Амангелдінің
серіктері,қаза болған он жеті ардагерге ескерткіш
серіктері,қаза болған он жеті ардагерге ескерткіш
I
Туған Торғай, қала
Торғай,"қарт Торғай,
Торғай,"қарт Торғай,
Көкірегің көне
сырға неткен бай.
сырға неткен бай.
Мен де аналық
кұшағында ерке өстім,
кұшағында ерке өстім,
Сенің жомарт
пейіліңнен шет қалмай.
пейіліңнен шет қалмай.
Әлі күнге маған
ыстық әр үйің,
ыстық әр үйің,
Әр үйіңнің
адамдарын танимын.
адамдарын танимын.
Әр аулаға ізін
тастап кетіпті
тастап кетіпті
Кешегі бір
жалаңаяқ сәби күн.
жалаңаяқ сәби күн.
Ол күндердің,
бал күндердің құрдасы,
бал күндердің құрдасы,
Кімі ғалым, кімі
ақын, кімі малшы -
ақын, кімі малшы -
Енді қазір ер
жеткенде солардың
жеткенде солардың
Естіледі әр
тараптан үн-даусы.
тараптан үн-даусы.
Тағы да аңсап,
сені еске алдым мен бүгін
сені еске алдым мен бүгін
Көз алдыма сонау
бала келді күн.
бала келді күн.
Көз алдыма келді
әжем, көп жасап
әжем, көп жасап
Арқалаған
жеткілікті жер жүгін...
жеткілікті жер жүгін...
Сенің көшең
жұмбақ еді жасымнан, -
жұмбақ еді жасымнан, -
Қайда көрсем
қорғасын оқ шашылған.
қорғасын оқ шашылған.
Теруші едік
етек-жеңді толтырып,
етек-жеңді толтырып,
Ұқтым бір күн
сол сырыңды жасырған...
сол сырыңды жасырған...
...Күндегідей
теріп келіп қорғасын,
теріп келіп қорғасын,
Жатыр едім алып
асық дорбасын,
асық дорбасын,
Ұршығына тамып
кеткен мөлдіреп,
кеткен мөлдіреп,
Қарт әжемнің
қалдым көріп көз жасын.
қалдым көріп көз жасын.
Қарт әжемнің қалдым
көріп көз жасын,
көріп көз жасын,
"Сол жұтты
ғой, сол жұтты ғой ер басын!" -
ғой, сол жұтты ғой ер басын!" -
Деді де әжем,
маған қарап күрсініп,
маған қарап күрсініп,
Отыруға нұсқады
тек өз қасын.
тек өз қасын.
"Нені ұғасың,
не білесің, жаманым,
не білесің, жаманым,
Қазір мына
тыныштық қой заманың.
тыныштық қой заманың.
Құлындарым,
сүйіп қана сендерді
сүйіп қана сендерді
Жазылды ғой
жандағы ізі жараның.
жандағы ізі жараның.
Көп қой менің
естігенім, көргенім,
естігенім, көргенім,
Арманым жоқ,
қайта жанды сөнгенім.
қайта жанды сөнгенім.
Сен естіші,
көкең жайлы айтайын,
көкең жайлы айтайын,
Есіме алып өткен
күннің ерлерін.
күннің ерлерін.
II
Сол жылғы жаз
аспанында бұлты көп,
аспанында бұлты көп,
Бірде қырға,
бірде ойға дүркіреп.
бірде ойға дүркіреп.
Біздің ауыл
дамыл таппай көшеді,
дамыл таппай көшеді,
Шаң боратып,
жердің қоңын сілкілеп.
жердің қоңын сілкілеп.
Өйткені оның
кешетұғын жөні бар,
кешетұғын жөні бар,
Дәл үстінде
Қостанайдың жолы бар.
Қостанайдың жолы бар.
Сол жолменен шұбыратын
әскерлер
әскерлер
Қалың елге
қаптай келіп жолығар.
қаптай келіп жолығар.
Сол жылғы бір
отрядтың көбін-ай,
отрядтың көбін-ай,
Шаңдады да жатты
қара жол ұдай.
қара жол ұдай.
Бірін-бірі қуған,
шапқан, дүрлігіс
шапқан, дүрлігіс
Алғашында біз
қаламыз танымай.
қаламыз танымай.
Бүгін ақтар,
ертең қызыл алмасып,
ертең қызыл алмасып,
Соңғы топқа
келесі топ жалғасып,
келесі топ жалғасып,
Торғай менен
біздің ауыл арасы
біздің ауыл арасы
Өліктерге толып
кетті, қан басып.
кетті, қан басып.
Әсіресе, ақтан
бізге күн қараң,
бізге күн қараң,
Демеді олар
"бұл - сәбиің, бұл -балаң".
"бұл - сәбиің, бұл -балаң".
"Осы ма, -
деп, сарбаздардың ауылы?"
деп, сарбаздардың ауылы?"
