Жер жүзі әдебиетінің тарихына көз салсақ, мәдени-рухани даму
кезеңдерінің белгілі бір белі, елеулі кезеңдері болады. Әр елдің әлеумет өміріндегі
әр алуан тартыс, тап күресі, қоғам өмірінің жалпы даму процесі, таптың немесе
таптық топтың ой-пікір, тілек, мүддесін сөзінде жыр, ісінде ту етіп жоғары көтеретін
адамдарды да дүниеге ала келеді. Олардың кейбіреулері ескінің шырмауынан шыға
алмай, өткеннің күнгейін, жаңа заманның көлеңке жағын көрсе, кейбіреулері
ескіліктің сыншысы, жаңалықтың жаршысы дерлік дәрежеге көтеріледі. Олар тарихты
даттамай да, мақтамай да әділ бағалап, үмітті алдан, жарықты келешектен күтеді.
Өз кезіндегі әр алуан мәселелерді терең толғап, кеңінен шолиды. Айналасына көз
тігіп, ел қамы, жұрт пайдасы деген нысананы алға қояды да тарихтың үлкен
сахнасында бой көрсетеді. Сөйтіп олар кезінің ұраншысы, келешектің жаршысы
болады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген
қазақтың әлеумет қайраткерлері, оқымысты, ақын-жазушыларына, олардан қалған мұраларға
біз осы тұрғыдан келсек, өмірге екі түрлі көзқарас, екі түрлі тілек, мүддені аңсаушылардың
болғанын көреміз. Әсіресе бұл әдеби нұсқалардан айқын аңғарылады.
ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы әдебиеттің идеялық мазмұны, стиль ерекшеліктеріне қарап,
біріншісі, регресшіл романтизм бағытындағы әдебиет те, екіншісі, реалистік және
прогресшіл романтизм бағытындағы әдебиет деуге болады.
Бірінші бағыттың
басты өкілдері - Шортанбай, Әубәкір (Әбубәкір), Мұрат, Нұржан, т.б. Бұл ақындардың
әрқайсысы Қазақстанның әр түкпірінде өмір сүрді. Көбінің бір-бірімен қарым-қатыс,
байланыстары болған жоқ. Бірақ олардан қалған мұраларды алсақ, барлығына ортақ,
барлығының шығармаларына тән бірнеше ерекшеліктерді көреміз. Олар - өмірге торыға
қарап, кезіне риза болмаушылық, сол дәуіріндегі қазақ даласына жайыла бастаған
капитализм элементтеріне, олармен байланысты әртүрлі жаңалықтарға қарсылық, Қазақстанның
Россияға қосылуына наразылық, өткен заманды, хандық-феодалдық құрылысты мадақтау,
барлық тұрғысымен ескі өмір, көне заманға бой ұрып, сөзі арқылы басқаларды да
сол өткен күндерге жетектеу, кейде өмірден торығып, діншілдікке берілу, бұл дүниеден
безіп, ол дүниені іздеу. Бұл айтылған ерекшеліктердің бәрі де жоғарғы аттары
аталған немесе солармен үндес ақындарға тән, олардың қайсысының шығармаларынан
болсын табылатын ерекшеліктер деуге болады.
ХІХ ғасырдың
екінші жартысында қазақ даласында болған әр алуан қоғам өміріндегі өзгешеліктерді
суреттей келіп, кердері Әубәкір ақын:
«Қарадан туып хан болды,
Құлдан туып паң болды,
Сары - азамат, сардар - бек,
Сары сулар - ас болды...
Халық ұстаған хандарым,
Тағынан түсіп көлбеді,
Ақсақалдар жығылып,
Жас балалар тергеді.
Не жамандар түзеліп,
Жоғары қарап өрледі» -
десе, Шортанбай:
«Ақсақалдан әл кетті,
Алмайды оның кеңесін.
Старшин қойған болыпты
Қайда пысықсыған немесін».
«Шұнақ бидің тұсында,
Жауға қалқан ер кетіп,
Би қалмады шүйделі», -
деді.
Әрине, ХІХ ғасырдың
екінші жарымында «құлдан туып» теңдік алып, кедейден шыққандар ел билеп,
«сарысы - әкім, сардары - бек» болған қазақ жоқ. Оны қазақ тарихы білмейді. Әубәкір,
Шортанбайдың бұл айтып отырғандары шын мәніндегі құл, кедейлер емес, ХІХ ғасырдың
екінші жартысында қанат жая бастаған капитализм элементімен байланысты сауда арқылы
байыған қазақ даласындағы жаңа байлар, яғни, аталы сойдан шықпаса да, байлықтың
арқасында ел тізгініне жармасушылар еді. Қазақтың әлеумет өміріндегі үстемдік
хандар мен сұлтандар, ірі феодалдардың ғана қолында болуы заң деп ұғынушы
Шортанбай, Әубәкірлердің бұл жағдай жандарына ауыр тиеді. Сондықтан да олар өткен
заманды сұғына жырлады.
ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы болған: қазақтың Россияға үзілді-кесілді қосылуы, 1861 жылғы
реформа, оның нәтижесінде қазақ даласына орыс шаруаларының орналасуы, 1868 жылғы
«Жаңа низам», оның нәтижесі, бұл кезде қазақ даласына жайыла бастаған
капитализм элементі сықылды жағдайлармен байланысты әр алуан жаңалықтардың да төбесі
көріне бастады. Бұл жаңалық, өзгерістердің бәрі де Шортанбай, Әубәкір, Мұраттарға
жан түршіктірерлік нәрсе болып көрінді, олар «заман азды, ел тозды» гөй-гөйіне
басты. Аз-мұз өзгерістердің өзін де адам айтқысыз дәрежеде үлкейтіп көрсетті:
«Заман кетті қырғынға,
Бұрынғы шіркін заманның,
Исі де келмес мұрынға.
Биттей нәрсе қалсайшы,
Бұрынғы заңнан ырымға» -
деді Шортанбай. Бұл кездегі өзгеріс, жаңалықтардың
егжей-тегжейін Шортанбайдан гөрі де құлдилата суреттеген, әсіресе, Әубәкір ақын.
Әубәкірдің қай мәселе жөніндегі өлеңін алсақ та, ол кездегі өмір шындығын
шектен шығара әсірелей суреттегендігін көруге болады. Бұл бағыттағы ақындардың қайсысы
болсын, заман азды, ел тозды дегендегі келген қорытындысы біреу-ақ, ол:
Ақыл сұрасаң азбас ең,
Көпті көрген көнеден.
Қасиет кетті төреден,
Әділдік кетті билерден,
Абырой кетті енеден,
Мейір кетті бендеден.
«Тар заманға» душар боп,
Жаздым, тәңірім, мен неден», -
деді.
Ғасырлар
бойы үстемдік етіп келген хандықтың жойылуы, феодалдық құрылыстың іргесінің
босай бастауы сол таптың идеологі, жыршысы болған ақындардың бәрін де торығуға әкеп
тіреді. Олар қоғам өмірінің даму процесін жаңаны даттау, ескіні дәріптеу арқылы
тоқтатпақшы болады. Заманның ешбір өзгермей, өз қалпында қалуын аңсады. «Ел
азып, жұрт тозбайтын заң да, жақсылық та, ескілік те көне заманда» деп,
келешекке ұсынған шарасы осы ескілік болды.
Бұл кезге
шейін өзінің үстемдігін өмірдің барлық саласында толық жүргізіп келген қазақтың
феодал талабы, оның идеология майданындағы ақын, жыршылары жаңалыққа қарсы әр
алуан жолдармен күрес ашты. Сол кезде орыс мектептерінде білім алып, ел билеу жұмысына
араласқан бірен-саран оқымыстыларды, қазақ салтына ене бастаған кейбір жаңалықтарды
ескішіл феодал ақындары өлтіре сынап, мейлінше кекесін етті. Әубәкір:
«Тар шалбар, бешпет шықты қынамалы,
Жігітке шапан киген ұнамады.
Сары жез самауырын тағы шықты,
Машине шүмегі бар бұрамалы.
Төсектен ерте тұрып басы ауырса,
Бөтен ем шайдан басқа сұрамады.
Сол болды ауруының жаққан емі,
Халықтың, бәрекелді, тапқан емі», -
десе, тап осы пікірді Мұрат сөзбе-сөз қайталап:
«Киім кисе жеңі жоқ,
Етегі бар да, белі жоқ.
Бармақ сияр жері жоқ,
Қатпа болған түйедей,
Киеңкі болған биедей
Ел билейді бір сымпай,
Екі бұты таралған», -
деді.
Феодалшыл қоғам
құрылысының қаймағын бұзғысы келмеген феодал табы жыршыларының жаңалыққа қарсы
күресте күшті құралдарының бірі дін мәселесі болды. Олар діннің кертартпалығын
жақсы түсінді. Сондықтан ислам дінінің әр алуан шарттарын өлеңге айналдырып,
халыққа таратуға тырысты.
Бұл кезде
ислам діні қазақ даласына екі түрлі жолмен тарады. Бірінші жолы қазақтың әр
облысында, әр ауданында ресми түрде ашылған мектеп, медресе болса, екіншісі, түрік,
татар тілінде басылған кітаптар болды. Мектеп, медреселердегі схоластикалық
діни оқудың өзін де жақсы білмейтін дүмше, надан молдалар жастарға надандық оқытып,
бірнеше жыл басын шатса, үлкендерге қараңғылық, кертартпалықтың ұрығын септі. Тәңірге,
оған апаратын тура жол дінге шәк келтірмей, бас июді үндеді, жұрттан осыны
талап етті. Әйтсе де, схоластикалық оқу, үгіт арқылы таратпақшы болған дін
жалпы көпшіліктің бойын түгел улап, мүлгіте алмады. Араб, иран, түрік
елдеріндегі діни фанатизм қазақта болмауы былай тұрсын, өзіміздің көршілес Қазан
татарларымен салыстырғанның өзінде де қазақтың діншілдігінде көп айырма бар
еді. Діншілдер әр алуан жолдармен, қалайда болса қазақ даласына дінді мол
тарату, діншілдіктің ең жоғарғы сатысы фанатик халге жеткізуге әрекеттер
жасады. Әфтиек, құраннан бастап, Мұхаммедтің 40 фарызын үйрететін «Қырық
хадис», «Шортсала» кітаптарының әрбір шартын қазақшылап оқыту, үйрету әдісіне көшті.
