Стефан Цвейг
Жарқын образдар
қараңғыда да нұр шашады.
Тағдырының
көмескі және қараңғы жылдарында рухани жағынан соқыр халге түскен ақын жазған
орфикалық өлеңдер, оның «түнгі жырлары» әлемдік әдебиеттің ең бір ғажайып
туындылары болып табылады: оларды ақынның өз дәуірінде де, тіпті қай кезеңде де
Гельдерлин сияқты басқа әлемнен жіберілген, замандастары «түрмеге отырудан оны
тек аңғалдығы ғана құтқаратын бейшара есалаң» деп атаған Вильям Блэктің
пайғамбарлық кітаптарымен ғана салыстыруға болады. Оның да, мұның да поэзиясы - демон айтып
жазғызатын магиалық шығармашылық; онда да, мұнда да олар сөздің айқын
мағынасының арғы жағынан басқа ғаламнан жетіп тұрған о бастағы орфикалық
дыбысты сәби көңілмен естіп қалады; онда да, мұнда да өмірді өгейсініп, көзге
көрінбейтін қолмен жарқыраған жұлдыздарға өз аспанын жасайды, рухтың
найзағайларға оранған хаосымен өз мифін өмірге әкеледі.
Оның жандүниесінің
кешкілігінде (Блэктің суретінде де) поэзия пификалық үнге айналады: көз алдында
дельфилік аңғарды көріп, көңілі масаң тартқан ол тереңдерден сөз суырып,
бірнәрселерді айта бастадйы, бұл жерде де жасампаз демон жандүниенің сөніп
қалған кратерлерінен күл аралас от пен қып-қызыл шоқтай болған тастарды лақтыра
бастайды. Гельдерлиннің мұндай демондық жырларында байланыс құрла ыболып
табылатын тіл емес, адами сөз де емес, қандай да бір мағынасы жоқ таза ырғақ
қана бар, ол ырғақты түсіну де мүмкін емес, ол біресе түн ортасындағы ғаламның
тереңдігін бір ғана сызықпен жарық еткізіп көрсете алатын найзағай сияқтанады.
Апокалиптикалық аядан пайғамбар көрініс бергендей болады:
Мынау мәңгі таулардан,
Көрінеді
кең дала мен ағындар.
Адам
мұнда Шығысты да көре алар,
Оның
жанын толғандырар өзгерістер өріліп,
Құдайлардың
кескіні де, сөзі де,
Көк
жүзінен көрініп,
Құдай
сөзі тоғайларда жаңғырық боп шырайлы,
жаңбыр болып құлайды.
Түс көрушінің сөздері керемет әуенді пайғамбар лебізіндей
болып, «тоғайларды жаңғыртып», басқа ғаламның үніндей және оның еркіне бағына
естіледі: бұл жерде ақын ештеңе айтпайды да, өлең да жазбайды, тек о бастағы
сөзді санадан тыс тұрып жеткізеді. О бастағы қуатты еркі болып саналатын демон оның шаршаған және
тербеліп тұрған рухының еркі мен аузындағы сөзін алып қойды, енді оның рухының
ерні икемеге келмей, еркі кеткен тілмен өлі әрі керең үнмен гуілдеп тұрған
кернейдей сөйлейді. Бұрынғы ФридрихГельдерлин, бұрынғы тірі адам, енді сөніп
қалды, «ол мұнда жоқ», оның құр бетперде сияқтанған санасыз кескінін демон киіп
алған.
Мынау түн жырлары, табан асты шығарылған үзік-үзік жырлар
енді желден қорғалған, өнердің жер бетінің сәулесімен нұрланған,өлшенген аядан
шығып жатқан жоқ: бұл рухтың шебер үйлестіруімен өңделген мыс та емес, бұл шабыттың
көз жетпес ғарышынан құлап түскен және жерден қашық магиялық күштермен өңделген
метеор металы. Кез келген дарынды өлеңнің матасында санадан тыс әлемнің жіптері
мен сергек көңілдің жіптері шеберлікпен өрнек салады; ол жіптердің біресе
біреуі, біресе екіншісі кезек-кезек айқындалып, қайта бәсеңдеп құбылады. Егер
де ақын қалыпты дамыса (мысалы, Гете сияқты), жасамыс тартқан шағында оның
техникалық жағы, тіршілікке қатысты элементтері шабыттан басым түсіп жатады: о
баста ақынға құпия сезімталдық ретінде көрінетін өнер уақыт өте келе оның
қолында ғұламалық шеберлікке ауысып, жандүниені өз билігіне бағындырады.