Қырды, кетті -
қаңырады Шұбалаң.
қаңырады Шұбалаң.
Ауылдың бар
азаматы, расында
азаматы, расында
Атқа мінген,
соғыстың жүр басында.
соғыстың жүр басында.
Жыл тәулікте үй -ішін
бір көрмеген
бір көрмеген
Көкең сонда
Амангелді қасында.
Амангелді қасында.
Осы түнде деді:
"Торғай алынды!"
"Торғай алынды!"
Қала үстінде
қаптаған өрт жалыны.
қаптаған өрт жалыны.
Көкеңдердің
көксегені болды, - деп,
көксегені болды, - деп,
Ақсуатқа көшірді
әкеп ауылды.
әкеп ауылды.
Көкең келді:
"Енді үкімет қолда! - деп,
"Енді үкімет қолда! - деп,
Көп жыл сарсаң
айналды ғой оңға!" -деп.
айналды ғой оңға!" -деп.
Амангелді
таратыпты әскерін,
таратыпты әскерін,
Айрылыпты қайран
ерлер зорға деп.
ерлер зорға деп.
Ойнақтаған қаракөк
ат астында,
ат астында,
Қызыл жұлдыз
шошаймасы басында.
шошаймасы басында.
Қаз қалпында
қаршығадай денесі,
қаршығадай денесі,
Ақ тал енген қою
қара шашына.
қара шашына.
"Көп болды
ғой көрмегелі, құлыным!" -
ғой көрмегелі, құлыным!" -
Дей беріппін, құшағымда
тұр ұлым.
тұр ұлым.
Бар дүние қызығына
берер ме
берер ме
Байғұс ана бала
жүрек жылуын.
жүрек жылуын.
Жүрді-ау талай
ат қажытып, ер соғып,
ат қажытып, ер соғып,
Қоңыр жүзі
тотығыпты жел сорып.
тотығыпты жел сорып.
Өткір көзі онан
сайын тереңдеп
сайын тереңдеп
Кеткендей ме,
дағдыланып жер шолып.
дағдыланып жер шолып.
Орақ мұрны сәл
үлкейіп көрінді,
үлкейіп көрінді,
"Жүдегендік
өзгерткен ғой өңіңді", -
өзгерткен ғой өңіңді", -
Деп қоямын, жүз
айналып, толғанып,
айналып, толғанып,
Осы сапар өзі
ерекше көңілді.
ерекше көңілді.
Алды жинап
азаматын ауылдың,
азаматын ауылдың,
Деді: "Аяғы
басылған жоқ дауылдың".
басылған жоқ дауылдың".
Одан әрі жұртты ұйытып
сөйледі
сөйледі
Сабырлы еді,
саналы еді жан ұлым!
саналы еді жан ұлым!
Түсінем бе көп
сөзіне мен байғұс!
сөзіне мен байғұс!
Дәсердеймін
"ұшырдым, деп сондай құс!".
"ұшырдым, деп сондай құс!".
Байқағаным -
балам өсіп кетіпті,
балам өсіп кетіпті,
Демеді оны
қолтығынан қандай күш?
қолтығынан қандай күш?
Сұрамадым,
сөзбен алдын тоспадым,
сөзбен алдын тоспадым,
Білдім бірақ әлі
де ұзақ іс барын.
де ұзақ іс барын.
Ұғындырып ол жұртына
көп айтты,
көп айтты,
Сол кезеңде
достары кім, дұшпан кім!
достары кім, дұшпан кім!
Көкең алған
Әлібиден тапсырма,
Әлібиден тапсырма,
Депті оған:
"Елден өрен жас жина!
"Елден өрен жас жина!
Бір құрамыз
еңбекші тап әскерін,
еңбекші тап әскерін,
Жау көп әлі
жатқан жардың астында!".
жатқан жардың астында!".
Ойладым ба содан
жылап қалам деп?
жылап қалам деп?
Мен бір ана
бауырымда балам көп.
бауырымда балам көп.
Арыстаным көрінгесін
көзіме,
көзіме,
Мен сорлыда -
деп ойладым алаң жоқ.
деп ойладым алаң жоқ.
Енді көзім
ашылды деп қырсықтан,
ашылды деп қырсықтан,
Енді даусым
шығады деп тұншыққан,
шығады деп тұншыққан,
Мың қуаныш
айырбастар деген ем,
айырбастар деген ем,
Кешегі күн
көздің жасын бір сыққан.
көздің жасын бір сыққан.
Кенет бастан
соқты келіп бір дауыл,
соқты келіп бір дауыл,
Аяғынан қайта
шошып тұрды ауыл.
шошып тұрды ауыл.
(Бұл жерде әжем
кетті қатты егіліп)
кетті қатты егіліп)
- Айта алмаймын
содан соңғы күнді ауыр
содан соңғы күнді ауыр
III
Естиді адам
кей-кейде бір сұмдықты,
кей-кейде бір сұмдықты,
Аза бойы қаза
болар шындықты.