Діншілдердің бұл әрекеттері де олардың өздері ойлағандай нәтиже бере алмады.
Ислам дінін ресми түрде алса да, оған бағынса да иланудың ішкі мағынасына толық
түсінуден, не түсінбесе де оған түгел берілуден халық көпшілігі алыс жатты.
ХІХ ғасырдың
60-70 жылдарында қазақ елінің көп жерлерін аралап, олардың әдебиетін, салтын, ғұрпын,
дінін, тілін зерттеуші атақты ғалым, тюрколог В.В.Радлов бұл жөнінде былай деп
жазады: «Халықтың (қазақтың) көпшілігі ислам жолын сыртқы әдет-ғұрып жөнінде ғана
қолданады: шаш алдыру, мұрт қағу әдеттері қатты сақталынады. Намаз оқу, ораза ұстау
дегендерді Мұхаммед дініндегі отырықшылар, олардың маңында тұратын қырғыздар
болмаса, одан басқа халықтың көпшілігі ораза, намазды берік ұстай бермейді. Дәретті
теріс алады, дәреттің орнына таямамды (ташбық тарат) жақсы көреді. Мал
бауыздауда ғана құран сөздері қатты ескеріліп, қырғыздардың (қазақтардың), әсіресе,
қарттар жағы құран сөздерінен үзінді келтіруді ұнатады. Бірақ иланудың ішкі мағынасын
толық білу олардың арасында сирек кездеседі...»1 дейді.
Радловтың бұл
айтқандары, бізше, шындық. Қазақ өзімен көршілес түрік тектес халықтармен
салыстырғанда, діншіл халық емес. Ислам дінінің зәрімен түгел улану дәрежесіне
жеткен жоқ. «Оразаны күзге, намазды жазға қалдыруға», не намаздың орнына «Ақ қойдың
келдесі, қара қойдың келдесі, мен құдайдың пендесі» деп баса беруге олар әрдайым
әзір болатын. Молда мен қожа, хазірет пен ишан «Ясин», «Тәбәрәкті» өлердей мүлгітіп,
махамын келтіріп қанша оқыса да, араб, парсы тілін үзіп алмайтын қазақтар үшін
олардың аяты, хадистері қаңғыры бар, мандыры жоқ, үні бар, ұғынары жоқ жай сөз,
жалаң әуеннің дәрежесінен аса бермейтін. Осындай жағдайда қазақ даласына дін әсерін
күшейту жолының мықты құралы ретінде түрік, шағатай, татар баспаларынан шыққан
«көркем» әдебиет нұсқалары көп араласты.
Діншілдік
идеяға әбден суарылған, әулие-әмбие, пайғамбар, сақабалардың іс-әрекеттерін
асыра дәріптейтін тәңірді, оған құлшылық етуді жырлайтын бұл әдебиеттің ұясы
мен ойнағы түрік мемлекеті болды. Сол кездің өзінде-ақ азған ой, тозған пікірдің
жылымы болған түрік милләті өздерінің пантюркистік көзқарасын басқа түрік
тектес елдерге тарату саясатын әр алуан жолдармен жүргізуге тырысты. Соның бірі
дін және діншілдік моральді үгіттейтін кітаптар болды.
Бұл
діншілдікті үгіттеуде 1801 жылдан бастап ХХ ғасырдың алғашқы жылдарына шейінгі Қазан,
Уфа т.б. татар баспа орындарында басылып шығып, қазақ даласына тараған жыр, өлең,
бәйіт, қисса деп аталатын кітапшалардың көпшілігінде-ақ дін, діншілдік мәселесі
қозғалды. Бұл кітаптардың идеялық мазмұнын айқындай келіп, атақты тюрколог
проф. С.Е.Малов «Дін және діни мораль - барлығының мазмұны осы ғана», - деді.
1В.В.Радлов. Түрік жынысты елдердің халық әдебиеті үлгілері.
ІІІ бөлім, С.П., 1870 ж. - 17бет.
