Бiздiң эрамызға дейiнгi 8 ғасырда әйгiлi Рим қаласында
ақынжанды азамат Гай Цильний Меценат
өмiр кешкен. Ол қанша талпынса да әлемдiк
өркениетте атақты ақын ретiнде аты шыққан
жоқ. Бiрақ әлем оны жомарт жан, өнер ғылымның қамқоршысы, жанашыры ретiнде қабылдап,
осы күнге дейiн есiмi зор құрметпен аталып
келедi."
Ескiлiктi жазбалардан.
"Шiркiн,
Рим, саған қайта оралса ғой Меценат!.."
Марциал,
Рим ақыны.
Қыли көз қыршаңқы ақын қыңатын емес.
-Оны ма!.. Оны... ана ауыққандар үйiнен аман-есен алып шыққан
мына мен боламын...
Жалтыр бас жылмақай ғылым докторы да одан қалыса қоймай, өз
кеудесiн өзi қағып, омыраулап-омыраулап қояды.
-Оны тар қапастан бiр тал шашын түсiрмей құтқарып жiберген
қамқоршы ешкiм де емес, өзiм. Менмiн... Менiң жұмысым. Менiң әрекетiм.
-Жоқ, бәрiң де емес, оны жасаған менмiн...
-Менмiн-н...
-Мен-н...
Жан-жақтан жамырай шуласқан, мiндетси сөйлеген өңкей бiр зор
үн, зор дауыс.
*
* *
Тастүлек түн түнегiне түскендей ой тығырығынан шыға алмай-ақ
қойды. Жатса да, тұрса да бiр беймаз ой, беймағлұм сезiм көкейiнде кiлкiлдеп
тұрады да қояды. Тiптi осыны ұмытайын-ақ десе де, кәлкәлдек ой қайта-қайта
көңiл түпкiрiн тiнткiлеп, қозғай бередi-ау, қозғай бередi. Бұған ең азабы да
осы ой болды. Әйтпесе, осы жасына дейiн ой ойлап, ойдан ой туындатып, сол ойын
қалам ұшынан сауып, ақ қағаз шимайлаған кезi аз-ақ емес екен. Бiрақ мына ойы
құрғыр... тым ащылау, тым кермектеу. Қаламға қолқа салғаннан гөрi ой азабына
итермелеуi көбiрек. Жазу үстелiне сүйрегеннен гөрi жан азабына итермелеуi
басымырақ. Тастүлектiң жан азабына түсiп, шыбын жанын шырқыратар осы ойдан
құтыла алмай келе жатқанына мiне, бүгiн бiр жұма, әлде екi жұма болған шығар!
Әйтеуiр, осы бiр қиғаш қиял жазушыға желiмдей жабысқаны. Әуелде бiр сәттiк қана
ой, өте шығар сезiм сәулесi болар деп едi, сөйтсе... нағыз құтыла алмас қиял
осының өзi болды-ау... Әнеукүнгi тас түнек бөлмеде жатып алып қайдағы-жайдағыны
еске алып, есi кiресiлi-шығасылы кiсiлермен дәмдес болуды тас маңдайына жазған
жаратушыға деген қара қазандай өкпе-назы бұның қасында түк те болмады. Онда ең
болмағанда үмiт етер, таяныш етер табан тiрерi бар-ды, ол - күнi ертең, әйтеуiр
бiр күнi бұл қапастан да құтылармын деген дәмегөй көңiл... Рас, сол дәмегөй көңiл
ақыры дегенiне де жеткiздi. Өзi де қарап жатпады, жаратушы да бұны есiркеген
шығар-ақ. Ең бастысы - шықты, аман-есен бостандыққа шықты. Ой, сұмдық-ай! Бұл өмiрде
не болмайды дешi. Ақыл-есiм өзге жұмыр басты пенделерден жоғары болмаса, кем
емес деп жүрген пақырың аяқ астынан жындыханаға түсем деп ойласа кәнi. Әй, бәрi
де ана қаныпезер қатыны - Қанымның қатыгездiгiнен. Бұған арақ iшесiң, өз
басыңды өзiң алып жүре алмайсың, бүйте берсең ешнәрсе де тындырып, еш биiкке
қол жеткiзе алмассың, сендей ақымақ жазушыны көрсем көзiм шықсын деп қақсай
берушi едi. Оны қаныпезер дейтiнi - бұның шимай-шатпағымен бiр тиын да шаруасы
жоқ, ең болмағанда атүстi көз жүгiртуге де құлықсыз. Алайда одан түсетiн
пайданы бiледi. Бiр басылымға бiр дүниесi басыла қалса бiттi, қаламақы
дәметедi. "Сол ақша қашан алақаныма түседi" деп миын жейдi. Оған керегi - ақша
ғана... "Бос сеңделiп, арақ iшкенше бұрқырат, жаз, кiтап артынан кiтап шығар" дейдi.