болар шындықты.
Сол күні өзім
түс көріп ем тым жаман,
түс көріп ем тым жаман,
Үстімдегі үйді
дауыл жығыпты.
дауыл жығыпты.
Содан қайтып көз
ілікпей шықтым да
ілікпей шықтым да
Үлкен үйге барып
едім тұп-тура.
едім тұп-тура.
Бір суық сөз
алған екен ел ішін
алған екен ел ішін
"Амангелді
түсті деген - тұтқынға!"
түсті деген - тұтқынға!"
Көп екен ғой
көңілдің де сенері,
көңілдің де сенері,
Сан қырғыннан
аман өткен ел ері.
аман өткен ел ері.
Қапияда кетті-ау
деген өкініш
деген өкініш
Қан қақсатып,
қалтыратты денені.
қалтыратты денені.
Ұзақ жылғы қуған
арман, мұраттың
арман, мұраттың
Тек ғұмыры
болғаны ма аз-ақ үн?
болғаны ма аз-ақ үн?
Қан төксе де
жыламайын деп еді,
жыламайын деп еді,
О, жасаған, елді
неге боздаттың? -
неге боздаттың? -
Деп үлкендер
сақалдарын жас жуып,
сақалдарын жас жуып,
Қатуланып алды
ашулы жас жігіт.
ашулы жас жігіт.
Сенің көкең
сапарынан қайтқан жоқ,
сапарынан қайтқан жоқ,
Әлде біреуі
кетті өлтіріп қас қылып?
кетті өлтіріп қас қылып?
Ойым онға, қиял
мыңға жүгірді.
мыңға жүгірді.
Қала жақтан
мылтық даусы білінді.
мылтық даусы білінді.
Тілсіз түнде
әлсін-әлсін гүрсілдеп
әлсін-әлсін гүрсілдеп
Әлдеқайда
жаңғыртады қиырды.
жаңғыртады қиырды.
Ит ұлиды, жас
балалар шырылдап,
балалар шырылдап,
Қариялар құлақтарын
тығындап.
тығындап.
Ай астында бұға
түсер жарлы ауыл,
түсер жарлы ауыл,
Оқ өткенде
төбесінен зуылдап.
төбесінен зуылдап.
Ертеңгісін келді
хабар әр түрлі:
хабар әр түрлі:
Деді бірі:
"Амангелді атылды!"
"Амангелді атылды!"
Ыршып түсті ел
жүрегі сұмдықтан,
жүрегі сұмдықтан,
Еңсемізді тұңғиыққа
батырды.
батырды.
Әрбір үйдің
түндіктері желпілдеп,
түндіктері желпілдеп,
Жел тартады
қаралы күй еңкілдеп.
қаралы күй еңкілдеп.
Бұлты қалың
басындағы сорының
басындағы сорының
Ел кезінде тұрды
жасы мөлтілдеп.
жасы мөлтілдеп.
Қала жақта
дүрсілдеген күнде атыс,
дүрсілдеген күнде атыс,
Қызыл алау өрт
шомылған күнбатыс, -
шомылған күнбатыс, -
Жаманаттан жұрт
құлағы шулайды,
құлағы шулайды,
Деп тұрғандай
бір қырсық жау "тыңдай түс!".
бір қырсық жау "тыңдай түс!".
Көкең әлі
оралмады дүз кетіп,
оралмады дүз кетіп,
Қала жақтың
хабарына біз жетік.
хабарына біз жетік.
"Қанды
көйлек серіктерін батырдың
көйлек серіктерін батырдың
Жатыр, - деді -
шартараптан іздетіп!".
шартараптан іздетіп!".
Болды сұмдық! Ұрды
құдай төбеден!
құдай төбеден!
Сынды дедім
арқамдағы зор емен.
арқамдағы зор емен.
Күткен адам ұлы
апаттың боларын
апаттың боларын
Дүниеде бақытсыз
жан не деген!
жан не деген!
Ес, ақыл жоқ,
жаутаң-жаутаң қараймын,
жаутаң-жаутаң қараймын,
Көрінгеннің бәрі
үрей, бәрі айбын.
үрей, бәрі айбын.
Адам өзін бишара
деп түсіну
деп түсіну
Қандай қиын!
Өтті-ау, қалқам, солай күн!
Өтті-ау, қалқам, солай күн!
Тағы арада
кештер түсіп, таң атты,
кештер түсіп, таң атты,
Ондай халде
мезгілді кім санапты?
мезгілді кім санапты?
Келді хабар:
кешегі күн кешкісін
кешегі күн кешкісін
Қайран ердің он
сегізін қамапты.
сегізін қамапты.
Үрейленіп,
жаманаттан жатыр көп,
жаманаттан жатыр көп,
Қарамадым жұрт
көзіне дәтім кеп.