Дін және
діни моральды пропагандалаған бұл кітаптар қазақтың феодал табы және олардың
жыршысы болған кертартпа көзқарастағы ақын, жазушылардың көкейіне қона кетті. Олардың
бәрі де өз домбыраларының құлақ күйлерін сол кітаптардың сазына сала бұрады. Бұл
кездердегі түрік, татар баспаларында шыққан кітаптардың, оның авторлары -
діншілдердің алға қойған негізгі мақсат, тілектері - жұртты ислам дініне әбден
бағындыру, уландыру, фанатик халге жеткізу. Екінші сөзбен айтқанда, бұл
панисламдық, пантюркистік идеяның торына әбден шырмау әдісінің бір көрінісі
еді. Бұл жағдай ескішіл ақындардың, соның ішінде, әсіресе, діни мектептерден тәлім-трбие
алғандардың таптық тілек, мүдделеріне дәл келді. Олар мұны алғашқы әзірлерде
ескіліктің жаңалыққа қарсы күрес құралы етіп қолдануға тырысты. Бірақ жаңалықтың
күнбе-күн кернеп, дами түсуі, ескіліктің болашағы күңгірттеп, іргесі сөгіле
бастауы, көп ұзамай-ақ, оларды өмірден түңілдіріп, пессимистіктің ең құлдилаған
түрі - мистикаға әкеліп тіреді. Бұл кездегі әдебиетке шолу жасасақ, «Ақырзаман»,
«Бадауам» сарынында жазылған қазақ ақындарының өлеңдері аз емес.
Бұрынғы қожа,
молдалар ислам дінін «құран», «хадистің» өз тілінде, не өздерінің ұққандарын
(олардың көпшілігі-ақ, «құранды» түсіне білмейтін) долбарлап, жай сөзбен түсіндірсе,
енді оны қазақтың өз ішінен шыққан ақындар өлеңмен түсіндірді. Исламның бес
фарызын - Әубәкір, қырық хадисті - Нұржан Наушабаев, т.б. өлеңге аударды. «Ақырзаман»
кітабында:
«Заман ахри болғанда нелер болғай,
Дүниеге түрлі-түрлі пәле толғай.
Ғалымдар шығыр ішіп, зина қылғай,
Әннен артық, тақиғажап таңлари уәр», -
десе, кердері Әубәкір:
«Әуелі алла жараттың,
Топырақтан халық етіп.
Қараңғылық жарыққа
Шығардың бізді ерік етіп.
Біреу ауру, біреу сау,
Біреу жарлы, біреу бай,
Біреуді қойдың жаһанда,
Бақ, дәулетке қарық етіп», -
деп аурулық, саулық, байлық, кедейлік - бәрін де тәңірге
тіреді, өзі осылай ұғынып, ақын басқалардың да солай ұғынуын талап етті. Осы поэманың
екінші бір жерінде:
«Зекет беріп, хажы бар,
Ораза ұстап, намаз қыл.
Айналмаңыз құр малға,
Дүнияға айналып.
Тәңір берген дәулеттен,
Махшар күні құр қалма», -
деді. Нұржан
Наушабаев бұл мәселені Әубәкірден гөрі тереңдетіп, «қырық фарыздың» әрқайсысына
жеке тоқтап, оның мәні мен тұтыну жолдарын өлеңмен үгіттеді.
ХІХ ғасырдың
екінші жартысында, бұл саладағы ақындардың идеялық бағытына сәйкес тілдерінде
де араб, парсы сөздерін көп қолдану жиі ұшырады. Араб, парсы сөздерін өлеңдерінде
неғұрлым көбірек қолданса, ол ақынның «мәдениеттілігін», басқалардан «артықшылығын»
көрсететіндей білді.
Бұл бағыттағы
әдебиеттің ислам дінін таратудағы ролі және зияны бұрынғы діншілдерден асып түспесе,
кем түскен жоқ. Радлов өзінің жоғарғы еңбегінде, түсініксіз араб, парсы
тіліндегі сөйленетін 20-30 молданың оғазынан да, жұртшылыққа түсінікті, дін мен
діншілдікті үгіттейтін бір «Жұм-жама» поэмасының әсері анағұрлым күшті еді,
поэзияны жанындай сүйетін қазақтарға жансыз кітап сөздері, молдалардың құрғақ оғаздарымен
«Жұм-жама» тәрізді діншілдік рухтағы өлең-жырларды салыстырсақ, соңғылар жұртшылыққа
анағұрлым түсінікті, әсерлі екені сөзсіз. Сондықтан да Радлов ондай әдебиеттің
зияны да күшті болды деген қорытындыға келді.
Сөйтіп, ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиетінің тарихынан орын алған бұл әдеби
бағыттың таптық идеясы феодалдық, арманы ескілік, қандай мәселеге болсын олар өмір
құбылысына осы ескі тұрғыдан қарады. Олардың әдеби методы негізінде пессимистік
романтизм, оның құлдилаған түрі мистика болды.