"Әлгi сыншысымақтарың не десе, о десiн, менiң онда көк тиын шаруам шамалы,
ақшасы қымбат бәрiнен, ақшасы..." дейдi. "Жаза бер, бұрқырата бер..." деп сарнайды.
"Жаз, жаз, жаз..."
Сол жолы бiр-екi көңiл жақын досымен әлгi ащы судан... көбiрек
сiлтеп қойып, үйге қалай келгенiн де бiлмейдi, есiн жиса, мiне, ғажап, өмiрi
ойы тұрмақ түсiнде көрмеген жындылар, есалаңдар үйiнен бiр-ақ шығыпты. Қайран
Қаным-ай! Осыншалық ақымақ болармысың! Егер бұл жарық әлемде әдiлеттiлiк деген
бар екенi рас болса, ең әуелiм менi емес, мына сенi әкелiп осында кiргiзу керек
едi.
Қатыны үшiн қадiрсiз, мазаққа керек еркек болса да, қаламгер
болып қазаққа керекпiн деп кеуде қағып жүрген Тастүлек бiр-ақ күнде еркiнен,
бас бостандығынан айрылған пендеге айналды. Қақ маңдайдан дәлдеп тұрып ұрғандай
есеңгiреп, ес жия алмай отырып қалды. Қазағыма ұлағатты сөз айтып жүрмiн деген
серi көңiл ендi есалаңдар үйiнде есiк күзетер көп пенденiң бiрi. Көңiл шiркiн
қорланды бiр! Iшiнен қан жылады. Осынау ақылы кемiстер үйiнiң бөлмесi де,
ауласы да бұл үшiн құдды абақты. Екi қолын артына ұстап, ұзақты күн ауланы кезе
бередi, кезе бередi! Сөйтiп, ой үстiнде келе жатып, кей-кейде шынында да өзiн
ауыққан, ақылынан адасқан жандай сезiнiп қалатыны бар. Сондайда өз ойынан өзi
шошиды. Қорқыныш тұла бойын түгел шырмалап, бойын дел-сал етедi.
Алғашқы күндерi үндемей, бiршама уақыт өзiмен-өзi болып,
әбден тыныққан соң, күнделiктi келiп тұратын бұжыр бет дәрiгерге арнай сөйлеп:
- Мен... ауру емеспiн, ақыл-есiм бүтiн. Мен қазақ жазушысымын,
- деген. Анау түсiне қалар, сөзiме құлақ асар, ойымды құптар деген үмiттi көңiл
едi. Сөйтсе олай болмады. Бұжыр бет дәрiгер дөрекi тiл қатты.
- Мұндағылардың бәрi де сау адамдар, - дедi. - Бәрi де ауру
емеспiз дейдi. Тағы да... бәрi де талант, өнерпаз. Ақын да, композитор да,
суретшi де... осында. Жазушы болсаң, жаз. Жаза бер.
Тастүлек аң-таң. Бұжыр беттiң сөзiне емес, өзiне таң қалулы.
"Расымен-ақ... Мұндағылардың бәрi де сау кiсiлер шығар. Мен бе десем..."
Содан кейiн дәрiгерге артық-ауыс сөз айтуды да қойған.
Сұраса жауап бередi, сұрамаса - үн жоқ.
Күнделiктi тысқа шығып, бiрер сағат серуендейтiнi бар.