көзіне дәтім кеп.
Дауыстады, естіп
тұрмын алыстан
тұрмын алыстан
"Он
сегіздің ішінде жоқ Хакімбек!".
сегіздің ішінде жоқ Хакімбек!".
"Сақта құдай,
сақта құдай!" дей бердім,
сақта құдай!" дей бердім,
Бәрі түгел өзім
білген ерлердің,
білген ерлердің,
Тек бір ғана құлыным
жоқ ішінде,
жоқ ішінде,
Қайда екенін
енді таппай сенделдім.
енді таппай сенделдім.
Өкінішім
қалмайды әлі ішімде,
қалмайды әлі ішімде,
Ертеңгі күн ұлы
сәске түсінде.
сәске түсінде.
Жетіп келді
көкең сорлы сап етіп,
көкең сорлы сап етіп,
Жазып тұр ма жау
қолына түсуге!
қолына түсуге!
Жиналысты жан
ашырлар жасырын?
ашырлар жасырын?
Айтып жатыр
көңілдегі бар сырын.
көңілдегі бар сырын.
"Қашып
үлгір қара шалмай тұрғанда,
үлгір қара шалмай тұрғанда,
Кесіп қойды бар
үкімін басыңның". -
үкімін басыңның". -
Деді жылап,
жалбарынып ағайын.
жалбарынып ағайын.
(Менің сорым
болып тұр ғой тағайын)
болып тұр ғой тағайын)
- Жалғыз қашып
жан сауғалар жайым жоқ,
жан сауғалар жайым жоқ,
Өкінбеңдер
тәуекел ғып барайын!
тәуекел ғып барайын!
Батыр өлді, қалыл
өлді, боздағым,
өлді, боздағым,
Осындайда кім
ойлайды өз бағын.
ойлайды өз бағын.
Бөлінбеймін
еңіреген ерлерден,
еңіреген ерлерден,
Бөлек жерде
төгілсін деп өз қаным!
төгілсін деп өз қаным!
Деді, бітті.
Мінезі оның сондай-ды,
Мінезі оның сондай-ды,
Басын алсаң бір
қарысса болмайды.
қарысса болмайды.
Ауыл тұрды артта
қалып қол бұлғап,
қалып қол бұлғап,
Тағы үстіне
жамылып ап мол қайғы.
жамылып ап мол қайғы.
IV
Адам өзі бастан
кешсе ауыр күн,
кешсе ауыр күн,
Жан жүрегін
өртеп кеткен жалынның
өртеп кеткен жалынның
Оңай болмас ізін
ойда тірілту,
ойда тірілту,
Кәрі адамға қатты
соғар кәрі мұң.
соғар кәрі мұң.
Сол себепті
қайта өзіңе оралдым,
қайта өзіңе оралдым,
Жақсы оқушым,
азды-көпті жоралғым.
азды-көпті жоралғым.
Осы жерде
әңгіменің кезегін
әңгіменің кезегін
Аузынан қарт
әжемнің мен алдым.
әжемнің мен алдым.
* * *
Жоғарыда, ұзын
көше басында,
көше басында,
Тас түрме тұр,
казарманың қасында.
казарманың қасында.
Қала қойны оқ-дәрінің
иісі.
иісі.
Түксиеді ол
толып жұмбақ ашуға.
толып жұмбақ ашуға.
Мына шақта, ұлы
қылмыс үстінде,
қылмыс үстінде,
Тұрғандай ол
тісін жармай ешкімге.
тісін жармай ешкімге.
Ел білмейді, не
сұмдықтың болғанын
сұмдықтың болғанын
Бұл дуанда өткен
соңғы үш күнде.
соңғы үш күнде.
Қанды айқасқа
ерді қарсы шақырмай,
ерді қарсы шақырмай,
Еркек болып, ер
есімі айтылмай.
есімі айтылмай.
Тек қана елдің
қырсығына туатын
қырсығына туатын
Опасыздан жаман
жау жоқ, япырмай!
жау жоқ, япырмай!
Өлді батыр,
зұлым жауы қор етті,
зұлым жауы қор етті,
Білмейді ешкім
ақтық рет не депті?
ақтық рет не депті?
Жаудан өзге жан
болмады қасында,
болмады қасында,
Тастамады тарих
бұдан деректі...
бұдан деректі...
...Енді, міне,
серіктері қорғансыз,
серіктері қорғансыз,
Қапияда қалған
басып жау арсыз.
басып жау арсыз.
Тас түрмеде
көздері оттай жайнайды,
көздері оттай жайнайды,
Кешегі ерлер,
бүгін сорлы, талансыз.
бүгін сорлы, талансыз.
Қанша бейнет,
қанша күрес, жақсы арман
қанша күрес, жақсы арман
Бейне жастық
бастарына жастанған.
бастарына жастанған.