Ал Гельдерлиннің өлеңдерінде керісінше, шабыт пен ақындық
шабыс демонизмі үздіксіз басымдыққа ие, ал мұндай жағдайда санаткерлік бастау мен көркемдік құрылым
есебі ғайып болады. Оның соңғы кездері жазған лирикалық өлеңдеріндегі ішкі
байланыс өте әлсіз, өлең жолдары тек дыбыстың дауылды ағымына бағынып, бірінен
соңы бірі қалай болса, солай тіркесе береді; музыка тасқыны қандай кедергігі
де, қандай да бір цензураға да қарамай, форма біткеннің бәрін де талқандап кете
барады. Өйткені мұнда ырғақ өз дегенімен ғана жүріп, бастапқы күш енді шектен шығып кеткен күшке
айналды. Кейде өзін өзі билеуден қалған Гельдерлин ішкі күштің мұндай
басымдығына қарсы тұрмақшы болып, талпынып көргендігі де байқалады, біртұтас
поэтикалық ойды ұстап, оны дұрыс жолмен өрбіткісі де келеді. Бірақ құйылып
жатқан толқын оның қолынан бәрін де тартып алады, шарасыз ақын мұңға батады:
Өзімізді
білмейміз, бізді үміт тек сүйрейді,
Көзімізге
көрінбейтін құдай бізді билейді.
Әлсіреген ақынның қолынан өз шығармашылығының рулі
бірте-бірте сусып шығып бара жатты. Өзін өзінен тартып алып жатқан күш туралы
ол «Түсініксіз бір ғалам - Азия сияқты ғалам - мені қуатты ағын сияқты алысқа
ағызып әкетіп бара жатыр» деп жазды ол. Оның қуаты қайтқан миы ойлардың
салмағын көтере алмастай халге жетіпті, ойлары бар салмағымен үзіліп, бірімен
бірінің байланысы бұзылып, бос кеңістікке беталды құлайды; бір кездері пафостың
қанатында батыл қалықтаған ойлары енді трагедиялық сандырақпен аяқталып жатты.
Сөздерінің арқау жібі бір-бірімен шатасып, томарлақтанған ырғақты фразаға
айналып, оның басы қайсы, аяғы қайсы, адам айыра алмастай халге жетті: кейде
аяқ астынан келе қалған ой ақынның әбден қалжыраған назарынан тез жоғалып
кетеді.
Бір ой мен бір ойды «өйткені», «бірақ бұл» деген сияқты
сөздермен дірілдеген қолдарымен бір-біріне желімдеп жапсырып, жалғаған болады
немесе әбден діңкелеп, бастаған сөзін тезірек аяқтағысы келіп, «Бұл туралы әлі
талай нәрсе айтуға болар еді» дей салады. Мысалы, «Патмос» деген өлеңі
мәңгіліктің айлапат ғаламынан алынып, көк зеңгір аспан астына тігілген шатыр
сияқты басталған еді, соңғы редакциясында жәй бір сандыраққа айналып, ақынның
айтайын деген ойының болмашы ғана үзік-үзік ишарасы күйінде қалған; лирикалық
сипатпен құйыла алмай, ойды бір-бірімен байланыстырушы сөздер стенографиялық
жазбалар түріндегі тіркестер деңгейінде ғана қалып, мынадай түсініксіз дүниеге
айналған:
Енді
мен Иерусалим батырларын,
жырға қоссам деп едім, ақын жанын,
Каносседе Генрих азап шеккен,
Христостың күнінен басталатын,
Таңғы самал секілді айнымаған,
Менің өзім де батырлық жолдан таймай,
Жүруге тиістімін, сонда ғана,
орындалар біздің де қалауымыз.
