныс таптық деп, Бүгінде қонақ ақында, Бұл арада мал тапқан, Ақша жиды есептеп, Мамықтан жастық төсектеп. Тасқандардан сөз шықты, Сиырдан жақсы есек деп, Көп болды мұндай тасқандар. Әлін білмей асқандар, Сол тасқанның пиғылымен, Қабыса жаздап аспан жер. Тәкаппарлар көп еді, Бұлар дағы сол күнде, Төгілуге де еп еді. Бұл арада мал тапқан, Бір шүкірлік қылмады, Сірә құдай демеді, Атсыз жүрген жаяулар. Тұғырды ат деп мінбеді, Киімсіз жүрген жалаңаш, Мәшінсіз* киім кимеді. Бір азамат ерде дәулет кем болса, Мұны жан екен жеп білмеді, Мұны көзге ілмеді, Мінейін деп базардан, Жүретінге ат алды. Ауылдағы қатындар кисін деп, Атлас, ақзон мата алды. ___________________________________ *Мәшін – бұл жерде іс тігетін машинаны айтады. Қара бешпет, ақ көйлек. Мынау кімнің қатыны атанды. Портқа таман көшкенде, Сиырға жүгі симаған. Арқалап жанын қинаған. Бұл уақыттар болғанда, Көрт қоспақты мал демей, Түзеді нармен қатарды, Ақ бидвйдың ұнымен, Перуай шай болмаса, Триті астық, контон шай Мәкру астай жиреніп, Ауызға зордан апарды, Заманның азған шағында, Көп халық сонан шаталды. Сорпаны төгіп майменен, Сусыны қанды шайменен. Қалаға келген билерің, Арақ ішіп елірді, Кеудесін буып семірді, Папиросы шегулі, Тиіссіз жерге ақша төгулі, Етпеді шүкір қанағат, Тап болмай нағылсын ғаламат, Малын баққан байлары, Айдаған малға қуанып, Қой, қозыға жұбанып, Қалалы жерде мәтөк* - мырзалар, Қос арғымақ пар жегіп, Тарантас арба туарып, Қаршөндікке қамалды. _____________________________ *Мәтөк – сері деген мағынада. Нәпсісін шайға суарып, Алла соңын бермесе, Нешелер дариямын дегеннің Талайы қалған жоқ па, Сөйтіп суалып, -деп айтқан сөзі екен.1956 жылы «Күй қалай шықты?» деген сұрауларға Мүрат былай деп жауап беріпті. Десеңіз шықты күй қалай, Мәнісі мұның бірталай. Бүркеулі жатқан көмбенің, Ашалық бетін тұмшалай. Зейін қой да құлақ сал, Маңызын тыңдап ұғып ал. Халық өнері жасаған, Бірнеше өткен ғасырлар. Біреулер тартқан домбыра, Басындағы қайғы үшін, Біреулер тартқан домбыра Той, мереке, бәйге үшін. Біреулер тартқан қан мұңын, Біреулер тартқан зар мұңын. Біреулер тартты тұсында, Жаяулық мешеу жарлығын. Біреулер тартты мастықтан, Біреулер тартты жастықтан. Біреулер тартты тұсында, Тарығып барып аштықтан. Біреулер тартты домбыра, Бойында серілік бары үшін. Біреулер тартты тұсында, Махаббат, ғашық жар үшін. Біреулер тартты ел үшін, Туып өскен жер үшін. Біреулер тартты сағынып, Қатар құрбы тең үшін. Біреулер тартты күйімен, Көрген қысым дәуірін. Күй шығарды сондықтан, Тұрмыстың терең ауырын. Қуғын-сүргінге ұшырап, Терлеткен аттың сауырын. Ұмытпаған талайлар, Арқаға батқан ауырын. Талай жандар өтіпті, Басынан тұман ашылмай. Жүректер шері басылмай, Төсеген жерге бауырын. Бастарына кездескен Уақиғадан күй туат. Жүрекке пайда болады, Шер тарқату күш-қуат. Соны тартып жүреді, Мезгілінде тірі уақ. Тарих болып қалады, Кейінгілерге бір уақ. Айтылған өлең ән мен уүй, Уақиғаға әрбір арналған. Қайғылы үнін біз көрдік, Өз-өзінен зарланған. Ғасырлар сыры ашылмай, Басталған патша хандардан. Бұғып келді тұншығып, Ала алмай иеңдік заңдардан. Ал домбыра сайра сен, Октябрь нұры шашылды. Кеудемдегі ой мен сыр, Мәңгі бақыт ашылды. Шалықтай бер шалықта, Жайылсын даңқың халыққа. Шыға берсін өркендеп, Қақбақтан сазың жарыққа. Шындығын тартып дәуірдің Аңқытып арнаңды анықта. Домбыраны күйіне келтірген, Екі шек құлақ тиегі. Байланған буын пернесі, Бір-бірінің дыбыс сүйеуі. Әсерлі сана-ой беріп, Кеңітеді барлық жүйені. Тыңдағанда балқиды, Адамның дене сүйегі. Шырқап салған ән-күйді Барлық елдер сүйеді. Жүрегіне әркімнің, Майдай жұмсақ тиеді. Шымырлатат тартқанда, Дене-сүйек бойыңды. Қуанышты шаттықта, Көтеред пікір-ойыңды. Қараңғы мылқау заманның Жемістері жеңіспен, Бақытымызға қойылды. Домбырам, қолда, сөйле сен, Жапырағың жайнаған. Бақшада гүлдің түрі сен, Коммунизм елінің, Қосылып тұрған үні сен. Отаным үшін сайрайтын, Бұлбұл құстың тілі сен. Социалистік еңбектің, Қызу қарқын бірі сен. Бейбіт елдің шалқыған, Шаттық сайран күйі сен. Шапқындаған шабытты, Ырғақ жорға биә сен. Жүректен толғап анықты, Тәрбиеленуші халықты, Мәдениеттің үні сен.
- 395 просмотров