Стефан Цвейг
Кіргендейміз мүлгіп тұрған молаға,
Ұлы шабыт, сенімен.
Жүземіз біз толқыныңа орана,
Қуаныштың үнсіз ғана демімен.
Бірақ бізді Ор шақырса, барамыз,
Тәкіппар боп тұрамыз біз көгінде.
Жұлдыздардай отты өрнек сап жанамыз,
Қысқа түннің төрінде.
Бірақ, ақынның ерлік миссиясы деп өз мифінде Гельдерлин
көрсеткен тұрғыдан қарайтын болсақ - оны әдейі жасырудың қажеті қанша - онда
оның өзінің ақындық қуаты шамалы ғана болып шығады.Жиырма төрт жастағы
магистрдің рухани ұмтылысы да, ақындық қолтаңбасы да керемет дарындылықты көрсетіп
тұрған жоқ: оның алғашқы өлеңдерінің формасы, жекелеген образдар, символдар мен
жекелеген сөздер Тюбингенде мектеп оқушысы болып жүрген кезінде оған шабыт
берген поэзия үлгілерін, мысалы, Клопшток одаларын, Шиллердің
сыңғырлаған-екпіндеген гимндерін, Оссиананың неміс просодиосын сол күйінше
дәлме-дәл қайталайды.
Оның поэтикалық әуені жұтаң, тек бозбала шағындағы шаңды
жоғары варияцияларда қайталай береді, мұның өзі оның рухани көкжиегінің
тарлығын онша байқатпауға мүмкіндік берген. Және оның қиялы ғаламның күңгірт,
дөрекі образдарының ішінде жүреді: оның қиялы құдайлар, Парнас, отан деген
ұғымдардың шегінен аса алмай, «көк-тәңір», «құдыретті» деген сөздердің өзі іш
пыстырып, қайталана береді. Оның идеяларының әлемі әлі де піскен жоқ еді,
Шиллерге және неміс философтарына тұтастай тәуелділіктен шыға алған жоқ еді;
тек кейіннен, салыңқы жандүниесінің
тереңдігінен, оның адами рухында емес, ғаламдық рухта сөйлейтін пайғамбардың
жарлығына ұқсап, шешендік құпия афористік сөз қара-қошқыл бұлттарымен көтеріліп
келе жатты.Оларда пластикалық образ сомиадалытн негізгі элементтердің бір де
бірі жоқ еді: сезімді оятатын заттарды көру қабілеті де, әзіл де, адамдарды
білуі де, қысқасы, қарапайым әлеммен байланысты ештеңе де жоқ және
Гельдерлиннің қасарыспа инстинкті қарапайым тіршілікпен қандай да бір
байланыстың болуын қаламайтындықтан, тіршілікке деген осы туа біткен жаулық
көзқарасы ақыр аяғында оны үздіксіз қиял құшағында жүруге мәжбүрлейді, оның
дүниетанымы тек қиялдағы ғана нәрсеге айналды.
Оның өлеңдерінің субстанциясында нан да, тұз да жоқ, көлем
де, түр-түс те жоқ: ол өзгермеген қалпында эфирлік, мөлдір, салмақсыз күйінде
қалды да, оның өмірінің ең ауыр жылдарында оған тек құпия әлем ретінде,
белгісіз бір бұлыңғыр бұлт, қалықтап жүрген нәрсе күйінде ғана ықпал етті.Тіпті оның жұмыстарының жемістиілігі де
ашамлы болды, оның шығармашылығы үнемі шаршап жүрудің әлегінің, ештеңе
сезбейтін меланхолиялық пен жүйкесі бұзылу әлегінің астында қалып қойды.