Сондайда әлгi бұжыр бет дөрекi дәрiгер:
- Әй, сыртта жүргенде қолыңды артыңа ұста, оңды-солды сермей
берме, әйтпесе күнi бойы тар қапасқа қамап тастаймын, - деп қорқытады. Оның
даусын естiсе, әзiрейiлдiң үнi жеткендей болады құлағына.
- Бiр емес, бiрнеше рет өзiнiң нелiктен жазушы болғысы
келгенiн, осындай бiр ой мен қиял әлемiнен ада бола алмай, қияли күй кешер
мехнатты шаруаға неге бой ұрғанын ойлап, iштей күйзелетiн де едi. Бұл, бiрақ,
жас кезден армандағаны. Ойына сыналап кiрiп, бiржола орнап алған бала қиял. Сол
бала қиял бұны әркез арбады да жүрдi. Өзi де түсiнбейдi, бұл өзi қиял ма, әлде
бүкiл жан-дүниесiн сиқырлаған өзгеше дүлей күш пе! Әсiлi, екiншiсiне
ұқсаңқырайды. Қиял деген кiмде жоқ, бала кезде қиялы құрғыр кiмде болмады
дейсiң. Ал, соның бәрi өмiр бойы кiсiнi өстiп жан алқымдап па!.. Әй, қайдам!
Әйтсе де Тастүлек өзiнiң нелiктен жазушы болуға ыңғайланып, соның жолын қаузап
кеткенiне өкiнiш етпеушi едi, оны мазалай беретiн басқа ой сарыны болатын.
Әлденеше апталар, әлденеше айлар бойы қиялыңды қозғап, ойыңды орнықтырмай,
өзекке түскен жегiқұрттай болып, жаналқымнан алған әлгi бiр шимай-шатпақ
дүниесi құрғыр шынттап келгенде кiмге керек? Жазушының өзiне ме? Егер өзiне
ғана керек болса, жазып қайтедi? Онсыз да өз iшiндегi ойы... Өзiнiң түйсiгiндегi
сезiм... Бәлкiм, басқалар үшiн... халық үшiн... Расы, солай шығар. Бiрақ, оған
қамқорсып, бiз үшiн, ел үшiн еңбек етiптi-ау дейтiн кiсi табылмаса ше!
Маңдайынан сипар бар ма дешi! Басқа елдi бiлмейдi, бiрақ қалың қазақ iшiнде
ондай кiсiлер аз, аз болғанда жоқ десе де болады. "Жазушы болсаң өзiңе
жазушысың, жазсаң өзiң үшiн жаздың! Менiң қандай шаруам бар!.." "Маған қандай
мiндетiң бар". "Атақ үшiн, марапат үшiн, мадақ үшiн жазып жүрсiң ғой, бiз
бiлмейтiндей..." Қай кезде де солай. Қай уақытта да осы әуен. Ол өткен ғасырда да
солай болған. Он, жиырма ғасыр бұрын да... Жазушы өзi үшiн жазушы, ақын үшiн
ақын... Ендi кейiнгi кезде де солай болып кете беретiн шығар...
Бiр мезет Тастүлек осыны ойлап, өз-өзiнен түнерiп, iштей
күйзеле беретiн. Көп болмаса да әр жүз, мың жылда жарқ етiп көрiнiп, артына
iзгi iз қалдырған, өнердiң әлдишiсi бола алған жомарттар, қамқори жандар туралы
көп ойлайтын. Әсiресе, бұл заманнан сан ғасыр бұрын Римде дүниеге келiп, артына
Меценат деген жомартбайлық, мырзабайлықтың үлгiсiн қалдырып өткен Гай Цильнийдi
көп еске алатын. Ол өз заманындағы таланты тасыған ақындар Вергилий, Гораций,
Проперцийлерге оң көзденiп, қамқор қолын созыпты. Әуп деп қолтығынан демептi..
Жазбасына, толғанбасына, сөйтiп ой тұңғиығынан маржан сөз термесiне қоймапты.
Меценат деген мырзаңыз сол... "Шiркiн Рим, саған қайта оралса ғой Меценат!". Бiр
Рим ақыны бертiнде осылай деп күңiренiптi. Аңсапты оны. Аңсап, сарыла iздеген
тек Римдiктер ме! Жоқ, көп. Көп ондайлар. Бұл да аңсай күңiренгiсi келедi.