Дегенмен,
ойлардың ішкі реттілігін сақтай алмаған осындай дыбыстардың тіркесінің өзі аса
жоғары мәнмен магиялық тұрғыдан байланысқан. «Кездейсоқ образдардың күлтілдеген
сабағымен оралған рух жеке-жеке ойларды бір-бірімен үйлестіру қабілетінен
айырылған; ой-сана жүйеден айырылып, оның барлық синтетикалық ілгектері
тарқатылған, алайда, қопарылысқа ұшыраған форманың астынан Гельдерлин
поэзиясының шоқтай жанған мазмұны күйдіре әрі жарқырай көрініп тұр: осынау ұлы
өлең жолдарында суреткер құдыретті рухтық күшке айналады, оның отты жанары
күллі әлемді поэтикалық өрттің таңғы шапағында көре алады.
Өзінің ырғақты әуенінде, алогиялық мас көңілінде Гельдерлин
тілдік данышпандықтың ең биік шыңына шыққан, ол ақыл-есінің дұрыс кезінде
мұндай деңгейге көтеріле алмаған еді, «құдайлардың сөзі тоғайларды жаңғырықтыра
жаңбыр болып құлайды». Оның гимндері алаң-ғұлаң көңілінің дауылына батып кетіп,
таңғы шықтай мөлдірлігін, контурларының айқындығын жоғалтқанымен, оның орынын
демондық шабыт басып, рухына аяқ астынан күш береді, ол сезімнің хаосына көзді
қарықтырар жарықпен құйыла қалған сәтте қараңғы түкпірден табиғаттың барлық
шыңырауы мен асқақ шыңы жаңғыз сәтке жарқ ете қалады. Гельдерлиннің поэтикалық
шабыты осы кезеңнен бастап дауылдай ойқастап, найзағайдай тілгілейді: олар
ақынның шулы-дулы одаларының күркіреген бұлттарының арасынан кенеттен ойнақтай
шығып, бір-ақ сәтке көрініс табады да, қайтадан жоқ болады, ал сол бір ғана
сәттің ішінде олар ақындықтың шексіз көкжиегін де паш етіп үлгіреді. Гельдерлиннің
поэтикалық қуаты ғаламшарға барып сіңеді; өлеңдері ақынның өзін тастап,
ғарыштық сипатын паш ете, өзінің отанына, яғни, хаосқа қарай бет алып, көз
жетпеске кетіп жатады.
Күңгірттіктің
ішінде адаса жүріп, тек анда-санда ғана найзағайдың қаһарлы отының жарығымен
жол тауып, жартылай көріп, жартылай көрмей ол күллі ғаламдық байланысқа, уақыт
пен аяның белгілері мен образдарына жақындайды. Жолсыздықтың айдаласындағы осындай
ғажайып саяхаттарының бірінде, жолсыз сапарының ең соңғы түпсіздігіне құлап
түсер шағында ол бір кереметке тап болды: рухтың тереңдеп кеткен шым-шытырығында,
құйын кезген ымыртында келе жатып, ой-санасының дұрыс кезінде талмай іздеген
кереметін тауып алды: яғни, ол Элладаның құпиясын тапты. Өзінің балалық шағының
барлық жолында ол алдынан Эллада шыға келер деп күткен еді, ол оны өз идеалының
биігінен, қиялының кеңістігінен іздеген еді, оны өз заманының және өткен
замандардың барлық жағалауларынан іздеп келуге қиялшыл Гельдерлинді де
аттандырды. Ол жер асты патшалығынан Эмпедоклдің көлеңкесін шақырды,
ғұламалардың кітаптарын оқып шықты, «уақытын гректерді зерттеуге жұмсап, мұның
өзі оған достарымен пікірлесіп жүргендей әсер берді»; гректерді зерттей жүріп,
ол өзін қиялындағы Элладаға кетіп бара жатқандай сезінді, оның өз отанына, өз
заманына жат болғанының бір себебі де осында еді, өзінің осы жағдайына өзі таңғалып:
Не
бұл өзі,
неге мені тартады,
сонау ескі жағалау?
Тіпті менің өзіме де ол,
Біртүрлі ұнап барады-ау.
Отанымнан артық болып көрініп,
Көкке құл боп сатылғандай беріліп,
Аполлонның жүріп өткен жолымен,
Келе жатам егіліп.