өлеңдері өзінің қайнар көзінен өмірдің барлық қуаты мен шырынын алып келе
жататын Гетенің табиғи толымдылығының қасында, оның қуатты қолдарының күшімен,
кең далада көсіліп жатып, күннің сәулесі мен күміс тамшыларын жұтып жеміс
беретін ақындық «даласымен» салыстырғанда, Гельдерлиннің ақындық күйі өте жұтаң
көрінеді: неміс мәдениетінде, ақындық талантының өте төмендігіне қарамастан, осындай
үлкен ақын, бәлкім, бірінші рет өсіп шықты. Әншілердің атына айтылатындай,
бәлкім, оның материалы жеткіліксіз болған шығар. Дегенмен, оның өнері -
материалдарды пайдалана алуында.
Ол басқаларға қарағанда әлжуаз болды, бірақ жандүниесінде
оны көкке көтеріп әкететін қанат өсіп шықты. Оның дарындылығының салмағы аз
еді, сондықтан да ол өте биікке ұшып шыға алды; шын мәнісінде, Гельдерлиннің
ұлылығы - суреткердің ұлылығы емес, оның тазалығының кереметтігінде. Оның
ұлылығы - шабытында.
Сондықтан да Гельдерлиннің табиғи дарынын ұзындық бойынша
да, ені бойынша да филологиялық өлшемдермен өлшеуге келмейді. Гельдерлин - ең
алдымен белсенділіктің мәселесі. Поэтикалық фигура ретінде ол (қол күші де бар,
мықты адамдармен) әлжуаздау, ақылды да жан-жақты, ұлылығының қуат-күші
тасқындап тұрған Гетемен және Шиллермен салыстырғанда тіпті қарапайым әрі
әлсіз, тіпті оның кішкентайлығы шіркеудің алып бағандарымен салыстырғанда, орта
ғасыр соборларының ұлы құрылысшылары болған Фома Аквинскиймен, Бернард
Клервосскиймен, Лойоламен салыстырғанда кіп-кішкентай болып көрінетін діндар
Франциско Ассизский сияқты. Франциско сияқты Гельдерлинде де періштедей таза
нәзіктік бар, стихиямен туысқандық сезімі бар, сонымен бірге, француздық ерекше
әсерленгіштік қасиеті де басым. Франциско сияқты өнері жоқ бола тұра, ол
суреткер болды, оны суреткер қылған жоғарғы әлемге деген евангелиялық сенімнің
құдыреті, жап-жас Францисконы базар алаңынан Ассизиге жібергендегідей ерлікке
пара-бар шешімнің күші.
Демек, Гельдерлинді ақын еткен жандүние күшінің тек бір
бөлігі ғана емес немесе жеке ақындық таланты емес, оны ақын еткен өзінің күллі
жандүниесінің күшін жұмылдырып, өзінің күллі болмысын экстатикалық деңгейге
дейін көтере алу қабілеті, қара жерден серпіле көтеріле алу және шексіздікке
сіңіп кете алу қабілеті ақын етті. Гельдерлин өлеңді қанымен, жүйке-жүйесімен,
өз денесінің сөлімен тудырмайды; оның шығармашылығына нәр беретін сезімнің
әсері немесе өзінің мәселелері емес, оған нәр беретін - туа біткен шабыты мен
ешқашан қолы жетпейтін биіктерге деген мәңгілік уайымы. Гельдерлиннің ұғымында
жеке поэтикалық тақырып деген болмайды, өйткені ол күллі ғаламды поэтиканың
ішінде көреді және поэтикалық тұрғыдан ғана сезінеді. Күллі ғалам ол үшін ерлік
туралы ұғымға сыймайтын эпопея, солардан мұның өз өлеңдеріне алатын табиғат
көріністері, ағымдар, адамдар мен сезім - бәрі сол бойда ерлік нышандарына
айналып жүре береді. Францискоға күн «бауыр» болса, Гельдерлин үшін «әке». Көне
гректің алдынан ашылған сияқты, Гельдерлинге де бұлақ көзі мен тас дем жұтып
тұрған ауызын ашып, оған өрілген әуенін сыйлайды. Қай затқа қарата сөйлейді,
бітті, кез келген қарапайым зат идеялардың платондық әлеміне керемет
құпиялықпен қатысты болып шығады, мөп-мөлдір болып, сөздердің сәуле шашқан
жарығында әсем сазбен қимылға келе бастайды және күнделікті тіршілікте
қолданылатын сөзбен мұндағы сөздердің
тек дыбыстары ғана сәйкес келеді: сөздердің өзі адамдардың көз алдына бірінші
рет шығып тұрғандай болып, бұрын-соңды болмаған жұпармен, көк құраққа ілінген
таңғы шықтай әсер береді.