Бiрақ, неге Римнiң жомарт жүректi азаматын аңсауы керек. Қазағы қайда? Қаны
қайда-а... Өз қанынан Меценаттай бiрде-бiр кiсiнiң осы күнге дейiн көрiнбегенi-ақ
па! Неткен бақытсыздық! Әй, бiрақ, бұл қазақ қай iсте бақытты болып едi? Қай шаруада
алға шығып, алақан шапалақтатып едi. Қонақшылдығы... Оның өзi де алай-бұлайлау...
Кiмдi күтiп, кiмге бас иiп, кiмге құрмет жасап жатқанын да кейде ойлай
бермейдi. Досы ма ол, жауы ма әлде - ол жағын да ақ-қаралап жатпайды. Аңғал
көңiл қазақ... Бұл, бiрақ, қалай қиюластырсаң да, Меценаттық емес, басқа. Онымен
үш қайнаса сорпасы қосылар ма. Бiр таңданарлығы - осы бүгiнгi қазақ дүниесiз де
емес, қалтасы қалың, өр кеуделiлер табылады-ақ. Бiрақ солардың өзi... дарақы,
даңғой әрекетке бейiмдеу ме қалай! Дүниенi қалай, қайтiп шашарын бiлмей ме
әуелi... Ал, ендi бiр тобы... белгiлi, беделдi кiсiлердiң "iңгабайы"... Олардың Меценаттығы өз туыстарынан, өз
жақындарынан, тiптi әрiге кеткенде өз руының "өр тұлғалы батырларын" марапаттаудан
артылмай жатады.
Жаны нәзiк жазушы ақыл-есi кемiстеу жандардың ортасында
болған азғана күнде ойдан ой, қиялдан қиял қоймай, ақыр соңында өзi де сол ой
кемiстiгiне ұшырай бастағандай халде
едi. Өзiнiң әлсiздiгiне, дәрменсiздiгiне налыды. Қиындық деген қырсықпен келсең-кел деп күресе алмайтынына қынжылды.
"Мұным қалай? Өстiп өткенiм-ақ па осы қапаста!.. Тау-тау арманның түгесiлер
жерi, тоқтар тұсы осында ма? Жындыханада көз жұмған жазушы болмақпын ба?..
Сұмдық қой мынау-у..." Сосын кiшкене есiн жинағандай болды. "Меценатсыз да өмiрдi
бiрнеңе етермiн. Онсыз да жетермiн дегенiме!.. Күресу керек, талпыну қажет.
Жеңемiн де жетемiн деп талпынамын мен..."
Бiр күнi таңертең тұрды да, қалтасынан қарманып жүрiп бiр
жапырақ қағаз тапты. Соған жазды. "Мен, ақыл-есi түзу, сап-сау қазақ жазушы,
қатынның қиянатынан жындыханада жатырмын. Дәрiгерлермен сөйлесiп, тез шығарып
алыңдар. Тастүлек". Осы екi-үш ауыз сөздi үш-төрт рет көшiрдi. Үш-төрт әдiрiске
жiбермек. Достарына хабарламақ. Сосын ауруханаға келiп-кетушiлердi аңдып, ақыры
бiреуiне бiлдiрмей ұстатып та үлгердi.
...Үш-төрт әдiрiске кеткен жазбахаттың қайсысынан шапағат
тидi, өзi де бiлмейдi, әйтеуiр бiр күнi таңертеңгiлiк бұны бас дәрiгердiң өзi
шақырып алды да:
- Сiзден үлкен
кешiрiм сұраймын. Бұл өзi бiр бiлместiк болыпты, - дедi. - Сiздi... сол күнi қабылдаған кезекшi дәрiгер қалай танымаған?..
Жазушы көп күнгi ашу-ызаны осы жолы ағыл-тегiл ағытып
салғысы келiп оқтала бердi де, артынан "әй, мен қазiр айқайға бассам, бұл тағы
да ауру екенi рас-ау деп қайта қамай салар" деп өзiн-өзi ұстады.