Жарылды да, кете
берді желге ұшып,
берді желге ұшып,
Жерден безіп,
мекен іздеп аспаннан.
мекен іздеп аспаннан.
Қарады да ең
соңғы ердің түсіне,
соңғы ердің түсіне,
Кіріп келген
өздерінің үстіне.
өздерінің үстіне.
Күңіреніп қоя
берді сарбаздар,
берді сарбаздар,
Тапсырды ісін
енді қандай кісіге?
енді қандай кісіге?
Жатты ұласып
өкінішке өкініш
өкінішке өкініш
Енді өртеніп
кек, ызадан отыр іш.
кек, ызадан отыр іш.
Дауыл еді
өмірлері бұрқаған,
өмірлері бұрқаған,
Болды мына қырсық
сәтте тым-тырыс.
сәтте тым-тырыс.
Жан ашыры
табылған соң ортадан,
табылған соң ортадан,
Кетті босап он
тоғыздан екі адам.
тоғыздан екі адам.
Хакімбектің
ауылынан біреуі,
ауылынан біреуі,
"Қош!"
- деді ер, беріп жатып хат оған!
- деді ер, беріп жатып хат оған!
V
Ұясына қан
үйіріп күн батты,
үйіріп күн батты,
Өтті мезгіл арқалаған
жұмбақты.
жұмбақты.
Бірте-бірте түн
қабағын қалыңдап,
қабағын қалыңдап,
Төңіректі қара
қанат мұң жапты.
қанат мұң жапты.
Өзен жақтан әупілдейді
әупілдек,
әупілдек,
Көтере алмай,
үстіне бір зар тиеп,
үстіне бір зар тиеп,
Жатыр ма әлде
естір жерде елге айтып,
естір жерде елге айтып,
"Осы түннен
бар ғой менің қаупім?!" -деп.
бар ғой менің қаупім?!" -деп.
Құралайдың соңғы
салқын бұл түні,
салқын бұл түні,
Селкілдейді
жусан басы, ши түбі.
жусан басы, ши түбі.
Кигендері жалаң
етке жүн шекпен,
етке жүн шекпен,
Желкесінде
төнген ажал мылтығы.
төнген ажал мылтығы.
Келе жатты, келе
жатты он жеті,
жатты он жеті,
Алдарында қысқа
өмірдің жол шеті.
өмірдің жол шеті.
Арттарында он
жеті әскер - әзірейіл,
жеті әскер - әзірейіл,
Түн жамылған
опасыз жау жендеті.
опасыз жау жендеті.
Он бес қазақ,
ортасында екі орыс,
ортасында екі орыс,
Енді аяқсыз
қалғаны ма үлкен іс?
қалғаны ма үлкен іс?
Қайда, қайда
олар қуған азаттық,
олар қуған азаттық,
Бір ажалға
айырбас па бір жеңіс?
айырбас па бір жеңіс?
"Күрес
қиын, елім оңай, түбінде,
қиын, елім оңай, түбінде,
Күрестік пе
күрес қызу күнінде?
күрес қызу күнінде?
Жаудан сауға сұрап
жату жөні жоқ,
жату жөні жоқ,
Уақыт солай, біз
құрбанбыз бүгінге.
құрбанбыз бүгінге.
Біз құрбанбыз,
азат күннің кұрбаны,
азат күннің кұрбаны,
Төгілешек ердің
бүгін бұл қаны
бүгін бұл қаны
Көп айқасты
жеңіспенен аяқтап,
жеңіспенен аяқтап,
Соңғыларға бақыт
берсе болғаны!" -
берсе болғаны!" -
Деді ортада келе
жатып Хакімбек,
жатып Хакімбек,
Александр
қасындағы мақұл, - деп,
қасындағы мақұл, - деп,
Сөйлеп кетті:
"Тек бір ғана өкініш -
"Тек бір ғана өкініш -
Өлгеніміз жақсы
күнге жақын кеп.
күнге жақын кеп.
Опасыз жау
одан-бұдан құралған,
одан-бұдан құралған,
Бұл күндері
бәріндегі бір арман, -
бәріндегі бір арман, -
Жас үкімет
жағасына жармасып,
жағасына жармасып,
Тозғын дұшпан
талай бүлік шығарған.
талай бүлік шығарған.
Бізді аңдыды жар
астында жатып ап,
астында жатып ап,
Осы оңаша қапы
кезді бақылап.
кезді бақылап.
Қамықпа ерлер,
ел сенгендер қалды артта,
ел сенгендер қалды артта,
Біз кетсек те
күрес жолын жартылап!".
күрес жолын жартылап!".
Ортадағы келе
жатқан үш ердің
жатқан үш ердің
Аяқ-қолда
салдырлаған кісенін.
салдырлаған кісенін.
Серіктері жүдеу
қарап шолады,
қарап шолады,
Құтқарудан
жоғалтпаған бір сенім.
жоғалтпаған бір сенім.