Неміс поэзиясы бұған дейін де, бұдан кейін де мұндай
қанатты, жер бетінен көтеріліп тұрған мұндай әуенді естіген жоқ: ол барлық
заттарды рухтың құс қанаты талатын биіктерінен, сезімнің өрт күші оның
жандүниесін арманшылдыққа алып ұшқан қасиетті биіктігінен көріп тұрғандай
болады. Сондықтан да оның өлеңдеріндегі барлық заттар салмақсыздық күйіне
көшкендей әсер береді, бұлар заттар емес, заттардың жандүниелері іспетті:
Гельдерлин ешқашан да (оның ұлылығы да, шектеулілігі де осында) әлемді көруді
үйренген жоқ. Оны ол қашан да өзі ойлап тапты. Ол ақыры ғұлама болған жоқ, ол мәңгілікке
арманшыл болып қана, мәңгілік түс көріп жүрген адам болып қана қалды. Бірақ сол
шынайы тіршілікті білмегендігі ғана оған магиялық билік берді - ақыл-ойдың
қатысынсыз оны таза мәнде, қиялында, жоғарырақ аяда, ебедейсіз қодарымен
ұстамай-ақ, көрмей-ақ, жүрек көзімен назар салмай-ақ көруге мүмкіндік алды.
Іштей көтеріле алуға деген мұндай ұлы қабілеттілігі -
Гельдерлиннің өзіне ғана тән сипаты және өзіне ғана тән ішкі күші; ол жер
бетіндегі күнделікті күйбең тірліктің ортасында жүрмеді, ол қашан да ерекше
шабыт құшағында қанаттанып, өзінің отанына - жоғарғы әлемге ұмтылумен болды. Ол
шынайы тіршіліктен сырт тұрды, оның өзіндік
қана жеке аясы бар - ол оның әуенге толы басқа әлемі. Ол сол биіктерге
тынымсыз ұмтылумен болады:
Жоғарыдан
жетіп тұрған, о, әуен,
Келем
саған, саған келе жатырмын!
Садақтың
жебесіндей тартылған ол көкке қарай, көз жетер жердің шегінен асып кететін
жаққа қарай ұмтылып тұр: ол өзінің «менін» сезіну үшін оған биіктік керек (оған
ол шектен әрі жатқан, фантастикалық биіктік болып көрінеді). Мұндай
болмыс-бітімдегі адамның үздіксіз ауыр ойдың үстінде болатындығы, тіпті, нағыз
экзальтацияның өте қауіпті жағдайында болуының өзі тым ерте білінген
деректемелер бола алады. Шиллер оны бірінші рет көрген кезде оның болмысында
тұрақтылықтың да, табанды негіздің де жоқ екендігін байқап, өкініш білдірген
секілді. Бірақ Гельдерлин үшін мұндай «күйбең тірлік тынышталған кезде, сөзбен
айтып жеткізгісіз шабыт келген шақта, уақыт деген ұғым жоғалып, бәрін көріп
тұрған рух құдыреттеніп кетер еді», ал мұның өз «менінің» кеңістігінен шығып,
қанаттанып кетуі - өзінің туа бітті стихиясы. Өзінің жандүниесінің барлық күшін
жұмылдыру арқылы ғана ол ақын бола алады. Шабыт келмеген, жәй күйбең
тіршіліктің ішінде жүрген кезінде Гельдерлин ең бақытсыз, ең ұялшақ, сүмірейген
адам, ал шабыттың минуттарында ол ең мейірбанды, ең азат адам.