ХІХ ғасырдың
алғашқы жылдарынан бастап татар баспаларынан шыққан ислам дінін тікелей уағыздайтын
әртүрлі кітаптар, дін тарату жолында күресушілердің қанды соғыс, жойқын жорықтарын
дәріптей суреттейтін «Салсал», «Зарһум», «Мәлікаждар» тәрізді қисса,
хикаялармен қатар, шығыстың классикалық әдеби нұсқаларының да кейбір үлгілері:
«Шахнама», «Мың бір түн», «Тотынама», «Қырық уәзір», «Ләйлі мен Мәжнүн», «Жүсіп
пен Злиха», «Сейфел-Мәлік пен Жамал», «Таһир мен Зухра» тағы басқа да сүйіспеншілік-махаббатты
жырлайтын лиро-эпос поэмалары да мол тарай бастады. Бұлар көпшіліктің сүйіп оқитын
әдебиеттерінен саналды. Өйткені «Ләйлі мен Мәжнүн» поэмасы тәрізді
лиро-эпостардың сюжет желісі араб аңызының желісіне құрылса да, көп жақтары
жалпы шығыс елінің салт-тұрмысына жақын келетін. Әсіресе, жастардың бас
бостандығы үшін зор бөгет, із салдырмас дүлей тәрізді ескілік дәстүрлері, ол дәуірде,
бүкіл шығыс елдерінде, солардың ішінде қазақта әлі күшті еді. Демек, мақсаттарына
жете алмай, арманда өткен Ләйлі мен Мәжнүннің қайғылы халдері қазақ оқушыларына
әрі таныс, әрі мейлінше аянышты және аңыздың негізінде өмір шындығы жатқандығына
ешкім шәк келтірместей оқиға болатын.
«Шахнама»,
«Жүсіп пен Злиха», «Ләйлі мен Мәжнүн» поэмаларының халыққа көп тарап, сүйіп оқитын
шығармалар болуының және бір басты себебі, олар өздерінің суреттілік
таланттарымен жер жүзін таңырқатқан шығыстың ұлы классиктері: Фирдоуси, Низами,
Физули, Дурбек, Навои қаламдарынан туды. «Юсуф пен Злиха» поэмасын ең бірінші
шығарған тәжік әдебиетінің негізін салушы, даңқты «Шахнаманың» авторы
Абуль-Касим Фирдоуси 934-1020 (27) болса, онан кейін өзбек әдебиетінің алғашқы өкілдерінің
бірі (ХІҮ ғ. аяғы, ХҮ ғ. басы) - Дурбек. Бұл поэманың да сюжет негізі - дін кітаптарында әңгімеленетін Юсуф пен
Египеттің ірі билеушілерінің бірі Пентефрияның әйелі Злиха туралы аңыз. Бірақ
Фирдоуси, Дурбектер ол аңызды өздерінше қиялдап, оқиғалардың шиеленісуін
тартымды, қызықты етіп, драмалық элементтерді қоюлатып, махаббат-сүйіспеншілік
мәселесін бірінші орынға қояды да, дінді, оның сәуегей иелерін дәріптеу
сарындарының көмескі ізін ғана қалдырып, аңызды ғашықтықты мадақтаған лиро-эпосқа
айналдырды.
«Ләйлі мен
Мәжнүнді» шығыстың даңқты классиктерінің үшеуі бірдей жырлады: Низами
(1141-1203), Навои (1441-1501), Физули (ХҮғ. аяғында туған).
Шығыс
елдеріне ертеден таныс «Ләйлі мен Мәжнүн» сюжетінің желісін сақтай отырып, үш үлкен
классиктің жыр етуі тек өнер таластыру емес, поэмада суреттелетін Кайс пен Ләйлінің
бастарында болған ауыр жайлар мен қайғылы халдер өз елдерінің өткен тарихы, өздері
өмір сүрген дәуірлерінің шындығына дәл келушіліктен. Сонау араб елдерінде ер
адам сүйгенін алып, әйел сүйгеніне бару мүмкіншіліктеріне ескілік, дін
салдарынан туған сан бөгет, қиын шатқалдардың кездесуі бұл елдерде де нақ солай
болушылықтан еді. Сондықтан кезіндегі прогрестік идеяны қолдаушы, өз заманының
кемеңгер ақындары «Ләйлі мен Мәжнүн» оқиғасын бірін-бірі толықтырып, бірін
екіншісі асыра жырлауға тырысты. Егер Навоиге дейінгі атақты ақындар парсы
(персидский) тілінде жазса, бүкіл түрік тектес халықтардың бәріне ортақ тілде
(ескі өзбекше - шағатайша) «Ләйлі мен Мәжнүн» поэмасын бірінші рет жыр еткен -
Навои. Бұл оның өз халқы үшін де тарихи мәні зор еңбегінің бірі болып саналады.
Шығыс
классиктерінің махаббатты жыр еткен поэмалары ХІХ ғасырда өмір сүрген қазақ ақындарына
белгілі дәрежеде әсерін тигізді. Кейбірін ерікті түрде аударса, кейбіреулерінің
тақырыбын, сюжетін алып, өздерінше поэма етіп шығарды. Кейде «Мың бір түн»
ертегілерінің өздеріне ұнаған оқиғаларын поэмаға айналдырды. «Қырық уәзір»,
«Тотынама» - «Мың бір түннен» үзінділер. Қазақ әдебиетінің бұл саласы кең
шолып, терең зерттеуді қажет етеді. Бұл жердегі шолу тек соған сілтеу ғана.