Нарымбайдың үш
баласы, үш нары,
баласы, үш нары,
Тірлігінде қарсы
келмес дұшпаны.
келмес дұшпаны.
Үш мылтықтың
қояны боп келеді
қояны боп келеді
Жан тәсілім жар
басынан ұшқалы.
басынан ұшқалы.
Қайран туыс,
тәтті туыс, бал туыс,
тәтті туыс, бал туыс,
Шаршағанда, шаң
жұтқанда әл, тыныс.
жұтқанда әл, тыныс.
"Ажал қойны
ажыратар, суытар,
ажыратар, суытар,
Сол балыңды,
сусыныңды сарқып іш!
сусыныңды сарқып іш!
Деп тұрғандай
суық үкім сыбырлап,
суық үкім сыбырлап,
Онсыз дағы жара
жанды жырымдап.
жанды жырымдап.
Бірге туу -
қуаныш, ал бірге өлу
қуаныш, ал бірге өлу
Аяныш қой, тұрар
бойың шымырлап.
бойың шымырлап.
Құтқарар ма
төніп тұрған әр мылтық,
төніп тұрған әр мылтық,
Қару ғой ол жау
қолында қанға ынтық.
қолында қанға ынтық.
Бас айналар
шыңырау сайдың басына
шыңырау сайдың басына
Тоқтады
ерлер,жүріп келіп,шаң жұтып.
ерлер,жүріп келіп,шаң жұтып.
Әзірленді
әзірейіл жау мына,
әзірейіл жау мына,
Бәрі үңілді енді
мылтық аузына.
мылтық аузына.
Айқасты ерлер
құшақтарын жайысып,
құшақтарын жайысып,
Ажырасу алғашқы
да, соңғы да.
да, соңғы да.
Қоштасудың
өмірде бар сан түрі,
өмірде бар сан түрі,
Осы болар ең
үрейлі салқыны.
үрейлі салқыны.
Осынша адам бір
мезгілде қонақ боп,
мезгілде қонақ боп,
Ұшар болса
кеудесінен жан тірі!
кеудесінен жан тірі!
Қайталанбас
дауысы да "қош!" деген
дауысы да "қош!" деген
Қылмас тілек еш
адамға "тос!" деген,
адамға "тос!" деген,
Естілер тек
ажал-мылтық үкімі,
ажал-мылтық үкімі,
"Қол
көтеріп, жер бетінен көш!" деген.
көтеріп, жер бетінен көш!" деген.
Сөйледі Омар -
ең үлкені, ағасы:
ең үлкені, ағасы:
- Тығыз қалды
өмір, өлім арасы.
өмір, өлім арасы.
Боса да өлдік,
талапкерлер, қашыңдар,
талапкерлер, қашыңдар,
Ұмтыларлық
болсақ кімнің шамасы?!"
болсақ кімнің шамасы?!"
Сөйдегенше
"аллалаған" дауыстан,
"аллалаған" дауыстан,
Жер жаңғырды, дәмін
ерлер тауысқан.
ерлер тауысқан.
Шырын өмір айқайына
ақырғы
ақырғы
Сатыр-сұтыр
жауап берді жау-дұшпан.
жауап берді жау-дұшпан.
Көк түтіннен түн
кеудесі жөтелді,
кеудесі жөтелді,
Жердің төсі зор
қылмысты көтерді.
қылмысты көтерді.
Он жетіден
жағада ешкім қалмады,
жағада ешкім қалмады,
Қанды құздың құшағына
күмп берді.
күмп берді.
Сонда да әлі
мылтық даусы тынбады,
мылтық даусы тынбады,
Сай қолтығын
тінтіп атып тұр бәрі.
тінтіп атып тұр бәрі.
Бір мезетте ұрандасып
топ солдат
топ солдат
Бері қарай
жардың бойын құлады.
жардың бойын құлады.
Жанталаста,
табылатын себеп көп,
табылатын себеп көп,
Кім ойлаған жаза
басса керек деп?
басса керек деп?
Әр соқпаққа
денелерін бір соғып,
денелерін бір соғып,
Келеді екеуі сай
ішінде дедектеп.
ішінде дедектеп.
"Қаңғышы оқ,
жетпеші оқ, жетпеші!
жетпеші оқ, жетпеші!
Соңғы үмітін
жанның зая етпеші!" -
жанның зая етпеші!" -
Деп тұрғандай
азынайды қара жел,
азынайды қара жел,
Алқынады түн
жүрегі, өкпесі.
жүрегі, өкпесі.
Әттеген-ай,
жетті қуып бірін оқ,
жетті қуып бірін оқ,
Шықты даусы
соңғы іштегі мұңы боп,
соңғы іштегі мұңы боп,
Туған Торғай
алды жылы құшақка
алды жылы құшақка
Қалды мекен мәңгі
судың түбі боп.
судың түбі боп.