Бірақ оның
шабытының белгілі бір бағыты жоқ: оның мазмұны ақынның өзінің қал-жағдайымен
шектеледі. Ол шабытты өлеңге қосқан кезде ғана шабыттанады. Ол үшін бұл бір
жағынан субъекті, бір жағынан объекті, бұл қандай форманы да жыртып кететін
толымдылық және ол мәңгіліктен пайда болып, сосын мәңгілікке қайта оралып
жүргенде, қандай да бір өзіндік кескінінен айрылып қалды. Тіпті, лирикалық
ұлылардың ішіндегі бұған ең жақынырағы болып саналатын Шеллидің шабыты да
кәдімгі қарапайым өмірмен байланысып жатыр: ол үшін поэзия қоғамдық идеялар арқылы,
адамның бостандығына және әлемдік прогресске деген сенім арқылы құдыреттілікке
ие болады. Гельдерлиннің шабыты аспанға қарай ұшып жатқан түтін сияқты
эфемерлік аяға қарай кетіп, өзімен өзі болып, жер бетіндегі бақытты құдыреттілкпен
сезініп, ол өзін өзі қызықтап, өзін өзі жырға қосады. Сондықтан да Гельдерлин
шаршамастан тек өзінің жай-күйін сипаттай береді, оның поэзиясы - туындап
жатқан күштерге деген жақ жаппас гимн, жемістің жоқтығы туралы жан тебірентер
арыз, өйткені «шабыт өлсе, құдайлар да өледі». Ол үшін поэзия шабітпен тығыз
байланыста, ал шабыт тек әнде ғана пайда болады; сондықтан да поэзия (ақынның
ғарыштық қажеттілік болып табылатындығы жөніндегі мифпен толықтай келісе
отырып) жеке тұлғаның жолынан бастап, күллі адамзаттың жолының шешім табуы
болып табылады. «О, көктің жаңбыры, о жарқын шабыт! Сен ғана бізге халықтардың
көктемін қайтадан алып келетін!» деп Гиперион армандап жатыр, ал Эмпедоклда
құдырет (яғни, шығармашылық) пен қарабайыр (яғни, ешқандай құндылығы жоқ) тіршілік
арасындағы ешбір өлшемге келмейтін контраст қана ашылып көрсетіледі. Бұл
трагедиялық поэмада оның шабытының бар сипатын тани аламыз. Оның
шығармашылығының қайнар көзі - ішкі әлемінің, арманшыл қиялдарының қуанышсыз
әрі ешқандай ауырмайтын сезімі:
Тілегін
де айтпайды ол жан салып,
Гүлге
оранып, адасып жүр ғаламда.
Құдыретті
тыныштыққа тамсанып,
Ауаны
да үркітпейді ол әманда.
Ол қоршаған
ортаны сезінбейді; тек оның өзінде ғана көтеріліп келе жатқан құпия бір күш
бірте-бірте өршіп келе жатады:
Ғалам
үнсіз, шабыт қана аяулы,
өсіп
жатыр, қуанышпен бояулы.
Қара
түнгі найзағайдай жарқ етіп,
Керемет
ой шабыттана оянды.
Демек Гельдерлинде шығармашылық импульс ішкі толқу арқылы да
емес, идея арқылы да емес, оның шабыты «өзінен өзі өсіп шығады». Ол
тіршіліктегі қандай да бір үйкелістердің әсерінен от алып кетпейді, ол
кенеттен, «жоғарыдан келетін бір әмірдің» күшімен жарқ ете қалады:
Кенеттен, құдыреттің әмірімен,
Ұлылар келер ақ таң атқандай боп.
Ақыл-ой естен танып, бүкіл денең,
Қалтырар, найзағай кеп соққандай боп.