Оның
саяхатының мәңгілік бағыты мен мақсаты тек Эллада ғана болды, сол арман оны өз
үйінен, өз отбасынан, өзінің туған халқынан айырып, мұны мәңгілік жабырқаушылықтың
құшағына лақтырды, үмітсіздік жігерін құм етті, алдынан жарық сәуле көре алмай,
жалғыздықтан есі кетті.
Міне,
осындай шақта сезім хаосының ортасынан, рухтың тұңғиық тармақтарының жіктерінен
Элладаның құпиясы бұған қарай жүзіп келе жатты. Вергилий Дантені қалай
жетелесе, тасқындаған сөздің қарғынының ішінде адасып келе жатқан ұлы
қаңғыбасты Пиндар (көне грек ақыны, б.д.д. 520-422 жылдары өмір сүрген) гимндік
сөздердің адамды мас қылатын сәттерінің ең соңғы қадамына қарай алып келе
жатты, көңілі соқыр болып қалуға айналған ол кенет алдынан ашыла қалған
аңғардан қалқи көрінеген күрең қызыл түсті асыл тас - карбункул сияқтанып, көз
тартып жатқан, өзі өмір бойы іздеген миф кескініндегі эллиндік әлемді - демонның
ықпалында кеткен және сол демонның арқасында ағарған ғұлама Ницще түпсіздіктен
жарыққа бірінші рет алып шыққан - эллиндік әлемді көрді.
Гельдерлин жалындап тұрған бұл эллиндік әлемге тек көз салып
қана және ол туралы ерекше салтанатпен айтып қана үлгірді, бірақ бұл - күлмен көмілген рухтың әлемдік қоймасын ашқан ең алғашқы
тірі, ыстық қанға қаныққан сезіммен көруі ғана еді. Бұл Винкельман насихаттаған
гуманистердің классикалыққа жатпайтын, гипстік Грециясы емес еді, бұл кезінде
Шиллер өзінің «антикалық сипатқа жалтақтай еліктеген» (Ницщенің оны өлтіре
сынаған сөздері) шақтарында сомдаған эллинизмнің әлсіреген Элладасы да
емес-тін: бұл қансырай жүріп, варварлықтан енді ғана арыла бастаған, әлі де
болса хаостың аналық алақанының ыстық буымен тыныс алып отырған азиялық, шығыстық
жап-жас Греция еді.
Вакхикиялық экстаздан мастығы әлі арыла қоймаған Дионис оның
қараңғы үңгірінен шығып келе жатты; Гомердің шыныдай мөлдір жарығы өмірдің
ап-айқын кескіндерін аялай бастады: мәңгілік құрыспаның қасіретті рухы ерекше
жігермен өрши түсті. Гельдерлиннің өз бойында демонизмнің оянуы оның антикалық
өнердегі демонизмді көре алуына, сол арқылы о бастағы Греция дегеніміздің ғаламның
бастауын көрген Греция екендігін, мұнда біртұтас ұлы келешекпен байланысып жатқан тарихи дәуір
барын, Азия мен Еуропа барын, бұлардың бір-бірімен варварлық, көп құдайға
табынушылық, христиандық мәдениетпен араласып жатқандығын көрсете алуына
мүмкіндік берді.
Өйткені Гельдерлин өзінің ымыртынан көріп тұрған Греция -
бұл теңізге ысырылып тасталған жартыарал түріндегі кішкентай Эллада емес еді,
бұл - ғаламның орталығы, барлық болмыстың бастауы және болмыстың көңілі ауған
жер. «Болашақтың құдайлары сол жерден шығады және сол жақты нұсқап тұр». Бұл - күллі
руханилықтың қайнар көзі, варварлықтың аңғарын қақ жарып, аяқ астынан пайда
болған, сонымен бірге бір кездері неше түрлі халық өзендей ағып, шұбырып келіп
құйылған қасиетті теңіз де осы, болашақ «Germaniaeнің» анасы да осы, Азияның
діни драмасын крес болып қағылған адам туралы мифпен жалғастырушы да осы жер; рухы
соңғы рет апатқа ұшыраған сәтте «шегеге қағылған Дионистің» трагедиясын
түсінген Ницще сияқты Гельдерлин де өз өмірінің ымыртын кезіп жүріп, Христос
пен Панның арасындағы аса терең байланысты түсініп қалды. Элладаның символы
өлшеусіз өсіп кетті. Гельдерлин, бір қарағанда мәні жоқ сияқты көрінетін соңғы
әндерін сомдағандай, ешқашан тарихтың мұндай батыл тұжырымдамасын жасаған емес.
