(тарихи дастан) Біздің Адай бұл жерге Хисап етсем, келгелі Екі жүздей жыл өткен, Жаралғаннан әуелден Ілгері екен реттен, Пайда тапқан баяндап Маңғыстау деген түбектен. Әр елдің әлсіз пақыры Ішіне келіп күнелткен, Береке-байтақ ел болып Мал менен басын дүр еткен. Ішінде ерлер болыпты Егескен жауын құл еткен, Сасқан күн ұран шақырып Ішінен Бекет-Пір өткен, Ноғайлы, қалмақ, түрікпен жұрт Қонысын тастап бұ кеткен, Бізден бұрын алты жұрт Бұл жерді талақ-тұл еткен... ...Миллион байтақ елімен, Паңсыған төре-бегімен, Нешелер қабылан-ерімен Асанқайғы, Қазтуған – Олар да босты жерінен. Дүниеге келгесін Талай халық бөлінді Рет-рет легімен. Арыдан жауап айтайын, Айтпайын қысқа беріден: Бұрынғы өткен заманда Жәһилдің қауымы жоқ болды Алланың қаһар желінен, Нұхының қауымы тәрк болды Топанның тасқан селінен, Лұттың қауымы жоқ болды Жебірейілдің бір соққан Қанатының лебінен. Пиғылы азып адасқан Алланың тура жөнінен Әлек болды талай жұрт Бәдіғат істің көбінен. Азғындық тапқан әркімнен Дәреже, сүйтіп, кеміген. Болды ма деп қауіп етіп Көреміз бұзық ниеттен... ...Көп жиналған әлеумет, Ортаңызға зауық етіп Шайырың келіп көрінді, Тәңірдің берген желсөзбен Көтерейін көңілді, Тарқатайын ішіңнен Біразырақ шеріңді, Ит деген жылдың қысынан Нашарлық басып елімді Үйірінен адамдар Әр тарапқа бөлінді. Бұлағай заман тап болып Қайғырып халық егілді, Күндері қарап орысқа Пункттен көже берілді, Оқиға болып осындай Нәсібе жұрттан төгілді... ...Біздің адай халқынан Алты Алаштың баласы Сескенді дабыл-даңқынан, Бұл уақыттар болғанда Дарияларым су алды Кемерін соғып шарпыған, Біреуден біреу айрылды Ит деген жылдың зарпынан, Қайғы басып қамықты Хандарым талай паңсыған, Мырзаларым да тарықты Шаршы төрде хансыған. Ақырын Алла бермесе Болмай қалды күні артық Қайыршы менен жалшыдан. Көрмеген адам зат болды, Бұлағай заман тап боды, Туғалы қарны ашпаған, Аяғын жаяу баспаған Ғанилар малдан сап болды, Төменгі Адай халқына Кетпестей таңба дақ болды. Ит деген жылдың зарпынан Жақыннан әркім жат болды. Бұ заман азбай не қылсын – Бітінә бұзық көбейіп Жер жүзіне тақ толды, Бір теңгенің дауынан Құранды құшқан ант болды, Сорпаны төгіп ақты ішпей Тамағы шай мен қант болды. Шайдан басқаны ішпеді, Бәдіғат-күнә істеді Тәкаппарлар да көп еді – Алланың берген дәулетін Көтере алмай іскені, Орынсыз жерде иықтап Момынды залым тістеді, Әділдік кетіп хәкімнен Бес-он тиын пара алып Қараны қолдап күштеді, Жауыз бен пасық көбейіп Бір алланың қатері Қаперіне түспеді. Бұл заман азбай не қылсын – Мұсылман оқу азайып, Қоралап берген баладан Орыстың толды школы. Осылай жұртым бүлінді, Әртүрлі бұзық істеді, Сондайлардан болынған Ырыздық-нәсіп тартылып Ит деген жылдың зарпынан Талайлар қалды шарпылып, Өзендер талай құрғады Суалып, көзі тартылып... ... Адай деген ел едік Басқа халық бізбенен Батырлық пен байлыққа Бәс етпеген шарқ ұрып, Ерегескен дұшпанды Табанға салып тарпыдық, Әруақ, бақыт, мол дәулет Күннен