Шабыт дегеніміз - бұл найзағайдан ұшқын алып, көктен құлап
түсетін жалын. Гельдерлин, міне, бастан кешкендердің барлығы да экстаздың отына
жанып кеткен кездегі ішкі жалынның өзін қандай құдыретті көңіл күйге бөлейтіндігін
кескіндейді:
Сезінеді
ол өзін күн-ай сынды
өзі дауылы көтерген құдай сынды,
Индивидтің қақ жарылуына жол берілмей, «аспан адамы»
сезімнің бірлігіне қол жеткізеді («Ғаламмен бір арнаға тоғысу - бұл құдыреттіліктің
өмір сүруі, бұл адамның аспаны» дейді
оның Гиперионы). Оның өмірінің символы болып табылатын фаэтон отты
дөңгелектерімен жұлдыздарға жетті, енді оның айналасынан ғажап бір әуен естіліп
тұр; мұндай шығармашылық экстатикалық жағдайда Гельдерлин өз тіршілігінің ең
шырқау шегіне жетеді.
Бірақ мұндай құдыреттілік сезіміне өзінің құлайтындығын
пайғамбарлықпен алдын ала сезінуі, үнемі алдынан өлімді күтіп жүруі араласып
кетеді. Мұндай сезім жалынына берілу, құдайлардың құпиясына ену өлмейтіндердің
маңдайына жазылған, ал шырын мен құдайлардың тағамы өлетіндерге тек аз уақытқа
ғана беріледі. Тағдырдың заңын біле отырып, ол өз тағдырын түсіндіреді:
Құдыретті
қасіреттің өрімі,
Тірі
жанды кейде азаппен талдырар.
Бірақ
осы сәттен ұлы өмірі,
Соны
армандап, қиялменен шарқ ұрар
Фебаның дөңгелекті арбасына отырып алып, жан ұшыра екпіндеп
ел кезу қайткен күнде де Фаэтонның өліміне, түпсіздікке құлауға әкеліп
соқтырады.
Біз
сұрайтын тойымсыз тілектерді,
Хош
көреме құдайлар...
Енді айқын әрі мейірбанды данышпан Гельдерлинге өзінің басқа
бір қырын - демонның күңгірт, қатулы
өңін көрсетеді. Гельдерлин қашан да поэзиядан мына өмірге жанартауша қарайды да
қақ бөлінеді және Фаэтон сияқты, өзінің туған жеріне емес, одан тереңірекке,
меланхолияның шексіз мұхитына құлайды. Гете де, Шиллер де басқа бір елден
сапардан қайтқандай болып, поэзиядан қайтып оралады, кейде шаршап, бірақ жинақы
оймен, жандүниесін тазартып қайтып келе жатады; Гельдерлин поэзия биігінен
бұлттардың арасынан құлағандай құлап, тас-талқаны шығып, жаралы әрі жұмбақ
күйінде осы шынайы өмірге келіп оянады. Және бұл ояну жандүниенің өлгенімен
пара-пар: құдыреттің көгінен құлаған ол шынайы өмірдің жалғандығынан,
сатқындығынан тез жараланып қалатындай нәзік те сезімтал: «шабыт өлген кезде,
құдайлар да өледі. Психея өлсе, Пан да өледі» дейді ол. Қарабайыр мына тіршілік
үшін өмір сүрудің қажеті жоқ, экстаз жоқ жерде бәрі де жансыз әрі өлі.