Тап осы дәуірде
жоғарғы әдеби бағытқа қарсы, қазақ әдебиетінде бұрын болмаған, екінші әдеби бағыт
туады. Бұлардың тақырып таңдауы, өмір құбылысын тануы, шығармаларының идеялық
мазмұны, жалпы өмірге көзқарасы, суреттеу әдісі алдыңғылардан мүлде басқаша
екені аңғарылды.
Бұл бағытты
қолдаушы әдебиет өкілдеріне тән ерекшеліктері: өз дәуірінде қазақ даласына кіре
бастаған әртүрлі жаңалықтардың прогрестік жақтарын дұрыс түсініп, оларды қазақ
халқы үшін пайдалы нәрселер деп ұғыну және көпшілікке басшылық етіп, жұртшылықты
өнер-білімге, оқуға шақыру, көршілес, мәдениеті алдағы орыс халқының әлеуметтік
ой-пікірлеріндегі прогрестік идеяларын қазақтың әлеуметтік өміріне жанастыра қолдану,
сол прогрестік идеяны іске асыру арқылы қазақ халқын алға бастыру, ескіліктің
кертартпалық жақтарын шенеу, олардан жұртшылықты бездіру болды.
Бұл жаңа бағыттағы
әдебиет өкілдері мен прогресшіл әлеумет қайраткерлерінің өзіне шейінгі және өз
кездеріндегі ескішілдік көзқарасты аңсаушы кертартпа ақындардан үлкен бір
айырмасы - халықтың келешегін қырағылықпен болжай алғандығы.
Ол кезде қазақ
даласына екі Россия қатар келіп еді: бірі қазақ даласын отарлау саясатын көздеген
патша үкіметінің Россиясы болса, екіншісі, алдыңғы қатарлы мәдениеттің, жалпы
адамгершілік, азаттық пен прогрестің туын көтерген ұлы орыс халқының кемеңгер ұлдарының:
декабристердің, Пушкиннің, Толстойдың, Белинский мен Герцен, Чернышевскийлердің
Россиясы, үлкен, озық, прогресшіл ой-пікірдің, алдыңғы қатардағы идеяның
Россиясы еді.
Қазақ қоғамының
шаруашылық жағынан да, мәдениеті жағынан да ілгері дамуына соңғы Россияның атқарған
қызметі баға жетпестей зор болатын. Мұны жоғарғы айтылған Шортанбай, Мұрат, Әубәкір
тәрізді ескішіл, кертартпа ақындар түсінбеді. Олар қазақ даласындағы патша үкіметінің
отаршылдық саясатын ғана көрді, басқа жақтарын көрген жоқ, не көргілері
келмеді. Бұларға қарама-қарсы, екінші Россияның тарихи мәнін терең түсінгендер
де, өз халқының прогресшіл ой-пікірлерін мақала, ғылыми трактат, көркем
туындыларында сәулесін қалдырған жаңашылдық бағыттың басты өкілдері: Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтар болса, оны қостаушылар Ақылбай, Мағауия тәрізді жаңа
талапты жастар болды.
Бұл тәрізді
бір дәуір, бір кезеңде өмір сүрген ақындардың келісімге келмейтін екі түрлі әдеби
бағытта болуы, бір жағынан, ақындардың өмірге көзқарасын айқындайтын нәрсе дәуірі
емес, таптық тілек екендігін дәлелдесе, екінші жағынан, сол көзқарастарға сәйкес,
олардың шығармалары белгілі әдеби метод, әдеби стиль жасайтындығын көрсетеді.
Жаңашыл бағытты
қолдаушылардың бәрі де орыс мектептерінде оқыған, ұлы орыс халқының бай мәдениеті,
замананың алдыңғы қатардағы идеяларын жырлауда бүкіл дүниежүзі әдебиетінің алдыңғы
сапында болған орыс әдебиетінен нәр алып қаруланушылар. Олардың қайсысы болсын,
қазақ даласына жайыла бастаған шығыс мәдениетін кертартпа мәдениет деп таныды
да, әлеумет өмірінің даму жолындағы қай мәселесінің айналасында болсын, қазақ халқы
үшін керекті мәдениет - орыс мәдениеті, екі халықтың қаярсыз шын достығы деген қорытындыға
келді. Шығыс мәдениетінің сол кездің өзінде-ақ келешегі кесіліп, кертартпалық ұясы
ескішілдіктің шарлауы тәрізді мәдениет екендігін дәлелдеп, әр алуан еңбектер
жазып, оған қарсы аяусыз күрес ашты.