- Оқа емес, бiз жәй... елеусiздеу жазушымыз, - деп күмiлжiдi.
- Отбасылық кiшкене кикiлжiңнiң әлегi... Басқа түк те емес.
Бас дәрiгер өз атынан қайта-қайта кешiрiм өтiнiп, есiк
алдына дейiн шығарып салған...
Есiк алдына жете бергенде әлгi бұжыр бет дөрекi дәрiгердi
көзi шалды. Ол бұған бiрнеңе де күбiрлегендей болды. "Қолыңды артыңа ұстап жүр,
әйтпесе..." дей ме, әлде... Бұл тезiрек ауладан шығып кетуге асыққан...
Ол күндердiң азабы өз алдына. Ол кездегi ой тығырығы мүлде
бөлек. Ал, бүгiнгi қиял қысастығы ше!.. Неге мазалай бередi осы! Бәрiн де
қойдым, бәрiне де түкiрдiм деп алысқа, ауылға тайып отырған Тастүлек ендi тағы
да ой азабына шырматылып жүр.
"Кiм үшiн жаздым? Не үшiн басымды қатырдым? Осы жазуы құрғыр
маған ғана керек пе едi!.." Ойды ой қозғап, көңiлдi күптi еткен сезiм сандырағы
Тастүлектi шаршатып-ақ тастады. Ендi ауылды да мiсе тұта алмай, қайда барып бас
сауғаларын ойлады. Қайда барса көңiлi тыншиды?
"Мен өзiм үшiн жаздым ба сол кiтаптарды? Менiң халқыма,
менiң қазағыма титтей де керегi жоқ болса, онда ондай шатпақтың құны қайсы?
Демек, мен босқа өмiр сүрiппiн. Мен шынында да ауыққан жан екенмiн-н!.."
Осы күндерi Тастүлек үшiн қазақтың кең жайылып жатқан жалпақ
даласы да тұп-тура үлкен қаладағы ақылы ауысқандар үйiне ұқсап кеткендей болды.
Құлағына оқтын-оқтын бұжыр бет дөрекi дәрiгердiң үнi келедi. "Қолыңды артыңа
ұстап жүр, әйтпесе..." Бұл болса әлгi дөрекi дәрiгердi тыңдағаны ма, болмаса
өзiне осылай жүрген ұнай ма, әйтеуiр екi қолын артына ұстап, әрлi-берлi сеңделе
бередi, сенделе бередi. Ендi, бiрақ, үмiтсiз сеңделу... Үмiттенер несi бар? Кiмi
бар?..
"Мен осы кiмдер үшiн жаздым? Мен кiмнiң, қай елдiң
жазушысымын!.. Бұл елге жазушы, ақын керек пе өзi, жоқ па?.."
Тағы бiр қияс ой былайша қиялайды: "Шын жазушы, шын ақын бұ
дүниеде ешқашан бақытқа кенелген емес. Әсiресе қазақта... Бұл елдегi ой адамы
тiрiсiнде тек қана тепкi көредi, ал өлген соң атын көкке көтередi. Менiң
талантты ағаларым сосын да тезiрек о дүниеге аттанып кеттi..."
Сеңделу. Жәй сеңделу емес, қиял сеңделiсi.
"Қатыным қаладағы жындыханаға қамады, ал халқым далаға, қу медиен
далаға апарып қамады!.."
Тастүлек соңғы бiр кезде тiптi өзгерiп, кiсi танымастай
халге де жетiп қалыпты. Мылқау күйде мүлгiген мынау дала бұның жан-дүниесiн ұға
алмады. Ол да бұны өгейсiттi. Жан дауасын елден iздеп едi, оны таппады. Қайта
жалғыздық атты зынданға гүп еттi де, ендi содан шыға алмай, тасбақадай
тырбаңдауда. "Мына заман неткен әдiлетсiз-з..." Алғы күндерге деген үмiтсiздiк
тасбақадай оның бар мақсат-мұратын да тұсаулап, күрмеп тастаған сынды. Өз
бөлмесiндегi томпиып-томпиып жатқан қағаз толы пәпкiлерге ендi қарағысы да
келмейдi. Қараса-ақ жүрегi айнитындай. Талай жылғы еңбегi... Көз майын тауысып
жазған дүниелерi... Қалай жариялар, қайда бастырар... Ендi күн санап сан жылғы
көзмай еңбегi де бұған өгей, бөгде, бөтен болып
бара жатқандай...