Бұл жерде Гельдерлиннің организміне тән экзальтацияның
шексіз күшіне қарам-қарсылықта ақынның ерекше мұң-қайғысы тамыр тартып жатыр,
оны тіпті меланхолия деп те, ақылдың көмескіленуі деп те атауға болмайды. Сол
сияқты оның экстазы да өзінен өзі пайда болып, өзінен өзі нәр алады, ол қандай
да бір шынайы жағдайларға тәуелді емес (оның Диотпен кездесетін көрінісін асыра
көрсетудің қажеті жоқ!). Оның қайғысы экстаздан кейінгі жағдай ғана, әрине, ол
жемісті бола да бермейді: егер де ол көкпен тілдескендей асқақтықты сезіну
сәтінде өзінің шексіздікке жақындағандығын сезсе, экстаздан кейінгі жағдайда
өзінің өмірден сырт қалғандығын сезінеді. Сондықтан да, меніңше, оның қайғысын «өзін
бөтенсіну сезімі» деп атауға болады, қуғын көрген періштенің ғарышты аңсауы, көзге көрінбейтін
отанын балаша сағынғандығы деуге де болады. Гельдерлин ешқашан да өз қайғысын
өз «менінің» аумағынан шығарғысы келмейді, Леопарда, Шопенгауэр және Байрон
кезінде өздерінің қайғы-мұңдарын әлемдік қайғыға («адамзатты жек көргендерді
жек көремін») айналдырып жіберген еді, ол ешқашан да қасиетті ғаламшардың
қандай да бір бөлігін мәнсіз деп айтып немесе жоққа шығарып көрген емес: ол
шынайы өмірдің ішіндегі өзін ғана жат көреді. Оның әндерінен басқа адамдарға
ұғынықты тілі жоқ: жай ғана ауыз екі әңгімеде өз тішлігінің мәнін жеткізіп
айтып бере алмайды. Сондықтан да Гельдерлин үшін шығармашылық дегенімізі - бар
болудың ең түпкі мәселесі, поэзия - жер мен көктен қуылғандар үшін жаңғыз ғана
«жайлы да жылы баспана»; ақын бұған дейін ешқашан да «кел маған, тіршілік
беруші рух» деп бар шындығын айтып салған емес, өйткені Гельдерлин өз қалауы
бойынша ешнәрсе де жасай алмайтындығын білді: періштелер ұшып келгендей, оны ұлылық
тек көктен келіп қана тұмшалап алады. Экстаз басылған кезде, ол құдайсыз қалған
әлемде соқыр адамдай адасып келе жатады.»Егер де Психея өлсе, бұл үшін Панның
да өлгені», өмір дегеніміз - «гүл жайнап тұрған рухтың» жалынынсыз қалған
үйілген қалдық қана. Бірақ оның қайғысы әлемге қарсылық білдіруге әлсіз, оның
уайымында әуен де жоқ: ол таңғы шапақтың ақыны еді, ымыртта өліп бара жатыр. Міне,
осылайша оның өз «менінің» өлігі күңгірт ағыста ағып кетіп бара жатыр, өз өмірінің
соңына дейін ол ақын болып қала береді, бірақ қанаты сынған Гельдерлин өзіне
өзі мұны айта да алмайды. Скарданелли, трагедиялық елес.
Оны өте жақын білетін және ақыл-есінің көмескі тартқан
кездерінде жиі-жиі көріп тұрған Вайблингер өзінің бір романында Гельдерлинді
Фаэтон деп атайды. Фаэтон. Гректер зеңгір көктегі құдайлар мекеніне дейін жетіп
тұрған әннің отты дөңгелектерімен кетіп бара жатқан көркем жігіттің образын
сомдады. Құдайлар көк жүзінде жарықтың сәулесімен сыңғырлай ұшып келе жатқаны
оның өздеріне жақынырақ келуіне мүмкіндік жасайды да, сәлден кейін оны
қараңғылыққа қарай итеріп кеп жібереді. Құдайлар өзіне жақын келуге
ұмтылғандарды аяусыз жазалайды, олар оның денесінің тас-талқанын шығарып, көзін
соқыр қылып, тағдырдың түпсіздігіне қарай лақтырады. Дегенмен, солай бола тұрса
да, олар батылдарды, өздеріне қарай жалындай ұмтылғандарды жақсы көреді, сондықтан
да, құдайлардың жарылқауымен, олардың есімдері мәңгілік жұлдыздардың арасында
тап-таза кескінде жарқырап, тірілерге құдай алдында құлшылық жасауларына жол
көрсетіп тұрады.
- 270 просмотров