Енді бірі тағы
суға қарғыды,
суға қарғыды,
Арғы бетте
жасырды да жар мұны.
жасырды да жар мұны.
Шымырлаған ізін
атып армансыз,
атып армансыз,
Кете барды,
таусылғандай жау құны...
таусылғандай жау құны...
IV
-Үш күннен соң,
- деді әжем, -естідік,
- деді әжем, -естідік,
Мезгіл еді мал
жайлаған кешкілік.
жайлаған кешкілік.
Бас көтерер
әулеттегі кәрі-жас
әулеттегі кәрі-жас
Жиналғаннан
өртенді өзек, іш біліп.
өртенді өзек, іш біліп.
Қандай қиын қаза
естірту төтеннен,
естірту төтеннен,
Сөз дәрменсіз
көңіліңді көтерген!
көңіліңді көтерген!
Іші жылап отыр бәрі,
сеземін,
сеземін,
-Хат бар, - деді
бірі тұрып, -көкемнен!".
бірі тұрып, -көкемнен!".
Сөйдеді де
бастап оқып жөнелді,
бастап оқып жөнелді,
Бір суық мұз
қарығандай денемді.
қарығандай денемді.
Енді қазір бәрің
жатқа білетін
жатқа білетін
Жазған екен
сондағы сол өлеңді:
сондағы сол өлеңді:
"Достың
жатыр кәззаптардың қолында,
жатыр кәззаптардың қолында,
Ауыр жаза бар
секілді мойныңда.
секілді мойныңда.
Он жеті адам
атылуға бұйырылды
атылуға бұйырылды
Жүргені үшін
азаттықтың жолында.
азаттықтың жолында.
Алған жарым, бұл
дүниеден түзу өт,
дүниеден түзу өт,
Мені ойласаң,
Шаһизада, дұға ет.
Шаһизада, дұға ет.
Бұл дүниеден қол
көтерді жолдасың,
көтерді жолдасың,
Жолығармыз күні
болса қиямет!" -
болса қиямет!" -
Деген жерге
келген кезде келінім
келген кезде келінім
Еңіреді, жанын
өртеп жегі мұң, -
өртеп жегі мұң, -
Екі бала қарай
берді жаутаңдап,
берді жаутаңдап,
Тірлігінен
жоғалтқандай сенімін.
жоғалтқандай сенімін.
"Қош,
әжеке, колыңды бер есен бол,
әжеке, колыңды бер есен бол,
Бұзылмайтын тас
болаттай біздің тор.
болаттай біздің тор.
Құрып сапар
еткен мендей қозыңа
еткен мендей қозыңа
Ақ сүтіңді
мойныңа артып разы бол!".
мойныңа артып разы бол!".
Одан әрі не
болғанын білмедім,
болғанын білмедім,
Қайғы соғып,
қалса керек сүлдерім.
қалса керек сүлдерім.
Есім жисам,
елдің көзін жас шайып,
елдің көзін жас шайып,
Манағыдан қалыңдапты
үйде мұң.
үйде мұң.
Сонда білдім,
сонда сендім сорыма,
сонда сендім сорыма,
Көкең байғұс бұл
дүниеде жоғына,
дүниеде жоғына,
Жүрегімнің жұбанышы
құлыным
құлыным
Байланыпты зәнталақтың
оғына!
оғына!
Жаншылды ғой
жетім жүреқ, тұл жаным,
жетім жүреқ, тұл жаным,
Айта ала ма
өткен істің тіл бәрін,
өткен істің тіл бәрін,
Менің өмірім
сонда біткен деп едім,
сонда біткен деп едім,
Мезгіл жетпей
тауысады кім дәмін?
тауысады кім дәмін?
...Ертеңгісін
елден қалмай жиылып,
елден қалмай жиылып,
Көздің жасы
омырауға құйылып,
омырауға құйылып,
Атқан сайға,
қанды сайға терең құз, -
қанды сайға терең құз, -
Жатқан жерге
бардық ерлер жығылып.
бардық ерлер жығылып.
-Ел боздағы, ел
ісінің кұрбаны, -
ісінің кұрбаны, -
Десті халық, -
қош, әлеумет ұлдары!
қош, әлеумет ұлдары!
Кетпес зая, ант
етеміз басында,
етеміз басында,
Бауырлардың
қасиетті бұл қаны.
қасиетті бұл қаны.
Жау-дұшпанның
күлін көкке ұшырып,
күлін көкке ұшырып,
Қадірлейміз
ертең еске түсіріп!
ертең еске түсіріп!
Шаһит болған
бостандықтың ерлері
бостандықтың ерлері
Алдарыңда біз
етеміз кішілік!
етеміз кішілік!
Деді сөйлеп,
ызалы бір азамат,
ызалы бір азамат,
-Ақ жуындар,
арулаңдар, тазалап!
арулаңдар, тазалап!