Бұл мәселе
жөнінде Шоқан Уәлиханов: «... Ой-пікірі тың, не нәрсені болсын қабылдауға қабілетті
қазақ халқы, ой мен сезімнің өсуіне бөгет өлі схоластика болмаса, басқа татар ағартушыларынан
не күтуі мүмкін! Біз қайткенде де татар дәуірін аттап өтуіміз керек, мұның үшін
өкімет бізге көмектесуі қажет. Суға кетіп бара жатқан адамға көмек қандай керек
болса, бұл туралы бізге де көмек сондай керек. Мұндай адамгершілік істі жүзеге
асыру үшін, бірінші ретте, ислам идеясы мен молдаларға деген қамқорлықты өкімет
қайтып алып, молдалар басқаратын округтердегі татар мектептерінің орнына орыс
мектептерін ашу керек...» деді1.
Шоқан қазақ
халқы үшін бұл кезде қай мәдениеттің (шығыс мәдениеті ме, әлде орыс мәдениеті
ме) керектігін тарихи, теориялық жағынан алып дәлелдесе, Ыбырай Алтынсарин оны
мектеп арқылы іс жүзіне асырушы, Абай өзінің поэзиясы арқылы сол идеяның рухани
жаршысы болды.
Шоқанның пікірімен Алтынсарин, Абайлардың пікірлері бір
жерден шықты.
Ыбырай Алтынсарин 1879 жылы: «Қазақ халқының оқу, білімге қолын
жеткізетін ең басты құрал - мектеп. Қазірдің өзінде-ақ мектеп ашып, оның жұмысын
дұрыс жолға қоюымыз керек», - деп жазды.
Мектеп ашу, қазақ халқын оқу-өнерге, мәдениетке үндеу Ыбырай
Алтынсаринның негізгі мақсаты, ұлы арманы болды. Осы жұмысқа ол өмірі мен ісін,
қабілеті мен өнер-білімін түгел жұмсады. Ыбырай Алтынсаринның барлық
творчествосын бір сөзбен ата десе, «Педагогикалық поэма» деп жауап беруге болар
еді.
Ыбырайдың өлеңі де, қара сөзі де, аудармалары да түгел
дерлік халық ағарту тілегіне, тәлім-тәрбие беру мәселесіне бағынады.
Бұл мәселе жөнінде Алтынсаринның еңбегі мен ісі тек әдебиет
тарихы ғана емес, жалпы қазақ тарихында үлкен орын алады.
1Чокан Валиханов. Избранные произведения, 1958г. - стр. 188
Ыбырай Алтынсарин өзінің халық ағарту идеясы және осы бағыттағы
жазылған өлең-әңгімелерімен өз кезіндегі әдебиетіміздегі кертартпалық көзқарас,
ой-пікірлерге де, оның ең зиянды түрі мистикалық-діншілдік бағыттарға да аяусыз
соққы берді.
Алтынсарин надандыққа қарсы - оқу, діншілдікке қарсы - ғылым,
араб, иран мәдениетіне қарсы - орыс мәдениетін, кертартпалыққа қарсы,
прогресшілдік пессимизмге қарсы - оптимистік, медресеге қарсы - мектеп,
ескілікке қарсы - жаңашылдық, жаңаша тәрбие мәселелерін қойды. Сөйтіп, жоғарғы Әубәкір,
Шортанбай, Дулат, т.б. кертартпалық діншілдікті үндеуші ақындарға да, сол көзқарасты
таратушы әдебиетке де түгел қарсы шықты.
Ең алдымен Ыбырай Алтынсарин жұртшылықты, әсіресе жастарды оқу,
өнер-білімге шақырды.
«Оқысаңдар, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан,
Іздемей-ақ табылар,
Кел, балалар, оқылық!
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!» -
деді. Бұл мәселе жөніндегі Алтынсаринның сүйенгені - орыс әдебиеті,
сенері - жастар.
Оның замандастары, кертартпа ақындар: «Атаны билеп ұл кетті,
ананы билеп қыз кетті...» - десе, заманының көзі ашық жастарына бұзылған деп,
сенімсіздік көзбен қараса, Алтынсарин болашақ жастарда деп білді. Жастардың
келешегіне оптимистік тұрғыдан қарады.
Алтынсарин оқу-өнерді меңгерудің мақсатын халық тілегі, ел мүддесімен
ұштастырды. «Өнер, білім бар жұрттардың» қолы неге жетіп отырғандығын суреттей
келіп, жұртшылыққа келелі кеңес айтып, келешегіне жол көрсетті. Мәдениеті озық
орыс халқын қазаққа үлгі етті.
Бірақ сол мақсатқа жету үшін күрес керек. Өйткені, қазақтың
кең даласын мол басқан қараңғылық, сан ғасырлар халықты рушылдық торына шырмап
келген сал бөксе ескілік - феодалдық салт-сана, ел ойына у егіп, зәрін жайған
дін ол кездегі әлеумет қайраткерлерінің алдарында тұрған шатқалаң асу, бүк түскен
бөгеттер еді.