Осы дауылды, кесек-кесек, хаотикалық, жартас сияқты
жақпар-жақпар ауқымды жырларында, Пиндара мен Софоклдан жасаған аудармаларында
Гельдерлиннің тілі оның алғашқы кездеріндегі эллинистік, таза аполлондық айқын
тілінің деңгейінен әлдеқайда биікке
көтерілді: біздің сұп-суық, жасандылықпен жылытылған тілімізге
аударылған трагедиялық ырғақ мифтік, о бастағы Грецияның микендік
қабырғаларының алып сынықтарындай көрінеді. Мұнда бір тілдің жағалауынан екінші
тілдің жағалауына қарай ақынның сөзі ғана немесе әр жолдың сергек мағынасы ғана
толық сақталып бағытталған десек, аздық етеді: мұнда жасампаз құштарлықтың
жалынды ядросы өзінің о бастағы қуатымен қайтадан лаулай жанған.
Органикалық әлемде соқыр адамдар басқаларға қарағанда
анығырақ әрі тереңірек еститіні сияқты, бір сезімнің өлуі басқа сезімдердің
қабылдауыштық қабілетін өткірлей түсетіндігі сияқты, Гельдерлин-суреткердің де
сергек ақыл-ойы күңгірт тартысымен, оның рухының ырғақтық қуаты кең ашылып жүре
берді: ол әуеннің қызу қаны оның барлық тесіктерінен шашырай жөнелгенше ерекше
батылдықпен тілін жан-жағынан қысып бақты; синтаксистік құрылымға жаңа
икемділік беру үшін оны сыңғырлаған ырғақпен соғып, барынша сығымдап, оған
ерекше үн сыйлады. Өзінің аяқталмай қалған кесек туындыларында Микеланджело ерекше
шебер көрінеді, сол сияқты Гельдерлин де жетілдірілген, ойын түйіндеп, аяқтаған
шығармаларына қарағанда, өзінің аяқталмай қалған хаотикалық үзік-үзік
туындыларында әлдеқайда озық: мұндай шығармаларында ақынның өзі емес, хаос,
алғашқы табиғи қуат ерекше жігерлі гимнмен естіліп тұрады.
Осылайша Гельдерлиннің рухы ерекше ауқымдылықпен, асқақтай
өзінің күреңіткен ымыртынан қараңғы түніне ұласты; қап-қара күлге айналардың
алдында, оның рухының алауы өзінің жалынын көкке қарай тағы да бір рет құлаштай
көтерді.
Гельдерлиннің қияли ұлылығы ғана емес, қасіретін тұмшалап
ұстап тұра алмайтын оның демоны да құдыреттілікке ие. Басқа ақындарда демондық
бастаулар өзінің кескінін қысып ұстап тұрған адами тұлғасын жарып барып, сыртқа
шығады және оның жалыны әдетте ішімдіктің буымен тұманданып тұрады (Граббе,
Гюнтер, Верлен, Марло) немесе өзін өзі ұйықтататын есірткінің түтінімен араласы
кеткен болады (Байрон, Ленау). Ал Гельдерлиннің көңілінің мас болуы - тап-таза
және табиғи, оның кетуі - құлауы емес, шексіздікке ерлікпен қайтып оралуы.
Гельдерлиннің тілі ырғақ ішінде еріп кетеді, оның рухы асқақ
көре білуінде байқалады: ол өзінің о бастағы стихиясының ішінде балқып кетті.
Ол музыкаға сіңіп, әннің ішінде өлді. «Фаусттағы» поэзия символы, эллиндік
рухтағы неміс ұлы Эвфорион сияқты ол өзінің күлге айналған құр денесімен ғана
болымсыздықтың түніне сіңіп кетті; ал оның күміс қанат қыраны зеңгір көкке
көтеріліп, жұлдыздардың арасынан мәңгілікке орын тепті.
- 224 просмотра