күн асқан артылып, Кешегі өткен күндерде Дәрия-көлдей шалқыдық, Бұл күндердің шағында Тап болды мұндай таңқылық, Елеуретіп байрақта Асылдан киіп, ат мінген Озаған жүйрік тарпынтып Не кербездер жан күткен Жаяу қалды малтығып. Бай баласы балпаңның Бойынан кетті салқылық, Дұға мен тілек қашты ма Кәпірден қайыр сұранды Астана жұртым алқынып. Қалың дәулет қабындап Қашаннан біткен жапырып, Мырзаларым да тарықты Арғымақ мінген қатырып, Алтын мен күміс соқтырған Үй мұрасын сатынып Жиын менен той қалды Сауын айтқан шақырып, Болынды толы жұртыма Өкініш, арман, қапылық... ... Оныншы жылдың шағында Аспаннан ай, күн тұлданып Жұлдыздар ақты атылып, Алланың нұры тамбады – Топырақ жауды сапырып, Жұлдызында қауыстың Күншығыстан бір дауыл Сегіз күн соқты ақырып, Қара жерден малды айдап Теңізге тықты батырып, Ғаламат болып ой мен қыр Бүліне жазды қапылып. Қаһарланса Тәңірім, Қауызына сияр тарының Он сегіз мың мақұлық... ... Үш түбекте Маңғыстау Құлазыды мал қалмай, Мал кеткесін біздің ел Нашарлық тапты әл қалмай, Мырзалардан хәл кетті Сән-салтанат, тәрбие, Жарастықты сән қалмай, Шайқап басқан жорға мен Арғымақ аттар таңдаулы Сыйпалып, жұттан таусылды Дулығалы өркеш нар қалмай, Қатты жаман налыпты Кербезсінген пандар да-ай. Маңғыстаудың Адайын Ашаршылық бостырып Айла таппай сандалды-ай, Жай мен жалды жегендер Пункттен өлшеп көже ішіп Жүрегі жүрді жалғанбай. Патшаға жетіп бұл хабар Жәрдем берді талғанға-ай, Ғаламат болып осындай Көрген жандар таңғалды-ай. Әл-қуаты кеткесін Нан тіленді орыстан Астана жұртым арланбай. Әуелден келген адам баласы Келгеннен соң жаралып Дүние-фәни жалғанға-ай, Қайғы шегіп кімде-кім Болған екен арманда-ай... ... Бұл қоныстың ақыры Ауыр қайғы болад деп Асанқайғы, Қазтуған Желмаямен жеті жыл Жер жүзін жүрген шарлаумен Жердің бетін барлауға Желмаямен жер қарап Қатын-бала қамы үшін Ақылы болды шартарап. Ноғайлының билері Тасқорған деген жерінде Кеңес құрды алқалап, «Әумин» десіп жиылды Аламандарды анталап, Бұл жерлерден кетуге Маслихатын етулі. Мәжіліс құрып айласқан, Уәдесін берік байласқан, Бұл сапардан қайтпасқа Бірін бірі қайрасқан. Батырлары да бар екен Жау-жарағын сайласқан, Шешендері де бар екен Бұлбұл құстай сайрасқан. «Бұл қайырсыз қоныс» деп Қазыналы бай да асқан. Асанқайғы, Қазтуған Тәуекел етіп, жол тартып Маңдайы кетті таймастан, Нешелер пелде қыр асып Орнығып жұрты жайғасқан. Байқасақ ойлап, бұрыннан Адыра-құтсыз бұ қоныс – Ел жоқ екен жайласқан. Бұл жерлерден, байқасақ Нешелер байтақ ел кеткен, Әзіреттің Алатауынан Біздің халық ауғасын Маңғыстауды белгі еткен, Бірнеше жылдай мекендеп Талабын Тәңір өрлеткен, Қоныстан қуып түрікпенді, Байырқасып үріккенді Бұл Адайдан ер де өткен... ... Желпіндіріп желсөзбен Нақыштайын өрнекпен. Байларым болды қайғылы Күмістен мұра соқтырып Сары алтынмен өңдеткен. Ойласам, иттің жұтындай Болмаған екен бұрын-соң Халықты мұндай меңдеткен. Заманның соры тап болып Мал менен бақыт тең кеткен, Һауа-анадан айырып Атамыз Сафи-Адамды Жер аударып сенделткен... Сүзілтіп жүйрік батпаған, Асылмен мойын қаптаған, Арғымақ мінген ұрынтып, Адымын алшаң аттаған, Бағыланның етін жеп, Қымыздан басқа татпаған Сал мырзалар осы күн Ішерге көже таппаған, Бірқатары жер ауыпБайрамалы, ТәженненАйырды тамақ, мақтаданНалыттың, Алла, халқымдыБолды ма құлык жақпаған?