Он бесі де
қойылады бір жерге,
қойылады бір жерге,
Біз соғамыз
қасиетті мазарат. -
қасиетті мазарат. -
Ер борышы, елге
парыз өтелді,
парыз өтелді,
Алдарынан
басыңды иіп өт енді!-
басыңды иіп өт енді!-
Деді дағы жасын
тыйып, қайран жұрт
тыйып, қайран жұрт
Перзенттерін
иығына көтерді.
иығына көтерді.
Тынды сол сәт
соғып тұрған жел үдеп,
соғып тұрған жел үдеп,
Бір тыныштық
құрмет тұтып төңірек.
құрмет тұтып төңірек.
Ел үстінде, күн
астында он бес ер
астында он бес ер
Жер бетімен
жүріп өтті соңғы рет.
жүріп өтті соңғы рет.
...Батырларды
жерлеп болып жатқанда,
жерлеп болып жатқанда,
Көз тікті ел қыр
астындағы ақ шаңға.
астындағы ақ шаңға.
Қалың аттың тұяғынан
жер сөйлеп,
жер сөйлеп,
Алды келіп
асылды иек артпаға.
асылды иек артпаға.
Халық тұрды
күтіп көзін ала алмай,
күтіп көзін ала алмай,
Көк тіреген
өңшең алтын бағандай.
өңшең алтын бағандай.
Шаңы қою бұл не
дүрмек, япырым-ау,
дүрмек, япырым-ау,
Алаң көңіл жұрт
та шыдам таба алмай.
та шыдам таба алмай.
Ұлы дүбір бірде
жақын, бірде алыс,
жақын, бірде алыс,
Жүрек тілеп деп
тұрғандай: "Жылдам ұш!"
тұрғандай: "Жылдам ұш!"
Келе жатты, келе
жатты бір бақыт,
жатты бір бақыт,
Келе жатты,
айналайын, қуаныш!
айналайын, қуаныш!
Көп созбайын әңгімені
арғыға,
арғыға,
Қош дегізіп
өткен қайғы, бар мұңға.
өткен қайғы, бар мұңға.
Қырдан ойнап
шыға келген біздің ту
шыға келген біздің ту
Әлі де тұр кәрі
көзім алдыңда!..
көзім алдыңда!..
эпилог
Көкшіл толқын
Торғай өзен жағасы,
Торғай өзен жағасы,
Ту сыртында
соның ескі қаласы.
соның ескі қаласы.
Бергі дөңде тұр
ескерткіш ағарып -
ескерткіш ағарып -
Туысқандар,
партизандар моласы.
партизандар моласы.
Алтын әріп
есімдері олардың,
есімдері олардың,
Өшпек емес -
соғар дауыл, жауар күн.
соғар дауыл, жауар күн.
Жүрегіне берер
сезім бір ыстық
сезім бір ыстық
Тұстан өткен әр
жолаушы адамның.
жолаушы адамның.
Соғады оған
әлсін-әлсін қарттар бір,
әлсін-әлсін қарттар бір,
Соғып оған ұрпақтары
баптап жүр.
баптап жүр.
Жас, кәріге
жалын жалау көтертіп
жалын жалау көтертіп
Жылда оған
соғады жеткіншектер!
соғады жеткіншектер!
Бала кезім... Әр
мереке соңынан
мереке соңынан
Тұрып халық
ыдырамай тобынан.
ыдырамай тобынан.
Бір ғажайып
ықыласты құрметпен
ықыласты құрметпен
Ескі жорық жырын жырлап, салып ән.
Барушы еді
ескерткішке тізіліп,
ескерткішке тізіліп,
Қарт партизан
сөйлеуші еді қызынып.
сөйлеуші еді қызынып.
Кіл пионер,
галстугі желбіреп,
галстугі желбіреп,
Тыңдаушы едік
ойлы жүзбен біз ұғып.
ойлы жүзбен біз ұғып.
Еске түсіп әжем
айтқан әңгіме,
айтқан әңгіме,
"Сол
күндердің куәлары бар, міне!".
күндердің куәлары бар, міне!".
Деп сүйсініп, ой
толқынып тұрушы ем,
толқынып тұрушы ем,
Тағы не сыр,
тағы айтылмай қалды не?
тағы айтылмай қалды не?
Іздеп соны,
болушы едім мен де айтпақ,
болушы едім мен де айтпақ,
Сондағы ойым
әжем сөзін елге айтпақ.
әжем сөзін елге айтпақ.
Онда топтың шыға
алмадым ішінен,
алмадым ішінен,
Ұяң едім, жас
едім мен жасқаншақ.
едім мен жасқаншақ.
Енді бүгін айтып
соны мен бердім,
соны мен бердім,
Халық өзі
толықтырар кем жерін.
толықтырар кем жерін.
Менің жақсы өмірімді
жасаушы
жасаушы
Алдарында бас
иемін ерлердің!
иемін ерлердің!
1957 ж., қараша.
- 181 просмотр