Жазушы жан азабын шектi, бiрақ бұл жолғысы жазушылық мехнат
емес, қарапайым көптобыр пенденiң бiрi болып азапты күй кешуi.
"Ойдың шырқау биiгiне көтерiлсе де, өмiрдегi өз биiгiне, өз
шыңына көтерiле алмай шерменде болған шерлi Тастүлек, тасмаңдай Тастүлек - ендi
не iстер екенсiң!.. Сен кiмге керексiң!.. Сен... кiмсiң өзi?!."
Ақыл-есi аласапыран күйге түсiп, басы зеңiп бара жатқандай.
Бұрын осылай ауырса, өстiп жан арпалысына түссе, оны ана iшкiлiктен көрушi едi.
Ал, ендiгiсi не? Мiне, сол ащы суды
татып алмағанына екi айға жуық уақыт болыпты, бiрақ құлан-таза айығып, бойы
сергiп, көңiл сарайы ашылып сала бергенiн байқаған емес. Қатыны қоймаушы едi,
"осыдан iшкiлiктi бiржола тастасаң бар ғой, бүкiл организiмiң тазарып, ойың да,
бойың да ауру-сырқаудан азат болады" деп. Сөйтсе... әшейiн сөз-ақ екен. Алдау,
көңiл алдау... Пенденi алдарқату-у...
"Қаламгер бауырларым-ау!" деп, ол ендi iштей қан жылағандай
болып, күңiрене сөйледi. "Сен бұ жарық дүниеде iш не, iшпе не - бәрiбiр ащы,
кермек ойдан азат бола алмайсың. Одан
тек өлгендер ғана азат-т..."
Ендi бiр сәтте қолына қалада тұратын қарындасы жазған хатты
ұстады. Онда жазыпты. "Аға, бұл жақтағы таныс қаламгерлерiңiздiң бәрi шулаулы.
Әрқайсысы өзiнше кеуде қағып "оны бостандыққа мен шығардым" дейдi. Бiреу, екеу,
бесеу... Бәрiнiң айтары: "Мен!.. Мен көмектестiм!.." Соны да сөз деп... Соны да
мақтаныш етiп..." Хатты умаждап жiбердi. Iшкi дүниесi зырқ ете қалғандай. Жүрегi
сығымдағандай. "Кiтабың не болды, шығып жатыр ма, шықпай жатыр ма?" деп бiрi де
сұрамаушы едi. Қалада жүргенде барың да, жоғың да бәрiбiр едi оларға. Ендi
қарашы! Ендiгiсi мынау...
"Қайран, қазағым-м!.. Бар қамқор көңiлiңнiң, қайыр ниетiңнiң
жеткен биiгi осы болғаны ма?.. Елiм деп егiле, езiле саған сөз арнап едiм-м...
Сөзiмдi де, өзiмдi де ұқпағаның ғой. Әйтпесе өстер ме ең..."
Жазушы жүрегiнiң үстiн алақанымен басты да, отырып қалды...
* * *
Ал, үлкен қаладағы шулы әңгiме, маған сенсеңiз, әлi де
басылған жоқ. Басылар емес. "Оны ауыққандар үйiнен мен босатып алдым" деушiлер
көп-ақ. Күн сайын көбейiп, ұлғайып барады.
Мен! Мен алып шықтым оны, - деп кеуде қағады ана ақбас
профессор.
Жоқ, оны босатып
жiберген ешкiм емес, мына менiң сөзiм, менiң беделiм! - деп мұрын шүйiредi
екiншi бiр беделдi қаламгер.
Еһ, жұлым-жұлым көңiл жұртым-ай, жомарттығың мен
қамқоршылығыңның - Меценаттығыңның түрi шынымен-ақ осы болса, онда бiлмедiм.
Мен де түсiне алмадым осы қылығыңды!
Бұны қазақтың Меценаттығы деп қалай ғана айтарсың? Кiмге
айтарсың!..
- 93 просмотра