Қазына жасау үбіненҚатарлап жиған жүгінен,Жарастықты әрбір түріненБалпақ байлар айрылдыШалқыған дәурен-күнінен,Қазы-қарта, жал-жаяҚолдағы сары май, сүрінен,Сары қымыз, ақ шұбатАшытып құйған күбіден,Ордасын мейман қамалапКетпеген күні-түніменБалпан байдың жолдасыБәйбішелер болды қайғылыИт деген қыстың кәрінен.Базардан асыл алдырып,Сусынын шаймен қандырып,Бәсі кымбат тон кигенСары алтынға малдырып,Зер менен қамқа салдырып,Күмістен мұра тағынғанНе кермеқас кербездерКөрмеген жұтқа ұшырапБастарын кетті даң қылып.Сахырада өскен жұртымныңТалайы тозды көже үшінҚапалы жерге каңғырып,Оқиға-жұтқа шалдығып.Арманы болып, өкіндіСаламаттың Сарбасы,Есіркеп, Қоштай, Бақажан –Сол мырзалар секілдіБұл қазақтың ұлында,Бір Тәңірдің құлындаСалтанат пен байлыққаБұлардан асқан ешкім жоқ,Қаумалаған қашаннанҚұрал етіп үстін көп,Он қанат орда тіктіргенЕңсеме мейман түссін деп,Сабасын көлдей көпірткенКелгендер қанып ішсін деп,Ауданды қазан астырғанТай еті сыйып піссін деп,Сахилықпен іс еткенАдайым үлгі пішсін деп,Желісін ұзын тарттырған.Әруақ пен бақыт, мол дәулетКүніне асып артылып,Елеуретіп байраққаОзаған жүйрік шаптырып,Қашаннан бері түсінгенҚайырға қолы жаттығып,Пақыр мен міскін, әлсізгеЕтпей кеткен қаттылықБіткен жоқ қазақ ұлынаБұлардан өткен салқылық,Саламаттың Сарбасы,Есіркеп, Қоштай, БақажанДабысы шықты аталып,Мұқтаждардан бата алып,Пақырларды қақпадыҚайырып, іркіп-қатырып,Қаныққан Алаш даңқына,Жәрдемі тиіп халқынаЖаяулар мінген ат алыпДүниенің көрген кептерінМұңайды, сүйтіп, бектерімБүгінде жарлық тақалып.Атамыз Сафи-АдамнанДүрегелі бер қарайКімде-кімнің басынанДәреже тайды шаталып.Хазіреті СүлейменЖүзігінен айрылыпОларда да болыптыҚасірет-қайғы, қапалық,Тәжірибе болсын депБаяндадым азырақМысал етіп бұрынғыЖақсыларға апарып.Қалу бар ғой қашаннанПатшалардан тақ қалған,Мырзалардан бақ қалған,Батырлардан оқ қалғанҒалымдардан хат қалғанШешеннен тіл мен жақ қалған Неше бір ерлер өткен жоқЖәуһәрін жауға оқталған,Нешелер хәкім өткен жоқЛауазымды ісін атқарған,Неше бір байлар өткен жоқҮстіне дәулет тоқталғанНешелер ғалым өткен жоқҚұдайдан қорқып сақтанған,Нешелер жүйрік өткен жоқХабары жұртқа жатталған.Нешелер кербез өткен жоқАсыл киіп баптанған,Қазақта тақтақ өткен жоқАбыл мен Нұрым, АқтаннанКөкіректе сөзі жатталған.Болмасам да солардайАзырақ жауап әшкерттімНашарлық халқым тапқаннанДұрыс болмас АллағаЖоқшылықта күйініп,Барлықта массып, мақтанған,Осылай дейді ғалымдар,Қарасаңыз шарғыдаКәләм-Шәриф, Ақбардан.Налыма, халқым, жеткізерПатша-Құдай бір дарияКеңшілік етсе – ақтарған.1910 жыл
- 108 просмотров