Бұл қиыншылықтарды олар көре де, түсіне де білді. Шоқан да,
Ыбырай да, Абай да арман алыс, алдарында асу-асу бел, қия тартқан жол жатқандарын
жақсы ұғынды. Сондықтан да Ыбырай:
«Біз болмасақ, сіз барсыз,
Сіздерге бердім батамды», -
деп, үмітті жастардан күтсе, Абай:
«Қайратым мәлім,
Келмейді әлім,
Жолым алыс, өмір шақ», -
деді.
Бірақ қиыншылық қанша ауыр, бөгет қанша көп болса да, заманы
артқан зор міндеттердің тарих алдында жауапкершілігін мойындаған өз халқының
адал ұлдары асуды көріп бөгеліп, қиындықты көріп шегінбеді. Бар бөгет, барлық қара
күштерге қарсы барды. Бел буып күреске, белдесіп майданға шықты.
Жаңашылдықтың ескішілдікпен күресінде өз мақсаттарын терең түсінген
кәрі тарих, келешек ұрпақтар алдында өздерін әділдіктің солдаты білген жаңашылдар
қай кезде, қай дәуірде болсын ескі қоғамның тамырына балта шабады, теректі түбінен
қопаруды мақсат етеді. Өмірдің барлық саласында да ескі өмірдің тозығы жетіп
жыртылуға, қиюы кетіп үзілуге шақ тұрғандығын жаңашылдардың ойшылдары теорияда
дәлелдеп, суретшілері образбен көрсетеді. Бұған орыстың ХІХ ғасырының тарихы
толық дәлел.
ХІХ ғасырда халық мүддесін ту ғып көтерген орыстың
революцияшыл демократтары мен жазушылары Россияда тозығы жеткен крепостнойлық-помещиктік
құрылыстың тек кейбір жақтарына ғана қарсы шығып, жыртығын жамап, тесігін
бітесе түзеледі деген либералдық пікірден аулақ болды. Олар тозығы жеткен өмірдің
түбіне өрт қойып, тамырын терең қазуға күш салды. Сондықтан да
революцияшыл-демократтардың көсемдері күреске шақырып, келешек күннің күрделі
жоспарын жасады, ақындары мен жазушылары өздерінің шығармаларында езілуші ел мұңын,
жұрт арманын көзінің жасы, жүрегінің қанымен жазып, оларға үн қосты. Өз
кездеріндегі өмірдің егжей-тегжейін кеңінен алып, тереңнен толғады. Өздерінің
жан толқытып, ой тербететін көркем жыр, кекке толы әңгімелері мен орыстың
революцияшыл демократ ақын, жазушылары халықты қолына «балта» алуға үнеді.
Бұл тәрізді, орыстың демократтық әдебиетінің тарихына
шегініс жасап, азырақ тоқталудағы мақсат, қазақ халқының ағартушылары Шоқан,
Алтынсарин, Абайларды орыстың революцияшыл демократ ақын, жазушылары:
Белинский, Чернышевский, Добролюбов, Салтыков-Щедриндердің дәрежелеріне зорлап
көтеру, олардың араларына тепе-теңдік белгісін қою емес, орыс халқының
революцияшыл ұлы демократтарының шығармаларын оқу, идеяларынан нәр алу,
теориялық жағынан қарулану арқылы қазақ ағартушыларының ой-пікір, дүниетану көзқарастарында
үлкен-үлкен өзгерістер болғандығын аңғарту және жаңашылдық үшін күрес, атүсті қарайтын
жұмыс емес, жолы алыс, кешуі көп, сан-алуан бөгеті барлығын түсініп, қаусаған
ескіліктің шіріген бұтақтарын сындыру ғана емес, оның өзіне қол көтеріп, өзегін
үзу, тамырына балта шабудың керектігін ұғынғандықтарының бетін ашу.
Осы жағынан алғанда қазақ ағартушыларының бәріне де орыс
революцияшыл демократтарының әсері болғандығы даусыз.
Шоқан да, Ыбырай да, Абай да қоғам құрылысын революцияшыл
жолмен өзгертуге ғана болатындық идеяға көтеріле алмады. Ол - екінші мәселе.
Бірақ олардың ескі өмірдің салты мен ғұрпын, көзқарас-дүниетанушылығын өлтіре
сынап-шенеулерінің бір тамыры өздерінің өмірден алған сабағы, шыншылдығы десек,
ол көзқарастардың ұшталып, тереңдей түсуіне өмір құбылыстарының бетіне қайнап
шыққан көбігін емес, қайнатып шығарған күшін көре білуінің, екінші тамырын жоғарғы
аттары аталған ұлы демократтардың идеялық ықпалдарынан іздеуіміз керек.
Жоғарғы айтылғандарды қорыта келгенде, ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы екі түрлі ағымның соңғысы келешек әдебиетіміздің прогрестік жаңа
арнамен дамуына сара жол салды, өздерінен кейінгі әдебиет өкілдеріне көрнекті үлгі
болды.
- 3879 просмотров